Magazine voor actuele Outsider Art
Jaargang 4 nummer 2 december 2009 prijs â‚Ź 7,95
Thema: dieren
Voorwoord
Out of Art is een uitgave van Amsterdam Art Metropole onder auspiciën van am Foundation en verschijnt twee keer per jaar. Out of Art Prins Hendriklaan 43, 1075 ba Amsterdam Tel. 020-675 63 00 info@out-of-art.nl www.out-of-art.nl Werkgroep Out of Art 8: Frits Gronert, Karin Verboeket en Phia Verstraete Aan dit nummer werkten verder mee: Max Ammann, Yvonne Beelen, Lenie ’t Hart, Guus Maris, Albert Sanders, Hans Smelik, Eva von Stockhausen, Cynthia Thumm en Huib van den Wijngaard. Samenvattingen: Karin Verboeket Vertalingen: Language Unlimited, Utrecht Vormgeving: Van Rosmalen & Schenk, Amsterdam Druk: Drukkerij Tesink, Zutphen Omslagbeeld: Tim Brown, Dog, 1960 (detail), olie op paneel Opgave en vragen over abonnementen: Abonnementenland Postbus 20, 1910 aa Uitgeest Tel. 0900 - 226 52 63 Fax 0251 - 310 405 www.aboland.nl Abonnementen worden automatisch op 1 januari verlengd. Opzeggingen dienen 8 weken voor
afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn (uitsluitend schriftelijk). Abonnementsprijs in Nederland € 15,- per jaar Voor verkooppunten zie www.out-of-art.nl
In dit Darwinjaar kozen we het thema ‘dieren’. Volgens kunsthistoricus Cynthia Thumm toont het onderwerp “de grote artistieke diversiteit, de inhoudelijke dubbelzinnigheid en de gevoeligheid van outsiders ten opzichte van hun leefomgeving aan”. We openen met haar artikel over fantasiedieren van Anselme Bois-Vives, Damien Conche en Germain van der Steen. Heel anders van sfeer is het naïeve, poëtische werk van Boer Kip, ons met verve toegelicht door Albert Sanders. De klassieke outsider en ‘kluizenaar’ Tim Brown houdt alleen nog schilderend en te midden van zijn dieren, contact met de buitenwereld. Guus Maris kent dit oeuvre als geen ander. Vele giraffen, krokodillen en ‘pindakaashazen’ liet tekenaar Marc de Bruijn ons na. Jeroen Pomp tenslotte, noemt zichzelf “een encyclopedie van dieren”. Yvonne Beelen legt uit waarom. In ‘Ik ben ik’ leren we Kim Noble kennen, een vrouw uit Londen met twintig verschillende persoonlijkheden. Eva von Stockhausen schetst een fascinerend portret van enkele ‘alters’ die zijn gaan schilderen. De Zandberg in België is een kunstwerkplaats waar mensen met een verstandelijke beperking op zelfstandige wijze kunst creëren. Verder spreekt de ‘Eindeloze begeerte’ van Max Ammann boekdelen. Een deel van zijn internationale collectie Outsider Art reist vanaf 2010 door Europa. Hans Smelik schrijft over de opmerkelijke ‘Gestichtstekeningen’ van Klaas Koopmans, nu in bruikleen bij Museum Dr. Guislain. En ‘last but not least’ schreef Lenie ’t Hart een column over een wel heel letterlijke relatie tussen kunst en dieren.
Tot slot wijs ik u graag op de grafiekaanbieding, waarmee u ook zelf Outsider Art in huis kunt halen.
© 2009
Karin Verboeket, hoofdredacteur
2
OUT OF ART DECEMBER 2009
31
Om de vele auteurs en kunstenaars die bijdragen aan Out of Art te bedanken, organiseren wij van 4 t/m 24 december 2009 de tentoonstelling ‘Out of Art presenteert: Ik ben ik’ (zie achter omslag). U bent welkom een selectie van het werk van de acht kunstenaars uit de rubriek ‘Ik ben ik’ in het echt te komen bekijken. Kopen kan ook.
Niets uit dit magazine mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder voorgaande toestemming van de uitgever.
Out of Art 9 verschijnt mei 2010 met een themanummer over obsessie.
10
18
16
23
34 Thema: dieren
4
Eigenzinnige schepsels Fantasiekatten, vliegen met bloemen en wonderbaarlijke mengwezens… Museum Zander herbergt het allemaal. De bijzonder kleurrijke en mystieke fantasiedieren van Anselme Bois-Vives, Damien Conche en Germain van der Steen getuigen van de bijzondere band tussen deze outsiders en de meest vreemde creaturen. Hoe dieren kunnen helpen de wereld een beetje beter te maken.
16
Boer Kip; Geen tijd voor artistiek gedoe Dieren waren van jongs af aan om hem heen. Toen Herman Kip na de dood van zijn ouders eindelijk kon gaan schilderen, koos hij dan ook onvoorwaardelijk voor het uitbeelden van Gods fauna. Gewoon, omdat hij dat wilde.
22
Oerschreeuwen van een bijna-beest Arm. Zwart. Boer. Eeuwig omgeven door dieren. Autodidact, maar zeer begenadigd schilder Tim Brown maakte veel ‘sculpture-paintings’. Vooral van dieren. Vooral van honden. Een artikel vol overtuigende afbeeldingen van grote bekken en scherpe tanden. Hoe de mens kan verworden tot dier.
31
Marc de Bruijn en de ‘Pindakaashaas’. Wekelijks naar de dierentuin. Dieren bekijken. Dieren tekenen. Marc de Bruijn had weinig tekst, maar des te meer beeld. Zijn beelden waren krokodillen, schildpadden, giraffen, al dan niet gecombineerd met kerstbomen en eieren. De ‘Pindakaashaas’ is gebaseerd op iemand die hem zijn pindakaas ooit eens heel dik op het brood liet smeren. Een icoon als dankbetuiging.
23
Jeroen Pomp: “Ik ben een encyclopedie van dieren” In zijn top 10 staan tropische vogels op nummer 1. Jeroen Pomp heeft een fenomenaal geheugen voor alles dat in encyclopedieën voorkomt. Dus ook voor dieren. Beest na beest na beest kleurt hij in op zijn overvolle, kleurrijke tekeningen.
Rubrieken
9 10
Column: Lenie ’t Hart Dieren in de kunst…
18
The place to be; De Zandberg Kunst creëert ontmoeting Talentvolle kunstenaars met een verstandelijke beperking werken zo zelfstandig mogelijk in Harelbeke. In een oud schoolgebouw vullen zij de lokalen met kunst,kunst en nog een kunst. Inclusie is het toverwoord.
27 34
Ik ben ik; Kim Noble Een ontmoeting met onbekenden Over switches en alters. Liefst twintig persoonlijkheden huizen in het lichaam van Kim Noble. Enkele alters schilderen. Met veel talent. Ieder in een eigen stijl. De alters manifesteren zich in hun kunst. Alleen zo leert Kim ze kennen.
Eindeloze begeerte; Max Amman Verzamelaar pur sang Locatie: het Meer van Genève. Geïnterviewde: Max Amman. Bijzonderheden: een enorme particuliere collectie Outsider Art, een talent voor organisatie en een groot netwerk. Amman laat vanaf 2010 zijn collectie reizen… Bezocht en bekeken; Klaas Koopmans in Museum Dr. Guislain, Gent Gestichtstekeningen van Klaas Koopmans naar Gent De Stichting Klaas Koopmans leent ‘Gestichtstekeningen’ van Koopmans uit aan Gent. Over de ’Meiminske’ die model stonden voor een getalenteerde autodidact uit Friesland.
42 43
Agenda English summary
OUT OF ART DECEMBER 2009
3
Eigenzinnige Anselme Bois-Vives Zonder titel Gemengde techniek op karton, 53 x 80 cm
4
OUT OF ART DECEMBER 2009
Thema: dieren tekst: cynthia thumm foto’s: alistair overbruck
Dieren in de kunst fungeren niet alleen als onderwerp, maar geven vaak ook veel informatie over de band van de maker met het dier. Zo worden zij vaak gebruikt om menselijke gevoelens op te projecteren en zijn ze nauw verbonden met ons dagelijks leven, bijvoorbeeld voor de boer als inkomstenbron of voedsel(producent), voor de dierenliefhebber als huisdier of voor de jager als buit. Deze nuchtere opvatting staat in schril contrast met het werk van drie Franse kunstenaars Anselme Bois-Vives, Damien Conche en Germain van der Steen, alle klassiekers uit de Collectie Zander. Zij haalden hun inspiratie voornamelijk uit het artistieke fantasierijk en deelden een buitengewone passie voor ongewone afbeeldingen van dieren en wonderbaarlijke mengwezens. Hun werk onderscheidt zich door temperament en door de innovatie van hun subjectieve kijk op de wereld. Hun dieren zijn bovenal unieke, eigenzinnige schepsels.
hij zijn pacifistische idealen in het artikel ‘Union mondiale, le seul moyen de sauver la civilisation’ ofwel ‘Een wereldunie, het enige middel om de beschaving te redden’. Hij pleitte voor een wereldunie die de mensheid zou redden door vrede en arbeid. In talloze brieven aan prominenten, waaronder Brigitte Bardot, André Breton, André Malraux, Charles de Gaulle en zelfs Prins Rainier van Monaco, zocht hij steun voor zijn plan. Al vanaf de jaren veertig tekende hij voor zijn kinderen diermotieven. Toen hij in 1962 stopte met zijn levensmiddelenzaak, wijdde hij zich op aandringen van zijn p
Anselme Bois-Vives
Anselme Bois-Vives (1899-1969), oorspronkelijk Spanjaard van geboorte, had al in 1926 een visionair plan waarmee hij de wereld wilde verbeteren. Nadat hij een mars van oorlogsinvaliden had gezien, was hij ervan overtuigd dat oorlog zinloos was. Bijna dertig jaar later, in 1955, publiceerde
schepsels Anselme Bois-Vives Vier personen, 1966 Olieverf op hout, 80 x 140 cm
Anselme Bois-Vives De maanhond en zijn bazen Gouache op papier en doek, 110 x 81 cm
OUT OF ART DECEMBER 2009
5
Ken Shaw Not Canvas, 2008 Acryl op doek, 62 x 51 cm Meg, 2009 Acryl op doek, 61 x 51 cm
verstrijkt veel meer tijd voordat zij zich weer via hun werk openbaren”. Opvallend genoeg gebruikt Kim afwisselend het enkelvoudig en meervoudig persoonlijk voornaamwoord in verwijzing naar zichzelf. Op de vraag of schilderen de innerlijke onrust waarmee dis gepaard gaat verlicht, antwoordt zij “Vroeger hadden wij weinig te doen en dit veroorzaakte spanningen. In 2004 zijn we vrij plotseling gaan schilderen en dat heeft inderdaad meer rust gebracht. Enige training heb ik niet gehad. Destijds was ik eigenlijk nauwelijks bekend met schilderkunst, mijn kennis reikte niet verder dan de zonnebloemen van Van Gogh en de klaprozen van Monet. En ik kende de naam van Lucian Freud omdat ik met zijn dochter in een inrichting had gezeten. Van Outsider Art, de categorie waaronder onze kunst nu wordt geschaard, had ik nog nooit gehoord”. Kims werk wordt wel vergeleken met dat van een visionair kunstenaar, met dit verschil dat haar lichaam in een schemertoestand niet wordt overgenomen door metafysische visioenen maar door de verschillende persoonlijkheden. Op een enkeling na leven deze in een extreme vorm van afzondering, een deel van de tijd zijn zij afwezig in de fysieke werkelijkheid. Sommigen van hen zijn zich ervan bewust deel uit te maken van een gefragmenteerde persoonlijkheid, anderen weten dat niet of verwerpen het idee. Zij zijn gaan schilderen ter bevestiging van hun eigen, unieke identiteit. Van som migen is nagenoeg niets bekend. Anderen komen vaker naar voren, en hebben zelfs een eigen e-mailadres waar zij bereikbaar zijn. Zo heb ik met enkele van hen gecommuniceerd over hun leven en werk. Ken
Ken Shaw is tot op heden de laatste alter die is gaan schilderen. Hij schrijft dat hij 21 jaar is en homoseksueel. Hij is dol op treinen, voetbal en uit eten gaan. Hij haat nachtclubs. Op een dag in 2008 ging hij het atelier in en probeerde een trein te schilderen om vervolgens te ontdekken dat hij het helemaal niet kón. “Zelfs een abstracte trein lukte niet. Uit frustratie smeet ik het doek tegen de muur, draaide het een paar keer rond, en trok het er vervolgens af. Wat ik overhield was een mengeling van kleuren die afzonderlijk nog steeds helder oogden. In de patronen zag ik dansende en vliegende mensen. Dus maakte p
“Ik weet dat ik de andere
12
OUT OF ART DECEMBER 2009
Ria Pratt Wrong Time, 2005 Acryl op doek, 61 x 77 cm
persoonlijkheden niet zal leren kennen, behalve door hun schilderijen.�
OUT OF ART DECEMBER 2009
13
Thema: dieren tekst en foto’s: albert sanders
Boer Kip
Geen tijd voor artistiek gedoe De Hoven, een tuinderwijk van Zutphen. Zijn passie voor tekenen viel in zijn jonge jaren niet in goede aarde bij zijn tuinierende ouders; groenten moesten gekweekt en verkocht worden. Geen tijd voor artistiek gedoe! Na de dood van zijn ouders runde Herman Kip de boerderij alleen en leefde er teruggetrokken, verstoken van alle comfort, met enkel een bedstee en een houtkachel. Hier was het waar Herman, na een gedwongen ziekbed, zijn passie opnieuw ontdekte en in 25 jaar tijd als een bezetene zijn directe omgeving en herinneringen vastlegde, “puur natuur” en “uut de kop”. Technische kwaliteit vaak belabberd
Hanen, kippen, patrijzen, Vlaamse gaaien, reigers, pauwen, zwaluwen, zwanen, duiven, eenden, valken, vossen, ezels, schapen, paarden en koeien, schilderde Boer Kip op doek, karton en triplex. Verder zien we zijn dierenwereld vooral terug op honingslingers, kolenkitten, deuren, kasten, klompen, tafels, borden, wasketels, panelen, potten, melkbussen, koffiekannen, emmers en zaaibakken. In feite op elk gebruiksvoorwerp of object waarop geschilderd kon worden. Herman Kip (1925-2006) woonde tot aan zijn dood in een stadsboerderij in
Herman Kip Vogels Olieverf op emmer, hoogte 30 cm
16
OUT OF ART DECEMBER 2009
De verschillende dieren die Herman Kip gedurende zijn leven schilderde zijn voorbeelden van zijn enorme ervaring met, en liefde voor de natuur. Soms zijn er verwijzingen naar Bijbelverhalen. De dieren zijn weliswaar te herkennen aan hun vorm en kleur, maar zijn geen exacte kopieën. Het zijn persoonlijke interpretaties van de fauna waar hij letterlijk dichtbij leefde of die hij zich herinnerde uit zijn jeugd op het land. Bijzonder zijn de sfeer en het verhalende in zijn werk. Soms lijkt het een liefdevolle herinnering aan zijn werkpaarden Kittien en Maczien, grazend in een wei. Dan weer een religieus werk met aanvliegende vredesduif of het geworstel om maanlicht vast te leggen. Soms worden de vogels, gerangschikt naar soort en landschap, met grote roestige spijkers vast getimmerd tegen de buitenwand van de
schuur, waar weer en wind langzaam vat krijgen op de kleur. Herman schilderde met alle verf die hij maar te pakken kon krijgen en bekommerde zich niet om houdbaarheid, techniek of schildersregels, zoals we van naïeve kunstenaars of outsiders gewend zijn. Dat betekende soms ook dat de technische kwaliteit van zijn werken zo belabberd was dat verf afbladderde, sterk verkleurde of dat doeken in de buitenlucht geheel vergingen. Het kon Herman niets schelen! Schilderkunstige ontwikkeling
Tenslotte baarde ook bij Herman oefening kunst. Zijn latere dierfiguren werden minder ‘slordig’ weergegeven, perspectivisch en
Herman Kip Levensboom (detail) Olieverf op houten kast, 102 x 76 x 27 cm
Herman Kip Zonder titel Olieverf op board, 45 x 50 cm Pauw in maanlicht OLieverf op paneel, 60 x 40 cm Kittien en Maczien Olieverf op hout, 39 x 48 cm
compositorisch deed hij ontdekkingen die hij gericht leek te gebruiken, waardoor meer en meer ruimtelijkheid en beweging lijken te ontstaan. Ook duiken zijn dieren op als onderdeel van een groter geheel, zoals in de kastbeschildering van de Levensboom waarbij de verschillende vogels een sterk versierend karakter hebben. Prachtig van sfeer is de Pauw en zonsverduistering. In deze olieverf op paneel lijkt de pauw ons aan te kijken. Herman oefende met de lichtval, om tenslotte tevreden en vol overtuiging te signeren. Dat hij ook in staat was zijn taferelen een geheel eigen sfeer te laten oproepen door kleurgebruik, is te zien in Zwanen. Door een groenige kleurzweem lijkt hij het effect van maanlicht op het water te hebben willen weergeven, waardoor de zwanen als groenige silhouetten op het wateroppervlak drijven.
www.museumboerkip.nl
In ieder geval maken zijn dierschilderingen duidelijk dat Herman Kip zich zeer verbonden voelde met de natuur, dat hij gericht kon waarnemen met zowel aandacht voor de voorstelling als voor de sfeer én dat hij groot respect had voor de levende have rondom zijn stadsboerderij. Het gehele oeuvre van Boer Kip is te bezichtigen in De Hoven bij Zutphen. Vrijwilligers verzorgen rondleidingen en vertonen een film over leven en werk van Herman Kip. Albert Sanders is docent beeldend vormen aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen bij de Afdeling Sociaal Pedagogische Hulpverlening. Samen met profit- en non profitorganisaties ontwikkelt hij projecten en tentoonstellingen met en voor mensen met een beperking. ‘Boer Kip, Schilder, Zutphen 1925-2006’, Diepenmaat Uitgeverij en Ontwerpbureau, 2008 isbn 90-78115-14-9, www.diepenmaat.nl
The place to be; De Zandberg tekst: phia verstraete foto’s: leon hermans
“ Kunst creëert ontmoeting” Kunstwerkplaats De Zandberg draagt de naam van een klein gehucht in West Vlaanderen. In 1958 bouwde men hier in Harelbeke een kerk en een jongensschool. De leerlingen zijn allang verdwenen. In het pand werken nu vierendertig kunstenaars met een verstandelijke beperking. Opmerkelijk genoeg wordt speciaal op deze plek, eens per jaar een bedevaart gehouden voor Sint Rita, patroonheilige voor de ‘onmogelijke gevallen en hopeloze zaken’… Verricht zij hier nog steeds haar wonderen of is zij in de tijd verdwenen?
18
OUT OF ART DECEMBER 2009
Een korte geschiedenis
Kunstwerkplaats De Zandberg kent een lange voorgeschiedenis. In het glooiende heuvellandschap rond het dorpje Zwevegem in West Vlaanderen stond ooit een woonhuis met een oude schaapskooi en een molen. De schaapskooi werd verbouwd tot Atelier Het Molenhuis,
waar twaalf talentvolle kunstenaars met een verstandelijke beperking onderdak vonden. In 1995 verlieten zij de dagbesteding van de zorginstelling vzw Feniks en begonnen met begeleider Luc Vandierendonck en beeldend kunstenaar Bart Vandevijvere aan een artistiek avontuur.* De sfeer in Het Molenhuis was er één van Vlaamse gemoedelijkheid. Vandierendonck is ervan overtuigd dat het voor iedere kunstenaar noodzakelijk is om onafhankelijk te kunnen denken en handelen. De vrijheidsbeperkende maatregelen die met de beste bedoelingen vanuit de instellingen werden gehanteerd, deden daar afbreuk aan. Het idee was dat alleen vanuit de autonomie persoonlijke kunst ontstaat. Daarom werden kunstenaars naast het maken van beeldend werk ook betrokken bij de voorbereiding van tentoonstellingen, het werken in de artotheek en het ontvangen van bezoekers. De professionele organisatievorm en de verzelfstandiging van deze kunstenaars vielen weldra op. Zo ontstond een netwerk met veel expertise. Hedendaagse kunstenaars, collega’s uit musea en onderwijs én kunsthistorici
vormden een theoretisch denkkader rond de vraag naar de plaats van de kunstenaar met een beperking binnen de culturele maatschappij. De opgebouwde expertise leidde tot de oprichting van vzw Wit.h, een sociaal artistieke werkplaats waar men niet handelt vanuit de integratiegedachte, maar vanuit ‘inclusie’.** Bedoeld wordt dat mensen met een beperking geen speciale groep vormen, maar er gewoon bij horen. Inmiddels is vzw Wit.h opgenomen in het zogenaamde Kunstendecreet dat een open en samenhangend kader biedt voor alle kunstvormen in Vlaanderen. Wit.h is niet meer verbonden aan een zorginstelling, werkt autonoom en geeft alle aandacht aan de artisticiteit van de kunstenaar. Deze vorm van werken is uniek in Vlaanderen en beslist te moeite van het volgen waard. Kunstwerkplaats De Zandberg
De kunstenaars in Het Molenhuis kampten al snel met ruimtegebrek. Schilderijen lagen tot de nok toe opgestapeld in het atelier en ook de artotheek werd stampvol. p
OUT OF ART DECEMBER 2009
19
Thema: dieren tekst: guus maris
Tim Brown
Oerschreeuwen van een
22
OUT OF ART DECEMBER 2009
‘bijnabeest’ Net als dieren zijn wij mensen de spiegel van onze omgeving. Binnen die vertrouwde kring vinden wij vroeg of laat onze uiteindelijke vorm. Dieren, zoals honden of katten bijvoorbeeld, vermenselijken soms in de nauwe relatie met hun baas. En wij mensen, wij kunnen verdierlijken. ‘Sculpture paintings’
Tim Brown wordt op 4 augustus 1923 geboren in een piepklein plaatsje bij Jackson Mississippi. Hij is er altijd blijven wonen. Zijn harde, maar gelukkige jeugd op het religieuze, weliswaar raciaal gescheiden platteland in het Zuiden van de Verenigde Staten, is de periode waaraan hij met plezier en trots terugdenkt. Als jongen wordt Tim vroeg van school gehaald om te helpen op de kleine boerderij van zijn ouders. Daarom kan hij na zijn huwelijk in 1950 niet veel meer dan hard met zijn handen blijven werken voor weinig. En dat in een streek waar de ongeschoolde zwarte eeuwenlang als slaaf het vuile werk heeft opgeknapt. Al snel worden twee kinderen geboren. Bij gebrek aan foto’s uit zijn eigen kinderjaren slaat hij op hun verzoek aan het schilderen. Zo visualiseert hij zijn jeugd in beschilderde blokken, de zogenaamde ‘sculpture paintings’. Vanaf dat moment heeft hij de smaak te pakken. Hij voelt de behoefte ook de rest van de wereld te laten zien hoe in de jaren twintig, dertig en veertig van de vorige eeuw een zwarte jongen heeft geleefd in de rurale omgeving waarin hij is opgegroeid. In 1968 neemt zijn leven een beslissende wending. Zijn vrouw overlijdt. Als kort daarna zijn twee kinderen het ouderlijk huis verlaten om er niet meer terug te keren, wendt hij zich rigoureus af van de mensenwereld. Vanaf dat moment klampt hij zich volledig vast aan zijn ver- p Tim Brown Green Dog, jaren 60 Olieverf op paneel, 33 x 39 cm
Tim Brown Horny Dog, jaren 60 Olieverf op paneel , 60 x 27 cm
OUT OF ART DECEMBER 2009
23
leden. Heden en toekomst wenst hij met geen mens meer te delen. Te midden van zijn dieren houdt hij in dit zelfgekozen isolement en op zijn eigen termen, alleen nog schilderend contact met de buitenwereld. De nu 86 jarige blijft zijn jeugd koesteren en zegt daarover “It was tough, but I had a fun childhood”. Mens en dier als gelijken
Op de boerderij van zijn ouders heeft hij de dieren dag en nacht om zich heen. Op zijn zevende jaar krijgt hij als kerstcadeau een eigen hondje. Puppy ‘Bark’ groeit al snel uit tot een indrukwekkend bakbeest en zijn vaste speelkameraad. Bark laat niet met zich spotten. Zonder uitzondering beeldt Brown hem af, vol respect voor de vervaarlijke bek met tanden. In zijn wereld zijn mens en dier elkaars gelijken. Zo legt hij zijn ‘vroeger’ vast in verf, in een beeldtaal zonder opsmuk en simpel als zijn middelen. Met brede kwasten schetst hij zijn korte verhalen direct op oneffen schroothouten panelen om ze soms met een fijner penseel nog iets te nuanceren. Vaak schiet hij schetsend raak. Zelden verzandt hij in zoete plaatjes. Art Brut kenner bij uitstek, Nico van der Endt van Galerie Hamer in Amsterdam, schrijft in zijn bijdrage voor de driejaarlijkse kunstbeurs ‘Insita 2007’ in het Slowaakse Bratislava “… The work of Tim Brown shows a peculiar sense of humor with a cartoon-like quality, combining a strong sense of design with loosely applied, lively coloring”. En dat is waar. Veel van Browns werk lijkt geestig, cartoonesk en geraffineerd van kleur. Maar daarenboven is zijn beeldtaal doordesemd van een heimelijke woede die het oeuvre zo boeiend maakt. Woede om het vroege verlies van zijn vrouw, woede om (witte) advocaten en woede om andere zaken die geleid hebben tot zijn zelfgekozen isolement. De kracht van het gewone
Tim Brown heeft nooit de pretentie gehad ‘kunst’ te maken. Evenmin maakt hij iets of iemand mooi. Anders dan de moderne en contemporaine ‘mainstream’ kunstenaars, wil hij behagen noch shockeren. Ongehinderd door een verfijnde techniek schildert hij gewoon omdat hij iets wil laten zien. En in dat gewone schuilt zijn kracht. De zonderling is immers op zijn best als hij zijn bood- p Tim Brown Dog, jaren 60 Olieverf op paneel, 52 x 22 cm
Tim Brown Black Dog, jaren 60 Olieverf op paneel, 28 x 45 cm
Tim Brown Dog Biting Man, jaren 60 Olieverf op paneel, 50 x 60 cm
Tim Brown Baby Dogs, jaren 60 Olieverf op paneel, 28 x 54 cm
OUT OF ART DECEMBER 2009
25
32
OUT OF ART DECEMBER 2009
Marc de Bruijn Struisvogel met blauw ei, 2006 Acryl en Oost-Indische inkt op papier, 65 x 50 cm
Marc de Bruijn Dikke rode vogel met ei, 2005 Acryl en Oost-Indische inkt op papier, 65 x 50 cm Gele flamingo’s met jongen, 2005 Acryl en Oost-Indische inkt op papier, 65 x 50 cm
Toch gaat het hier wel degelijk om een mens. De Pindakaas haas is op te vatten als ode aan de begeleider die hem ooit toestond pindakaas extra dik op zijn brood te smeren. Keer op keer is deze reislustige man met koffers, baard en paardenstaart uitgebeeld als een haas die avonturen beleeft. Met één woord gaf Marc uitleg bij zijn werk. Voor wie het niet zag, maakte hij in gebarentaal duidelijk welk dier getekend was. Maar wat is er nou zo moeilijk aan het herkennen van een olifant, gestreept en gekleurd als een regenboog? Oerbeelden
Marc de Bruijn Schildpad met eieren, 2006 Acryl en Oost-Indische inkt op papier, 50 x 65 cm Giraffen met jongen, 2005 Acryl en Oost-Indische inkt op papier, 65 x 50 cm
Marcs belevenissen beeldde hij steevast uit met dieren. Zo zijn in zijn tekeningen de seizoenen goed te volgen; in het voorjaar volop moederdieren met kleintjes en krokodillen met bevruchte eieren met de jongen daarin duidelijk zichtbaar. En in de winter tekende hij giraffen onder de kerstboom. Met een scherp oog en vaste hand gaf hij zijn geliefde langnekken bijzonder stijlvol weer. Soms met de kenmerkende vlekken (maar dan in geel en blauw), maar ook met de strepen van een zebra. Zo combineerde hij humor met een bewuste vormgeving. De kunstenaar in hem bepaalde immers hoe de dieren eruit kwamen te zien. Hij werd daarmee meer dan een tekenaar van dieren; hij werd als een rotstekenaar. Zijn oerbeelden vertelden zijn verhaal. Zijn oeuvre werd dagboek. Het grote aantal verzamelaars van zijn werk doet vermoeden dat ook zij de kracht en concentratie van deze oerbeelden herkennen.
www.olof-art.nl
OUT OF ART DECEMBER 2009
33
Bezocht en bekeken; Klaas Koopmans in Museum Dr. Guislain, Gent tekst: hans smelik foto’s: stichting klaas koopmans
De Gestichtstekeningen van Klaas Koopmans zijn tegenwoordig niet alleen meer in de Friese musea Smallingerland in Drachten en Belvédère in Heerenveen-Oranjewoud te zien, maar ook in Museum Dr. Guislain in Gent. Eerst op de expositie ‘Uit het geheugen. Over weten en vergeten’ en na afloop daarvan zal een selectie als langdurig bruikleen op de afdeling van de geschiedenis van de psychiatrie in het museum komen te hangen. Het is een postuum huldeblijk voor de in januari 2006 in Burgum overleden Friese landschapschilder Klaas Koopmans. Tevens is het de eerste keer dat zijn werk in het buitenland wordt getoond.
Gestichtstekeningen van Klaas Koopmans naar Gent Koopmans die in zijn leven vier keer in psychiatrische instellingen werd opgenomen, tekende tijdens die opnamen zijn medepatiënten (meiminske). Hij leed aan een manisch-depressieve stoornis, die zich in 1949 voor het eerst openbaarde en zich in 1954, 1959 en 1963 opnieuw zou manifesteren. De verantwoordelijkheid als kostwinner voor zijn gezin en de zorg om zijn schildersbedrijfje enerzijds en de
onbedwingbare drang anderzijds om als kunstenaar in plaats van verver (huisschilder) door het leven te gaan, werden Klaas Koopmans soms teveel. Hij raakte dan in een overspannen toestand, waardoor hij thuis niet meer te handhaven was. Mede speelde het een rol dat hij zich in hoge mate onzeker voelde over zijn kunnen als schilder omdat hij niet aan een kunstacademie had gestudeerd. Hij voelde zich daardoor vaak onterecht de mindere Tentoonstelling ’Uit het geheugen. Over weten en vergeten’, Museum Dr. Guislain, Gent t/m 2 mei 2010
34
OUT OF ART DECEMBER 2009
Klaas Koopmans Slaapzaal en broeder, 1960 Pen op papier, 23,5 x 31,3 cm Collectie Stichting Klaas Koopmans
onder zijn schildersvrienden, die overigens net als hij autodidact waren. De druppel die de emmer in 1949 deed overlopen was de emigratie van zijn lievelingsbroer naar Canada. Het zou deze op een afstand brengen die binnen de toenmalige mogelijkheden nog als een afscheid voor eeuwig werd ervaren. In 1954 was het de geboorte van de drieling die hem te machtig werd. Terwijl zijn vader hem wegbracht naar Zuidlaren, werden de ‘trye poppen’, de drie meisjes, onder toeziend oog van zijn moeder in het ziekenhuis in Drachten geboren. Het gezin telde in 1960, met de geboorte van de laatste dochter Anje, zeven kinderen. Gelukkig was Hinke een krachtige vrouw die, als ze er weer eens alleen voor stond, de eindjes letterlijk en figuurlijk aan elkaar wist te knopen. In een interview in 2000 voor de Leeuwarder Courant zei Klaas over haar “Als ik dan weer eens in een inrichting zat, dan ging ze gewoon haar gang. Dan ging ze met de kinderen naar het skûtsjesilen. Dat vonden anderen vreemd, maar ze wist precies wanneer ik weer naar huis zou komen, ze maakte zich er niet echt zorgen om”. Klaas schetst hier wel een heel rooskleurig beeld van de werkelijkheid. Blijkt zoveel jaar na dato het geheugen van Klaas te falen of wil hij de toestand voor de krant mooier laten overkomen dan die eigenlijk was? Vermoedelijk beide, al zou Klaas als hij de brieven van Hinke, die zij bewaarde in een trommel in de bedstee op het atelier, nog eens goed had nagelezen, vermoedelijk tot een meer genuanceerde uitspraak zijn gekomen. Wel liet hij regelmatig de tekeningen van zijn ‘meiminske’ door zijn vingers gaan. Ze herinnerden hem aan zijn genezing. De ultieme reden, waarom hij die tekeningen koesterde als een schat, die vooral nooit verkocht mocht worden. Nee, iedereen zou kennis moeten kunnen nemen van wat hij had meegemaakt en gezien in die gestichten. In 1994 kon de collectie van iets meer dan vierhonderd tekeningen worden ondergebracht in de Stichting Klaas Koopmans, die op haar beurt de tekeningen in zijn geheel weer in bruikleen gaf aan Museum Smallingerland in Drachten. Ze worden regelmatig voor tentoonstellingen uitgeleend en vertegenwoordigen, nu hij er zelf niet meer is, zijn ‘geheugen’ van de opnamen in inrichtingen uit de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw; van de periode dat hij gedwongen was zich op te laten nemen in de psychiatrische inrichtingen van Zuidlaren en Franeker. p Klaas Koopmans Professor Odé, ’s middags na het eten, 1954 Pen en potlood op papier, 42,3 x 26,7 cm Collectie Stichting Klaas Koopmans
OUT OF ART DECEMBER 2009
35
Klaas Koopmans Gerritsen met slaapmuts, 1960 Potlood en krijt op papier, 17,5 x 12,6 cm ‘Imbeciel’, 1959 Zwart krijt op papier, 17,2 x 12,6 cm Mattenvlechten, 1959 Potlood en krijt op papier, 17,6 x 12,6 cm Collectie Stichting Klaas Koopmans
38
Briefwisseling tussen Klaas en Hinke
In de al eerder genoemde briefwisseling tussen Klaas met zijn vrouw tijdens de verschillende perioden van opnamen, een briefwisseling die diende om de onvermijdelijke leegte en het gemis door het van elkaar gescheiden zijn te compenseren, komen af en toe verwijzingen naar de tekeningen voor. Zo gaat het in een ongedateerde brief uit 1954, door Klaas geschreven tijdens de tweede opname in Zuidlaren, over de heimelijk gemaakte tekeningen die door zijn vader en anderen uit het gesticht werden ‘gesmokkeld’. En specifiek ook over de tekening die hij van Professor Odé maakte. “Weet je wel Hinke dat ik hier alles bij elkaar zo’n zestig schetsen en studies gemaakt heb, op allerlei soorten materiaal, met houtskool, pen, pastel en balpen. Het beste portret, tenminste daar ben ik zelf het meest mee ingenomen, dat is een tekening van Professor Odé, een prachtig grijze oude man, 88 jaar oud, altijd professor geweest aan de Hoogeschool in Delft. De tekening heb ik op mijn verjaardag gemaakt.” Deze briefwisseling is een persoonlijk en ontroerend document, waarin de geschiedenis die Klaas in zijn tekeningen vastlegde in woorden grotendeels terug te vinden is. Veel van die brieven zijn geschreven tijdens de opname in Franeker van 23 juli 1959 tot en met 12 maart 1960. Deze opname zou, doordat er een paratyfusepidemie onder de patiënten was uitgebroken die het genezingsproces nadelig beïnvloedde, de langste worden. Het feit dat hij zijn Hinke niet meer zag, omdat bezoek verboden was, deprimeerde hem erg. Desondanks maakte hij, ook al was het hem toen ook vaak verboden om te tekenen,
OUT OF ART DECEMBER 2009
tijdens die opname niet alleen het grootste aantal ‘gestichtstekeningen’, maar ook de mooiste. Klaas was inmiddels als kunstenaar gegroeid. De lessen van Herman Dijkstra en anderen, zijn omgang met zijn schilders vrienden van de groep ‘Yn ‘e line’, hadden daartoe in niet geringe mate bijgedragen. ‘Kees bij de scheerbaas’, de ‘gezworen kameraden’ en de portretten van de heer Gerritsen, een oud-gezagvoerder van de Holland-Amerikalijn die elke dag een andere hoofdtooi maakte van kranten of handdoeken, waren toen zijn modellen. De tekeningen zijn als absolute hoogtepunten uit zijn oeuvre te beschouwen. Uit de uitspraak uit 1987 “Het is wonderlijk, maar er zijn genoeg schilders geweest, die tekeningen van vergelijkbare patiënten als ik hebben gemaakt. Het unieke is dat de maker zelf patiënt was. Dat geeft een extra dimensie aan het werk”, blijkt hoezeer de tekeningen een deel van hemzelf waren, hem herinnerden aan een periode waarin het niet zo goed met hem ging, en hij met zijn gewonde geest toch in staat was kerngezonde beelden te produceren, die nog altijd niet aan kracht hebben ingeboet. Hans Smelik is conservator van Museum ’t Coopmanshûs, Franeker en voorzitter van de Stichting Klaas Koopmans. Tevens is hij redacteur en mede auteur van de publicatie ‘Klaas Koopmans’, Stichting Klaas Koopmans, 2008, isbn 978-90-9023638-4
www.museumdrguislain.be
Thema: dieren tekst: yvonne beelen foto’s: leon hermans
Jeroen Pomp: “Ik ben een encyclopedie van dieren” Het Natuurhistorisch Museum Rotterdam: twee natuurliefhebbers ontmoeten elkaar. Kunstenaar Jeroen Pomp en conservator Kees Moeliker lopen door het museum. Ook het depot wordt aangedaan. Er gaat een grote lade open, boordevol vogelsoorten. Met gemak gaat Jeroen het rijtje af: koolmees, pimpelmees, amazone, ijsvogel, groene specht, papegaaiduiker, flamingo.
Jeroen Pomp Tropische planten en bloemen bij zwembad-mensen, 2009 Kleurpotlood op papier, 70 x 100 cm
OUT OF ART DECEMBER 2009
39
Agenda Amsterdam Het Glazen Huis
Beurs van Berlage
Europaboulevard
www.nietnormaal.nl
Amstelpark 5 www.out-of-art.nl
D 4 dec - 24 dec 2009 do t/m zo 12-16 uur Out of Art presenteert; Ik ben ik is een tentoonstelling waarmee Out of Art zich presenteert met werk van de acht kunstenaars die figureerden in de rubriek ‘Ik ben ik’; Hein Dingemans, Derk Wessels, Alida Schaap, Judith Borst, Mies van der Perk, Marianne Schipaanboord, Arnaud Rogard en Kim Noble (zie ook de achterpagina van dit blad)
Damrak 277
D 16 dec - 7 mrt 2010 Niet Normaal, difference on display Internationale, hedendaagse kunstenaars reageren op de vraag: wat is normaal en wie bepaalt dat? Met oa Marc Quinn, Louise Bourgeoise, The Chapman Brothers, Marlene Dumas, Thomas Hirschhorn en Nathalie Djuberg
D apr 2010 Things behind the sun; Ross Brodar en Alison Silva
Le Grand Curtius
D mei 2010 David MacLagan
D t/m 7 feb 2010 Blue moon Collectie van Madmusée
Rotterdam Galerie Atelier Herenplaats
www.grandcurtiusliege.be
Schiedamse Vest 56-58
Lausanne, Zwitserland Collection De l’Art Brut
www.herenplaats.nl
11 Avenue des Bergières
D t/m 24 jan 2010 Who Am I 4 Grafiektentoonstelling D 5 feb - 4 apr 2010 “Gugging” from Vienna Kunstenaars van het Gugging collectief tonen hun werk
Galerie Hamer
www.artbrut.ch
D 22 jan - 22 aug 2010 Ataa Oko Tekeningen en schilderijen uit Ghana (Afrika) Münster, Duitsland
Kunsthaus Kannen Alexianerweg 9
Weert Kunsthal Weert
Leliegracht 38 www.galeriehamer.nl
D t/m 31 jan 2010 Uitzichten Adib Fattal (Syrië) en Przemyslaw Kiebzak (Polen) werken op papier waarin architectuur, fantasie of werkelijkheid centraal staan
IJzerenmanweg 5k
Goes Galerie Atelier De Kaai J.A. van der Goeskade 65 www.artoteek.be
D t/m 2 mrt 2010 Achter het hek Expositie over dieren, werk van Sien Beekmans en Els de Ruiter Leiden Olof Art Gallery Volmolengracht 29 www.olaf-art.nl
Amsterdam Outsider Art Nieuwe Keizersgracht 1a www.amsterdam-outsider-art.nl
D 2 dec - 17 apr 2010 Dieren Outsider kunstenaars sluiten zich aan bij het thema van Out of Art Jonge honden Een nieuwe generatie outsiders presenteert zich
42
Féronstrée 136
OUT OF ART DECEMBER 2009
D t/m 31 dec 2009 Outside Hers Candyce Brokaw, Anne Grgich, Susan Brown, Scarlett Haasnoot, Olof Sigridur Davidsdottir en Marjan van Paassen D mrt 2010 Textielmanifestatie en Exchange met IJslandse kunstenaars Agendagegevens voor Out of Art 9 graag vóór 1 maart 2010 mailen naar: frits@herenplaats.nl
www.kunsthalweert.nl
D 6 dec 2009 50 x Kunsthal Weert D 3 jan 2010 Peru of Honduras; Céramique Erotique Gent, België Museum Dr. Guislain
www.kunsthaus-kannen.de
D t/m 15 jan 2010 Jaarlijkse verkooptentoonstelling New York, Verenigde Staten American Folk Art Museum 45 west 53RD Street www.folkartmuseum.org
D t/m 13 sep 2010 Henry Darger and the coloring book; Approaching Abstraction
J. Guislainstraat 43. www.museumdrguislain.be
D t/m 2 mei 2010 Uit het geheugen; Over weten en vergeten Luik, België Galerie du MadMusée
The Mart 7 west 34 th street www.sanfordsmith.com
D 4 - 7 feb 2010 Outsider Art Fair New York
Parc d’Avroy
Turijn, Italië Miradolo’s Castle
www.madmusee.be
Via Cardonata 2
D t/m 13 feb 2010 From Switserland with love Kunstenaars van Creahm Fribourg, ook met een film van Marie France en Patricia Martin
San Secondo di Pinerolo Info@foudazionecosso.it
D t/m 31 jan 2010 Pittura Naïf; bruiklenen uit Museum Zander, Bönnigheim
English summary I am who I am; Kim Noble It took more than two decades before English artist Kim Noble (1961) was diagnosed with Dissociative Identity Disorder (did). Kim’s identity is divided in 20 personalities (alters). Every day switches take place, switches that help Kim keep her life manageable. As soon as emotionally charged situations present themselves, she disappears and one of her 20 alters appears. Among Kim’s many alters are children and adults, men and women, heterosexuals and gays. Twelve of them are successful painters. They often work at night in Kim’s studio; each in their own style and with their own subject matter. Eva von Stockhausen interviewed Kim and several alters about their lives and work. p.p. 10-15 www.kimnoble.com
The place to be; De Zandberg, Belgium At De Zandberg, formerly Het Molen huis, several talented people with learning difficulties work under the motto ‘art creates encounters’. Here, in the Belgian town of Harelbeke, they found a large old school building with sufficient room and materials for artists to work. The artists are supported by a professional team. The basic principle is inclusion. “People with a certain limitation do not form a special group but are part of the community.” They make their own choices wherever possible in order to achieve their objectives. It would be even better if obstructive factors relating to the infrastructure of their care are removed still further. p.p. 18-21 www.artotheek.be www.vzwwith.org Endless desire; Max Ammann Swiss-born Max Ammann has collected art on an international scale since 1994, the year in which, on discovering the Collection de l’Art Brut in Lausanne, he turned his attention to Outsider Art. He has since amassed a collection totalling some 4,000 objects, most of
which in the domain of Outsider Art. Ammann is not only a fervent and enthusiastic collector, he is also an excellent networker and organiser. From 2010, an exhibition of his collection will travel throughout Europe for four years, complete with catalogue. Out of Art will keep you up to date. p.p. 27-30
Been there, seen it; Klaas Koopmans’ ‘Institutional sketches’ to Ghent The Foundation Klaas Koopmans has given several of Klaas Koopmans’ (1920-2006) well-known institutional sketches to Museum Dr. Guislain in the Belgian city of Ghent on long-term loan. Self-taught artist Koopmans had a keen eye and did most of his drawing while hospitalised in institutions where he received treatment for a bipolar disorder. He used his fellow patients, or as he said in Frisian, his ‘Meiminske’, as models. These ‘Institutional sketches’ are gems of humanity. After the current exhibition ends (see calendar), they will be hung in the ‘History of Psychiatry’ department. p.p. 34-38 www.museumdrguislain.be
eighties when he first drew his butterflies, flies and birds, surrounded by flowering tendrils, with felt pens on paper. The birds, flowers and fantasy felines of Van der Steen are also wellknown. Inspired by music, he made dynamic compositions full of rhythm and colour. p.p. 4-9 www.sammlungzander.de
The poetic, narrative animal world of Herman Kip Born on a town farm in the Dutch city of Zutphen, Herman Kip (1925-2006) was always surrounded by animals. His talent for drawing and painting blossomed after his parents died. In a 25-year period, Boer (Farmer) Kip, who remained in the parental farm, painted doors, cupboards, milk cans and buckets with charming animal motifs. These paintings were stylistically naive and often technically hopeless, but that was of little consequence to him. He felt at one with nature, took his inspiration from it and, through his art, showed a great respect for life in his own surroundings. Museum Boer Kip keeps that memory alive. p.p. 16-17 www.museumboerkip.nl
Animals Marvellous animals from the collection of Museum Zander Their temperament and subjective demeanour are what differentiates the animals painted by the masters Anselme Bois-Vives (1899-1969), Damien Conche (1877-1970) and Germain van der Steen (1897-1985) from the subjects of other animal painters. They drew their inspiration from fantasy and they shared an extra ordinary passion for unusual a nimals and zoomorphs. The ‘animal’ theme shows the great artistic diversity, substantive ambiguity and sensitivity of outsiders to the environment in which they live. Bois-Vives painted spiritual scenes with religious-looking figures flanked by animals and plants. His friend Conche, however, was in his
Tim Brown – Primal screams of a ‘near-beast’ Tim Brown (1923) never had the pretension of making art. Yet despite this, the self-taught artist is among the masters of Outsider Art. Married and himself a father, he started painting images of his own childhood as a farmer’s son at the request of his children. Since the death of his wife, Brown has lived in self-imposed isolation. Amidst his animals, the only contact he maintains with the outside
world is through painting. His oeuvre, with animals as the primary theme, is characterised by simple lines and shapes, humour, clear use of colour and anger at the circumstances that have led to his isolation. The power of these “painted primal screams of a near-beast” is found in the commonplace nature of everyday life. p.p. 22-26 www.guusmaris.com Marc de Bruijn – the ‘Peanut butter hare’ Routine rituals enabled Marc de Bruijn (1974-2008) to give form to the animals that he visited in the zoo every week. After gathering his pens, brushes, paint, ink and paper, he would go into a trance as it were, followed by a total release. With efficient precision, he conjured his animals on paper at high speed. In addition to giraffes around a Christmas tree and crocodiles with fertilised eggs, he invented the ‘Peanut butter hare’ as an ode to someone who had once allowed him to smear a thick layer of peanut butter on his bread. The power and concentration of his primal images are recognised by the many collectors of his work. p.p. 31-33 www.olof-art.nl Jeroen Pomp – “I am an encyclopaedia of animals” The painting talent of Jeroen Pomp (1985) is rapidly developing. He trains himself in close observation. In her gallery in New York, Louisa Ross represents both trained and selftaught artists because “if the art is good, the background of the artist is immaterial. Ultimately, it’s about the chemistry that the work radiates”. Using coloured pencils and leaving virtually no margins, Jeroen covers large sheets of paper with flora and fauna, about which he knows all the facts. “I am an encyclopaedia of animals”, says Jeroen. At present, tropical birds are number one in his animal top 10. p.p. 39-41 www.herenplaats.nl
OUT OF ART DECEMBER 2009
43
Tentoonstelling:
Out of Art presenteert
> Ik ben ik < Outsider Art
In Het Glazen Huis, Amsterdam
> Judith Borst > Hein Dingemans > Kim Noble > Mies van der Perk > Arnaud Rogard > Alida Schaap > Marianne Schipaanboord > Derk Wessels
Magazine voor actuele Outsider Art www.out-of-art.nl
Het Glazen Huis, Amsterdam 4 t/m 24 december 2009 do t/m zo 12-16 uur Europaboulevard, Amstelpark 5, 1083 hz Amsterdam route: www.amstelparkart.nl