Out of Art 2008#2

Magazine voor actuele Outsider Art

Jaargang 3 nummer 2 december 2008 prijs â‚Ź 7,95

Themanummer: religie

Thema: religie

Voorwoord

Out of Art is een uitgave van Amsterdam Art Metropole onder auspiciën van AM Foundation en verschijnt twee keer per jaar.

Out of Art Postbus 75158, 1070 ad Amsterdam www.out-of-art.nl Werkgroep Out of Art 6: Frits Gronert, Karin Verboeket (hoofdredacteur), Phia Verstraete en Huib van den Wijngaard Aan dit nummer werkten verder mee: Brigitte Van den Bossche, Nico van der Endt, Huub Oosterhuis, Phil Smith, Eva von Stockhausen, Cynthia Thumm, Charlotte Zander Samenvattingen: Henny van Bree Vertalingen: Language Unlimited, Utrecht Vormgeving: Van Rosmalen & Schenk, Amsterdam Druk: Drukkerij Tesink, Zutphen Omslagfoto: Leon Hermans Omslagbeeld: Neeltje Smouter, Jacobsladder (detail), Olie op paneel, 61 x 31 cm Opgave en vragen over abonnementen: Abonnementenland Postbus 20, 1910 aa Uitgeest Tel. 0900 - 226 52 63 Fax 0251 - 310 405 www.aboland.nl Abonnementen worden automatisch op 1 januari verlengd. Opzeggingen dienen 8 weken voor

afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn (uitsluitend schriftelijk).

Abonnementsprijs vanaf mei 2008 € 15,- per jaar Voor verkoopppunten zie www.out-of-art.nl

Niets uit dit magazine mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder voorafgaande ­toestemming van de uitgever.

Geloof blijkt ook voor veel outsider kunstenaars een prangende aanleiding tot het creëren van kunst. In deze Out of Art komt de westerse religie in uiteenlopende verschijningsvormen aan bod.

Ter introductie schreef Phil Smith over de klassieke Amerikaanse outsider Howard Finster die Gods woord verspreidde met vurige preken en tienduizenden kunstwerken. Heel anders dan deze vriendelijke aansporingen, ogen de werken van de Amerikaan Norbert H. Kox. Eva von Stockhausen interviewde hem over de kunst waarmee hij ons wil aansporen terug te keren tot de oorsprong van het geloof. Een groter contrast met de intieme, icoonachtige tekeningen van de Rus Vasilij Romanenkov bestaat bijna niet. Nico van der Endt schetst een scherp beeld van deze introverte meester van het detail. Voor de Nederlandse Neeltje Smouter bleek angst voor het verlies van een veilige wereld een aansporing tot het schilderen van Bijbelse taferelen.

Tot slot presenteren we de letterlijk uitgebeelde Bijbelverhalen van de Nederlandse Johanneke van Nus en de Duitser Werner Voigt die met hun kleurrijke, eenvoudige beeldtaal garant staan voor een blijmoedige en optimistische kunst.

Religie is ook het thema van de column, deze keer geschreven door niemand minder dan Huub Oosterhuis. Voor de rubriek ‘Eindeloze begeerte’ interviewden we Charlotte Zander, ‘s werelds grootste particuliere collectioneur van naïeve kunst, Art Brut en Outsider Art. Natuurlijk bezochten we ook haar museum in het Duitse Bönnigheim. Voor wie er nog nooit was, ga snel; het voortbestaan in de huidige vorm is onzeker. In ‘The place to be’ geeft het tienjarige bestaan van het Belgische Madmusée in Luik, aanleiding tot een verhaal over de genuanceerde opvattingen van dit opmerkelijke museum. Kort maar krachtig wordt in ‘Bezocht en bekeken’ geschreven over een tentoonstelling met werk van Ria Mul. En de rubriek ‘Ik ben ik’ introduceert tekeningen van Marianne Schipaanboord waarin de stilte kan spreken.

Terwijl u kunt genieten van de intense kunst in dit themanummer, bereiden wij ons met veel geloof in de toekomst al weer voor op het vierde jaar van Out of Art. Tot in 2009.

Karin Verboeket

© 2008

Out of Art 7 verschijnt mei 2009 met een themanummer over transport.

2

OUT OF ART DECEMBER 2008

21

14

8

30

4

26 21 Thema: religie

4

Het goddelijke quotum van Howard Finster Wat hebben George Washington, Elvis Presley en de Talking Heads met elkaar gemeen? Alles…; althans volgens dominee Howard Finster.

12

De vlucht naar Egypte volgens Werner Voigt Jozef, Maria en Jezus vluchten op een ezel. Ze lachen naar ons en lijken het niet koud te hebben met hun blote voeten.

21

Johanneke van Nus; de Bijbel letterlijk vertaald Waar God mag uitrusten in een hangmat en waar de Kruiswegstatie geen 14 maar 12 beelden telt.

26

Norbert H. Kox; rebel with a cause Hoe een voormalig ‘biker’ en onruststoker in Amerika Gods woord is gaan verkondigen. Zijn heftige beelden sporen aan terug te keren tot de kern van het geloof maar veroorzaken ook tumult. Ook op internet.

30

Vasilij Romanenkov; heilige herinneringen Religieuze Russische plattelandstradities liggen aan de basis voor de icoonachtige tekeningen van een tuinman in Moskou.

De sublimatie van het detail.

39

Neeltje Smouter en Gods hulp Zij vroeg en kreeg Gods bescherming door het schilderen van een eindeloze reeks Bijbeltaferelen. Terug naar een veilige wereld.

Rubrieken

8

Ik ben ik; Marianne Schipaanboord Vanuit een stille wereld Het is moeilijk niet geraakt te worden door de tekeningen van Marianne Schipaanboord die de kracht hebben om de stilte te laten spreken. Over communicatie en esthetiek.

11

Column; Huub Oosterhuis Carnivale uiterweide

14

Eindeloze begeerte; Charlottte Zander Verzameling als levenswerk ’s Werelds grootste particuliere verzameling van naïeve kunst, Art Brut en Outsider Art is de vrucht van een leven lang aankopen. Ook Charlotte Zander zelf vindt dat ze ‘verdraaid veel bij elkaar heeft gebracht’. Wie haar levenswerk met eigen ogen wil zien, moet snel naar het Duitse Schloss Bönnigheim.

29

Bezocht en bekeken; Mapping out Paradise Ria Mul in De Pont Tentoonstellingsrecensie

35

The place to be; Madmusée What’s in a name?

Het Mad in Luik bestaat tien jaar. Een terugblik op het prille begin en een nauwkeurige analyse van de term ‘art différencié’.

42 43 44

Agenda English summary Bijbelfragment; Johanneke van Nus

OUT OF ART DECEMBER 2008

3

Thema: religie tekst: phil smith foto’s: john parnell , gavin ashworth

Eeuwenlang vierde en prees kunst het religieuze leven. Kunst en religie gaan dan ook hand in hand. Net als bidden zijn het creaties van de menselijke geest die door een hoger niveau in de realiteit worden getrokken. Beide zoeken een bevestiging van dit bestaan en van wat daarna komt. Zoals Erwin Christensen schreef “Kunst werd gedomineerd door religie – religie gaf de opdrachten en gebruikte kunst als propaganda…

Religie en kunst deelden gemeenschappelijke kenmerken… Het overgrote deel van religie en van kunst behoorde toe aan de betrokkenen – de gelovigen, de verzamelaars, de bescherm­ heren…”. * Uiteindelijk evolueerde de relatie tussen kunst en religie; de individuele geest werd de drijvende kracht achter het creëren van kunst. Sinds de Renaissance en de opkomst van het individu bestaat er ook een zekere vijandigheid tussen religie en kunst. Nog steeds gaan ze hand in hand maar ze ­kunnen ook luid applaudisseren in plaats van alleen maar in stilte bidden. Hoewel kunst ontstond uit de behoefte zich uit te drukken, is het nog altijd de verbeelding van een geloofssysteem van het individu. Zo kun je stellen dat alle kunst religieus is; immers, afkomstig van de geest. Nergens komt dit sterker tot uitdrukking dan in het oeuvre van Howard Finster (1916-2001).

Paradise Gardens

Finster werd in 1916 geboren in Alabama (vs). Op drie­ jarige leeftijd had hij zijn eerste visioen. In een veld bij zijn huis zag de kleine Howard zijn overleden zus Abby een trap aflopen die op magische wijze uit de wolken leek neer te dalen. Op zestienjarige leeftijd gaf hij gehoor aan de ‘roeping van de Heer’ door zijn leven voortaan te wijden aan het verkondigen van het evangelie. Hij organiseerde religieuze bijeenkomsten in tenten en bouwde mee aan kerken.

Het goddelijke Howard Finster Cathedral in Heaven, 1979 Gemengde techniek op hout, 94 x 50 x 24,5 cm American Folk Art Museum, New York

4

OUT OF ART DECEMBER 2008

quotum van Howard Finster Howard Finster Platenhoes Talking Heads, 1985 Collectie Martijn Swart

OUT OF ART DECEMBER 2008

5

Marianne Schipaanboord Vers brood, 2008 Pen en waterverf op papier, 32 x 21 cm

jurken tekenen. Feilloos kon zij ook aangeven hoe zij de inrichting van haar nieuwe kamer zag. Tientallen tekeningen tonen plattegronden, de gewenste balken, de kleur van het plafond, velours gordijnen met houten ringen en een antieke inrichting.

Deze wijze van dagelijkse communicatie levert een verscheidenheid aan onderwerpen op; haar behoefte aan gezonde voeding, haar voorliefde voor jurken en schoenen, haar godsbeeld en de natuur. Soms voorziet zij haar tekeningen van geschreven toelichtingen en regelmatig herkennen we een samengaan van oude en nieuwe elementen. Zo worden moderne bezoekers van het Van Gogh Museum afgebeeld in kleding uit de tijd van Rembrandt terwijl zij kijken naar 19e eeuwse schilderijen. Hoe Marianne

Marianne Schipaanboord Wachtend voor het zwemmen, 2008 Pen en waterverf op papier, 29 x 21 cm Gesprek over cliënt, 2008 Pen en waterverf op papier, 50 x 32,5 cm

10

OUT OF ART DECEMBER 2008

details onthoudt over de plaatsen die zij bezoekt, blijft on­duidelijk.

Eenmaal ter plekke lijkt zij slechts vluchtig om zich heen te kijken en het is wonderlijk hoe achteraf alles tot in detail op papier terecht komt.

Lijnenspel

Niet minder verwonderlijk is hoe Marianne met haar spasme, minutieus het fijne tekenpennetje hanteert. Ook de ongedwongen losse penseelstreek waarmee zij haar kleuren aanbrengt, lijkt haar geen inspanning te kosten. Maar wie goed kijkt, ziet dat zij regelmatig een paar seconden wacht met het trekken van een lijn of het hanteren van de kwast. Het lijkt er op dat zij inmiddels zoveel ervaring heeft dat zij effectief met haar beperking kan omgaan. In haar tekeningen komen sterke, rechte lijnen voor naast kromme, onafgemaakte lijnen. In hoeverre haar spasme van invloed is op de lijnvoering, is vooralsnog onduidelijk. Soms hangen de voorstellingen op het tekenvel als in het luchtledige; horizon en omgeving zijn dan afwezig. In andere tekenin-

gen speelt de ruimte juist een hoofdrol en wordt deze zelfs in perspectief uitgewerkt.

Glaswater

Marianne werd met een vader als predikant, religieus opgevoed en zij weet zich beschermd door God. Ook haar persoonlijke zoektocht naar religieuze vragen en paradoxen verwerkt zij in haar tekeningen. Na het zien van het schilderij Phryne van Gustave Boulanger (1824-1888) in het Van Gogh Museum, schrijft zij dat zij “goddeloos” zijn. Immers, God heeft Adam en Eva wel naakt ge­schapen maar nadrukkelijk met

column

column: huub oosterhuis

Marianne Schipaanboord Blauwe jurk, 2008 Pen en waterverf op papier, 50 x 32,5 cm

iemand gitaar speelde en haar later dit instrument in handen gaf. In de daarop volgende tekening combineerde zij het plezier dat zij ontleende aan de gitaar met haar aandacht voor de douche en schreef zij “gezegende, deze vrouw, zit met de gitaarmuziek, in het gehandicaptenbed met de douche en het glaswater regen”.

Verstilde bezieling

vijgenbladeren bedekt. De vraag hoe deze tegengestelde opvattingen zich verhouden tot haar persoonlijke leven, leek haar niet meer los te laten. Een serie indrukwekkende tekeningen was het gevolg; Adam en Eva weggedoken achter gebladerte; Adam en Eva in het zwembad of onder de douche, bedekt met uitgeknipte en opgeplakte bladeren. “Het paradijs“ schrijft ze erbij,”heerlijk glaswater”.

Wat uiteindelijk overbleef, waren tekeningen van badkamers, zwembaden, douchekoppen en warme en koude kranen. In plaats van Adam en Eva ging zij zichzelf de hoofdrol geven. ”Vroeger alleen een bad, niet goed, douchen is het paradijs met glaswater”, schrijft zij. Op een van de werken zien we haar weggedoken in het groene gras, wachtend op haar douchebeurt of elders, zwemmend in het water. Om zichzelf onder de douche af te beelden vond zij een creatieve oplossing in de armleuningen van de ligstoel waarmee zij onder de douche gaat; ze kan zich er mooi achter verschuilen.

Ook al hoort zij niet, toch genoot zij van een muziekmiddag waarop

Er zijn boeken vol geschreven over het goddelijke licht in de schilderkunst maar Marianne Schipaanboord heeft hier geen weet van. Toch gaan haar tekeningen vaak over essentiële levensvragen en lijkt zij regelmatig ‘Gods eeuwige licht’ uit te beelden.

De verstilde bezieling waarmee zij zich overgeeft aan haar religieuze overtuiging is van een bijzondere schoonheid. Als zij een knielende vrouw met gevouwen handen tekent, overspoelt zij haar met een stralende lichtbundel, afkomstig van een venster in de kamer. Dezelfde lichtbundels herkennen we ook in tekeningen over de stille tocht van kerkgangers in een dorp, de prekende dominee en de gelovigen die verzonken zijn in hun gebed. Andere kleine symbolen die zij graag hanteert, zijn een stralend wolkendek, een vrolijk of verdrietig zonnetje en de hand die een afkeurende of juist goedkeurende beweging maakt.

Dit ongedwongen en persoonlijke oeuvre kan met recht gerekend worden tot de Outsider Art. Ook al zijn de meeste van haar tekeningen voor Marianne bedoeld als een middel tot communicatie, de esthetische schoon­ heid ervan wordt door steeds meer mensen herkend en gewaardeerd.

www.artotheek.be www.olof-art.nl

Carnivale ­uiterweide We waren op vakantie, in Saint Clair, met zijn vieren, ik zeg niet waar het ligt. En we hadden het een keer over tobben – je kunt zo tobben, dat wil je niet, maar je doet het.

Ik declameerde “De mens lijdt vaak het meest door het lijden dat hij vreest (…) en dat nooit op komt dagen, zo heeft hij meer te dragen dan God te dragen geeft”. “Dat ga ik uit mijn hoofd leren”, zei ze, en de volgende dag kende ze het. “Je moet iedere dag een gedichtje uit je mooie hoofd leren”, zei haar vriend en ik riep “Vandaag deze dan, van Lucebert ‘Ik zing de aarde aarde, de aarde met haar carnivale uiterweide’.”

Nu was dat begin jaren vijftig van de vorige eeuw een voorbeeld van wartaal – carnivale uiterweide –, vandaag de dag hoort iedereen daar direct de woorden ‘carnaval’ en ‘uiterwaarden’ in, maar de officiële literaire kerk van toen hoorde niets en vond het kinderlijke onzin.

Zo ongeveer vonden in de dagen van Jezus velen het wartaal te zeggen “Als jij niet opnieuw geboren wordt, zul jij het koninkrijk van God niet zien” (Johannes 3:3). Wat zullen we nou – je bent toch al geboren, moet je terug in de schoot van je moeder? ‘Opnieuw geboren’; in dat beeld weerklinkt de hele bijbel. Het zegt over jou, zo oud als je bent, meer dan de meeste antropologische traktaten, en zeker meer dan de krant. Zoals ‘de aarde met haar carnivale uiterweide’ meer over de aarde zegt dan de meeste kranten. Carnivale uiterweiden zijn vrolijke, stralende stroken aarde langs brede vruchtbare rivieren, grazige weiden aan het water - tegenbeeld van ‘verschroeide aarde’.

‘De aarde met haar carnivale uiterweide’ is beeldspraak voor een nieuw geboren aarde. En als wij niet opnieuw geboren worden, zullen wij die nieuwe aarde niet zien.

Huub Oosterhuis, priester/dichter, schrijft liederen en gebeden voor een nieuwe Nederlandse liturgie en gaat nog regelmatig voor in de diensten van de Amsterdamse Studentenekklesia in De Rode Hoed in Amsterdam, die hij in 1989 heeft gesticht.

www.huuboosterhuis.nl OUT OF ART DECEMBER 2008

11

p

Thema: religie Tekst: Frits Gronert Foto: Leon Hermans

De vlucht naar Egypte volgens Werner Voigt Het schilderij Die Flucht nach Ägypten van Werner Voigt (1935) toont Jozef en Maria op de vlucht voor koning Herodes. Ondanks de dreiging van de koning alle pasgeborenen in Bethlehem te doden, kijkt de kleine Jezus ons frontaal aan met een brede lach op het gezicht. Ook vader Jozef lacht; hij wijst de weg.

De meest ontroerende figuur is wel moeder Maria die haar baby liefdevol een kus op het hoofd drukt. Het is een ontwapenend tafereel. Daar waar je angst zou ­verwachten, lijkt berusting de boventoon te voeren.

Werner Voigt schildert al zijn doeken vanuit een ­christelijke overtuiging. Zijn vreugdevolle oeuvre kenmerkt zich door gemengde kleuren, teksten in het beeld en scherpe zwarte contouren om de plat ge­schilderde figuren. Het is vooral de blijmoedige eenvoud die dit werk zo geliefd maakt bij kenners in binnen- en buitenland.

Werner Voigt is een van de bekendste kunstenaars van Die Schlumper, een atelier voor mensen met een ­verstandelijke beperking in het Duitse Hamburg.

Voigt groeide op in een tehuis en werkte na zijn school­ opleiding eerst in een zadelmakerij en daarna als kleermaker. Later werd hij hulpkoster bij de Pinkster­ gemeente, waarvan hij in 1961 lid werd. Zelf zegt hij “Ik heb drie beroepen: herenkleermaker, dameskleermaker en kunstschilder. Ik zal wel zien wat God nog meer met me voor heeft”.

www.schlumper.de

Werner Voigt Die Flucht nach Ägypten Acryl op papier, 70 x 100 cm Particuliere collectie

12

OUT OF ART DECEMBER 2008

OUT OF ART DECEMBER 2008

13

Eindeloze begeerte; Charlotte Zander tekst: frits gronert en karin verboeket foto’s: leon hermans

Verzameling als levenswerk Voor zover bekend, is ’s werelds grootste particuliere collectie naïeve kunst, Art Brut en Outsider Art bij­ eengebracht door Charlotte Zander. De ruim 4000 objecten worden sinds 1996 bewaard en deels ­tentoongesteld in Museum Charlotte Zander in Bönnigheim, bij Stuttgart. Afgelopen zomer bezochten we het museum en hadden we het voorrecht mevrouw Zander thuis in München te spreken over haar voortdurende passie voor de kunsten. De verbale gaven, het scherpe geheugen en de persoonlijke visie van deze collectioneur pur sang stonden garant voor een vlammend betoog waarin het begrip ‘eindeloze begeerte’ bijna letterlijk tot leven leek te komen.

Vroege start

We werden vorstelijk ontvangen door Charlotte Zander en haar twee enthousiaste teckels. De wandeling van de voordeur via de hal naar de woonkamer was met onze statieven en camera’s een voorzichtig bewegen te midden van talrijke 19e eeuwse schilderijen met bevallige naakten, kleine diersculpturen en andere opmerkelijke, maar ­‘reguliere’ kunstobjecten. We namen plaats in comfortabele fauteuils met uitzicht op de tuin waarin bijna boomhoge fuchsia’s in bloei stonden. Charlotte zette zich met een van de honden op een strategisch geplaatste stoel, stak een sigaret op en begon te vertellen.

Geboren in Krefeld als dochter van een rijke zeepfabrikant groeide zij op in een gezin waarin beeldende kunst en klassieke muziek een belangrijke rol speelden. Terwijl haar vader een verzameling aanlegde van barokke kunst en Delfts blauw aardewerk hield haar moeder zich bezig met tuinieren en het verzorgen van een terrarium vol koudbloedige reptielen. Charlotte zelf volgde bijna tien jaar lang balletlessen waar zij tot de dag van vandaag haar opvallend fiere houding aan te danken moet hebben. Na de oorlog werkte ze in de jaren vijftig enige jaren als fotomodel.

Naar eigen zeggen dankte zij haar succes aan het gegeven dat ook gewone huisvrouwen bij het zien van haar modefoto’s zich zelf in de getoonde kleding konden voorstellen.

De jonge Charlotte leek het verzamelen in het bloed te zitten. Het begon met het oprapen en koesteren van drie groene stenen die zij zelf beschouwt als haar eerste verzamelobjecten. Later kocht ze voornamelijk op glas en metaal geschilderde christelijke voorstellingen en Ex Voto’s, voorwerpen die gelovigen maakten om in kerken te hangen als dank voor een verkregen gunst.

Als echtgenote van Josef Zander vergezelde zij haar man in 1956 naar Salt Lake City in de Verenigde Staten waar hij als gynaecoloog anderhalf jaar aan de universiteit ging werken. Verdrietig genoeg ging een deel van Charlotte Zanders collectie tijdens die verhuizing verloren. Terug in Duitsland begon het paar galerieën voor hedendaagse kunst te bezoeken, vooral in Keulen en Düsseldorf, dé kunstcentra van naoorlogs Duitsland. Zij kochten werk van avantgarde kunstenaars als Cy Twombly (1928), Joseph Beuys (1921-1986) en Gerhard Richter (1932) en van Otto Piene (1928), Heinz Mack (1931) en Günther Uecker (1930) van de Zero-beweging.

Begonnen met Bauchant

Het was tijdens een bezoek aan Galerie Zwirner in Keulen dat Charlotte Zander voor het eerst kennis maakte met het oeuvre van de Franse naïef André Bauchant (1873-1958).

De kleurrijke, volkse en aandoenlijke schilderijen van deze tuinman maakten zo’n indruk op haar dat zij besloot bij het verzamelen voortaan haar eigen weg te gaan. In die tijd had de naïeve kunst in Duitsland overigens nog geen goede reputatie. Heel anders was dat in Frankrijk waar men deze kunst beschouwde als oorspronkelijk, iets dat het relatief vroege succes van een kunstenaar als Henri Rousseau (1844-1910) in Frankrijk verklaart.

Na deze kennismaking met de naïeve kunst begon Charlotte Zander kunstwerken aan te kopen van Morris Hirshfield (1872-1946), Alfred Wallis (1855-1942), Anselme Bois-Vives (1899-1969), Nikifor (1895-1968), Max Raffler (1902-1988) en Camille Bombois (1883-1970). Het spreekt voor zich dat zolang deze stijl in Duitsland weinig geliefd was, de prijzen relatief laag waren. Zo kon zij eens voor

“De collectie is mijn kind, maar uiteindelijk zal het zelfstandig verder moeten.”

14

OUT OF ART DECEMBER 2008

“Wie deze collectie heeft bezocht, zal dat altijd onthouden.“ 6.000 Duitse Marken alle werken op een tentoonstelling van Matija Skurjeni (1898-1990) kopen. Afbetalen deed zij in termijnen. Ondertussen raakten de huizen in Keulen en later in Heidelberg vol met kunst; in de kamers, op de gangen, in het trappenhuis en zelfs in de kinderkamers.

Al snel stonden de meest recente aankopen opgestapeld tegen de muren. Het werd nu met drie opgroeiende kinderen wel erg vol in huize Zander. Niet voor een gat te vangen, verzon Charlotte een list om de werken hoe dan ook tot hun recht te laten komen. Zij kregen gewoon een plaats in de huizen van bevriende echtparen die blij waren dat aan hun muren ook kunst kwam te hangen.

Als Charlotte bij hen op bezoek was, kon ze ongestoord genieten van haar uitdijende verzameling.

Van galerie naar museum

Toen het gezin in 1970 van Heidelberg naar München ­verhuisde was de belangstelling voor niet traditionele kunst en dus ook voor de naïeve kunst, in Duitsland toegenomen. Men stond open voor ‘het andere’. Charlotte Zanders collectie was in de afgelopen jaren gegroeid naar zo’n 1500 objecten en in haar nieuwe woonplaats opende zij nog in datzelfde jaar een eigen galerie. Vanuit een actief netwerk van verzamelaars en galeriehouders die weer andere kunstenaars kenden, bleef de verzameling flink groeien. In 1995, bij het sluiten van de ‘Charlotte Galerie für Naive Kunst und Art Brut’ telde deze opmerkelijke verzameling ruim 4000 objecten waarmee het de grootste particuliere collectie naïeve kunst, Art Brut en Outsider Art ter wereld werd.

Een jaar later opende in Schloss Bönnigheim Museum Charlotte Zander. Nog steeds als zij het museum bezoekt, denkt de verzamelaarster “Wat heb ik toch verdraaid veel bij elkaar gebracht”. Zij is overtuigd van de hoge kwaliteit van deze collectie die ontstaan is door eerst naar haar “gevoel en daarna pas naar de ratio” te luisteren.

Bij het presenteren van het werk wordt goed gekeken naar de relatie met de omgeving. De enige richtlijn bij het kopen en het presenteren is de kwaliteit. Volgens Charlotte Zander moet “de kwaliteit van de Art Brut en de Outsider Art zich blijvend bewijzen”. Er is immers veel te veel dat onder deze noemer op de markt wordt gebracht.

“Uiteindelijk zal de tijd uitwijzen wat goede en wat slechte kunst is.” p

OUT OF ART DECEMBER 2008

15

Bij binnenkomst viel de prachtige monumentale trap meteen op. Andere sensaties betroffen de hoge lichte ruimten, de zonnestralen die in krachtige bundels door de ramen naar binnen vielen, de ouderwetse geur van boenwas en het geluid van krakende houten vloerdelen.

Met een oppervlakte van 2000 vierkante meter, drie etages en 43 tentoonstellingsruimten ademt het gebouw nog steeds de sfeer van een groot oud huis. Naast de museumzalen zijn er een museumwinkel, een depot, een archief, een bibliotheek en kantoren.

Kunsthistoricus Cynthia Thumm die de collectie beheert, blijkt een enthousiast verteller van verhalen over de kunst, de kunstenaars en de verzameling als geheel. Als eerste toonde zij ons de religieuze glasschilderijtjes en de 19e eeuwse portretjes die Charlotte Zander in de jaren vijftig van de vorige eeuw verwierf als een van de eerste kunstwerken die aan haar verzameldrift ten prooi vielen.

Naïeve kunst in de spotlights

Hoewel in dit museum naïeve kunst, Art Brut en Outsider Art te zien zijn, ligt de nadruk op de naïeve kunst en dan vooral op het werk van de kunstenaars van het Heilige Hart, zoals André Bauchant (1873-1958), Camille Bombois (1883-1970), Séraphine Louis (1864-1942), Henri Rousseau (1844-1910) en Luis Vivin (1861-1936).

Henri Rousseau Le Singe comme peintre, 1903 - 1910 Olie op doek, 38 x 46 cm Collectie Charlotte Zander

18

OUT OF ART DECEMBER 2008

Louis Vivin Loups dans la neige à l’orée du village, 1910 Olie op doek, 42,5 x 81,5 cm Collectie Charlotte Zander

Bezoekers van over de hele wereld komen graag kijken naar de schilderijen van douanebeambte Henri Rousseau.

Om zijn 12 kleine werkjes te zien, beklim je de statige stenen trap die je vanuit de entreehal in cirkels naar boven leidt. In het kabinetje is naast onbekender werk ook Vue de Bois de Boulogne te zien waarop elk blaadje en grassprietje afzonderlijk herkenbaar is. Rousseau kwam vaak in het Bois de Boulogne om in de plantenkas inspiratie op te doen voor zijn schilderijen met tropische planten en dieren.

Op dezelfde etage hangen schilderijen van de Franse kunstenaar Camille Bombois, waaronder een paar intieme en verstilde landschappen. De naakte vrouwen die deze naïef zo graag schilderde, zien er uit als roze oergodinnen met enorme heup- en bilpartijen. Zijn interesse in het circus stond aan de basis voor een hele reeks portretten van clowns. In 2006 waren alle 103 werken uit deze collectie nog te zien op een tentoonstelling in de Kunsthal te Rotterdam. Museum Charlotte Zander stelt dan ook regelmatig werken in bruikleen beschikbaar aan musea over de hele wereld. Hierdoor ontstijgt de museum­ collectie het regionale karakter en kan het in vakkringen inmiddels bogen op internationale bekendheid.

Van de Franse André Bauchant heeft het museum 144 werken in huis. Het gaat hier voornamelijk om grote doeken waarop Bauchant mythologische en historische thema’s schilderde, zoals Le Char d‘Apollon uit 1928 en de Le Triomphe de Neptune uit 1929. De onhandige manier waarop hij de heroïsche figuren in dromerige landschappen neerzette, komt aandoenlijk en charmant over en is kenmerkend voor de naïef die zijn eigen wetmatigheden onbevangen aan het doek toevertrouwt. In zijn tijd kreeg Bauchant veel aandacht omdat hij voor Stravinsky’s opera Apollon Musagète de decors schilderde. Ook exposeerde hij in de jaren twintig van de vorige eeuw regelmatig op

Camille Bombois Femme nue assise, 1930 Olie op doek, 100 x 81 cm Collectie Charlotte Zander

Links aan de wand een werk van Rosemarie Koczy (1939 - 2007) en rechts van Jean-Pierre Nadau (1963)

de Herfstsalon in Parijs waar hij door de bekende architect Le Corbusier werd ontdekt.

De meeste naïeve kunstenaars verbeelden overwegend alledaagse thema’s die dicht bij hun persoonlijke interesse staan. De mate waarin authentieke kenmerken in het werk voorkomen, bepaalt de kwaliteit van deze kunst.

Wat maar weinigen weten, is dat werk van veel naïeve schilders is opgenomen in belangrijke Europese kunstmusea. Zo is bij­voorbeeld het oeuvre van de Engelse James Lloyd (1905-1974) in eigen land erg populair en te zien in diverse grote museumcollecties waaronder de Tate Gallery in Londen. Lloyd vulde kopieën van foto’s in met kleine kleurpuntjes waardoor een bijzonder pointillistisch effect ontstond.

je verschillende musea in één gebouw tegenkomt. De Servisch Kroatische outsider Sava Sekulic´ (1902-1989) spant met 1031 schilderijen en tekeningen duidelijk de kroon. Vrijwel zijn gehele nalatenschap wordt in Schloss Bönnigheim bewaard. Op de eerste verdieping hangt het enorme doek Die Verbindung zwischen allen Lebewesen.

Geschilderd in aardetinten laten zijn mensachtige vormen veel ruimte voor eigen interpretatie. Zien we hier werkelijk engelen met dieren? Zijn mensen hier getransformeerd tot engelen? Je kunt lang kijken naar de fantasievolle wereld die de kunstenaar ons voorschotelt. Veel van zijn schilderijen hebben de kringloop van het leven tot onderwerp. Bij Sekulic´ gaat het om de metamorfose van mensen, dieren en planten. Wat te denken van een vrouw met een hertengewei of een slang met een paraplu?

Sava Sekulic˝

Naarmate we verder de collectie induiken, zien we dat er van nog veel meer kunstenaars opvallend grote aantallen objecten verzameld zijn. Het is bijna alsof

Andere outsiders

Zo’n 1900 werken van outsiders hebben een plaats in de collectie. Opvallend is bijvoorbeeld het werk van de p

OUT OF ART DECEMBER 2008

19

God heeft ontvangen”. Zij kan ons alle betekenissen uit de Bijbel gedetailleerd uit de doeken doen. Haar schilderijen zijn voor haar dan ook heilig en onlosmakelijk verbonden met haar trouwe kerkgang elke zondag.

Kruiswegstatie

Johannekes talent bleef niet onop­ gemerkt. Als snel kreeg zij kerkelijke opdrachtgevers, zoals de Oud Katholieke Kerk die haar vroeg om de bestaande serie van drie doeken rond het thema ‘Pasen’ uit te breiden tot het complete lijdensverhaal van Christus. Deze zogenaamde kruiswegstatie wortelt in de katholieke traditie. In de 18e eeuw kreeg het vaste vorm met veertien scènes (staties) die ons deelgenoot maken van de laatste fasen uit het leven van Jezus. Johanneke laat ons haar eigen interpretatie van het verhaal zien; vanaf de intocht in Jeruzalem tot de kruisiging van Jezus op Golgotha.

Echter, in plaats van de traditionele veertien staties uit de katholieke ­traditie, schilderde zij slechts twaalf verhalen. Deze scènes zijn afkomstig uit de periode van de veertig dagen voor Pasen, zo belangrijk voor de protestantse kerk. Zo slaat Johanneke een brug naar haar eigen geloof. Binnen een vast formaat van 70 x 100 cm heeft elk doek een onmiskenbaar eigen sfeer maar bij elkaar gezien vormen de werken een hechte eenheid. Het laatste doek meet 100 x 150 cm en toont ons een engel bij de ingang van het lege graf.

Misschien wil Johanneke ons met het afwijkende formaat vertellen dat dit het belangrijkste schilderij uit de serie is. Hier wordt de dood immers

Johanneke van Nus Laatste avondmaal, 2002 Acryl op doek, 100 x 70 cm Intocht in Jeruzalem, 2002 Acryl op doek, 100 x 70 cm Wijngaard met de landman, 2007 Acryl op papier, 50 x 65 cm

24

OUT OF ART DECEMBER 2008

overwonnen door de opstanding (Mattheüs 28:1-10).

Alle staties lijken letterlijk verbeeld; zo is zelfs op het doek over de verloochening door Petrus de kraaiende haan geschilderd en Jezus die aan het volk wordt getoond (Ecce Homo ofwel Zie de mens) schildert ze met een diep paarse achtergrond; de liturgische kleur van Pasen. Deze serie is bijzonder populair bij protes­ tante kerken die de reeks dan ook regelmatig exposeren in de periode voorafgaand aan Pasen.

Drie vingers

In het schilderij Wijngaardenier verwijst Johanneke naar Johannes 15:1-8, waar Jezus zegt: “Ik ben de wijnstok, gij zijt de ranken”. Zij vertaalt dit gegeven door een afbeelding van een wijnboer die onder een stralende zon, manden vol druiven op zijn schouders torst. Hij lijkt wel wat op een engel met enorme handen waaraan slechts drie vingers geschilderd zijn. Deze unieke, eenvoudige beeldtaal laat in ronde vormen en ­vergrijsde kleuren met hier en daar een opvallend kleuraccent, de wereld zien die Johannekes vader vanaf de kansel verkondigde. Vrijwel nergens vertonen deze figuren en voorwerpen enige overlap; alles krijgt een eigen ruimte. Hoewel haar persoonlijke handschrift gehandhaafd blijft, schil­ dert Johanneke van Nus tegenwoordig ook wel wereldlijke onderwerpen, zoals fantasiefiguren, portretten en maskers. Toch zijn het vooral haar religieuze schilderingen die door hun concrete visuele vertaling op het netvlies blijven van gelovigen en niet gelovigen.

www.herenplaats.nl

Johanneke van Nus Een mens, 2005 Acryl op papier, 65 x 50 cm

OUT OF ART DECEMBER 2008

25

Thema: religie tekst: eva von stockhausen foto’s: dan hatton, john humberg en norbert h. kox

Wie de website van de Amerikaanse kunstenaar Nobert H. Kox (1945) bezoekt, stuit op een disclaimer met de tekst “Dit is geen haatsite. Deze website weerspreekt tradities en legt onwaarheden bloot.

Deze site is niet anti-Christus (…) maar brengt ­vervalsingen en bedrog aan het licht met betrekking tot Bijbelse interpretaties”.

Roerige start

Norbert Henry Kox groeit op in Green Bay (Wisconsin), waar hij al vroeg bekend staat als herrieschopper. Zijn jonge jaren brengt hij voornamelijk drinkend en feestend door. Op 17-jarige leeftijd gaat hij vroegtijdig van school en meldt zich aan bij het leger. Hier zet hij zijn zelf­ destructieve gedrag onverminderd voort, maar hij leert er – slechts gewapend met eenvoudige handboekjes – ook schilderen.

Na zijn ontslag uit het leger sluit Kox zich aan bij de beruchte Outlaws motorbende in Waterloo, Iowa. Er volgt een periode van excessief geweld en drank- en drugs­ gebruik. Zijn geld verdient hij met het verven en bewerken van motoren en auto’s. Zelf zegt hij over die periode “Ik rebelleerde tegen de status-quo (…) en gaandeweg kwam ik anderen tegen met wie ik mijn krachten kon bundelen.

Het probleem was echter dat het steeds sneller bergafwaarts ging met ons. Op een gegeven moment had ik zoveel sterfgevallen en andere tragedies meegemaakt, dat ik er een beetje nerveus van werd”.

Bad trip

Alles verandert op een zomeravond in 1974. Tijdens een feestje neemt Kox in een overmoedige bui een over­ dosis lsd. De rest van de nacht is hij in de greep van zich steeds herhalende, helse visioenen tot hij niet meer weet

Norbert H. Kox; rebel with a cause

Norbert H. Kox Decay of Splendour, 2003 Gemengde techniek op papier, 91.5 x 106.5 cm Henry Boxer Gallery, Londen Blood Offering; Yesu Christ The Sacrificial Lamb, 1976-1988 Acryl en olie op doek, 244 x 122 cm

26

OUT OF ART DECEMBER 2008

Norbert H. Kox Sallmanstein, 2004 (N.a.v. Head of Christ van W. Sallman) Acryl op doek, 25.5 x 20.5 cm Oh Yes Gallery, Washington D.C.

of hij dood of levend is. Verlamd van angst begint hij te bidden “Oh God, laat het niet voor altijd zo zijn!”. Tot zijn verbazing en opluchting merkt hij na verloop van tijd dat “de lucht begon te klaren, het zweet verdween van mijn voorhoofd en ik kon mijn gedachten weer ordenen. Het was te mooi om waar te zijn! (…) God had mij gehoord”.

Deze gebeurtenis veroorzaakt een totale en blijvende omslag in zijn leven; Kox wordt lid van een Pinkster­ gemeente, en niet lang daarna ontvangt hij een innerlijke roeping om zijn bezittingen weg te geven en zijn oude leven achter zich te laten. Hierop trekt hij zich terug in de bossen van Wisconsin. De volgende tien jaar zal hij in alle eenzaamheid doorbrengen, zich over gevend aan gebed en intensieve Bijbelstudie. “Ik wilde de geheimen van het leven blootleggen, niet alleen voor mijzelf, maar ook voor anderen.” Het woud vormt het decor van de eerste creatieve uitingen van zijn groeiende spiritualiteit. Hij creëert er onder andere Gospel Road, een bospad van op de Bijbel gebaseerde boodschappen. Hij begint er ook weer te schilderen, en legt zich toe op de proefondervindelijke ontwikkeling van verschillende glazuurtechnieken.

Gegrepen door het lijden van Christus begint Nobert Kox in 1976 aan wat hij nu beschouwt als zijn eerste echt ­visionaire werk Blood offering: Yesu Christ the Sacrificial Lamb. p Norbert H. Kox Secret Babylon The Great, 1996 Acryl en olie op doek, 155 x 79 cm

OUT OF ART DECEMBER 2008

27

Thema: religie tekst: nico van der endt foto’s: clemens boon, erik van rosmalen

Vasilij Romanenkov; heilige herinneringen Wat mogen we eigenlijk van kunst verwachten?

In ieder geval niet een herhaling van het bestaande, geen alles­overheersende invloed van buitenaf, van stromingen of van baanbrekers. Kunst moet in ­principe niet herhalen of kopiëren, zoals in de ama­ teurkunst het geval is. Maar betekent dit dan ook dat kunst zich naar vorm én inhoud moet onder­ scheiden? Nee, want kunst gaat in eerste instantie over vormgeving, het vorm­geven van emoties en ideeën, van welke aard dan ook.

Het is nog maar de vraag of dit voor de kunstenaars zelf ook zo geldt. Juist in de outsiderkunst hebben we te maken met denkbeelden die voor de kunstenaar een allesoverheersend belang vertegenwoordigen, tot dwangmatige expressies leiden en waarbij een besef van kunst, bewust of onbewust, nauwelijks een rol speelt. Hierdoor gaat een outsiderkunstenaar veel meer zijn eigen gang en kenmerkt zijn werk zich door een bijzondere zeggingskracht.

Overtuigende eigenheid

Bij de solitaire kunstenaar Romanenkov zijn we getuige van een obsessieve belangstelling voor de tradities zoals die goeddeels nog bestaan op zijn geboortegrond, het Russische platteland, ver weg van het kosmopolitische Moskou waar hij nu woont. Ook is hij sterk geïnteresseerd in de decoratieve vormgeving van de traditionele volkskunst. Toch is het totaaleffect van zijn oeuvre van een onmiskenbare, overtuigende eigenheid. Zijn biografie versterkt het vermoeden met een outsider van doen te hebben.

Vasilij Romanenkov werd geboren in 1953 in een af­­ gelegen dorpje in de regio Smolensk. Het leven was daar al eeuwen lang nauwelijks veranderd. Met zijn broertje, moeder en grootmoeder sliep hij in een soort bedstee p Vasilij Romanenkov Maternity Grafiet en inkt op papier op board, 72 x 50 cm Galerie Hamer, Amsterdam

30

OUT OF ART DECEMBER 2008

Vasilij Romanenkov The Holy Infant, 2002 (middendeel triptiek) Gemengde techniek op papier op board, 65.5 x 50 cm Galerie Hamer, Amsterdam

doen denken aan elementen in de volkskunst, zoals ook zichtbaar op een wandkleed in zijn kamer.

Bij een kunstenaar als Romanenkov moet men wel ­ver­­moeden dat de kaders naast decoratieve, vooral ook symbolische waarde hebben. Kaders als een venster op de wereld, een monumentaal kerkraam, een ereboog of een toegangspoort. Maar ook een omzoming die de uitgebeelde wereld beschut, een beschermende om­­heining als om een tuin, waarbij wij kunnen denken aan de etymologische betekenis van het woord ‘paradijs’ als ‘ommuurde tuin’.

Soms ook wordt de voorstelling omsloten door een ­ma­gi­sche cirkel. Het gebruik van de kleuren goud en ­zilver reflecteert de nabijheid van de Russische iconen en versterkt het plechtige gevoel.

Eenzaam

Hoe religieus Romanenkov ook is, toch lijkt het erop, dat bij hem de mens centraal blijft staan. De dicht samengedromde figuren celebreren ook, of vooral hun onderlinge verbondenheid. Zelf heeft hij immers een eenzaam beroep en leeft hij in de eenzaamheid van zijn Moskous appartementje. Daar gaat hij terug in de tijd, naar het samenleven zoals hij dat in zijn geboortedorp heeft ervaren. In zijn sterk met religie verbonden herinneringen leeft de menselijke saamhorigheid. Hier wordt het wonder van het leven en de dood gezamenlijk geëerd.

Tevens schuilt er een zekere actualiteit in zijn besef van religie als sociaal bindmiddel. Zelf lijkt Romanenkov genoegen te nemen met de herinneringen die hem moreel en spiritueel blijven voeden; herinneringen die zijn ziel hebben gevormd, heilige herinneringen met een universele, tijdloze betekenis.

Nico van der Endt initieerde in 1969 Galerie Hamer in Amsterdam, de enige Nederlandse galerie gespecialiseerd in kunst van naïeven en outsiders. Hij is tevens actief als publicist en adviseur.

Werk van Romanenkov is permanent te zien in Galerie Hamer, Amsterdam en in december 2008 tijdens De Outsider Kunst Dagen in Haarlem en in Galerie Herenplaats, Rotterdam (zie Agenda, p. 42).

www.galeriehamer.nl Vasilij Romanenkov Baptism, 2000 Grafiet en inkt op papier op board, 81 x 51 cm Galerie Hamer, Amsterdam

34

OUT OF ART DECEMBER 2008

The place to be; Madmusée, Luik tekst: karin verboeket, bewerking van een tekst door sébastien biset * foto’s: muriel thies, madmusée

Op 30 mei 2008 kreeg het Belgische museum Mad in Luik officieel de status van categorie B museum.

Deze blijk van erkenning zegt iets over de activiteiten, de kwaliteit van de kunst en de reputatie van de vertegenwoordigde kunstenaars.

Het Mad is gespecialiseerd in kunst van mensen met een verstandelijke beperking, vooral van hen die in ateliers werken. De museumcollectie bestaat uit zo’n 1500 schilderijen, sculpturen, collages, tekeningen en video’s van ongeveer 200 nationale en internationale kunstenaars. Onder de vlag van Albert Camus’ uitspraak “Door de dingen onjuist te benoemen, vergroot je het ongeluk in de wereld”, licht kunsthistoricus Sébastien Biset het verband toe tussen de veranderde waardering voor de term ‘art différencié’ en de naamswijzigingen van het nog jonge museum.

What’s in a name?

n a name collectie daarmee dan ook automatisch erkend? Het museum wil de plastische en esthetische kwaliteiten van de werken aanprijzen en niet hun ‘marginale’ kenmerken. De term ‘différencié’ is in­middels verworden tot een ‘vergaarbak’ van de socio-culturele sector en wordt daarom in het museum nauwelijks meer gehanteerd.

Selectiecriteria

van de ‘brut’-kunstenaar die onbesmet door culturele invloeden ‘zijn ding doet’.

‘Vergaarbak’

Hoewel het begrip ‘art différencié’ dubbel­zinnig blijft, gaat het hier eigenlijk om niet meer dan een formule waarbinnen een grote hoeveelheid artistieke producties wordt ingedeeld met als enige ge­zamenlijke kenmerk dat ze zijn ge­maakt door verstandelijk beperkte kunstenaars. Maar grenzen tussen psychische aandoening en verstandelijke handicap of zelfs sociale handicap zijn vaag omdat zij steeds worden bepaald door de tolerantie van een cultuur ten opzichte van afwijkend gedrag of gewoonweg ‘anders-zijn’. Bovendien geeft het natuurlijk geen pas een artistieke categorie in te delen op basis van een ziektebeeld of een lichamelijk kenmerk.

Hoofdvraag is nu op welke wijze deze kunst pretendeert anders te zijn. Nu het Mad officieel als kunstmuseum is erkend, worden de objecten in de museum­

Daniel Strerckx Zonder titel, 1992 Kleurkrijt op gekartonneerd papier, 64 x 47 cm Madmusée, Luik

38

OUT OF ART DECEMBER 2008

Met de geleidelijke wijziging van de museum­naam tot het Mad, is de gewichtigheid van de term ‘différencié’ aan het verdwijnen en zal het museum doelstellingen van conservering, bescherming, verrijking van de collectie en ontwikkeling van onderzoek scherp blijven stellen.

Bij het vaststellen van selectie- en conserveringscriteria spelen vragen een rol als: welke werken moeten bewaard worden, hoe blijf je alert op de kwaliteit zonder dat het museum zich overgeeft aan woekerhandel of modegrillen en hoe voorkom je met de komst van een internationaal netwerk het risico van overhaastheid van aankoop? Een kritisch en haalbaar instrument voorkomt dat werken van twijfelachtige kwaliteit tentoongesteld worden en dat daarmee verstandelijk beperkte kunstenaars en hun creaties in een verkeerd daglicht zouden komen te staan. De erkenning van deze kunst en kunstenaars is louter gebaseerd op de kwaliteit van hun werk, niet op liefdadigheid.

Nu het Mad zich geleidelijk losmaakt van de term ‘art différencié’ wil het de kennis van en het begrip en de waardering voor deze kunst blijven stimuleren zonder het in één bepaalde categorie op te sluiten.

Vanuit een onderscheid tussen anderszijn en bijzonderheid heeft het museum een tentoonstelling- en distributiesys-

teem ontwikkeld en een proces in het kader waarvan de werken zorgvuldig worden gearchiveerd, bestudeerd, geconserveerd en gepropageerd. Hopelijk blijft dit systeem bestaan zodat het artistieke proces kan voortduren zonder dat het een andere naam nodig heeft of opeist.

Wisselende exposities in Luik

Ook voor wie minder genuanceerd nadenkt over termen en criteria dan de museumstaf zelf maar gewoon van kunst wil genieten, is een bezoek aan Luik de moeite waard. De komende jaren worden in de Mad Galerie wisselende tentoonstellingen georganiseerd (zie ook Agenda p. 42) terwijl het museumgebouw aangepast wordt om de vaste collectie op een beter museaal niveau te kunnen presenteren. Ondertussen zullen delen van de vaste collectie op andere plekken te zien zijn (zie voor informatie de website) en biedt de recent uitgekomen collectiecatalogus een goede indruk van de omvangrijke verzameling. * Dit artikel is een samenvatting van de collectiecatalogus ‘Madmusée Collection 1998-2008’, Madmusée 2008 (ca. 300 p.p. € 30,- brigitte@madmusee.be).

Auteur Sébastien Biset is afgestudeerd in Kunst en Beschavingen en mede oprichter van de non-profit organisatie sic, die de waarde van hedendaagse artistieke uitingen wil vaststellen en promoten ** In het Documentatiecentrum van het Mad kunnen literatuur en dvd’s geraadpleegd worden over kunst en handicap en Outsider Art, Art Brut etc. Speciale aandacht is er voor de zogenaamde ‘hors-normes’ architectuur.

www.madmusee.be

e?

Thema: religie tekst: huib van den wijngaard foto’s: leon hermans, jan scheerder

Neeltje Smouter en Gods hulp

Zes kinderen, twee aangenomen kinderen, schoonkinderen, kleinkinderen achterklein­kinderen; bij elkaar zo’n 100 nazaten. Neeltje Smouter (1915) heeft haar aandeel geleverd vanuit een heilig geloof in Gods woord en gebod. IJkpunten in haar lange leven worden gevormd door de kerk, de dominee, de Bijbel en meer nog door God, Jezus en het leven na de dood. Zonder deze vaste waarden zou Neeltje niet geweest zijn wie zij werd, namelijk een gepassioneerd schilderes die met haar (Bijbelse) voorstellingen houvast vond in tijden van, althans in haar ogen, moreel verval. p

Neeltje Smouter, Here God vergeef het ons, Olie op paneel, 55 x 74 cm

OUT OF ART DECEMBER 2008

39

Agenda Amsterdam Galerie Hamer Leliegracht 38 www.galeriehamer.nl

D t/m 13 dec 2008 Insider kiest outsider (deel 2).

Ronald Noorman, Alexis Lippstreu, André Prues

D 20 feb - 26 mrt 2009 Connecticut Connection; Phil Smith, Arthur Klein, Ross Brodar, Gerard Sendrey

Brussel, België Art en Marge

D 27 mrt - 23 apr 2009 Versus 3; Daniël Belardinelli versus Suzan Brown

D 15 jan - 30 apr 2009 Art sans Marges. Presentatie van schenkingen en ontdekkingen met werk van o.a. Jean-Pierre Rostenne, Karel de Groef, Jojo le Aimé en George Cauchy

Rotterdam Galerie Atelier Herenplaats

Rue Haute 312

Maria Gugging, Oostenrijk Art/Brut Center Gugging

www.artenmarge.be

Haubtstrasse 2

Schiedamse Vest 56-58 www.herenplaats.nl

D t/m 9 jan 2009 Kom en Zie. Religie in Outsider Art Goes Galerie Atelier De Kaai J.A. van der Goeskade 65 www.artoteek.be

D 2 dec - 3 mrt 2009 Krachtige beelden uit de stilte.

Tekeningen van Marianne Schipaanboord Haarlem Frankestraat 31 t/m 39

D 13 feb - 5 apr 2009 RE Reactie. In het kader van Rotterdam Jongerenhoofdstad van Europa exposeren jongeren (tot 21 jaar) bij Galerie Herenplaats D 7 mrt 2009 Rotterdamse Museumnacht. Tussen 20.00 en 02.00 uur reageren bezoekers op beeldende wijze op de expositie Kom en Zie

www.dedagen.nl

D 4 - 7 dec 2008 4 dec 16.00 - 20.00 uur; 5 t/m 7 dec 11.00 - 18.00 uur De Outsider Kunst Dagen.

Kunstbeurs mbt Outsider Art met bekende (inter)nationale galeries

Weert Kunsthal Weert IJzerenmanweg 5k www.kunsthalweert.nl

D 5 apr 2009 Harold Pieternella IJsselstein Kunstgalerij Fulcotheater

J. Guislainstraat 43. www.museumdrguislain.be

D t/m 12 apr 2009 Het spel van de Waanzin. Over gekte in film en theater Herford, Duitsland Museum Marta Herford Goebenstrasse 4 – 10 www.marta-herford.de

D t/m 25 jan 2009 Loss of Control; Grenzgänge zur Kunst - von Félicien Rops bis heute.

Tentoonstelling in het prachtige museumgebouw van Frank Ghéry

Volmolengracht 29 www.olof-art.nl

D 2 jan - 19 feb 2009 Versus 2; Marianne Schipaanboord versus Oscar Azmitia

42

OUT OF ART DECEMBER 2007

Lausanne, Zwitserland Collection De l’Art Brut www.artbrut.ch

D verlengd t/m 25 jan 2008 Japon Lausanne; l’Art Brut en het land van de reizende zon New York, Verenigde Staten American Folk Art Museum 45 west 53RD Street www.folkartmuseum.org

D t/m 12 apr 2009 Martin Ramirez, the last works D t/m jun 2009 Up Close Henry Darger The Mart 7 west 34th Street www.sanfordsmith.com

Luik, België MAD Parc d’Avroy www.madmusee.be

D t/m 14 feb 2009 Harald Schulth en Martin Udo Koch

D 9 - 11 jan 2009 Outsider Art Fair New York. Pas op: nieuwe locatie! Galerie Herenplaats in stand 13 Leestips www.zone5300.nl

Het tijdschrift Zone 5300 is uitgekomen met een Outsider special

www.galeriedeboog.nl

Leiden Olof Art Gallery

D t/m 22 feb 2009 Animo! Michel Nedjar

11 avenue des Bergières

Gent, België Museum Dr. Guislain

Overtoom 3

D t/m 31 dec 2008 Gewoon Bijzonder. Presentatie van werk van kunstenaars van Atelier Herenplaats en De Wijde Doelen

www.gugging.org

www.moma.org/exhibitions/ 2008/

D 20 feb - 19 apr 2009 Alida Schaap en Adolphe Avril D 24 apr - 13 jun 2009 Hein Dingemans

wunderkammer

Het Moma in New York had tot eind nov. 2008 een buiten­ge­woon interessante tentoonstel­ling die nog op hun website is te zien

Agendagegevens voor Out of Art 7 graag vóór 15 maart 2009 mailen naar: frits@herenplaats.nl

English summary I am who I am; Marianne Schipaanboord Marianne Schipaanboord (1965) is a woman with spasticity as well as having a hearing and speech impairment.

Notwithstanding, her artistic talent allows her to create remarkable art and to communicate with the world in a unique way.

She draws and writes about her daily life and her past memories. Basically, many of her drawings are a direct and pragmatic means of communication.

Marianne knows she is protected by God. Her art is a personal quest for understanding religious questions and paradoxes. The tranquil inspiration of her religious beliefs with which she suffuses her drawings is of outstanding beauty. pp. 8-11 Endless desire; Charlotte Zander Charlotte Zander has assembled the world’s largest private collection of naive art, Art Brut and Outsider Art. Over 4,000 works of art have been housed in Museum Charlotte Zander in Bönnigheim, near Stuttgart in Germany, since 1996. Charlotte Zander started collecting early. ‘Even now, when I pass a gallery and see a picture that interests me, I can’t get to sleep that night. So the next morning, I’m there to buy it. It’s always that same kick you get out of acquiring something of real quality’.

With the owner’s advancing age, the future of Schloss Bönnigheim is ­uncertain from a financial point of view. Hopefully, this unique collection will remain open to the growing number of admirers of this particular type of art for many years to come. pp. 14-20 Visited and viewed; Ria Mul in De Pont Work by Ria Mul was on display at the exhibition ‘Mapping out Paradise’ by Marc Mulders and Claudy Jongstra in the Dutch Museum De Pont in Tilburg.

This artist with autism and learning

disabilities has worked with Mulders for years. He gave Ria a diorama containing attributes on the theme of ‘paradise’, which she used to compose a scene of her own, and then as a basis for the paintings seen in the exhibition. The fact that her works are part of an exhibition concept in an art museum is a boost for Outsider Art. p. 29 The place to be; Madmusée Known since 2003 quite simply as the Mad, the Musée d’Art Différencié in Belgium is marking its tenth ­anniversary. Specialising in art made by people with learning disabilities, the museum feels that the term ­‘différencié’ no longer fits the 1,500 and more paintings, sculptures, collages, drawings and videos made by some 200 national and international artists. The museum’s foremost activities are conducting research, bringing out publications and organising symposia to promote public debate.

In connection with a refurbishment, temporary exhibitions will, for the time being, be on display at the Mad Galerie at the usual address, Parc d’Avory in Liège. pp. 35-38

The flight to Egypt according to Werner Voigt Werner Voigt (1935) is one of the most well-known artists of ‘Die Schlumper’, a workshop for people with learning disabilities in Hamburg, Germany.

A Christian faith informs all his work.

Blends of colours, texts and onedimensional figures heavily outlined in black are characteristic of his joyful body of work. It is particularly this cheerful simplicity that seems to make his work so appreciated by connoisseurs all over the world. pp. 12-13

Howard Finsters devine quota After being ‘called by the Lord’, Howard Finster (1916-2001) started spreading the gospel. When he preached, he used spiritual sculptures he had made of lost and found objects that had been stored for years in Paradise Gardens.

Johanneke van Nus; the Bible in literal translation Using clean lines and bright colours, Johanneke van Nus (1975) brings the Old and the New Testaments to life.

She surprises us with her personal opinions: in her detailed paintings, once God has finished His work, she lets Him relax in a hammock.

Paint, canvas and paper give this eager artist a chance to express in a very personal way the religious feelings on which she was brought up.

Her work is cherished by individuals and church communities alike. She herself says that she draws and paints with ‘the power she received from God’. pp. 21-25

He painted his first religious work in 1976. With over 46,000 signed works to his name, Finster is regarded as one of Folk Art’s most prolific artists.

Creating became a means of redemption. Using the gospel, he communicated his personal vision by sometimes combining compact passages from the Bible with simple pictures and icons of popular culture. pp. 4-7

Norbert H. Kox; rebel with a cause When in 1974 a prayer saves him from an acid trip gone wrong, the life of biker and troublemaker Norbert H. Kox (1945) changes. After receiving an inner calling from God, he gives away his worldly possessions and withdraws into the Wisconsin woods. From then on his life is dedicated to studying the Word of God in its original language: Hebrew.

Kox aims to unlock hidden messages in the Bible using a digital matrix called the ‘Bible Code’ and to demonstrate links between events in the past, present and future. He came to realize that modern Christianity, as well as secular society, is a vehicle of evil. From Roman Catholic

Religion

Christianity to the Freemasons, from Santa Claus to Sallman’s popular Head of Christ, occult powers are at work everywhere. Kox makes his findings public through his visionary paintings’(‘apocalyptic visual parables’), his books, website, Myspace page and films on YouTube. pp. 26-28 Romanenkov; sacred memories Painter Vasilij Romanenkov (1953), born in rural Russia, is a religious man. For him, there is no difference between the material and the spiritual.

With his great interest in the religious traditions of his native land and the decorative aspect of traditional folk art, this self-taught artist has created an entirely unique body of work.

However, not God but human beings are the focal point of his minutely detailed drawings. Though his perception of religion as a vehicle for social cohesion has a certain topicality, it would seem that, far away in Moscow, Romanenkov settles for the sacred memories that continue to nourish him morally and spiritually. pp. 30-34 Neeltje Smouter and God’s help Self-taught Neeltje Smouter (1915) emerged in the 1970s as a passionate painter. Her biblical pictures offer something to hold on to in times of ‘moral decline’.

She now lives in a care home and no longer paints. Originally, she used her over-full sitting room as a workshop, a room intended only for herself.

She took pleasure in painting small, attractive scenes and still lifes. Many of her works have a biblical background.

It was only through her paintings that she could resist what she regarded as the loss of God’s world. pp. 39-41

OUT OF ART DECEMBER 2008

43

Johanneke van Nus

44

OUT OF ART DECEMBER 2008

Met de ronde vormen die haar zo eigen zijn, schrijft Johanneke van Nus (1975) regelmatig fragmenten uit de Bijbel over. Speciaal voor dit themanummer koos zij voor de aankondiging van de geboorte van Jezus. Voor Van Nus, werkzaam in Atelier Herenplaats, vormt de Bijbel ook voor haar beeldende kunst een onuitputtelijke inspiratiebron.