1
OTTO 02 © MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. MEHMED SAİD HATİBOĞLU KİTAPLIĞI 01
Hz. Peygamber ve Kur’an Dışı Vahiy —Gaybi Hadîsler Meselesi— Mehmed Said Hatiboğlu Yayına Hazırlayan: Veli Aknar Düzelti: Ahmet Dursun Karaca Dizgi: TAVOOS Grafik Tasarım: Nurullah Özbay Uygulama: TAVOOS Baskı ve Cilt: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti. 1-3. Baskılar: 2009-2012 4. Baskı: Eylül 2015 (Genişletilmiş Baskı) 5. Baskı: Ekim 2016 6. Baskı: Ekim 2017 Sertifika No: 32205 ISBN 978-605-9168-12-0 İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 06420 Çankaya/Ankara tel.-faks: 0312. 439 01 69 www.ottoyayin.com otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY GAYBİ HADÎSLER MESELESİ
MEHMED SAİD HATİBOĞLU 25.09.1933’te Burdur’da doğdu. Burdur’un “Hatîb Hoca” lakabıyla mâruf âlimi olan babasının 1945’te vefatı üzerine, onun yolunda yetişmek gayesiyle okul değiştirdi. Lise eğitiminin ardından, 1958’de Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ni bitirdi. 1958 sonunda Prof. Tayyib Okiç’in hadîs asistanlığına tayin edildi. 1962’de İslami Tenkid Zihniyeti ve Hadîs Tenkidinin Doğuşu isimli teziyle ilahiyat doktoru; 1967’de Hz. Peygamber’in Vefatından Emevilerin Sonuna Kadar Siyasi-İctimai Hâdiselerle Hadîs Münasebetleri isimli teziyle doçent; 1978’de ise Hilafetin Kureyşliliği isimli teziyle profesör oldu.2000 yılında aynı fakülteden emekliye ayrıldı. Akademik dünyamıza birçok ilim adamı kazandıran Hatiboğlu, ilahiyat alanında klasik hâle gelen çalışmalara da imza attı. Bazı çalışmaları şunlardır: Telif Kitabları: Hz. Peygamber ve Kur’an Dışı Vahiy (Gaybi Hadîsler Meselesi), Hadis Tedkikleri, İslam’ın Aktüel Değeri Üzerine 1-2, Kültürel Mirasımızı Tenkid Zarureti, Hilafetin Kureyşliliği, İslami Tenkid Zihniyeti ve Hadîs Tenkidinin Doğuşu, Siyasi-İctimai Hâdiselerle Hadîs Münasebetleri. Çevirileri: Ignaz Goldziher’den İslami Rivayetler Üzerine İncelemeler ve İslam’ın Akide ve Fıkhı; Le Comte Henry de Castries’den İslam; Henri Massé’den İslam; Gerlof Van Vloten’den Araştırmalar; Ma’rûf Devâlîbî’den İslam’da Devlet ve İktidar.
O n iki yaşımda iken Rahmet-i Rahman’a kavuşan ve şahsen kitablarının ilmî vârisi olmaya çalıştığım babam Burdur’un Hatib-Hocası (1879-1945), Hatibzâde Hacı Mehmed Re’fet Efendi’nin aziz ruhuna...
YAZARDAN OKURUN DİKKATİNE
Metinde takib edilen imlâda: 1. Zaruret görülen yerlerde harflere uzatma işareti konulmuştur: Mesela “şûrâda aldığımız kararlar...” cümlesiyle “şurada aldığımız kararlar...” veya “kâdînın kütübhanesi” ile “kadının kütübhanesi” cümlelerini başka türlü doğru okutamayız. 2. Arabca asıllı kelimelerimizdeki harfleri değiştirip, mesela d’leri t’ye çevirmenin, b’leri p yapmanın nâdir istisnalar hâriç, lüzumu yoktur. Büyük şâirimiz Abdülhak Hâmid, ismini “Hamit” şeklinde yazanlara: “Yâhu”, demiş, “âhir ömrümde beni hem ham, hem it yaptınız!” 3. Soru edatı ‘mi’lerin ayrı yazılmasını Türkçemizin yapısı ve estetiği açısından yanlış buluyorum. 1928’e gelinceye kadarki Türkçe metinlerde bu ‘mi’ler hep bitişik yazılmıştır. Ayrı yazılması yönünde verilmiş emri, 1997’de Türk Dil Kurumu Başkanı olan bir dil bilginimiz de mantıksız bulduğuna göre,1 benim kırk küsur senelik tercihimin okurlarımca da kabul görüp uygulanacağını ümid ediyorum. 1
Bkz. 12 Ocak 1997 tarihli Sabah Gazetesi.
7
8
İÇİNDEKİLER
TAKDİM ........................................................................................ 11 GİRİŞ ............................................................................................. 19
1. Gaybın Anlamı ................................................................... 2. Gaybın Sahibi ..................................................................... 3. Gaybe Muttali Kılınanlar .................................................... 4. Hz. Peygamber ve Gayb ...................................................... 4.1. Hz. Peygamber Vahiyleri Eksiksiz Bildirmiştir .............. 4.2. Hz. Peygamber’in Kur’an Kaynaklı Gayb Bilgisi ............
19 22 23 25 26 28
BİRİNCİ BÖLÜM KUR’AN-I KERİM’DE GEÇMİŞİN GAYBİ HABERLERİ .................. 29 İKİNCİ BÖLÜM HZ. PEYGAMBER DEVRİ GAYB HABERLERİ ................................ 33
1. Kur’an Dışı, Gaybden Haber Veren Vahiyler İddiası ............ 33 1.1. Tahrim Hâdisesi ........................................................... 33 1.2. Zeyneb bint Cahş ......................................................... 35 2. Kur’an’da Beşerî Fiillerin Allah’a İsnadı ............................... 39 3. Peygamber Fiillerinin Kur’an-ı Kerim’de İlahileştirilmesi .... 44 4. Allah’ın İnsana Tâlimi ......................................................... 49 4.1. Ticari Sahadan Misal .................................................... 49 4.2. Sünnet’ten Misaller ....................................................... 50 5. Hz. Peygamber Devrine Aid Gaybi İhbarlarda İlahi Katkı Meselesi .............................................................. 101 5.1. Kureyş’in Suikasd Kararı ............................................ 102 5.2. Bi’r-i Ma’ûne Vakası .................................................... 104 5.3. Benû’n-Nadîr’in Suikasd Teşebbüsü ........................... 107 5.4. Mûte Gazvesi ............................................................. 108 5.5. Mekkeli Müşriklere Sırrın İfşası .................................. 112
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GELECEKLE İLGİLİ GAYBİ HABERLER ...................................... 117
1. Peygamberlik ve İstikbal Bilgisi ........................................ 2. Hz. Peygamber ve İstikbal ................................................ 2.1. Kur’an-ı Kerim’in Beyanı ............................................ 2.2. Sünnet’in Beyanı ........................................................ 3. Nebevi İstikbal Haberlerinde İlahi Katkı ........................... 3.1. Hz. Peygamber’i Kendisinden Sonraki Devrin Bihaberi Kılan Haber ............................................. 3.2. Hz. Peygamber’i, Bütün İstikbali Bildirmiş Gösteren Haberler ............................................................. 4. Kur’an-ı Kerim’in İstikbal Haberleri .................................. 4.1. Bizans-İran Mücadelesinin Encamı ............................. 4.2. Müslümanların Yakın Geleceği ................................... 4.3. Risalet Medine’sinin Nifak Fırkası ............................... 4.4. Mekke’nin Fethi Müjdesi ............................................
117 118 118 132 146 146 148 157 158 161 162 163
KAYNAKLAR ............................................................................... 165 DİZİN .......................................................................................... 169
TAKDİM
Bugün aziz okuyucularımıza sunulan bu eser, benim yarım asırdır, hadîs külliyatı çerçevesinde yaptığım incelemelerden edinmiş olduğum usûl mahiyetindeki bâzı kanaatleri ifâde etmektedir. Hâlen devamını niyaz ettiğim hayli uzun sayılabilecek ilmî hayatımda alakamı en ziyade çeken saha, İslam Peygamberi’ne isnad edilmiş siyasi-ictimai mahiyette haberler olmuştu. Mensubu olduğum cihanşümûl tek dinin1 Peygamberi, tebliğ ettiği Kur’an-ı Kerim’de bizlere örnek gösteriliyordu2 ve o Peygamber bütün yönleriyle bilinmeden, bu imtisalin çerçevesini, ölçüsünü, keyfiyetini bilmek imkânı yoktu. Bu zarureti en önce hisseden bâzı Sahabiler, daha Peygamber hayatta iken Sünnet malzemesi toplamaya, onları yazıya geçirmeye koyuldular. Bu ilmî gayretler asırlarca devam etti ve bugün, eğrisi doğrusuna karışmış hâlde, muhteşem bir kültür malzemesi vücuda getirildi. Yirminci miladi asırda dünyaya gelmiş ve peygamberini öğrenmek isteyen bir ilim talibinin önünde, işte böylesine engin bir hazine durmakta; bilinip bilinmeyeniyle birlikte, hâlâ bulunmayı, okunmayı, değerlendirilmeyi beklemekteydi. Ben de imkânlarım ölçüsünde, bu yolcular arasına katıldım ve yukarıda bahsettiğim sahada bilgi edinmeye ağırlık *1 *2
3/Âl-i İmrân, 85. Krş. 3/Âl-i İmrân, 19. 33/Ahzâb, 21.
11
GİRİŞ
Müslüman kitabiyatında, Hz. Peygamber’den nakledilen, hususiyle İslam ümmetinin istikbaline dair pek çok ve çeşitli rivayet vardır. Bunların müştereken sahib oldukları vasıf, gaybdan haber veriyor olmalarıdır. Mezkûr ihbarların ekseriyetle Hz. Peygamber’e isnad ediliyor olmaları, bunları okuyup da çeşitli şekillerde değerlendiren müslümanlar arasında asırları kucaklayan ihtilaflar doğurmuş ve hâlen de doğurmaktadır. İşbu rivayetleri İslami açıdan değerlendirebilmek, hiç şübhesiz Kitab ve Sünnet’in bu husustaki ölçüsünü ortaya koymayı gerekli kılmaktadır. İleriki sahifelerde tesbit etmeye çalışacağımız bu ölçüyle ilgili örneklere geçmeden önce gayb kelimesinden ne anladığımızı belirtelim.
1. Gaybın Anlamı Kur’an-ı Kerim, insanın karşısına ‘şehadet’ ve ‘gayb’ olmak üzere, birbirine zıd iki âlem koyar. Şehadet, insanın bilgi edinebildiği sahayı, gayb ise bilgi edinemediği sahayı ifade eder. Her iki sahanın mutlak hakimi Allah’tır. İnsanoğlu, bu iki âlemden kendisine bildirilen veya sahib olduğu imkânlarla şahsen bilebildiği ile yetinmek durumundadır. Gayb, insanın herhangi bir duyusu ile veya herhangi bir vâsıta ile bilgi edinme imkânı bulamadığı saha demek olduğuna göre, görülmeyen, duyulmayan, hissedilmeyen, hatır19
BİRİNCİ BÖLÜM KUR’AN-I KERİM’DE GEÇMİŞİN GAYBİ HABERLERİ
Kur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamber’den önceki devirlerden bahseden1 birçok ayet vardır. İbret kıssaları mahiyetindeki bu ihbarları Cenab-ı Hak ‘gayb haberleri’ olarak isimlendirmekte ve Hz. Peygamber’in bunları daha önce bilmediğine dikkat çekmektedir. Hz. Musa ile ilgili olarak anlatılan vakaların cereyanından Hz. Peygamber’in haberdar olamayacağına “...كنت َ = وماSen yoktun...”2 ayetiyle işarette bulunulmaktadır. Mesela Hz. Nuh kıssası münasebetiyle:
... وما كنت تعلمها أنت ولا قومك من قبل هذا،تلك من أنباء الغيب نوحيها إليك “İşte bunlar gaybın haberlerindendir, sana vahyediyoruz. Ne sen, ne de kavmin, bundan önce bunları biliyor değildiniz.”3 Hz. Yusuf kıssası için de aynı tesbit yapılmaktadır:
...ذلك من أنباء الغيب نوحيه إليك وما كنت لديهم “Bu da gayb haberlerindendir, sana onu vahyediyoruz. Sen onların yanında değildin.”4 *1
“ُص َع َل ْي َك ِم ْن َٔان َباء َما قَدْ َس َب َق ُّ = َك َذ ِل َك َنقİşte sana geçmişin haberlerinden anlatıyoruz...” (20/ Tâhâ, 99.).
*2
28/Kasas, 44-46. 11/Hûd, 49. *4 12/Yûsuf, 102. *3
29
İKİNCİ BÖLÜM HZ. PEYGAMBER DEVRİ GAYB HABERLERİ
Biz, risalet hayatı boyunca, çeşitli yerlerde gıyabında cereyan eden sayısız hâdiseleri Hz. Peygamber’in şahsen bilmekte olduğunu iddia etmenin, onu beşer hüviyetinden çıkarmak demek olacağı inancını taşıyor ve muhiti haricindeki hâdiseler şöyle dursun, Hz. Peygamber’in, kendi çevresinde fakat gıyabında cereyan eden şeyleri, söylenen sözleri, zihinlerden geçirilenleri, Kur’ani vahiy olmadan da bildiğine delil olabilecek hiçbir ayet bilmiyoruz. Böyle vahiylerin bulunduğunu iddia edenlere göre “Cenab-ı Hak, Hz. Peygamber’e Kur’an’da bulunmayan vahiyler de göndermiştir. Bunun delilleri bizzat Kur’an’da mevcuddur.” Bu nevi iddialar tabiatiyle bizi Kur’an dışında kalmış vahiyler meselesine eğilmeyi zaruri kılacaktır.
1. Kur’an Dışı, Gaybden Haber Veren Vahiyler İddiası 1.1. Tahrim Hâdisesi Yukarıdaki görüş sahiblerinin dayandıkları Kur’ani delillerden birisi, Hz. Peygamber’in kendi aile çevresinde yaşadığı bir hâdise ile ilgili olan 66/Tahrîm sûresinin üçüncü ayetidir:
ض ِ َو إِ ْذ ا ََٔس َّر النَّ ِب ُّي إِ َلى َب ْع َ ض أَ ْز َو ِاج ِه َح ِدي ًثا َف َل َّما َن َّبأَ ْت بِ ِه َوأَ ْظ َه َر ُه اللَّ ُه َع َل ْي ِه َع َّر َف َب ْع َض ُه َوأَ ْع َر ِ ِ ْ ْ َ َٔ َٔ ِ .ض َف َل َّما َن َّبأَ َها بِ ِه قَا َل ْت َم ْن أَن َباكَ َهذا قَالَ َن َّبان َي ال َعلي ُم الخَ بي ُر ٍ َعن َب ْع Bu ayetin anlamını vermeden önce şu lisani özelliği gö33
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GELECEKLE İLGİLİ GAYBİ HABERLER
1. Peygamberlik ve İstikbal Bilgisi Peygamberlerin kendilerinden sonraki devirler hakkında şahsen bilgi sahibi olmadıklarını gösteren Kur’ani beyanlar vardır:
ِ َٔنت َعلا َّ ُم ا ْل ُغ ُي وب َ لاَ ِع ْل َم َل َنا إِن ََّك ا:َي ْو َم َي ْج َم ُع اللّ ُه ال ُّر ُس َل َف َيقُولُ َماذَا ا ُِٔج ْب ُت ْم؟ قَالُوا “Allah, peygamberleri topladığında, onlara: “Size ne cevab verildi?” diyecek. Onlar da “Hiçbir bilgimiz yoktur, kuşkusuz gaybda olanları en iyi bilen ancak sensin”1 diyecekler. Ayetteki “ = ماذا ٔاجبتم؟Ne cevab aldınız” sualini müfessir Abdulmelik ibn Cureyc (ö. 150/767): “= ماذا عملوا بعدكم وماذا ٔاحدثوا؟ Sizlerden sonra [ümmetleriniz] neler yaptılar, ne gibi bidatler çıkardılar?”şeklinde açıklıyorsa da, Taberî (ö. 310/923), Cenab-ı Hakk’ın böyle sual sormasının mânasız olacağını söyleyerek şu sebebi ileri sürmektedir:
لأ ّن الأنبياء لم يكن عندها من العلم بما يحدث بعدها إلا ّ ما أعلمها الله من... ...ذلك “... Çünkü Peygamberlerde kendilerinden sonra olacak şeylere dair herhangi bir bilgi yoktur; Allah’ın bildirdikleri müstesna...”2 *1 *2
5/Mâide, 109. Taberî, Tefsîr, VII, 126.
117
KAYNAKLAR
Abdullâh ibnu’l-Mubârek, Ziyâdât (Kitâbu’z-Zuhd ve’r-Rakâik arkasında), Beyrut 1966. Abdurrezzâk ibn Hemmâm, el-Musannef, I-XI, Beyrut 1970-1972. Ahmed ibn Hanbel, el-Musned, I-VI, Dâru’l-Fikr, by., 1991. Ahmed Muhammed Şâkir, Umdetu’t-Tefsîr, Mısır, 1956. Âlûsî, Rûhu’l-Me’ânî, I-XXX, Beyrut, ty. Aynî, Umdetu’l-Kârî, İstanbul 1308/1890. Beğavî, Şerhu’s-Sunne, Beyrut 1992. Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, Mısır 1959. Belhî, el-Bed’u ve’t-Târîh, I-VI, Paris 1899-1916. Beyhakî, Delâilu’n-Nubuvve, Beyrut 1985. Brehier, Louis, Vie et Mort de Byzance, Paris 1969. Buhârî, el-Câmi’u’s-sahîh, Riyad 2000. _____, et-Târîhu’l-Kebîr, Haydarâbâd 1361-1384/1942-1964. _____, et-Târîhu’s-Sağîr, Beyrut 1986. _____, Halku Ef’âli’l-İbâd, I-II, Riyad 2005. Câhız, el-Usmâniyye, Beyrut 1374/1955. Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, İstanbul 1335-1338/1917-1920. Cevherî, es-Sıhâh, Tâcu’l’Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye, Mısır 1956-57. Diehl, Charles, Bizans İmparatorluğu Tarihi, çev. Tevfik Bıyıkoğlu, İstanbul 1938. Diyârbekrî, Târîhu’l-Hamîs, I-II, Mısır 1283/1866. Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, el-Musned, Riyad 2000. Ebû Nu’aym-ı Isbahânî, Hılyetu’l-Evliyâ’, Mısır 1351/1932. _____, Ma’rifetu’s-Sahâbe, Riyad 1998. Ebû Ya’lâ, Musnedu Ebî Ya’lâ el-Mevsilî, 2. baskı, Beyrut 19891992. _____, Tabakâtu’l-Hanâbile, Riyad 2005. Fahruddîn er-Râzî, Kitâbu’l-Erbâ’în, Haydarabad 1353/1934. _____, Mefâtîhu’l-Ğayb, I-VIII, İstanbul 1307-8/1889-90. 165
166
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
Gazâlî, el-Mustasfâ, I-II, Beyrut 1997. Halebî, es-Sîretu’l-Halebiyye (İnsânu’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’lMe’mûn), Kahire 1875. Halîfe ibn Hayyât, et-Târîh, Necef 1967. Hatîb-i Bağdâdî, el-Câmi’ li Ahlâki’r-Râvî ve Âdâbi’s-Sâmi’, Beyrut 1991. _____, el-Kifâye fî Ma’rifeti Usûli ‹lmi’r-Rivâye, Mısır 2003. _____, Târîhu Bağdâd, Mısır 1349/1930 (= Târîhu Medîneti’sSelâm, Mısır 2001). Hâzin, Lubâbu’t-Te’vîl fî Me’âni’t-Tenzîl, Mısır 1894. Herevî, Zemmu’l-Kelâm, Medine 1998. Heysemî, Mecma’u’z-Zevâ’id, 2. baskı, Beyrut 1967. Humeydî, Ebû Bekr, el-Musned, by., 1963. İbn Abdilberr, el-İstî’âb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, Mısır, ty. _____, et-Temhîd Limâ fî’l-Muvatta’i mine’l-Me’ânî ve’l-Esânîd, Mağrib [Fas] 1967-92. İbn Adiyy, el-Kâmil fî Du’afâ’i’r-Ricâl, Lübnan 1997-. İbn Batta, Usûlu’s-Sunne, Dımeşk 1958. İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Ta’dîl, Haydarâbâd 1360-1373/ 1941-1953. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, Lübnan 1995; Azîziyye neşri, I-V, Haydarâbâd 1966-1971. İbn Hacer-i Askalânî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Mısır 1319-1329. _____, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Mısır 1970-2. _____, Tehzîbu’t-Tehzîb, Haydarâbâd 1325-7/1907-9. İbn Haldûn, el-Mukaddime, Dr. Vâfi, 3. baskı, Mısır, ty. İbn Hallikân, Vefayâtu’l-A’yân, Beyrut 1972. İbn Hazm, Cevâmi’u’s-Sîre, Dâru’l-Me’ârif, Mısır, ty. _____, el-Faslu fî’l-Milel, Mısır 1317-1321. _____, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, Mısır 1947-9. İbn Huzeyme, Sahîhu’bni Huzeyme, Mekke 1970. İbn Kayyım el-Cevziyye, İ’lâmu’l-Muvakkı’în, Mekke 1969. _____, el-Menâru’l-Munîf fî’s-Sahîhi ve’d-Da’îf, Haleb 1970. İbn Kesîr, es-Sîretu’n-Nebeviyye, Kahire 1964. İbn Mâce, es-Sunen, Riyad 2000. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut 1955. _____, Muhtasaru Târîh-i Dımeşk, Dımeşk 1984. İbn Sa’d, Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr, Beyrut 1957-8; Kahire 2001. İbn Seyyidi’n-Nâs, Uyûnu’l-Eser, Medine 1992. İbn Şebbe, Târîhu’l-Medîneti’l-Munevvere, 2. baskı, Cidde 1979. İbn Teymiyye, el-Cevâbu’s-Sahîh, 2. baskı, Mısır 1999.
167
KAYNAKLAR
_____, Mecmû’u’l-Fetâvâ, by. 1404/1984. _____, Minhâcu’s-Sunne, Mısır 1321-2/1903-4. İbnu’l-Cevzî, el-Mevdû’ât, Riyad 1997. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, Beyrut, 1965. _____, en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, Mısır 1963. _____, Usudu’l-Ğâbe, I-VII, Mısır 1970-3. İbnu’l-Humâm, Fethu’l-Kadîr, Mısır 1319/1901. İbnu’l-Murtadâ, Tabakâtu’l-Mu’tezile, Beyrut 2009. İmâm-ı Muhammed, Şerhu Kitâbi’s-Siyeri’l-Kebîr, Mısır 1971-2. Kâdî Ebû Ya’lâ, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, Kahire 1356/1938. Kâsımî, Mehâsinu’t-Te’vîl, Mısır 1957-60. Kastallânî, İrşâdu’s-Sârî, Mısır 1307/1889. Kazvînî, Acâibu’l-Mahlûkât ve Ğarâibu’l-Mevcûdât (Hayâtu’lHayevân’nın sonunda), Kahire 1956. Kettânî, et-Terâtîbu’l-İdâriyye, Rabat-Beyrut 1927. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire 1967. Lâlekâî, Şerhu Usûli İ’tikâdi Ehli’s-Sunneti ve’l-Cemâ’a, Riyad, ty. Ma’mer ibn Râşid, el-Câmi’ —Abdurrazzâk’ın Musannef’inin X. cildinin 379. sahifesinden sonuna kadar—. Makdisî, Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Beyrut 1987. Makrîzî, İmtâ’u’l-Esmâ’, Kahire 1941. Mâlik ibn Enes, Muvatta’ -Şeybânî, Riyad 2000. Mekkî ibnu Ebî Tâlib el-Kayrevâni, el-Îzâh li Nâsihi’l-Kur’ân ve Mensûhih, Riyad 1976. Mervezî, es-Sunne, Riyad 2001. Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb, Paris 1861-1876; Charles Pellat’nın Arabca baskısı, Beyrut 1966-1979; Fransızca baskısı, Paris 1962-1997. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, Beyrut 1982. Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, İstanbul 1999. Mus’ab-ı Zubeyrî, Nesebu Kureyş, Levi-Provençal neşri, Kâhire 1953. Mûsâ ibn Ukbe, el-Meğâzî, Rabat 1994. Muslim, el-Câmi’u’s-Sahîh, Riyad 2000. Nahhâs, en-Nâsih ve’l-Mensûh fî’l-Kur’ân, Beyrut 1989. Nesâî, es-Sunen, Riyad 2000. _____, Kitâbu Suneni’l-Kebîr (Kubrâ), Lübnan 1991. Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl (Hâzin kenarında), Mısır 1894. Nevevî, Şerhu Muslim, Mısır, ty. Nu’aym ibn Hammâd, Kitâbu’l-Fiten, Kahire 1991. Ömer Ziyâuddîn-i Dâğistânî, Zübdetü’l-Buhârî Tercemesi, Trabzon 1923.
168
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
Râmehurmuzî, el-Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvî ve’l-Vâ’î, Mısır 1971. Rebî’ ibn Habîb, el-Câmu’u’s-Sahîh, Kahire 1930. Reşîd Rıdâ, Tefsîru’l-Menâr, 4. baskı, 1373-1346/1927-1934. Sehâvî, el-Ecvibetu’l-Murdiyye, I-III, Riyad 1417/1997. Suheylî, er-Ravdu’l-Unuf, Kahire 1967. Suyûtî, el-Hâvî li’l-Fetâvî, Mısır 1352/1933. Şâfi’î, Risâle, Kahire 1940. _____, Tertîbu Musnedi’ş-Şâfi’î, Kahire 1950. _____, el-Umm, Mısır 1968. Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, Mısır 1930-2 (ve 1997). Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, Musul 1983. _____, el-Mu’cemu’l-Evsât, Riyad 1985. Taberî, Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, 2. baskı, Mısır 1373/1954. _____, Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulûk, Leiden baskısı, by., ty. Tahâvî, Şerhu Me’ânî’l-Âsâr, Mısır 1968. _____, Şerhu Muşkili’l-Âsâr, Beyrut 1994. Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn, Beyrut 1996. Tirmizî, el-Câmi’u’s-Sahîh, Riyad 2000. Toufic Fahd, La Divination Arabe, Leiden 1966. Vâkıdî, Kitâbul-Mağâzî, Marsden Jones neşri, by., 1966. Ya’kûbî, Târîhu’l-Ya’kûbî, Beyrut 1960. Yâkût-i Hamevî, Mu’cemu’i-Udebâ’ (İrşâdu’l-Erib), Mısır 1936. Yûsuf b. Abdillâh b. Yûsuf el-Vâbil, Eşrâtu’s-Sâ’a, Riyad 1993. Zebîdî, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, 2. baskı, Ankara 1966. Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ’, Mısır, ty. _____, Tezkiretu’l-Huffâz, Haydarabad 1955-58. Zemahşerî, Rabî’u’l-Ebrâr ve Nusûsu’l-Ahbâr, Bağdad 1982. Zurkânî, Şerhu’z-Zurkânî alâ’l-Muvatta’, Mısır 1310/1892.
DİZİN
II. Husrev 158 A Abbâs 67 Abbasiler 12, 14 Abdulazîz ibn Rufey’ 62 Abdulkerîm ibn Mâlik el-Cezerî 12 Abdullâh ibn Cahş 66 Abdullâh ibn Lehîa 12 Abdullâh ibn Mes’ûd 139 Abdullâh ibn Revâha 109 Abdullâh ibn Ubeyy ibn Selûl 71 Abdullâh ibn Zeyd 63 Abdulmelik 56 Abdulmelik ibn Cureyc 117 Abdulmelik ibn Hişâm 63 Abdurrahmân 14, 23 Abdurrahmân ibn Zeyd 163 Abdurrahmân ibnu’l-Hâris 152 âbidler 58 açılış namazı 82 adalet 49 adil kâdı 94 Adiyy ibn Ebî’z-Zağbâ 67 ahid 88 ahir zaman 14 ahiret 53 ahlaki meziyetleri 35 Ahmed Muhammed Şâkir 16 Ahmed Naîm 127 Âişe (Hz.) 27, 34, 35, 64, 73, 74, 92, 110, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 152, 153 Âişe hadîsi (Hz.) 92 Âişe’nin beraatı 74 akıl ve dinden çıkmış 48 akidevi: ~ ihtilaflar 12; ~ ve siyasi saha 13
âlemşümul risalet 13, 14 Ali (Hz.) 60, 61, 72, 89, 104, 114, 136, 139, 155 Alî ibnu’l-Medînî 139 âlim 23, 25, 34, 38, 42, 46, 56, 57, 58, 62, 94, 103, 107, 123, 127, 151, 152 Allah 19, 21, 47, 56, 57; ~ adına beyanat veren bir kimse 58; ~ adına mükâfat verme 58; ~ malı 41; ~ ve Resulünün verdikleri emr 37; ~ veya Peygamber adına birtakım hükümler 53; ~ yolunda düşmana karşı sınır nöbeti 59; ~’a en büyük iftira 140; ~’a nisbet 56; ~’a ortak koşanlar 161; ~’ı araya sokma ihtiyacı 57; ~’ı kızdırmış bir kavme verilen ilahi ceza 56; ~’ı vekil 52; ~’ın azabı 52; ~’ın azabına müstehak 52; ~’ın bildirdikleri 117; ~’ın cariyeleri 137; ~’ın elçilik vazifesi 27; ~’ın emri 38, 48; ~’ın fiili 48; ~’ın gazabı 58; ~’ın halifesi 21; ~’ın indirdiği 92; ~’ın iradesi 40; ~’ın istemesi 40; ~’ın izni 49; ~’ın kendisine nîmet verdiği 37; ~’ın Kılıcı 43; ~’ın Kitabı 27, 60, 61, 62, 64, 141; ~’ın lutfu 49; ~’ın nîmetleri 42; ~’ın öğretimi 49; ~’ın rızası 31; ~’ın va’di 46; ~’ın vahyi 44; ~’ın yaptığı fiillermiş gibi 40; ~’tan [gelmiş] rızık 42; ~’tan müstağni davranmaları 47; ~’tan vahiy 74; ~’a karşı gelmekten sakınmak için kurulan mescid 83 Allahu Teala’dan ayıblama 80 altın 89 amelî saha 90 amel-i salih sahibleri 161 Amr ibn Umeyye 105 Anadolu 158 Antakya 158
169
170
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
Arab 160; ~lar 15, 123, 124 Arabca 100 Arabistan şehirleri 159 Arafat 27 arınmak isteyenler 83 Arş 23 Ashab-ı Kehf’in sayısı 30 Ashab-ı Şecere 154 askerî: ~ harekât 159; ~ isyan 158; ~-idari kabiliyet 35 askerler 110 askerlik 59 Atâ ibn Ebî Muslim el Hurâsânî 56 ayet 80, 81, 96; ~in harfî anlamı 44 Aynî 87, 133, 142 azab 43, 82, 129, 163 azad 37, 41, 105 Azerbaycan 159 B baba 62 Bağdad 123; ~lı kadın kâhin 123; ~lı mutasavvıf 120 Basra 14, 144, 153, 155; ~lı 13, 56, 151, 156; ~lı büyük Tâbiîler 151; ~lı Kibâr-ı Tâbiiîn 156; ~lı zahid muhaddis 13 bayrak dikmek 63 beddua 88 bedevi 82, 99, 162, 163 Bedir 35, 45, 47, 66, 67, 68, 69, 107, 132, 158, 159, 160; ~ gazvesi 20, 44, 66; ~ harbi 44, 45, 71; ~ kuyusu civarı 68; ~ zaferi 35, 158; ~’den önceki ayetler 45; ~ günü 132; ~ vakası 20; ~ ve Uhud 105; ~’deki beşerî fiiller 48; ~’e hareket 44, 68; ~’in encamı 45 bekâr 35, 95 belalı mescid 83 Benu Kureyza yahudi kabilesi 58 Benû Seleme 79 Benû’l-Mustalik 71, 97; ~ kabilesi 96 Benû’n-Nadîr 48, 107, 108; ~ yahudileri 48 el-Berâ ibn Âzib 154 bereket 42 Besbes [Buseyse] ibn Amr 67 beşer 88, 93; ~in menfi beyanları 53; ~ hüviyeti 33; ~ tabiatı 94; ~ üstü vasıtalar 101 beşerî: ~ deliller 79; ~ fiiller 39, 40, 41; ~ fiilleri ilahileştiren ayetler 47; ~ fiillerin ilahileştirilmesi üslubu 50; ~ haber alma neticeleri 65; ~ hâdiseler 87;
~ ictihad 43; ~ kaynaklar 44; ~ şartlar 65, 70; ~ vasf 69 Bey’atu’r-Rıdvan 75 beyat 54, 77, 84 Beyrut 59 Beytülmal müdürü 60 Bi’r-i Ma’ûne 104, 105, 106, 107 bidat 52, 117, 138, 147; ~ çıkaran kimse 56, 57; ~çının cenazesine katılan 58 Bilâl 63 binek 51 Bizans 160; ~ tarihi 158; ~’ın kurtarıcısı 158; ~-İran kavgası 159; ~lılar 159, 160 bolluk 129 borçlanma senedi 49 boru çalmak 62 boşanmış eşler 36 buğz 85 Buhârî 51, 87, 95, 113, 126, 127, 147, 148; ~ hadîsi 51; ~ şarihi Aynî 136; ~ şarihleri 133; ~’deki rivayet 73 Bureyde ibnu’l-Husayb 154 C Ca’fer 111 Ca’fer ibn Ebî Tâlib 109 Câbir (Hz.) 114 Câhız 66 cahiliye: ~ devri 36, 43, 61, 67, 156; ~ telakkisi 132; ~nin şair ve cengaverleri 112 cahiliyet davranışı 52 cariyeler 112 Cebrail 38, 39, 110 el-Cedd ibn Kays 79 Cehennem 79 Cehmiyye 12 cemaat 54, 90, 138 Cemâluddîn-i Kâsımî 158 Cemel harbi 151, 153 cemiyet hayatı 146 Cenab-ı Hak 29, 33, 38, 39, 40, 42, 43, 45, 46, 57, 70, 74, 81, 108, 120, 127, 131, 145, 146, 161; ~’ın tavzihi 74 cenaze 101, 153; ~ namazı 36, 81, 90, 112 cenin 127 cennet 53, 57, 58, 110; ~ ve cehennem 23; ~lik 128 cesed 124 Cevherî 34 ceza 52
171
DİZİN
Chosroes 158 Cibril 44, 104, 106, 108, 115, 141 cihad 59 cihanşümul tek din 11 cimri 25; ~lik 26 cin 23 cinayet 107 Cuheyneli 68 Cuhfe 144 Cureyc 42, 117 Ç çocuğun cinsiyeti 127 çok tanrılılık 47 çömez 15 D Dahhâk 30 Damdam ibn Cevs 53 dâvalılar 93 dâvet 14, 96, 98, 161 dedikodular 73 defler 132 değnek 95 delalet 63 delikanlı 73 delil 27, 76, 78, 97 dellal dolaştırmak 63 deniz gazvesi 60 deve 51, 69 Dımeşk camii 56 din hürriyeti 113 dişi 127 diyet 107 dua 46, 72, 88, 90, 99, 101 duvarlar 99 dülger 42 dünya 57, 111, 128, 130; ~ hayatı 40, 130; ~ işleri 80 dünyevi hâdiseler 149 dürüst 107 düşmanlık 50, 156 E Ebû Alî el-Cubbâî 42 Ebû Âmir 109 Ebû Âmir el-Eş’arî 109 Ebu Bekir (Hz.) 47, 54, 66, 139, 148, 152; ~’in oğlu Abdullâh 66 Ebû Ca’fer en-Nehhâs 129 Ebû Cehil 69, 132 Ebû Cendel 77 Ebû Cuhayfe 60 Ebû Cumû’a 156
Ebû Dâvûd 113 Ebû Eyyûb Hâlid ibn Zeyd 14 Ebû Hureyre 53, 88 Ebû Mûsâ’l-Eş’arî 51 Ebû Sa’îd el-Hudrî 148, 160 Ebû Sufyân 44 Ebû Zerr 52 Ebû’l-Âliye Rufey’ ibn Mihrân er-Riyâhî 156 Ebû’l-Berekât [Abdurrahmân ibn Muhammed 123 Ebû’l-Berekât en-Nesefî 119 ecel 134 efsanevi hikâyeler 122 Ehl-i Beyt 37 Ehl-i Ehva 12 Ehl-i Kitab 30, 31, 49, 92, 159, 160 Ehl-i Sünnet muhalifi 12 elçi 23 Emevi: ~ devrinin hafız muhaddisleri 12; ~ halifesi Abdulmelik 46, 56; ~ ve Abbasiler zamanı 12; ~ler 14, 139; ~lerin çocuk yaşta sultanları 56 emîrler 95 emr-i ilahi 92, 120, 128, 130 Endülüs 64 Enes (Hz.) 78, 106, 111 Enes ibn Mâlik 14, 99, 104 Ensar 63, 71, 86, 104, 107; ~la anlaşmalı 68 Ensari 14, 20, 71, 84, 85, 105 erkek 127 Ervân 83 esef 63, 125 Eş’arî’nin talebi 51 eşkıya Türkler 15 evladlıklar 36; ~ların boşanmış eşleri ile evlenmeme geleneği 36, 38 evli 95 evlilik 37, 38; ~ ilişkileri 38; ~ kefaeti 37; ~lerin çözülmesi 38 ezan 62, 63, 65 eziyet 88 F Fahruddîn-i Râzî 119, 122 fakir: ~ kadın 101; ~lik 129 farz 62, 109 fasık 97 Fâtih’in askerleri 15 Fedek 76 fer’î hâdise 139 fethin İslam kitabiyatındaki macerası 14
172
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
fetih 15; ~ günü 67 fıkhi meseleler 12 fıkıh 57, 119 fırkacılar 57 fiiller 40, 48 fikrî: ~ cereyanlara ilahi bir ceza 57; ~ kavga 57 fitne 79, 152, 155 Fudayl 58 el-Fudayl ibn Iyâz 57 G gaflet 145 gaib 99 ganimet 46, 162 gayb 19, 20, 21, 25, 69, 94, 96; ~ bilgisi 22; ~ haberleri 29; ~ ilmi 160; ~a muttali 24, 28, 120, 122; ~da vukû bulmuş hâdise 161; ~dan gelen vahiyler 28; ~dan haber 19, 28, 158; ~dan ihbar 80; ~ı bilen bir kimseden beklenenler 87; ~ı şahsen bilme iktidarı 65; ~ın anahtarları 22, 126; ~ın bilinmiyor olması 102; ~ın haberleri 29; ~ları en iyi bilen 22 gaybi: ~ bilgi 28; ~ mesele 74; ~ durumlar 65; ~ haberler 62, 115, 146, 157; ~ hâdiseler 101; ~ kaynağ 26 gayr-i dinî 16 gayr-i İslami 16, 53 gaza 110 gazab 56 Gazâlî 64, 65 gazve 51, 65, 110, 112 gece namazı 92 geçmiş peygamberler 30 gemi 60 gerçek dışı teviller 120 gıybet 22 gufran 90 günah 21, 57, 60, 73, 133, 134 güneş 20, 149 Ğ Ğâlib ibn Abdillâh 76 Ğayâbe 22 H haber kaynakları 65 haberci 67 Habeşistan Muhaciri 134 Habîr 34 hac aylarında umre için ihrama girme 137
Haccâc 55 Haccetu’l-Vedâ 136 haçlar 159 had 96 Hadîs: ~ âlimleri 145; ~ imalatı 12; ~ kitabları 14, 15, 52; ~ külliyatı 11; ~ tenkidi 97; ~ çiler 57; ~ ler adına konuşan 15 hâdise: ~ler 33, 110, 123; ~nin gerçek yüzü 72; ~nin tafsilatı 98 hafız 12, 104 Hafsa 34 hainlerin savunucusu 91 Hâkim 94, 95 haksız 87, 88, 93, 96 hala kızı 36 Hâlid ibn Velîd 14, 89, 98, 109 Hâlid’in babası 43 halife 21, 36, 54, 55, 56, 60, 61, 137, 139, 156 halk 110, 145, 156; ~ın beyati 55 Hammâd ibn Seleme 13 hanım 35, 123, 134, 137, 138; ~ların önüne konulan beyat şartları 77 haram 43, 98 harb 25, 46, 80, 111, 148; ~ ve benzeri mihnetler 25; ~e başlama saatleri 46 harfî anlam 39, 48 Haricî 12 Hariciler 12, 89, 139; ~in ceddi 89 Haruriyye 56 Hasan 72 Hasan-ı Basrî 42, 55, 128, 129 hased 43 hastalar 82 Hastalık 129 Haşr suresi 108 Hâtıb ibn Ebî Belta’a 112, 113, 114, 115 Hâtıb’ın cehenneme gireceği 114 Hâtıb’ın hareketi 113 havz 146 Hayber: ~ gazvesi 78; ~ seferi 163 hayır 91, 125; ~lı 15, 53, 55, 83, 86, 131, 135, 151, 155, 161 hayırsever 36 hayvan yavrusu 52 Hâzin 120 Hazrecli 83 hedy 136 helak 45, 46, 79, 140 Hemdânî Mesrûk ibnu’l-Ecda’ 139 Hendek harbi 37, 69 Heraclius 158, 159
173
DİZİN
Herakliyus 108 herif 89 heyet 97, 107, 113 Hımıs 59 hıristiyan: ~ Arablar 108; ~lar 21; ~ların hezimeti 159 Hırsızlık 77; ~ hâdisesi 98 Hicaz bölgesi hadîs-fıkıh imamları 57 hicret 35, 58, 66, 76, 77, 78, 134, 159, 160; ~ etmiş hanımlar 78; ~lerinin sebebi 77; ~ten sonraki Medine devresi 131 hilafet: ~ makamı 55; ~ seçiminin temel şahsiyetleri 54 Hilâl 85, 95, 96 Hilâl ibn Umeyye 95 Hilâl’in hanımı 96 Hilâl’in karısı 96 hizmetkâr 52, 53 Horasan 123, 145, 155 huccet 142 Huccetu’l-İslâm 64 Hudeybiye 14, 75, 76, 133, 159, 160, 162, 163; ~ anlaşması 14 hurma ağaçları 49; ~lıklar 48; ~lıkları kesenler 49 hutbe 61, 147 Huzeyfe (Hz.) 69, 70, 149, 150, 151 hüccet 64 hücum 78 hükmü baki ayetler 62 hükümdar 95; ~lık 124 hükümlerinin zahire göre verilmesi 94 hürriyet 59 I Irak 144, 150 ırki-nesebî ölçü 37 İ İbn Abbâs 62, 95, 103, 104, 142 İbn Abdilber 98, 101, 138 İbn Ebî Hâtim 97 İbn Erkâm 72 İbn Hacer 108, 121, 133, 142 İbn Hallikân 124 İbn Hazm 64, 65 İbn Hazm’ın vefatı 64 İbn Huzeyme 145 İbn İshâk 44, 63, 107, 108, 114, 123 İbn Mâce 87 İbn Maz’ûn 134 İbn Mes’ûd 139 İbn Ömer 87, 126, 144
İbn Revâha 111 İbn Teymiyye 48, 92, 94, 130, 137 İbn Ubeyy 71 İbnu’l-Kayyım 74 İbnu’l-Kelbî 38 ibret kıssaları 29 ictihad 37, 43, 50, 80, 137, 146, 155 ictimai: ~ emniyet ve ahlaki ölçüler 138; ~ tavsiye 139 içki 43 idari vekil 21 ifade üslubu 54 iffet 74; ~li kadınlar 95 İfk: ~ hâdisesi 73; ~ vakası 74 iftira 77, 143, 152 ihbar mektubu 113 ihram 136 ikiyüzlüler 82 ikram 136 ilahi 26; ~ azabın vakti 121; ~ cevablar 118; ~ emirler 35; ~ emr 135; ~ ihbar 58; ~ menşe 63; ~ talimat 37, 43, 45 ilham 57, 122 İlk halife seçimini anlattığı mühim hutbe 61 ilmî: ~ dalalet 63; ~ gayretler 11; ~ meşguliyet 17 iltica 77 İmâm-ı Cessâs 90 İmâm-ı Mâlik 57 İmâm-ı Muhammed 59 İmâm-ı Nesefî 160 İmâm-ı Serahsî 60 İmâm-ı Şâfi’î 15, 21, 145 İmâm-ı Zeynulâbidîn Alî 38 İmâm-ı Zuhrî 35, 55, 107 imtizac 36 infak 41, 42 inkâr 79, 83; ~ edenler 79, 131; ~ cılar 77, 102 insanlar 26, 39, 40, 65, 83, 91, 94, 147; ~ ın efdali 64; ~ ın gerçek düşünceleri 80 insanoğlu 19, 39, 40, 52 intikam 105 inzal 61, 96, 106 İran: ~ hükümdarı 158; ~ lı büyük sahabi 58; ~ lılar 158, 159, 160; ~ lıların zaferleri 158 irtidad 97, 147, 148 İsa (Hz.) 14, 118, 122, 147, 157 İskenderiye 112, 158; ~ meliki 112 İslam 11, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 36, 43, 45, 53, 57, 63, 65, 66, 69, 70, 76,
174
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
78, 95, 104, 108, 109, 113, 120, 129, 146, 151, 152, 155, 156, 159, 164; ~ cemiyetinin idari başkanı 65; ~ devleti 65; ~ dışında görme 57; ~ dünyası 13; ~ düşmanı 16, 43, 69; ~ düşmanı kâfirler 16; ~ geçmişini silme 76; ~ imtihanı 78; ~ kitabiyatı 120; ~ kültürü 63; ~ muhiti 70; ~ mübeşşirleri 104; ~ ordusu 108, 109; ~ Peygamberi 11; ~ takvimi 66; ~ toplumu 57; ~ ümmeti 12, 19; ~ ümmetinin istikbali 19; ~ ve müslümanlar 15; ~’a dâvet mektubları 14; ~’a düşman muhitler 65; ~’da liânın ilk uygulaması 95; ~’ı daha müsaid bir coğrafyada yaymak 66; ~’ın bütün dinlere üstün geleceği 13; ~’ın doğuşunda Hz. Peygamber 43; ~’ın geleceği 12, 151; ~’ın geleceğini emniyete alma 65; ~’ın ilk seneleri 53, 76; ~’ın nuru 57; ~’ın yakın istikbali 152 İslami: ~ açıdan değerlendirebilmek 19; ~ kaynaklar 75, 109; ~ kitabiyat 54 İslamiyet 67; ~ tezahürleri 70 İsmâ’îl ibn Abdirrahmân es-Suddî 24 israiliyat 122; ~ kitablarından nakiller 59 İsrailoğulları 31, 138 İstanbul 13, 15, 16; ~’u fethetme 14; ~’umuzun fethi 15; ~’un fethedileceği 13; ~’un fethi 14; ~’un fetih kutlamaları 13; ~’un hadîste müjdelenen fethi 16; ~’un İslami fethi 16; ~’un yeniden fethedilme 16 istiğfar 90 istikbal 118, 131, 132, 139, 146, 151, 157; ~ mevzûu 151; ~den mâlumat isteyen müşrikler 125; ~ muzaf bir karar 137; ~i bilmeyen 132; ~in ne getireceği 135; ~in takdiri 152 istikbalî: ~ gayb haberleri 127; ~ haber 161; ~ karar 135; ~ rivayetler 157; ~ vahy 45 istismar mahsulleri 17 itab 80, 121 itirazlar 57 iyilik 83 izin isteme 99 K Ka’b 85 Ka’b ibn Mâlik 84, 85 Ka’b’ın suçluluğunu îtirafı 85 Ka’bu’l-Ahbâr 59
Kâbe 15, 75 Kabîsa ibn ‘Ukbe 148 kabr 101 Kaderiye 12, 56 Kadıköy 158 kadın ve erkek 95 Kadisiyye harbi 139 kâfir 48, 105, 113 kâfir: ~ bir mülhid 48; ~ zenginliği 43; ~ler 13, 43, 105 kağıt kalem 40 kâhin 123, 124 kainattaki bütün fiillerin Allah’ın izniyle vücud bulduğu 54 kalabalık 97 kalb 76, 89 kalem 39, 40; ~den faydalanma 39 karanlık 82 kardeş 52, 99 kâri 104 Karn 144 Karnu’l-Menâzil 144 Kartaca 158 Kâsımî 160 Kastallânî 133 Katâde 20, 30 kâtib 49 katil 113 katl 50 katl-i âm 105 kavga 57 kavim 157, 163 kavl-i mücerred 62 kaza hizmeti 91 kazai sahadaki hükümler 93 kazf 95 keffaret 135; ~ vesilesi 88 kehanetler 122, 124 kelam 56, 119, 123; ~ ve hikmet ilimleri 123 keramet 122 kertenkele 98 kervan 46; ~ı ele geçirme teşebbüsü 44; ~lar 44 kılıçlar 69 kıtlık 129 kıyamet 124, 126, 149; ~ gemisi 118; ~ günü 23, 27, 58, 88; ~ kopması 14; ~ masalları 14; ~ saati 122; ~in dehşeti 118; ~in ne zaman kopacağı 119; ~in vakti 118; ~in vakti meselesi 118; ~in zamanı 127 kız 127, 132 kin duyguları 156
175
DİZİN
Kisrâ 123 Kitab ve Sünnet 16, 19, 39, 57, 58, 65, 156, 157; ~’i anlamamakla itham 57; ~’in üslub özellikleri 39 kitab verilenler 161 Kostantiniyye Kayseri 14 köle 52; ~lerin azad edilmeleri 41; ~lik 52 köpek 71 kötülük 97 Kuba mescidi 82 Kudüs 108, 158, 159 Kufe 60, 62, 72, 139, 140, 144 Kufeli 61, 139, 148, 154; ~ Tâbiî 139 kulun fiili 48 kumandan 36, 70 kumar 43 Kur’an: ~ dışında da Allah’tan vahiy 34; ~ dışında kalmış vahiyler meselesi 33; ~ kıraati 156; ~ nassı 122; ~ ve hadîsler 57; ~ ve Sünnet 104; ~ veya Sünnet 59; ~’a has ifade üslubu 39; ~’da bulunmayan vahiyler 33; ~’da mevcud olmayan ilahi ihbar 34; ~’ın Allah’tan geldiğine delil 160; ~’ın mûcizeleri 158, 161; ~’ın üslubu 39 Kur’an-ı Kerim 19, 20, 22, 26, 28, 30, 34, 39, 40, 44, 52, 60, 61, 70, 90, 91, 92, 93, 118, 121, 131, 139, 157, 158, 159, 160, 161, 162; ~’deki gaybi haberler 28; ~’in bahis konusu üslubu 52; ~’in daha ilk nazil olan ayetleri 39; ~’in üslubu 50 Kur’ani: ~ beyanlar 117; ~ gerçeğin ifadeleri 40; ~ üslub 38; ~ va’d 46, 45; ~ vahiy 25, 33; ~ zihniyet 132 kurbanlık 136 Kureyş 43, 44, 45, 46, 66, 67, 69, 77, 89, 102, 103, 104, 112, 152; ~ kâfirlerinin ticaret kervanı 44; ~ kuvvetleri 46; ~ reisleri 43; ~ ticaret kervanı 45; ~ ve Ensar 89; ~’in hareketi 45; ~’in ileri gelenleri 69; ~’in reisleri 67; ~ li 50, 68, 74, 107, 113; ~ li kâfirler 107 kurra 105 Kurtubî 98 küfredenler 103 küfrü imana tercih 24 Küfürde yarışanlar 131 L lânet 88 lânetleşme 96 laubali 87
lisan 21, 100 M Ma‘rûf ibnu’l-Feyruzân el-Kerhî 58 mağara 54, 66 mağfiret 65, 84, 90 Mağribli allame 129 Mahmûd Âlûsî 44 Mahmûd en-Neşşâbe 15 mahşer günü 146, 149 mal 46 malik 41 Mâlik ibn Dînâr 56 mânevi-ahlaki değerleri hâkim kılmak 37 maruf 78 Mâverdî 145 mâzeret 79, 80, 84 mazi haberleri 30 mazlum 94 Mecusi 160 Medain 150 Medine 14, 20, 23, 35, 48, 53, 58, 59, 62, 66, 67, 68, 69, 71, 72, 76, 82, 83, 84, 85, 98, 103, 105, 107, 108, 109, 112, 131, 132, 134, 138, 139, 140, 151, 161, 162, 163; ~ mescidi 53; ~’den Bedr’e hareket 68; ~’ye hicret 134; ~li 14, 69, 71, 107, 132, 134; ~li genç 69; ~liler 82, 134, 151 Mefâtîhu’l-ğayb 127 Mekke 13, 44, 57, 66, 67, 74, 76, 97, 103, 107, 108, 112, 118, 119, 131, 136, 154, 158, 159, 160, 162, 163; ~ devri 131; ~ fethi 97; ~ fethi öncesi 108; ~ fetih hazırlığı 112; ~ ordusu 44; ~ seferi 162; ~’nin fethi 159; ~’ye dönüş 44 Mekkeli: ~ hadîs imamı 58; ~ kâfirler 44; ~ Kureyşlilerin temsilcisi 77; ~ muhacirler 134; ~ müşrikler 43, 47; ~ müşriklerle işbirliği 48; ~ler 44, 68, 75, 112, 159; ~lerle müzakere 75 Mekki 125, 126, 128, 130; ~ ayet 125, 130 Mekkî ibnu Ebî Tâlib 129 mektub 56, 107, 113, 114, 115; ~ hâdisesi 115 melek 23, 58, 64, 106, 146 Melikşâh oğlu Sultan Sencer 123 menfi 138 merfu’ 142 merhametli 86 merhume 101
176
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
merkezlik 83 Meryem (Hz.) 30, 41, 42 mescid 54, 67, 82, 84, 138, 164; ~in mahiyeti 83 Mescid-i Haram 67 Mescid-i Nebevi 54 Mesrûk 27, 139, 140, 143 meşhur sahabiler 76 mevkuf 59 Meymûne (Hz.) 98 Mezopotamya 158 Mısır 112, 158; ~lı 12, 15, 16, 120; ~lı kâdı muhaddis 12 mide 98 mihnet ve belalar 25 Mîkât 143, 144, 145 minber 110, 112 Misver 103, 104 el-Misver ibn Mahreme 103 Mu’ân 109 Mu’âviye 14, 105 Mu’âz ibn Cebel 157 muahhar âlimler 38 Mucâhid 25, 30 mûcize 22, 80, 120, 122 mûcizevi 42 mugayyebat 123; ~tan haber 120 muhacirler 86, 112 muhaddisler 12 Muhammed (Hz.) 123, 160; Bkz. Hz. Peygamber Muhel 143 mukadderat 38 Mukavkıs 112 murabıtlar 59 murad-ı ilahi 122 Murâre 85 Mureysî 71 Musa (Hz.) 29 Mûsâ ibn Ukbe 111 Museyyeb ibn Râfi’e 148, 154 mushaf 153 Muslim 88, 92, 113; ~ şarihi 136, 141, 145; ~’in rivayeti 27 Mutarrif ibn Abdillâh el-Hareşî 151 Mute 108, 109, 110, 111; ~e Gazvesi 109; ~ haberi 111; ~ şehidleri 110 Mûtezile 12, 42; ~ imamları 42 müfessirler 80 mükâfat 58, 163 mülâane 96 mümin 25, 53, 77, 88; ~ bazı kavimler 58; ~ kardeşinin hakkı 93; ~ler 24, 27, 42, 43, 77, 112, 113, 159, 160; ~ler-
den bir cemaat 95; ~lere bir zorluk 38; ~lerin annesi 141, 153; ~lerin arasını ayırmak 83; ~lerin Emîri 56, 144 münafık 25, 71, 84, 90; ~lar 20, 24, 71, 73, 81, 83, 162, 163; ~ların takındıkları tavırlar 81; ~lık 81 münafikun zümresi 70 münker 135 müracaat 45 müsafir 134 müsbet-menfi bir karar 74 müslim-gayrı müslim 36 müslüman 15, 16, 35, 37, 43, 46, 47, 58, 59, 62, 67, 71, 76, 78, 79, 81, 83, 89, 90, 96, 97, 105, 107, 109, 114, 125, 139, 144, 145, 156, 163; ~ âlimler 16; ~ erkek ve kadınların genel vasıfları 37; ~ isimliler 79; ~ kitabiyatı 19; ~ toplumdaki Peygamber aşkı 62; ~ yazar 43 müstakbel belalar 161 müşrik 119; ~ Kureyşliler 66; ~ Kureyşlilerin zulmü 66; ~ Mekkeliler 103, 159; ~ler 23, 67, 75, 105, 109, 118, 119, 160; ~lerin haberleri 67 mütedeyyin 36 müzakere 107, 109 N Nahle 66 namaz 62, 70, 83, 89, 90, 110, 112; ~ kılanlar 89; ~ vakitleri 62 nâsiha 107 nasihat 27, 156 nasih-mensuh 62 nazil 27, 37, 39, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 71, 72, 73, 76, 77, 80, 83, 85, 87, 96, 97, 98, 106, 108, 113, 114, 121, 133, 152, 158, 163 Necdliler 89, 144; ~ in kodamanları 89 Nehrevan 139 Nevevî 88, 136, 141, 142 nifaklar 90 nikah 37 niyaz 47 Nu’aym ibn Hammâd 149 Nuh kıssası (Hz.) 29 Nüzul sırası 25 O oğlan 127 oğullar 43 ok 47 oruç 59
177
DİZİN
Osman (Hz.) 75, 97, 112, 138, 150, 152, 153, 156 Osman devri 59 Osmân ibn Maz’ûn 134 Ö öldürdüğü kimsenin hikâyesi 76 Ömer (Hz.) 20, 23, 34, 36, 54, 55, 59, 61, 62, 63, 86, 138, 139, 144, 150, 152 Ömer Ziyâuddîn-i Dağistânî 127 Ömer’in (Hz.) kızı Hafsa 34 Ömer’in (Hz.) mevlası 23 özür 81, 84, 85 P parfüm sürünme 138 Patrik Sergius 159 perişan kılıklı 89 Pers: ~ orduları 159; ~ler 159, 160 Pervîz 159 Peygamber (Hz.) 35; ~ ile eşleri 34; ~ istismarı 13; ~ ve arkadaşları 58; ~ ve ashabı 45, 48, 136; ~’den menkul 14; ~’den mervi 93; ~’den mervi merfû hadîs 59; ~’den nakl 19; ~’e haber toplayıcılığı yapmış sahabilerin isimleri 67; ~’e isnad 19; ~’e isnad edilmiş cildler dolusu bilgi 146; ~’e Kur’an dışında da vahiy geliyor şeklinde bir anlayış 39; ~’i doğum yeri 103; ~’i gayba muttali kılmak 24; ~’i hicretin ilk ayları 14; ~’in bâzı idari ve siyasi tasarrufları 121; ~’in beşerî haber alma imkânları 65; ~’in bildirdiği 15; ~’in bilmediği 23; ~’in bilmesi 30; ~’in bu müjdesi 13; ~’in bu risaleti 27; ~’in bu soruşturması 69; ~’in dâvası 45; ~’in dâveti 69; ~’in evladlığı 35; ~’in gaybı ancak vahiyle bilebileceği kanaati 84; ~’in gaybi olarak haberdar olacağına ihtimal 109; ~’in gaybla ilgisi 25; ~’in geleceği bilmiyor olması 145; ~’in hâkimliği 91; ~’in hâl-i hazır gaybı bilmediği 99; ~’in hanımları 64; ~’in Hudeybiye anlaşması 162; ~’in idari hayattaki tasarrufları 137; ~’in istikbale müteveccih kararları 146; ~’in Kur’ani ihbarla verebildiği gaybi bilgi 80; ~’in Kureyşli azılı düşmanları 50; ~’in lisanı 50; ~’in Medine’ye gelişi 14; ~’in mescid küşadı 82; ~’in minberi 54; ~’in mühim şahsi kararları 51; ~’in sözleri 62; ~’in sözü 64; ~’in süt annesi 35;
~’in şahsi iktidarı 70; ~’in şahsi tavsiye ve emirleri 137; ~’in tavsiyesi 35; ~’in tebliğde kusur etmediği 26; ~’in üzülmemesi 24; ~’in ve müslümanların hayatları 40; ~’in vefatı 36; ~’in vefatı 59, 138, 156; ~’in yaşamış olduğu sıkıntı 38; ~’in Zeyneb’le evliliği 36; ~’in, gıyabında cereyan eden hâdiseler 82; ~ini öğrenmek isteyen bir ilim talibi 11; ~ler 30, 31, 64, 91, 123, 128; ~lik 100, 128, 141, 158 Phocas 158 psikolojik 87, 131, 159; ~ buhran 131; ~ tezahürler 87 R Rafizi şeyhi 13 rahbaniyet 134 rahib: ~ hayatı 134; ~ler 21 rahim 126, 127 Ramazan 83 Râzî 42, 80, 98, 125 re’y 59 recm 61, 62; ~ ayeti 61 rekât 84, 109, 140 resuller 23 Resulullah 153; ~’a isnad 17; ~’ın (sas.) müjdelediği şekil 16; ~’ın arkadaşı 54 Reşîd Rıdâ 15, 120 rezil 43 rızık 42 rızk 41, 42 risalet 33, 43, 70, 91, 101, 102, 132, 138, 139, 144; ~ devrinin gaybi hâdiseleri 101; ~ hayatı 132; ~in Mekke devresi 159 rivayetlerin tabii yoldan ilahi şekle sokulması 102 riyakârlık 81 er-Rubeyyi’ bint Mu’avviz 132 Rukayka 103 Rukayka bint [Ebî] Sayfî 103 Rum: ~ başkenti İstanbul 15; ~ kadınları 79; ~lar 159, 160; ~lara karşı çıkılan Tebuk seferi 79 rü’yet 142 rüya 63, 74, 122, 124 S Sa’îd ibn Cubeyr 55 Sa’îd ibn Zeyd 68 sabah ezanı 78 sabır 36 sadakat yemini 84
178
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
sadık ravilerin nakli 97 safer ayı 104 safsatalar 37 sağlık 129 sahabe 12, 57, 106, 135, 146, 156; ~ arası siyasi ihtilaf ve harbler 12; ~ devri 57; ~nin görüşleri 44; ~nin istikbal bilgisi 151 sahabi 14, 20, 60, 78, 85, 96, 105, 109, 132, 134, 136, 142, 149, 153; ~ hanım 132; ~ler 11, 86, 143, 155; ~lik 103 Sâhib-i Şurta 60 sahih 30; ~ hadîs 42; ~ kitablar 120 salih kişiler 57 Saltanat davaları 12 Sasani hükümdarı 159 Satîh 123, 124 savaş 81, 111; ~ taraftarları 45; ~tan geri kalmış üç kişinin tevbesi 86; ~tan kaçan müslüman görüntülüler 81 sefer 97; ~ dönüşü 83 Selmân 59 Selmân-ı Fârisî 58 sema 112, 115 Semerkand 57 Serahsî 59, 60 seriyye 66 servet 43 sevab 57, 157 sıddıklar 57 Sıffîn 72 Sicistan 155 silahlı kuvvet 44 silahsız 15 Silsile 140 siyasi: ~ ve ictimai sahalar 12; ~-askerî hareketler 48; ~-ictimai mahiyette haberler 11; ~-îtikadi fırkalar 57 siyer müellifleri 63 soğuk 69, 82 sohbet 84 soruşturma 68, 70 sosyal: ~ hayat 52; ~ vakıa 52 sosyopsikolojik farklılıklar 36 sual 117, 118 Sufyân ibn Uyeyne 58 Suheyl ibn Amr 77 suikasd 104 sulh 159 Sûr 58 sure 81 Suriye 44, 45, 110, 158 Sünnet 11, 12, 16, 19, 39, 50, 57, 58,
59, 64, 65, 95, 97, 104, 118, 132, 139, 156, 157; ~ malzemesi toplama 11 Sünni ilim çevreleri 56 sürgün cezası 108 Süryani harfleri 100 Ş şahdamarı 26 şahid 20, 21, 86, 93, 95, 96, 99, 101, 147 şahsi: ~ gayret 49; ~ görüşleri hadîsleştirme düşüncesi 60 Şam 109, 110; ~lılar 144 Şark 64 şatafat 46; ~lı kıyafetler 138 Şecere-i Rıdvân beyati 132 şefaat 147 şefkatli 86 şehad 111 şehadet 19, 27, 76, 94, 110, 134 şehid 57, 105, 106, 109, 132, 151 Şemîr ibn Hamdeveyh el-Herevî 21 şer 125 şer’î emareler 88 şeriat 60, 130 Şerîk ibn Sehmâ’ 95 Şıkk 123, 124 şirk 47 T Tabakat kitabları 67 Taberî 24, 26, 42, 80, 98, 117, 119, 128 Tâbiî 24, 25, 55, 139, 144, 151, 155 tâbir ilmi 123 tâbirci 123 tafra 46 tağyib 21 Tahavî 100 tahtaları birbirine vurmak 62 Taif 66; ~li sika hadîsçi 62 takbih 113 talakat 85 Talha 136, 155 Talha ibn Ubeydillâh 68 tarak 99 tarihçiler 107 tarihin tekzibi 124 tarihî: ~ deliller 96; ~ geçerlilikler 37; ~ gerçeklerle tekzib 65; ~ hakikat 65; ~ kaynaklar 66 taş 107 Tâvûs 145
179
DİZİN
Tâvûs ibn Keysân 144 tebliğ 13, 27, 63, 141, 163 Tebuk 83; ~ dönüşü 81; ~ gazası 84; ~ harbi 81; ~ hazırlığı 82; ~ hazırlıkları 51; ~ seferi 79, 82, 83, 84; ~’e katılmayanlar 84 techizat sıkıntısı 51 tefsirlerin yazdıkları 49 tekfir 122 tekzib 65, 73, 163 telmih 48 tenkid 16 terbiye 120 tevatür 122 tevazu 120 tevbe 13, 56, 73, 85, 86 tevbekâr 96 tevkif 59 tezad 127 ticaret kervanı 44, 68 tilavet 65 Tirmizî 14, 113, 143 Trabzon 127 U Uhud 25, 48, 98, 105, 112, 131, 161; ~ günü 25; ~ harbi 48, 98, 131; ~’un verdiği hüzün 161 Ukbetu’bnu Ebî Mu’ayt 50 Umeyme 35 Ummu Eymen 35 Ummu Seleme 93 Ummu’l-Alâ 134, 135 Ummu’l-Kurâ Üniversitesi 13, 15 Ummu’l-Mu’minin 98, 137, 139, 140 umre 74, 136, 137 Urve ibn ez-Zubeyr 46, 78 Usâme 76 Usâme ibn Zeyd 76 Usâme’nin annesi 35 usûl 119; ~ kitabları 65 Ü ücret 58 ümmet 91, 94, 118, 148; ~in ictimai ve siyasi işleri 65 V va’d-i ilahi 45 vahdet-i vücudcular 48 Vâhidî 122 vahiy 25, 26, 27, 28, 33, 34, 37, 39, 58, 60, 62, 63, 65, 69, 70, 71, 72, 74, 81, 84, 86, 122, 157; ~ alan peygamber
58; ~ devri 86; ~ mahsulü 28; ~ ve risalet 25; ~de eksiltme 26; ~lerin kaynağı 28 vahye istinad 28 vahyi sadece Kur’an’la sınırlama 62 vahyî talimat 44 vahyin müdahalesi 75, 137 Vâkidî 107 Vangölü 159 varlık: ~ âlemi 40; ~ sahibi 41 vasıtasız 101 Vâsit 140 Veda Haccı 27 vefat 14, 15, 21, 36, 57, 59, 72, 87, 101, 105, 112, 134, 150 Vehb ibn Abdillâh es-Suvâî 60 veli 122 Velîd 97 el-Velîd ibn Ukbe 97, 137 el-Velîd ibnu’l-Muğîra 43 vicdani davranış 53 Y Ya’la ibn Munye (veya Umeyye) 111 yağmur 82; ~u yağdıran 127; ~un yağma zamanı 126 yahudi 98; ~ kabilesi 107; ~ mahalli 107; ~ler 100, 107; ~lerle yazışmalar 100 Yahya 30 Yahyâ ibn Şeref en-Nevevî 93 yakin sahibi 94 yalan 27, 61, 72, 79, 85, 96, 143; ~ yere yemin 72, 79; ~cı 27, 71, 79, 83; ~cılar 79; ~cılık 81, 124 yatsı ve sabah namazları 138 Yelemlem 144 Yemameli 53 yemek 42 Yemen 89, 123, 139; ~ melikinin dâveti 123; ~li 89, 144 yemin 71, 72, 79, 80, 83, 94, 96, 111, 135, 147 yeryüzü 46 Yezîd ibn Şerîk et-Teymî 61 yolculuk 79 yumuşaklık 87 Yusuf (Hz.) 29, 122, 157; ~ kıssası (Hz.) 29 Z zafer sarhoşluğu 47 zahire göre hüküm vermek 89 zahiren müslüman 90
180
HZ. PEYGAMBER VE KUR’AN DIŞI VAHİY
zahirî: ~ anlayış 40; ~ bilgi 90; ~ deliller 96, 98; ~ kanaat 87; ~ mânalar 93; ~ sonuc 34 zamir 63 Zâtu Irk 144, 145 zekât 70 Zekeriya 30, 41, 42 Zemahşerî 122 zenginlik 129 Zeyd 35, 37, 38, 72, 73, 110, 111 Zeyd ibn Erkâm 71 Zeyd ibn Sâbit 100 Zeyd ibn Eslem 23 Zeyd ibn Hârise(Zeyd) 35, 109; ~ ile Zeyneb’i evlendirmesi 37; ~’i yalancı çıkarma 71; ~’in ihbarı 71; ~’in katıldığı birlik 36; ~’in naklettikleri 72;
~-Zeyneb boşanması 27; ~-Zeyneb evliliği 36 Zeyneb 27, 35, 36, 37, 38, 39; ~ ile Zeyd 37; ~’e evlenme teklifi 36 zina 77, 95; ~ fiili 95 zinet izharı 138 Ziyâd 140 zorluk gazvesi 51 Zû Evân 83 Zu’l-Huleyfe 144 Zubeyr 151, 155 Zuhrî 56, 108 Zurkânî 94