ΒΙΒΛΙΟΤΡΟΠΙΟ ΔΕΛΤΙΟ 29–ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2014
Πικρολέμονα της Κύπρου
Το μανιφέστο του ναζισμού επιστρέφει
Ο φιλειρηνιστής ισραηλινός συγγραφέας ΝταβίντΓκρόσμαν και το πένθος τηςΙστορίας ΝαντίνΓκόρντιμερ: Σίγησε η πένα της δράσης
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διαδίκτυο Εύκολες και δύσκολες αναγνώσεις Λέσχη Ανάγνωσης «Βιβλιοτρόπιο» Μέλος του Δικτύου Λεσχών «Ανάγνωσις» Επιλογή θεμάτων: Παντελής Μάκη
`
Το τελευταίο σημείωμα : Αφιέρωμα του Κώστα Καρυωτάκη
Χαμένοι στη μετάφραση
Περιεχόμενα
Σελ.
Πικρολέμονα της Κύπρου .......................................................................................................... 2 Ο Λόρενς Ντάρελ και ο ρόλος του στο Κυπριακό...................................................................... 4 Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διαδίκτυο........................................................................ 10 Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη: Η πρώτη και μοναδική σίριαλ κίλερ των ελληνικών γραμμάτων γίνεται όπερα για τη Λυρική… ............................................................................. 14 Το μανιφέστο του ναζισμού επιστρέφει ................................................................................. 18 Ο φιλειρηνιστής ισραηλινός συγγραφέας Νταβίντ Γκρόσμαν και το πένθος της Ιστορίας ................................................................................................................................... 21 Το τελευταίο σημείωμα του Κώστα Καρυωτάκη..................................................................... 24 Ναντίν Γκόρντιμερ: Σίγησε η πένα της δράσης ....................................................................... 28 Εύκολες και δύσκολες αναγνώσεις ......................................................................................... 30 Book towns .............................................................................................................................. 32
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Επανέκδοση Πικρολέμονα της Κύπρου [Bitter Lemons of Cyprus] Της Αίγλης Τούμπα
Χρόνια μετά την εξάντληση της ελληνικής μετάφρασής του, το διάσημο έργο του Λόρενς Ντάρελ -το οποίο διχάζει τους Κυπρίους αναγνώστες του- επανεκδίδεται και κυκλοφορεί εντός της εβδομάδας. Άρχισα να διαβάζω τα “Πικρολέμονα” με πολύ έντονα συναισθήματα… Η Κερύνεια ήταν ο αγαπημένος τόπος διακοπών μας πριν το 1974. Κι αν ήμουν σε πολύ μικρή ηλικία, έχω μέσα στην καρδιά μου τις φωτογραφίες των πιο γλυκών καλοκαιριών στο Πέντε Μίλι, εκεί που πρωτοκολύμπησα με τη βοήθεια του πατέρα μου, εκεί που έφτιαξα το πρώτο μου κάστρο στην άμμο και λίγο αργότερα τα μακροβούτια με τ’ αδέλφια μου, ποιος θα φτάσει πρώτος στο νησάκι… Θυμάμαι τη σύντομη διαδρομή από το Κιόνελι, το convoy των Ηνωμένων Εθνών που ξεκινούσε από τον Αγ. Δομέτιο [τι ειρωνεία, εκεί που τώρα βρίσκεται το οδόφραγμα], να περνούμε από τα τότε τουρκοκυπριακά χωριά. Και όταν πλέον φτάναμε στην Κερύνεια, σημάδι μας ήταν μια τεράστια ταμπέλα του comperton στ’ αριστερά του δρόμου! Οι θύμησες λίγο-λίγο ξεθωριάζουν μα ακόμα με οδηγούν στο λιμανάκι της Κερύνειας για απογευματινό παγωτό και φρεσκοψημένους σίταρους πριν πάρουμε το δρόμο της επιστροφής, από τον καινούργιο δρόμο που οδηγεί στη Λευκωσία, κάτω από τη σκιά του Πενταδακτύλου να μετράμε με παιδική αφέλεια τα δάκτυλά του και μπροστά μας να απλώνεται ο κάμπος της Μεσαορίας.
2
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Το βιβλίο «Πικρολέμονα της Κύπρου» γράφτηκε και κυκλοφόρησε στην αγγλική γλώσσα το 1957 ενώ για πρώτη φορά κυκλοφόρησε στην ελληνική γλώσσα το 1959, εξαντλημένο για κάποιο διάστημα, αλλά τώρα επανακυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γρηγόρη, με ίδιο εξώφυλλο και πολυτονική γραφή. Ο Ντάρελ, μέσα από τις έξοχες περιγραφές του, με μεταφέρει σε μια μακρινή εποχή του 1950, τότε που η Κερύνεια είχε μια ανόθευτη ομορφιά, ξελογιάστρα αλλά ταυτόχρονα αγνή: με σεργιάνισε στα στενά της, στην ομορφιά του Πέλλαπαϊς, ένα ταξίδι μαγικό σ’ έναν κόσμο που είναι πια για πάντα χαμένος. Η προσγείωσή μου μέσα στις σελίδες του βιβλίου ανώμαλη, δεν ήξερα τι να υποθέσω, «φιλέλληνας ή κατάσκοπος», δεν είμαι σίγουρη. Βέβαιη ήταν η αγγλική ματιά στην Κύπρο και τον αγώνα της και η περιφρόνηση και υποτίμηση που έδειχναν οι Βρετανοί προς τους Κυπρίους που τους έβλεπαν σαν «αφελείς επαρχιώτες», «αρκετά βλάκες» και «οι Cyps», όπως τους αποκαλεί ο ίδιος ο συγγραφέας με μια δόση περιφρόνησης, γιατί εν αγνοία τους και άθελά τους γινόντουσαν οι πληροφοριοδότες του. Περιπλανιέται στο νησί, κάνει φιλίες με Ελληνοκυπρίους και Τουρκοκυπρίους, κατορθώνει να εισχωρήσει στην καθημερινότητα των Κυπρίων, πανταχού παρών σε κάθε εκδήλωση καταγράφει καθετί που του λένε. Μέσα από τα μάτια ενός Άγγλου, ο αγώνας των Κυπρίων ήταν άδικος και χωρίς ηθική, ενώ οι αγωνιστές της ΕΟΚΑ ήταν «ηλίθιοι τρομοκράτες»: αδυνατεί να κατανοήσει τον πόθο μας για ελευθερία, συνυφασμένο τότε με τον αγώνα για Ένωση με την Ελλάδα, ειρωνεύεται τις μαθητικές διαδηλώσεις, βλέπει τον Καραολή, τον πρώτο καταδικασθέντα σε θάνατο, ως εγκληματία και τρομοκράτη που πρέπει να τιμωρηθεί, ενστερνίζεται την άποψη ότι η Κύπρος δικαιωματικά ανήκει στην Αυτοκρατορία, με τη βία ή με πονηρά τεχνάσματα: «Η Κύπρος, από γεωγραφικής και πολιτικής απόψεως ανήκε στην ίδια τη ραχοκοκαλιά της Αυτοκρατορίας. Δεν θα ‘πρεπε λοιπόν να κρατηθεί με κάθε θυσία;». Ο Ντάρελ εκδίδει το βιβλίο «Bitter Lemons of Cyprus» το 1957, προειδοποιώντας τους Κυπρίους για το τι θα υφίσταντο αν διεκδικούσαν αυτοδιάθεση και Ένωση με την Ελλάδα, μια προειδοποίηση που ποτέ κανένας δεν πήρε χαμπάρι και έδρασε σαν ο κακός προάγγελος της τύχης της Κύπρου τα μετέπειτα χρόνια. Προφητικός, λες και προδιέγραψε ο ίδιος τα σχέδια των Τούρκων, 13 χρόνια μετά, το 1974 με την τουρκική εισβολή στο νησί μας, την πράσινη γραμμή, εκεί που σταμάτησε η προέλαση των Τούρκων, προειδοποιούσε ότι η Κερύνεια και η Λάπηθος συμπεριλαμβάνονται στις πόλεις που μελλοντικά θα χαθούν αλλά και για την τύχη της Αμμοχώστου πόλεως-φάντασμα: «Η οροσειρά της Κερύνειας ανήκει σε άλλον κόσμο», έγραφε ενώ στο μυαλό του «εκατό φορές την ημέρα στριφογυρίζει» πως «η πεδιάδα της Μεσαορίας χωρίζει με φυσικό τρόπο το νησί σε δυο περιοχές», και πως η Κύπρος «υπήρξε πάντα άμεσου ενδιαφέροντος για την οποιαδήποτε ναυτική δύναμη». 3
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Η περιγραφή του Λόρενς Ντάρελ είναι μια τολμηρή μαρτυρία για τον επικό απελευθερωτικό αγώνα των Κυπρίων – μαρτυρία που όσο κι αν επηρεάζεται από την εθνικότητα και την πολιτική του συγγραφέα δεν παύει να είναι πολύτιμη και ιστορικά χρήσιμη, γιατί δεν αποσιωπά ούτε και προσπαθεί ν’ αλλοιώσει το βασικό, το πυρηνικό κίνητρο του αγώνα, άσχετα από τις οποιεσδήποτε πολιτικές απόψεις που ο αναγνώστης δικαιολογείται να παραμερίσει για να σταθεί στην αφτιασίδωτη αλήθεια του που προβάλλει επιβλητική. Πηγή: http://www.parathyro.com/
Ο Λόρενς Ντάρελ και ο ρόλος του στο Κυπριακό Της Φωτεινής Δημητρούλη *
Ο κατά συνθήκην φιλελληνισμός του Ντάρελ συνάδει με τις γενικότερες απόψεις του αλλά και την έκδηλη ανησυχία του για την παρακμή της βρετανικής αυτοκρατορίας: «Αν η Κύπρος εγκαταλειπόταν αστόχαστα με τη θέλησή μας, τι θα γινόταν τότε το Χόνγκ Κόνγκ, η Μάλτα, το Γιβραλτάρ, οι Φάλκλαντς, το Άντεν - όλα νησιά και σημεία πολυτάραχα αλλά σταθερά στο μέγα σύνολο;... Η Κύπρος, από γεωγραφικής απόψεως, ανήκε στην ίδια την ραχοκοκκαλία της Αυτοκρατορίας. Δεν θα ‘πρεπε λοιπόν να κρατηθεί με κάθε θυσία;» (Π 226). Ο Ντάρελ, που είχε σπεύσει να απαρνηθεί τη βρετανική του καταγωγή τα προηγούμενα χρόνια, συχνά στα Πικρολέμονα ταυτίζεται πλήρως με τον βρετανικό χαρακτήρα, του οποίου την 4
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
ανωτερότητα υπερασπίζεται σε σύγκριση με «την ακούραστη κρυψιβουλία και ανειλικρίνεια του μεσογειακού τρόπου ζωής» (Π 38). Όταν η κυπριακή αντίσταση ξεσπά την 1η Απριλίου του 1955 παρατηρεί έντρομος και οργισμένος την «αμαθή και αξιαγάπητη αγροτιά» να μεταλλάσσονται σε «εγκληματίες» που «δεν έδειχναν την παραμικρή συναίσθηση πολιτικής ευθύνης» (Π 207). Καθώς η κατάσταση στο νησί χειροτερεύει, οι περιγραφές γίνονται απαισιόδοξες. Ο Ντάρελ αποδίδει κάποιες -διπλωματικού μόνο χαρακτήρα- ευθύνες στη βρετανική Κυβέρνηση και σημειώνει την αδυναμία της να ελέγξει «τα φαντάσματα μιας τρομοκρατίας» (Π 236) που σταδιακά εξαπλώνονταν. Υποστηρίζει πως, αν η Βρετανία είχε κινηθεί έξυπνα, υποσχόμενη την Κύπρο στην Ελλάδα μελλοντικά, θα απέφευγε να εξοργίσει τους Κύπριους, που περιγράφονται ως παράλογοι από τη φύση τους, «κινούμενοι πότε από τη μία και πότε από την άλλη διάθεση, εντελώς κυριαρχημένοι από τα κέφια τους», στοιχεία που ο ίδιος συνδέει με την πλήρη έλλειψη κλασικής «Σωκρατικής λογικής» (Π 266). Επίσης ισχυρίζεται πως, εκτός από την ανικανότητά τους να παραπλανήσουν με υποσχέσεις, οι Βρετανοί ήταν υπεύθυνοι για την αμέλειά τους να εκπολιτίσουν τους Κύπριους που παρέμεναν έρμαια των δικών τους υπανάπτυκτων υποδομών: «Δική μας ήταν η αποτυχία να προβάλουμε το βρετανικό ήθος, να καταστήσουμε προσιτή στον Κύπριο την ευρύτητα των πολιτικών και πολιτιστικών μας δυνατοτήτων, και αυτό συνέβαλε στο αίσθημα της εγκατάλειψης, στο αποθαρρυντικό τους συναίσθημα πως ήταν αμελητέα ποσότης. Η βασική αποτυχία έγκειται κατά κάποιο τρόπο στην ανικανότητά μας να τον περιλάβουμε, μαζί με τις αξίες του, στη βρετανική οικογένεια» (Π 157-8). Αποδίδει την αδυναμία των Κυπρίων να αντιληφθούν ότι η αγγλική κατοχή του νησιού είναι υπέρ τους στην «έλλειψη παιδείας» (Π 158) και καταλήγει, επιδεικνύοντας τη νενομισμένη συγκατάβαση προς κατωτέρους, ότι αισθανόταν «πικρή ντροπή για την παραμέληση που υπόφεραν οι άνθρωποι αυτοί - οι φτωχοί Cyps».(Π 239) Ο Ντάρελ, υιοθετώντας στα Πικρολέμονα την προοπτική του άγγλου υπηκόου και υπηρέτη του στέμματος, αιφνιδιάζει τον αναγνώστη που γνωρίζει το περιεχόμενο των υπόλοιπων νησιωτικών αφηγήσεών του. Η μεταστροφή γίνεται ακόμη πιο έντονα αντιληπτή στην προσωπική του ζωή, όταν το 1954 διορίζεται διευθυντής του γραφείου πληροφοριών και δημοσίων σχέσεων, καθώς και του ραδιοφωνικού σταθμού της αποικιακής βρετανικής κυβέρνησης στην Κύπρο. Η επιλογή αυτή, εν μέσω κρίσιμων πολιτικά περιστάσεων, αποτέλεσε και την αιτία δυσφορίας του Γιώργου Σεφέρη, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά σε επιστολή του στον Γ.Π. Σαββίδη: «Οι περισπούδαστοι κύριοι των Commons που υποστηρίζουν ότι οι Κύπριοι δεν είναι Έλληνες, ούτε έχουν συμφέρον να είναι Έλληνες, αλλά ουρανοκατέβατοι που πρέπει να κοιτάζουν πώς θα καλοπεράσουν γλείφοντας τον αφέντη που τους έστειλε ο Πανάγαθος -τους Λουζινιάν, τους Βενετσάνους, τον Γκρατσινόρη ή τους αποικοβοσκούς της Ταγκανίκας-, οι περισπούδαστοι αυτοί κύριοι δεν είναι πνευματικοί άνθρωποι -σύμφωνοι και σε αυτό. Όταν όμως βλέπω πνευματικά ιδρύματα, με πολλή τέχνη είναι αλήθεια, να μπαίνουν στη δούλεψη αυτών των κυρίων, αρχίζω να κουμπώνομαι. Και όταν βλέπω πνευματικούς ανθρώπους και φίλους μας (π.χ. Ντάρελ) να γίνονται προπαγανδιστές αυτών των κυρίων και να χρησιμοποιούν και τις 5
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
φιλίες που είχαν στην Ελλάδα ακόμη, για να εισδύσουν και να εξανδραποδίσουν συνειδήσεις στο νησί -ε, τότε κουμπώνομαι ολωσδιόλου».1 Η νέα θέση, τα επίσημα καθήκοντα της οποίας περιλάμβαναν την υποχρέωση αναφοράς στη βρετανική κυβέρνηση οποιασδήποτε αντίθεσης στην πολιτική της, την επίδειξη του αποικιακού τρόπου ζωής, καθώς και τη διάδοση πληροφοριών, προκαλεί έντονη καχυποψία στον μεγάλο κύκλο γνωριμιών και διασυνδέσεων του βρετανού συγγραφέα με έλληνες και κύπριους ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης. Ο κύπριος ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής γράφει σαρκαστικά στον Σεφέρη έχοντας τον Ντάρελ κατά νου: “Πολλές φορές οργίζομαι και κάποτε τους φοβούμαι- god save us from the philhellenes! (Ο Θεός να μας σώσει από τους φιλέλληνες)».2 Ο Ντάρελ είχε προβλέψει τις αντιδράσεις που θα προέκυπταν από τη συνεργασία του με την αποικιακή κυβέρνηση και ήταν προετοιμασμένος γι’ αυτές. Στην απόρρητη επιστολή για υποστήριξη της αίτησης του, η οποία υποβλήθηκε από τον ίδιο στον βρετανό Κυβερνήτη (17 Φεβρουαρίου 1954), γράφει: «Δεν γνωρίζω εάν ο ευρύς κύκλος των προσωπικών μου σχέσεων θα επιβίωνε ενός κρατικού διορισμού όπως τον υπογραμμίσατε, ούτε γνωρίζω αν θα μπορούσα να εξασφαλίσω την εγκάρδια συνεργασία αυτών που τώρα με θεωρούν φίλο τους. Αλλά ο διορισμός ενός φιλέλληνα σε μια τέτοια θέση θα έθετε το Εθναρχικό Συμβούλιο σε μεγάλο δίλημμα, τη στιγμή που σε αυτό το ίδιο το συμβούλιο οφείλω την τωρινή μου θέση. Εάν μπορούσα να ξεκαθαρίσω μερικά ψυχολογικά εμπόδια, θα μπορούσα να επιτύχω να εισχωρήσω εις βάθος στον μηχανισμό αυτόν, πράγμα το οποίο θα δικαιολογούσε την ύπαρξη του δαπανηρού διορισμού μου ως CBS και το οποίο θα βοηθούσε να αναχαιτισθεί, αν όχι να εξολοθρευτεί, το ενωτικό συναίσθημα» [η υπογράμμιση δική μου]. Και υπογράφει την επιστολή «Παραμένω ο πλέον πιστός σας υπηρέτης».3 Πρέπει να σημειωθεί ότι, στην περίπτωση του Ντάρελ, ο «ευρύς κύκλος» γνωριμιών του είχε επεκταθεί στην πρωτεύουσα, στο κέντρο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής· εκεί ήρθε σε επαφή με εξέχοντες εκπροσώπους της γενιάς του ’30. Γρήγορα βρέθηκε, μαζί με τον Χένρι Μίλερ, στο επίκεντρο του πιο επιφανούς κύκλου λογοτεχνών και διανοουμένων της προπολεμικής Αθήνας. Ο Ντάρελ περιγράφει ενθουσιωδώς τις κοινές τους εμπειρίες στον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα τις τακτικές συναντήσεις τους στο σπίτι του Γιώργου Κατσίμπαλη, που έγινε ο ήρωας του Χένρι Μίλερ στον «Κολοσσό του Μαρουσιού». Η ρήξη Σεφέρη-Ντάρελ, με αφορμή το θέμα της Κύπρου, μετά τη δημοσιοποίηση της τοποθέτησης του δεύτερου στο ευαίσθητο πόστο της βρετανικής αρχής, δεν σήμανε την πλήρη διακοπή των επαφών με τους ανθρώπους της γενιάς, οι οποίοι, εκτός από σημαντικοί πολιτισμικοί παράγοντες ήσαν και πρόσωπα με κοινωνική επιρροή και πολιτικές διασυνδέσεις. Ο Σεφέρης -τον οποίο ο Ντάρελ αποκαλούσε «Έλιοτ της Ελλάδας»- διπλωμάτης ο ίδιος, και αργότερα πρέσβης της Ελλάδας στην Αγγλία, έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης στο διεθνές
6
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
προσκήνιο και έπαιξε σημαντικό ρόλο σε μία από της πιο κρίσιμες ιστορικές περιόδους για τη χώρα. Η διατήρηση της επαφής με τον Ντάρελ, παρά το αγκάθι του κυπριακού, εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλέγμα άσκησης επιρροής εκ μέρους της γενιάς του ’30 (και πρωτίστως του ίδιου του Σεφέρη) σε ένα πεδίο όπου τα όρια λογοτεχνικής δράσης, μυστικής διπλωματίας και πολιτικής ιδεολογίας είναι δυσδιάκριτα. Αλλά το ζήτημα αυτό είναι πολύ σύνθετο για να αναλυθεί περαιτέρω εδώ.4 Ας σταθούμε μόνο στη διαπίστωση ότι το «ταξίδι» του Ντάρελ στον ελληνικό κόσμο είναι πολύ πιο περίπλοκο και σκοτεινό απ’ ό,τι έχει υποστηριχθεί έως σήμερα. Στα ταξιδιωτικά του βιβλία, αν τα προσεγγίσει κανείς σαν αφήγηση σε συνέχειες, ο Ντάρελ εμφανίζεται να έχει διπλό ρόλο: του ξένου που έχει υιοθετήσει την ελληνική κουλτούρα, αναζητώντας έναν προσωπικό παράδεισο, και αυτόν του βρετανού υπαλλήλου που υπηρετεί την αποικιακή κυβέρνηση και τα συμφέροντά της. Τα Πικρολέμονα είναι η κορύφωση της σύγκρουσης των δύο αυτών ρόλων και η τελική υπερίσχυση της περιφρονητικής συγκατάβασης του «πολιτισμένου» ξένου προς τον «βάρβαρο» ιθαγενή. Ο συγγραφέας αναχωρεί από την Κύπρο βαθειά απογοητευμένος το 1956, αλλά και ανακουφισμένος που απέδρασε από τον «εφιάλτη», από μια Κύπρο που του θύμιζε «ένα είδος Κένυας».5 Αναφέρει ότι χρειάζεται «αποβαρβαροποίηση» και μετά την εγκατάστασή του στην Προβηγκία, γράφει: «Η Κύπρος μοιάζει τώρα χέρσα και άθλια και, φαντάζομαι, με περισσότερες ταραχές να έπονται... Ουφ... Αλλά πόσο μακριά φαντάζει η Κύπρος από την Ευρώπη. Η Προβηγκία είναι θαυμάσια».6 Η στατική αντίληψη του Ντάρελ για την Ελλάδα καταρρέει, καθώς τα γεγονότα φέρνουν στην επιφάνεια τη δύσκολη συγκυρία της πολιτικής αντιπαράθεσης και της ιδεολογικής διαφοράς. Η συμπαράταξή του με την επίσημη εξουσία (αποικιακή διοίκηση), και η επακόλουθη αναζωπύρωση της «βρετανικότητάς» του, καθιστούν ανέφικτο τον συμβιβασμό του εξιδανικευμένου ανθρωπισμού με την πολιτική πράξη και της αισθητικής αναζήτησης με την ιστορική πραγματικότητα. Επιθυμώντας αρχικά να γνωρίσει τη Νέα Ελλάδα στην αυθεντική μορφή της, ο Ντάρελ εγκλωβίζεται στο στερεότυπο «γρήγορη εξιδανίκευση - σταδιακή απογοήτευση», ένα στερεότυπο γνωστό από τις ρομαντικές αφηγήσεις του ελληνικού κόσμου και τη συναφή μυθολόγηση. Όπως σημειώνει ο Ρολάν Μπαρτ, «Οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και στον μύθο δεν είναι σχέσεις αλήθειας, αλλά σχέσεις χρήσης: οι άνθρωποι απο-πολιτικοποιούν ανάλογα με τις ανάγκες τους».7 Εντέλει, το ίδιο το ταξίδι, ως μυθοπλαστική παιδαγωγία, κλονίζεται με τα Πικρολέμονα, αποδεικνύοντας πως οποιαδήποτε απόπειρα να μιλήσει κανείς για λογαριασμού του άλλου τόπου δεν είναι εύκολη ούτε αθώα. Το «μάτι» του ταξιδευτή, καθώς πλανάται πάνω από τον ξένο χώρο, είναι πάντοτε επιρρεπές σε εξιδανικεύσεις και στην προβολή προσωπικών προσδοκιών. Το σχήμα της ανακάλυψης ενός παραδείσου και της επακόλουθης απώλειάς του, που έχει τόσο πολύ χρησιμοποιηθεί από τους κριτικούς στην περίπτωση του Ντάρελ, δεν είναι παρά συγκαλυμμένη μεταφορά για την κατάρρευση μιας κατασκευασμένης πραγματικότητας, καθώς 7
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
αυτή έρχεται αντιμέτωπη με ιστορικά και πολιτικά γεγονότα που αναιρούν τις διακηρύξεις του περιηγητή περί ιδεατού ελληνικού κόσμου. Όταν υποκείμενο αυτών των ιδεοληψιών είναι ο ευρωπαίος ταξιδευτής, ο οποίος συναντάται με την «άλλη» κουλτούρα, τότε υπεισέρχονται σχέσεις εξουσίας και υπεροχής, που εμπλέκουν το θέμα περαιτέρω ιδεολογικά. Από αυτή την άποψη η «νησιωτική τριλογία» του Ντάρελ αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία του βρετανικού φιλελληνισμού, καθώς καταδεικνύει τα ουτοπικά χαρακτηριστικά της αναζήτησης αλλά και την άνιση σχέση περιηγητή-τόπου. Βυθισμένα καθώς είναι στην ιδεολογία της αποικιοκρατίας, βιβλία όπως τα Πικρολέμονα παραμένουν σημαντικά, γιατί μας θυμίζουν ότι παρόμοιες αφηγήσεις απόδρασης, περιπέτειας και ανακάλυψης δεν είναι μόνο λογοτεχνικά κείμενα αλλά και πολιτικές πράξεις.
Ωστόσο, η «κειμενική πλευρά» του ζητήματος της αποικιοκρατίας8, το οποίο την εποχή που μας ενδιαφέρει εδώ ανήκει στο ευρύτερο φαινόμενο του δυτικού ιμπεριαλισμού, εμπεριέχει και τις αντίστοιχες αντιδράσεις. Εν προκειμένω, για μια συστηματικότερη μελέτη του ιδεολογικού πλαισίου των Πικρολέμονων, είναι απαραίτητο να ληφθούν υπ’ όψιν και όσα γράφτηκαν ως απάντηση στον Ντάρελ. «H Χάλκινη Εποχή» (1960) του Ρόδη Ρούφου και οι «Κλειστές Πόρτες» (1964) του Κώστα Μόντη, υπήρξαν από τις πιο καίριες κειμενικές αντιδράσεις της ελληνικής και κυπριακής πλευράς. Οι δύο συγγραφείς επιχειρούν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, να διαπραγματευτούν τη μονομέρεια των Πικρολέμονων και να αναδείξουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Ο Ρούφος δηλώνει εξαρχής ότι πρόθεσή του είναι η συγγραφή ενός βιβλίου που «θα γέμιζε τα κενά, θα έδινε την ελληνική άποψη».9 «Η Χάλκινη Εποχή» («Age of Bronze»), που δημοσιεύτηκε πρώτα στα αγγλικά10, σχολιάζει με καυστικό τρόπο αποσιωπήσεις και παραλείψεις, αμφισβητώντας έτσι την ακρίβεια των ιστορικών γεγονότων, όπως παρατίθενται από τον Ντάρελ, καθώς και την αμεροληψία του ίδιου του συγγραφέα. Είναι ενδεικτικό των ηθών της εποχής ότι ένα μέρος του κειμένου λογοκρίθηκε ως προσβλητικό και δεν εμφανίζεται 8
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
στην πρώτη έκδοση. Με ήρωες μέλη της αντιστασιακής δράσης ο Ρούφος δίνει μια εναλλακτική, δυναμική εικόνα της κυπριακής νεολαίας που έρχεται σε αντίθεση με την άποψη του Ντάρελ ότι οι νέοι αυτοί υπήρξαν αφελή θύματα εθνικιστικών επιδιώξεων. Τέσσερα χρόνια αργότερα, οι «Κλειστές Πόρτες» του Μόντη δημοσιεύονται με τον υπότιτλο: “Μια απάντηση στα Πικρολέμονα του Λόρενς Ντάρελ”11. Ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας συγκινησιακά φορτισμένο ύφος, τονίζει τη δραματική πλευρά του κυπριακού αγώνα. Παρατηρεί εύστοχα ότι η αντίσταση, που για τον αποικιοκρατούμενο ανοίγει τον δρόμο προς την ελευθερία, για τον αποικιοκράτη αποτελεί βίαιη τρομοκρατία. H έλλειψη επικοινωνίας, δηλαδή αλληλοκατανόησης, μεταξύ Βρετανών και Κυπρίων, παρουσιάζεται ως βαθύ χάσμα, που προκύπτει από δύο ξεχωριστά εννοιολογικά συστήματα και από τις ασυμβίβαστες προοπτικές κατακτητή και κατακτημένου.
Όπως ήταν επόμενο, τα Πικρολέμονα επαινέθηκαν από τον βρετανικό τύπο και, λίγο μετά την έκδοσή τους (1957), απονεμήθηκε στον συγγραφέα το λογοτεχνικό βραβείο Duff Cooper Memorial Price. Δυστυχώς, η «μυθοπλασία» του Ντάρελ διαβάζεται έως σήμερα από τους περισσότερους ως αντικειμενική περιγραφή και συνεχίζει να υπερισχύει ως προς την επιρροή του, αφού εκ των πραγμάτων διαθέτει μεγαλύτερη πολιτισμική βαρύτητα στη διεθνή αγορά. Όμως, τα αφηγήματα του Ρούφου και του Μόντη θα αποτελούν πάντα μια ισχυρή αντίρρηση στην «επίσημη» εκδοχή που δίνουν τα Πικρολέμονα, ως φωνές της «περιφέρειας» έναντι της «κεντρικής» εκδοχής του Ντάρελ. Η απόπειρα υπονόμευσης του αποικιοκρατικού λόγου παραμένει κρίσιμη ως πολιτική πράξη αντίδρασης, παρά τη μειονεκτική θέση αυτών τον αφηγημάτων-κειμένων, τα οποία περιορίστηκαν σε βάθος χρόνου από τους κανόνες του παιχνιδιού που κρατούν στο προσκήνιο τις θεσμικά εδραιωμένες συγγραφικές ταυτότητες του κεντρο-ευρωπαϊκού λογοτεχνικού κανόνα.
*Η Φωτεινή Δημηρούλη εκπονεί τη διδακτορική της διατριβή στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Σημειώσεις: 1. Γιώργος Σεφέρης, Κυπριακές Επιστολές του Σεφέρη (1954-1962), Από την αλληλογραφία του με τον Γ.Π. Σαββίδη, επιμ. Κατερίνα Κωστίου, Λευκωσία: Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, 1991, σσ. 57-8. 2. Αδαμάντιος Διαμαντής, Αδ. Διαμαντής-Γ.Σεφέρης, Αλληλογραφία (1953-1971), Αθήνα: Στιγμή, 1985, σ. 35. 3. Βαρβάρα Παπασταύρου-Κορωνιωτάκη, «Απόρρητος Φάκελος Lawrence Durrell, Η Κύπρος και τα Πικρολέμονα,» Ακτή 60 (2004): 461-70, σσ. 462-3. Οι υπογραμμίσεις δικές μου. 4. Με το θέμα αυτό ασχολούμαι στην υπό εκπόνηση μελέτη μου: «Λόρενς Ντάρελ και γενιά του ’30. Το χρονικό μιας φιλίας». 5. Lawrence Durrell, “To Austen Harrison”, στο “Letters of Lawrence Durrell to Austen Harrison”, David Roessel (ed.) Deus Loci: International Lawrence Durrell Journal NS3 (1994): 2-34, σσ. 22-3.
9
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
6. Lawrence Durrell, “To Austen Harrison”, στο David Roessel (ed.), σ. 24. 7. Ρολάν Μπαρτ, Μυθολογίες - Μάθημα, μτφ. Καίτη Χατζηδήμου - Ιουλιέττα Ράλλη, επιμ. μτφ. Γιάννης Κρητικός, Αθήνα: Ράππα, 1979, σ. 246. 8. Βλ. σχετικά Elleke Boehmer, Colonial and Postcolonial Literature: Migrant Metaphors, Oxford: Oxford UP, 1995, σ. 2. 9. Rodis Roufos, “Sour Grapes”, στο David Roessel (ed.), Deus Loci: The Lawrence Durrell Journal NS3 (1994): 134-8, σ. 138. 10. Rodis Roufos, The Age of Bronze, London: Heinemann, 1960. 11. Κώστας Μόντης, Κλειστές Πόρτες: Μια Απάντηση στα Πικρολέμονα του Λόρενς Ντάρελ, Λευκωσία: Έκδοση Εθνικού Συμβουλίου Νεολαίας Κύπρου, 1964.
Πηγή: http://archive.avgi.gr/
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διαδίκτυο Της Γεωργίας Παπαδημητρίου
Η ιστοσελίδα με το έργο του σπουδαίου Σκιαθίτη συγγραφέα, την αλληλογραφία του, μελέτες που αφορούν το έργο του και σπάνιες φωτογραφίες και πορτραίτα του είναι πλέον προσβάσιμη στο κοινό
10
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
11
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
«Σεβαστέ μοι πάτερ! Έλαβον την επιστολήν υμών και τα χρήματα. Είχετε δίκαιον αλλά δεν κατώρθωσα να εισέλθω εις το Β΄Γυμνάσιον , και το πρώτον είναι κυκεών. Ήδη κατετάχθην εις το του Πειραιώς. Ω, ησυχάσατε, είναι το αυτό. Ενοίκιασα δωμάτιον δια δρ. 8, αλλά θα ελαττώσω, θα περικόψω τα έξοδα μου, θα κάνω όσην δυνηθώ οικονομίαν, μην παροργίζεσθε. Η βραδύτης της αποφάσεως μου, προήλθεν εκ του ότι είχον μάλλον σκοπόν να επανέλθων εις Χαλκίδα, ότε έλαβον την μνησθείσαν σοβαράν επιστολή Σας. Αλλώς τε το Γυμνάσιον του Πειραιώς είναι ήδη υπέρ παν άλλο καλόν κατηρτισμένον, το προσωπικό του συνίσταται εξ'απομάχων Γυμνασιαρχών, οίον του ιδικού μου (εν Χαλκίδι) Σταθάκη, του Καπιτώρη, έως χθες Γυμνασιάρχου Πατρών, οίτινες είναι ήδη απλοί Καθηγηταί. Φαντασθήτε έαν είχον δίκαιον οι κύριοι φίλοι παραγγέλοντας υμίν ό,τι φοβούμαι τα μαθήματα. Έχω ανάγκην χρημάτων. Του λοιπού θα τακτοποιηθώ. Σας ασπάζομαι ο υιός σας. Αλέξανδρος» Αυτά έγραφε στις 22 Οκτωβρίου του 1869 ο 17χρονος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στον πατέρα του, ιερέα Αδαμάντιο Εμμανουήλ από τον Πειραιά. Εκεί που μετά από πολλές διακοπές και οικονομικές δυσκολίες τελείωσε το Γυμνάσιο. Η προσωπική αλληλογραφία του Σκιαθίτη συγγραφέα, της « κορυφής των κορυφών» κατά τον Κ. Π. Καβάφη, καθώς και το σύνολο του σπουδαίου έργου είναι πλέον προσβάσιμη στο κοινό, μέσα από τον νέο ιστότοπο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών (http://papadiamantis.net/).
Το σπίτι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο
12
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Από εδώ και στο εξής ο καθένας έχει την ευκαιρία να γνωρίσει εκτός από τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, τα ποιήματα και τα άρθρα του, τις μελέτες που έχουν γίνει πάνω στο έργο του και να δουν σπάνιες φωτογραφίες και πορτραίτα του, καθώς και εικόνες από τα μέρη που έζησε.
Στο σύντομο βιογραφικό σημείωμα που έφτιαξε ο ίδιος για τον εαυτό του-κατά παράκληση του Γιάννη Βλαχογιάννη- γράφει: "Έγεννήθην ἐν Σκιάθῳ, τῇ 4 Μαρτίου 1851. Ἐβγήκα ἀπὸ τὸ Ἑλληνικὸν Σχολεῖον εἰς τὰ 1863, ἀλλὰ μόνον τῷ 1867 ἐστάλην εἰς τὸ Γυμνάσιον Χαλκίδος, ὅπου ἤκουσα τὴν Α΄ καὶ Β΄ τάξιν. Τὴν Γ΄ ἐμαθήτευσα εἰς Πειραιᾶ, εἴτα διέκοψα τὰς σπουδάς μου καὶ ἔμεινα εἰς τὴν πατρίδα. Κατὰ Ἰούλιον τοῦ 1872 ὑπήγα εἰς τὸ Ἅγιον Ὅρος χάριν προσκυνήσεως, ὅπου ἔμεινα ὀλίγους μῆνας. Τῷ 1873 ἤλθα εἰς Ἀθήνας καί ἐφοίτησα εἰς τὴν Δ΄ τοῦ Βαρβακείου. Τῷ 1874 ἐνεγράφην εἰς τὴν Φιλοσοφικὴν Σχολήν, ὅπου ἤκουα κατ’ ἐκλογὴν ὀλίγα μαθήματα φιλολογικά, κατ’ ἰδίαν δὲ ἠσχολούμην εἰς τὰ ξένας γλώσσας. Μικρὸς ἐζωγράφιζα Ἁγίους, εἴτα ἔγραφα στίχους, καί ἐδοκίμαζα να συντάξω κωμῳδίας. Τῷ 1868 ἐπεχείρησα νὰ γράψω μυθιστόρημα. Τῷ 1879 ἐδημοσιεύθη "ἡ Μετανάστις" ἔργον μου εἰς τὸ περιοδικὸν "Σωτήρα". Τῷ 1882 ἐδημοσιεύθη "Οἱ ἔμποροι τῶν Ἐθνῶν" εἰς τὸ "Μὴ χάνεσαι". Ἀργότερα ἔγραψα περὶ τὰ ἑκατὸν διηγήματα, δημοσιευθέντα εἰς διάφορα περιοδικὰ καί ἐφημερίδας." Πηγή: http://www.protothema.gr/
13
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη: Η πρώτη και μοναδική σίριαλ κίλερ των ελληνικών γραμμάτων γίνεται όπερα για τη Λυρική Της Κατερίνας I. Ανέστη Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: Μια γυναίκα που έχει στοιχειώσει τη Σκιάθο, ταυτίστηκε με το τοπίο της, το όρισε και επαναπροσδιόρισε με τον μύθο της. Η Φρανκογιαννού που έπνιγε μικρά κορίτσια, ενδόμυχα πνίγοντας τον εαυτό της που αδικήθηκε όπως όλα τα θηλυκά. Η Φρανκογιαννού που πνίγηκε στη θάλασσα πηγαίνοντας να εξομολογηθεί. Αυτή η φιγούρα που έπλασε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δεν θα μπορούσε παρά να είναι μια σπουδαία, τραγική οπερατική πρωταγωνίστρια. Και έτσι έγινε: Η Λυρική σκηνή ανέθεσε στον σπουδαίο Γιώργο Κουμεντάκη να γράψει μια όπερα και ίδιος επέλεξε να το κάνει με ηρωίδα τη Φόνισσα και οδηγό τις λέξεις τοπία του Παπαδιαμάντη. Οι πρώτοι ήχοι, τα πρώτα λόγια, μοιρολόγια και μπαρόκ οπερατικές αποχρώσεις που αποτελούν συστατικά της όπερας ακούστηκαν το βράδυ της Κυριακής στην αυλή του Δασκαλειού, του σχολείου του Παπαδιαμάντη στην Σκιάθο. Και αντήχησαν στο νησί, τάραξαν τις φλέβες του, έφτασαν στα κατάφυτα βουνά που διέτρεξε κυνηγημένη από τους χωροφύλακες η Φρανκογιαννού, ξεδιπλώθηκαν σαν φίδι μέσα στη σπηλιά που κρύφτηκε, τάραξε την κρούστα της ατάραχης θάλασσας όπου πνίγηκε η Φόνισσα «εις το ήμιση μεταξύ του δρόμου της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης». Ούτε άνθρωπος ούτε ο Θεός πρόλαβε να δικάσει αυτή την ηρωίδα της ελληνικής λογοτεχνίας. Την πρώτη και μοναδική σίριαλ κίλερ των ελληνικών γραμμάτων όπως έγραψε ο Δημήτρης Πολυχρονάκης, Επίκουρος Καθηγητής του Τομέα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης ειδικά για το Συμπόσιο της Σκιάθου.
«Άφησα τη μουσική να περιπλανηθεί και να εκφράσει αβίαστα και ελεύθερα τον ψυχισμό της Φρανκογιαννούς, φτάνοντας εκεί που δεν μπορεί να φτάσει η λογική» είπε ο συνθέτης Γιώργος Κουμεντάκης. «Παράλληλοι βίοι με τη Λυρική» παρατήρησε εύστροφα λίγο αργότερα ο καλλιτεχνικός διευθυντής Μύρων Μιχαηλίδης, αναφερόμενος στη λειτουργία και έκφραση της Λυρικής πέρα από τη Λυρική.
Από τον Δράκουλα του Στόουκερ στη Φόνισσα Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έγραψε τη Φόνισσα το 1903 σε συνέχειες στο περιοδικό Παναθήναια, με τον υπότιτλο «Κοινωνικόν μυθιστόρημα». Τι συνδέει τη νουβέλλα με τη σημερινή πραγαγματικότητα; «Νομίζω η έλλειψη αγάπης», λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης. «Έχει να υψώνεται γύρω της ο φόβος, το ψέμα, το μίσος, η απελπισία, αλλά όχι η αγάπη. Δεν 14
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
υπάρχουν όνειρα, μόνο εφιάλτες. Η προβολή της παντοδυναμίας πάνω στους αδύναμους, ανήμπορους ανθρώπους για μια ζωή χωρίς νόημα και η ίδια απέραντη μοναξιά, τότε και τώρα.» Ο Παπαδιαμάντης έγραψε το έργο έχοντας μόλις μεταφράσει μυθιστορήματα όπως το Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογέφσκι και Δράκουλας του Στόουκερ. Ο Γιάννης Σβώλος έγραψε το λιμπρέτο προσθέτοντας σε κάποιες περιπτώσεις σκέψεις ή εσωτερικούς μονολόγους τους οποίους ο Παπαδιαμάντης καταγράφει σχολιαστικά ως αφηγητής που αφουγκράζεται για λογαριασμό του αναγνώστη όσα συμβαίνουν στο νου των προσώπων της νουβέλας.
Η σπηλιά της Φόνισσας
Η όπερα θα ανέβει στην αίθουσα Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής στις 19 Νοεμβρίου, με τον Γιώργο Κουμεντάκη να ξεκαθαρίζει ότι είναι σημαντικό για τη συγκεκριμένη όπερα να χαρτογραφηθεί η αρχιτεκτονική του χώρου. «Ο ήχος απλώνεται σε όλη τη σκηνή από την ορχήστρα μέχρι το βάθος, διαμορφώνοντας το φυσικό ορίζοντα και τη φύση που μαζί με τη Φραγκογιαννού είναι οι δυο πρωταγωνίστριες της όπερας.» Η Σκιάθος συμπρωταγωνίστρια της Φόνισσας σε μια εκδοχή που ενδυναμώνει τη σχέση των δυο τους, μέσα από ένα εύρημα στα σκηνικά που επιμελείται ο Πέτρος Τουλούδης: Αντί να τρέχει η Φόνισσα στα βουνά, συμβαίνει 15
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
το αντίθετο. Μένει ακίνητη. Η φύση γυρίζει γύρω της, την περικυκλώνει, την πνίγει και χάνεται...
Το καινούργιο ήρθε και θα μείνει στη Λυρική Δεν είναι δύσκολο να το φανταστείς. Μια μέρα πριν το Συμπόσιο για τη Φόνισσα -την ιδέα για την εκδήλωση και την επιλογή του χώρου είχε ο υπεύθυνος επικοινωνίας της Λυρικής Βασίλης Λούρας και η οργάνωση έγινε από τον πολιτιστικό σύλλογο «Η Σκιάθος» και την Εθνική Λυρική Σκηνή- ο Θοδωρής Τζούμας (πρόεδρος του συλλόγου) και η Άννα Ανδρεάδη ξενάγησαν τους συμμετέχοντες στις ακτές και τα σημεία του νησιού που αναφέρονται στο βιβλίου, ακολουθώντας την λεπτή γραμμή αίματος, ενοχών και ηδονής της Φόνισσας μετά από κάθε πνιγμό μικρού κοριτσιού. Αν δεν υπήρχε αυτό το τοπίο, ίσως να μην είχε γράψει ποτέ με αυτό τον τρόπο ο Παπαδιαμάντης. Οπως τόνισε ο Θοδωρής Τζούμας «Σας καλωσορίζουμε εδώ που εκτυλίσεται η ιστορία της Φόνισσας, στον τόπο που έκανε τον Οδυσσέα Ελύτη να αναρωτηθεί "πώς αυτά τα εξήντα περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα με τις τρεις χιλιάδες ψυχές έφτασαν ν’ αποκτήσουν στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη τη σημασία ολόκληρης ηπείρου”». Είναι πολλά τα χρόνια που έχουν περάσει από τότε που η Εθνική Λυρική Σκηνή λειτούργησε ως μήτρα νέας δημιουργίας, από τότε που ανέθεσε τη συγγραφή νέας όπερας σε δημιουργό (ήταν το 1998 όταν ο Γιώργος Κουρουπός έγραψε την παιδική όπερα «Δραπέτες της σκακιέρας» σε λιμπρέτο του Ευγένιου Τριβιζά. «Η Φόνισσα είναι ένα σχέδιο που συνδέεται ευρύτερα με την προσπάθεια που καταβάλλεται στην Εθνική Λυρική Σκηνή τα τελευταία χρόνια», εξηγεί ο καλλιτεχνικός διευθυντής Μύρων Μιχαηλίδης που από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε τη διεύθυνση της Λυρικής θεωρούσε απαραίτητο «να προκαλέσει η Λυρική τη δημιουργία ενός καινούργιου έργου από ένα ακμαίο Έλληνα συνθέτη και πάνω σε ένα θέμα από τη δεξαμενή του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού. » Ομολογεί ο Μύρων Μιχαηλίδης ότι δεν ξέρει αν η Φόνισσα θα μπορέσει να ανταγωνιστεί σε δημοφιλία την Τραβιάτα ή την Τόσκα, όμως εν προκειμένου δεν είναι αυτό το ζητούμενό του. «Ο κόσμος της όπερας είναι συχνά αρκετά κλειστός μπροστά στο καινούργιο κι αυτό δεν είναι ένα από τα προτερήματα του, όσο κι αν έχει πολλά» λέει με νόημα ο Μύρων Μιχαηλιδης απευθυνόμενος εμμέσως σε όσους εσχάτως κατακρίνουν τη Λυρική για πιο τολμηρές, σύγχρονες, επιλογές στη σκηνοθεσία. Όπως συνέβη με τον Ντον Τζοβάννι σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά ή με τη sold out Νυχτερίδα που σκηνοθέτησε ο Αλέξανδρος Ευκλείδης. Ο Ευκλείδης θα σκηνοθετήσει και τη Φόνισσα, ο οποίος με χιούμορ λέει πως «είναι η πρώτη φορά που σκηνοθετώ όπερα της οποίας ο συνθέτης είναι ζωντανός!»
«Εκτός από την ορχήστρα σε πλήρη ανάπτυξη μπροστά από τη σκηνή και τα 3 όργανα (bajan, σαξόφωνο και κρουστά) που υπάρχουν πάνω στη σκηνή μαζί με τους τραγουδιστές, έχουμε επιπλέον 4 χορωδίες: μία αντρική χορωδία στο βάθος της σκηνής σε ρόλο ισοκράτη των δεινών 16
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
της ανθρώπινης φύσης και δύο γυναικείες χορωδίες (η μία πολυπληθής καθρέπτης της καθημερινότητας και η άλλη ολιγομελής με 4 μοιρολογίστρες που βασίζονται στα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου) και φυσικά ένας παιδικός χορός που τροφοδοτεί την εγκληματική φύση της Φραγκογιαννούς. Από κει και πέρα η Φόνισσα βρίσκεται πανταχού παρούσα με τους υπόλοιπους ρόλους να συμπληρώνουν περιφερειακά την εικόνα της.» Τα αποσπάσματα που ακούστηκαν το βράδυ της Κυριακής – με την Ειρήνη Τσιρακίδου στο ρόλο της Φόνισσας- αποκάλυψαν και την ξεχωριστή αλλά και τόσο ταιριαστή χρήση των μοιρολογιών στην όπερα. Εξηγεί ο Γιώργος Κουμεντάκης: «Τα πολυφωνικά τραγούδια που συνέθεσα για την Φόνισσα ακούγονται ως μοιρολόγια μετά από κάθε φόνο. Κράτησα τον ακριβή ρόλο των φωνών: παρτή, ρίχτη, γυριστή ή κλώστη και ισοκράτη, σε τετράφωνη ανάπτυξη. Η λειτουργία των πολυφωνικών είναι σημαντική επειδή η ένταξη των ατόμων στο πολυφωνικό σύνολο δείχνει έντονη κοινωνικοποίηση και εκφράζει κατά κάποιο τρόπο την συλλογική μνήμη. Τον λόγο για τα μοιρολόγια, όπως και για τα παιδικά τραγούδια τα αντλήσαμε από την δημοτική μας ποίηση. »
Κατηφορίζουμε από το Δασκαλειό με τα λόγια της χορωδίας ως τελευταίο άκουσμα, καθώς μοιρολογούν τα πνιγμένα κορίτσια «Παράγγειλέ μου, μάτια μου, το πόθε θέλεις να ’ρθεις, να στρώσω ρόδα στα βουνά,
τριαντάφυλλα
να στρώσω ρόδα στα βουνά,
στους κάμπους».
Βγαίνοντας έξω από το Δασκαλειό νιώθεις να εισέρχεσαι μέσα από μια στενή χαραμάδα που σε πνίγει σε μία άλλη διάσταση. Η βοή του δρόμου, των περαστικών έχει μια βία, μια βία μετά το άκουσμα των αποσπασμάτων της όπερας αυτής που γράφτηκε για τη βίαια Φόνισσα. 25 λεπτά από την όπερα, η εικόνα της Φρανκογιαννούς να τρέχει στα βουνά αρκούν για την πιο ήρεμη προσμονή για την συνολική ακρόαση της όπερας του Γιώργου Κουμεντάκη στο Μέγαρο, τον Νοέμβριο. Με τον ίδιο να νιώθει ευγνώμων και τυχερός που «με τη βοήθεια του Θεού, του Μύρωνα και των συνεργατών μου συμπυκνώθηκε στον χαρακτήρα της όπερας αυτής, η αναζήτηση της μουσικής μου ταυτότητας, μέσα από την παραδοσιακή ελληνική μουσική.» Πηγή: http://www.iefimerida.gr/
17
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Το μανιφέστο του ναζισμού επιστρέφει Η επανέκδοση στη Γερμανία του αυτοβιογραφικού βιβλίου «Ο Αγών μου» του Αδόλφου Χίτλερ ξεσηκώνει θύελλα συζητήσεων Του Αναστάση Βιστωνίτη
Είναι σχεδόν αδύνατον να παρακολουθήσει κανείς το πλήθος των εκδόσεων που αναφέρονται στη ναζιστική εποχή και στον Αδόλφο Χίτλερ. Και όσο περνούν τα χρόνια τόσο οι σχετικές μελέτες πολλαπλασιάζονται σε όλον τον κόσμο - και στη Γερμανία φυσικά, όπου απαγορεύεται η χρήση ναζιστικών συμβόλων. Το τελευταίο δημιούργησε την εντύπωση πως η ομοσπονδιακή κυβέρνηση είχε απαγορεύσει την επανέκδοση επί επτά δεκαετίες του Mein Kampf (Ο Αγών μου) του Χίτλερ. Στην πραγματικότητα οι λόγοι είναι πιο «πεζοί»: Το βιβλίο θα είχε κυκλοφορήσει πολύ νωρίτερα, όταν το copyright έληγε στα πενήντα χρόνια, αν η διάρκειά του δεν είχε επεκταθεί στα εβδομήντα. Το copyright ανήκει στην τοπική κυβέρνηση της Βαυαρίας που ως σήμερα για πολιτικούς λόγους αρνήθηκε να το παραχωρήσει σε οποιονδήποτε εκδότη, ούτε καν σε κάποιο από τα ιδρύματα της χώρας ώστε να υπάρξει μια αξιόπιστη έκδοση του έργου, το οποίο ούτως ή άλλως κυκλοφορεί σε όλον τον κόσμο (και στη χώρα μας).
18
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Κριτική έκδοση Τώρα, σε αντίθεση με τα όσα υποστήριξε ο συντηρητικός ιστορικός Ερνστ Νόλτε ότι οι Γερμανοί πρέπει να αφήσουν το παρελθόν στο παρελθόν και να ξαναγίνουν ένας πολιτισμένος και σώφρων λαός, το Ιδρυμα Ιστορίας του Μονάχου αποφάσισε τον επόμενο χρόνο με τη συμπλήρωση 70 ετών από τον θάνατο του Χίτλερ - οπότε λήγει το copyright - να επανεκδώσει το Mein Kampf σε κριτική έκδοση την οποία επιμελούνται τέσσερις επιστήμονες. Στο μεταξύ την παλιά έκδοση μπορεί να τη βρει ο οιοσδήποτε, αφού υπάρχει αναρτημένη στο Διαδίκτυο. Πρόσφατα, στις 7 Ιουλίου, ένα άρθρο του Πίτερ Ρος Ρέιντζ δημοσιευμένο στους New York Times φέρει τον ερωτηματικό τίτλο: «Πρέπει να διαβάσουν οι Γερμανοί το Mein Kampf;». Η απάντηση του Ρέιντζ είναι θετική, υπό την έννοια βεβαίως ότι τώρα θα έχουμε μια πλήρως σχολιασμένη έκδοση, διότι ακόμη κι αυτός που δεν θα ανατρέξει στο Διαδίκτυο μπορεί να βρει μια παλιά έκδοση σε κάποιες μικρές βιβλιοθήκες ή σε παλαιοπωλεία, τόσο εντός όσο και εκτός Γερμανίας. Οι βαυαροί πολιτικοί επί 70 χρόνια είχαν αρνηθεί για πολιτικούς λόγους να επιτρέψουν την επανέκδοση του βιβλίου. Ο πραγματικός κίνδυνος ωστόσο όσο πλησίαζε η λήξη του copyright γινόταν πιο ορατός: Το βιβλίο θα επανεξεδιδόταν είτε από περιθωριακούς ακροδεξιούς οίκους είτε από οπορτουνιστές εκδότες. Η ανάγκη για μια κριτική έκδοση ήταν επιτακτική. Το βιβλίο θα υπάρχει ως βασικό ντοκουμέντο και ταυτοχρόνως θα είναι σχολιασμένο επαρκώς. H επιστημονική του πληρότητα και οι αναφορές στα πραγματικά περιστατικά θα προσφέρουν πλήρη εικόνα στις νεότερες γενιές οι οποίες δεν γνώρισαν το χιτλερικό άγος και ταυτοχρόνως θα διαλύσουν τη μυθολογία που συνοδεύει το Mein Kampf, βοηθώντας αφάνταστα και τους ιστορικούς του παρόντος και του μέλλοντος. Το πολιτικό νόημα όμως της πρωτοβουλίας είναι σημαντικότερο. Για να εκτιμήσει κανείς τη δημοκρατία, είναι αναγκαίο να γνωρίζει τις αιτίες που την κατέλυσαν. Διότι αν δεν υπάρχει πληρότητα, που τη διασφαλίζουν τα ντοκουμέντα, τα οποία στη δημόσια σφαίρα είναι τα αρχεία της μνήμης, η δημοκρατία παρουσιάζεται ευάλωτη. Τέτοιο θα πρέπει να είναι το μάθημα για τις νεότερες γενιές.
Διχογνωμίες και αντιδράσεις Η απόφαση της επανέκδοσης του Mein Kampf προκάλεσε - αναπόφευκτα - διχογνωμίες, κυρίως ανάμεσα στους εβραϊκούς κύκλους και ειδικότερα στους ελάχιστους πλέον επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Αλλά οι πιο ψύχραιμοι τη θεωρούν αναγκαία. Το έργο δεν πρέπει να μείνει «στο περιθώριο» και να διογκώνεται από τη μυθολογία των ακροδεξιών. Από το περιθώριο άλλωστε βγήκαν ο Χίτλερ, το κόμμα και τα στελέχη του. Τη χρονιά που εκδόθηκε το Mein Kampf (1924), αυτό το ανοικονόμητο, κακογραμμένο αλλά και ανατριχιαστικό μανιφέστο του ναζισμού, ο Χίτλερ ήταν άσημος. Μέσα σε 21 χρόνια, ως το 1945 που αυτοκτόνησε, όχι μόνο είχε τοποθετηθεί στην Αγία Τράπεζα των γερμανικών εκκλησιών δίπλα στο Ευαγγέλιο αλλά και είχε πουλήσει στη Γερμανία 10.000.000 αντίτυπα. 19
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Μια κριτική έκδοση θα προσφέρει σε ένα ολοκληρωμένο έργο όσα περιλαμβάνονται μόνο σε εξειδικευμένες κατά το πλείστον μελέτες. Θα είναι τρίτομη και ο όγκος των σχολίων περίπου όσος και του κυρίως κειμένου. Για να αποδείξει όχι γενικόλογα αλλά με στοιχεία πως όσα είχε προαναγγείλει ο Χίτλερ τα εφάρμοσε σχεδόν κατά γράμμα. Δεν χρειάζεται λ.χ. κανείς να προβεί σε βαθυστόχαστες αναλύσεις σχετικά με τα εγκλήματα της Βέρμαχτ στην Ουκρανία, αν διαβάσει τα όσα λέει ο Χίτλερ για τους σιτοβολώνες της χώρας στο Mein Kampf. Θα φωτίσει τις ως πρόσφατα σχεδόν αθέατες όψεις του βίου του. Το πώς γεννήθηκε το ναζιστικό κόμμα από την ομάδα ακροδεξιών που αποτελούσε τον πυρήνα της ρατσιστικής και αποκρυφιστικής Εταιρείας της Θούλης. Θα εξηγήσει το πώς ο αυστριακός παγγερμανισμός πήρε πολιτική μορφή και κατέστη πανίσχυρος στη Γερμανία. Πώς ο άσημος και μέτριος ζωγράφος Αδόλφος Χίτλερ έγινε το ισχυρότερο πρόσωπο στην πολιτική ιστορία της Γερμανίας. Και γιατί όταν από τότε με το βιβλίο αυτό χτυπούσε τα τύμπανα του πολέμου δεν τον άκουγε κανείς στον υπόλοιπο κόσμο και ελάχιστοι του έδιναν σημασία στην ίδια του τη χώρα.
Συμβολική και πραγματική σημασία Η έκδοση έχει συμβολική και πραγματική σημασία, ιδιαίτερα σήμερα που σε πανευρωπαϊκό επίπεδο παρατηρείται ανησυχητική άνοδος της Ακροδεξιάς. Ελπίζει κανείς ότι θα μας διαφωτίσει και για το πιο σημαντικό: πώς ο Χίτλερ μέσα στη φυλακή όπου έγραψε το «Mein Kampf», μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του οποίου ηγήθηκε, αντελήφθη πως μια δικτατορία όταν την επιβάλεις με τη θέληση του λαού μπορεί να καταστεί πανίσχυρη και εξαιρετικά επικίνδυνη για όλον τον κόσμο. Επέβαλε λοιπόν τη δική του κατά τον ιδεωδέστερο τρόπο, χρησιμοποιώντας το πολιτικό σύστημα και τις εκλογικές διαδικασίες. Η δικτατορία του ήταν πάνω σε έναν ολόκληρο λαό αλλά διά του λαού. Ίσως γι' αυτό η νέα έκδοση του «Mein Kampf» να έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού θα είναι πλέον κριτικά σχολιασμένη από τους ίδιους τους γερμανούς επιστήμονες. Η αλήθεια δεν βλάπτει ποτέ. Και βρίσκεται πάντοτε στην πηγή όπου μπορεί να τη δει κανείς έστω κι αν ο συγγραφέας προσπαθεί να την καλύψει με μύθους και ψέματα. Πηγή: http://www.tovima.gr/
20
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Ο φιλειρηνιστής ισραηλινός συγγραφέας Γκρόσμαν και το πένθος της Ιστορίας
Νταβίντ
Του Γρηγόρη Μπέκου
Μετά τον χαμό του γιου του, συνέθεσε μια παναθρώπινη ελεγεία για την απώλεια ενώ το 2012 με ανοιχτή επιστολή στον Νετανιάχου ζητούσε να επαναπροσδιορίσει τη στάση του απέναντι στους Παλαιστίνιους Το φθινόπωρο του 2012 ο ισραηλινός συγγραφέας Νταβίντ Γκρόσμαν απηύθυνε, μέσω της εφημερίδας «Haaretz», ανοιχτή επιστολή στον σημερινό πρωθυπουργό του Ισραήλ Μπέντζαμιν Νετανιάχου - οι δυο τους ανήκουν σε διαμετρικά αντίθετους πολιτικούς χώρους - με την οποία τον καλούσε, στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου μάλιστα, να επαναπροσδιορίσει συνολικά την στάση του απέναντι στους Παλαιστίνιους. Ο τίτλος της επιστολής του προοδευτικού Γκρόσμαν προς τον συντηρητικό Νετανιάχου ήταν: «Είναι ώρα να μιλήσετε με τον Αμπάς». Ο πρόεδρος της Παλαιστινιακής Αρχής είχε εκφράσει τότε, με συνέντευξή του στην ισραηλινή τηλεόραση, την επιθυμία του να επισκεφθεί ξανά τη γενέθλια πόλη του (Σαφέντ) η οποία σήμερα βρίσκεται σε ισραηλινό έδαφος.
21
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Ο φιλειρηνιστής συγγραφέας, απογοητευμένος από τον φαύλο κύκλο της βίας στην περιοχή αλλά αρνούμενος στον εαυτό του «την πολυτέλεια της απελπισίας» όπως έχει δηλώσει, διείδε στις δηλώσεις του Αμπάς μια ακόμη μικρή ελπίδα. «Είστε υποχρεωμένος να ανταποκριθείτε σ' αυτό το σήμα» έγραφε ο Γκρόσμαν στον Νετανιάχου, ακόμη και αν αυτό αποδειχθεί κενό. «Διότι αν δεν ανταποκριθείτε, αν δεν προτίθεστε να ανταποκριθείτε σοβαρά ακόμη και σε αυτό το ψιχίο ευκαιρίας, δυσκολεύομαι να καταλάβω για ποιόν ακριβώς λόγο θέλετε να εκλεγείτε πρωθυπουργός» του Ισραήλ (αν και δεν θα ήταν η πρώτη φορά), κατέληγε ο ίδιος. Φωνή βοώντος εν τη ερήμω... Ο Νταβίντ Γκρόσμαν, ένας από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες του Ισραήλ, έχει αγωνιστεί για την ειρήνη στη Μέση Ανατολή και τη συγκρότηση ανεξάρτητου παλαιστινιακού κράτος. Τον Αύγουστο του 2006, ενώ ο ίδιος συνέγραφε το αντιπολεμικό αριστούργημά του «Στο τέλος της γης» (Καστανιώτης, 2011), ο γιος του Ούρι, ο οποίος υπηρετούσε ως λοχίας στα τεθωρακισμένα του στρατού ξηράς, σκοτώθηκε από αντιαρματικό βλήμα της Χεσμπολάχ στα σύνορα με τον Λίβανο. Το τραγικό χτύπημα της μοίρας συγκλόνισε τον Γκρόσμαν αλλά δεν του δημιούργησε κανένα αίσθημα αντεκδίκησης, καθώς «ο πόνος ήταν μεγαλύτερος από την οργή μου». Ο θάνατος του παιδιού του άλλαξε αυτό το μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2008. Η πρωταγωνίστριά του, η αλησμόνητη Όρα, καθώς περιπλανιέται στη Γαλιλαία γεμάτη αγωνία και φόβο, μιλάει συνεχώς για τον δικό της γιο - συμμετέχει και αυτός σε επιχείρηση του ισραηλινού στρατού ως εθελοντής - πιστεύοντας ότι μπορεί με αυτόν τον τρόπο να τον προστατεύσει από το μοιραίο, πιστεύοντας ότι η ίδια δεν θα ακούσει ποτέ τα άσχημα νέα… Ο Νταβίντ Γκρόσμαν μεταξύ 2009 και 2011, βιώνοντας ο ίδιος τα αισθήματα του ανθρώπου που χάνει το παιδί του, συνέθεσε ένα υβριδικό, πολυφωνικό έργο για την απώλεια στο οποίο η ανείπωτη αυτή θλίψη αρθρώνεται τελικώς μέσα από το δραματουργικό πάντρεμα της πεζογραφικής αφήγησης, της θεατρικής γλώσσας και της ποίησης. Το βιβλίο αυτό - μια ελεγεία για το πένθος που διαδραματίζεται ωστόσο σε μια ιστορική και κοινωνικοπολιτική διάσταση απομακρυσμένη από την διαμάχη Ισραηλινών και Παλαιστίνιων - κυκλοφόρησε εφέτος στην αγγλική γλώσσα υπό τον τίτλο «Falling Out of Time» (Knopf, 2014) μεταφρασμένο από την Τζέσικα Κοέν. Όλα ξεκινούν ένα βράδυ στην κουζίνα ενός ταπεινού σπιτιού που βρίσκεται σ' ένα μικρό χωριό. Ένας άνδρας, ένας άνδρας που θα μπορούσε να είναι ο οποιοσδήποτε, ανακοινώνει ξαφνικά στη γυναίκα του, τη γυναίκα του που θα μπορούσε να είναι η οποιαδήποτε γυναίκα, ότι σκοπεύει να φύγει από το σπίτι, ότι σκοπεύει να αναζητήσει τον νεκρό τους γιο. Στο δρόμο του συναντά κι άλλους ανθρώπους που έχασαν τα παιδιά τους και όλοι μαζί «έξω από τον χρόνο» της Ιστορίας, σαν ένας χορός βγαλμένος από αρχαιοελληνική τραγωδία, περιπλανιούνται και προσπαθούν να λυτρωθούν μέσα από έναν θρήνο συλλογικό, μέσα από έναν θρήνο συνειδητοποίησης και συμφιλίωσης τόσο με τον θάνατο όσο και με τη ζωή.
22
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Σε συνέντευξη που παραχώρησε το 2011 στο «Βήμα», και απαντώντας στην ερώτηση αν υπάρχει πιθανότητα να επιτευχθεί ποτέ ειρήνη στην περιοχή, ο Νταβίντ Γκρόσμαν απάντησε: «Δυστυχώς οι ενδείξεις δεν είναι ευοίωνες. Ας δούμε όμως την άλλη πλευρά. Τι θα συμβεί στους Ισραηλινούς, τι θα συμβεί στους Παλαιστινίους αν αποκλείσουμε κάθε ευκαιρία; Είναι ολοφάνερο πως θα είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε ένα τρομερό λουτρό αίματος. Τότε θα αναγκαστούμε να κάνουμε ειρήνη, μετά το λουτρό αίματος, εξαιτίας της εξάντλησης και της απελπισίας». »Γιατί όμως να μας επιβληθεί με τέτοιον τρόπο η ειρήνη και να μην κάνουμε τα απαραίτητα βήματα που κάθε σώφρων Ισραηλινός και Παλαιστίνιος γνωρίζει και να ξεφύγουμε από αυτή την παγίδα; Προσωπικά δεν επιτρέπω στον εαυτό μου την πολυτέλεια της απελπισίας. Οι περισσότεροι δεν συμφωνούν με τις πολιτικές μου απόψεις, αλλά όποτε έχω μια διαφωνία με μέλη της ισραηλινής Δεξιάς τους ρωτώ: Εκτός από τα όχι, όχι, όχι που λέτε, τι θετικό προτείνετε; Τότε δεν λένε τίποτε. Δεν έχουν καμία σοβαρή απάντηση»… Σε ένα άλλο σημείο εκείνης της συνέντευξης, που δυστυχώς παραμένει επίκαιρη, ο συγγραφέας τόνισε: «Κανένας δεν πιστεύει στη συμφιλίωση σήμερα. Το 1993 υπήρχε πολύ μεγαλύτερη ελπίδα και ενθουσιασμός γι΄ αυτό στην πλειονότητα του λαού. Αλλά μετά τα όσα συνέβησαν τα τελευταία χρόνια, τα όσα κάναμε στους Παλαιστινίους και τα όσα μας έκαναν οι Παλαιστίνιοι, τον πόλεμο στη Γάζα και τις επιθέσεις αυτοκτονίας, όλα αυτά, υπάρχει πλήρης έλλειψη εμπιστοσύνης της μιας πλευράς προς την άλλη». »Και όποιος μιλάει για την πιθανότητα ειρήνευσης θεωρείται τρελός, ονειροπόλος σε έναν τόπο όπου δεν επιτρέπονται τα όνειρα, γιατί τα όνειρα είναι αυταπάτες. Πρόκειται για μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Χρειαζόμαστε πολύ τη βοήθεια από το εξωτερικό ώστε να αρχίσουμε να επικοινωνούμε με τους Παλαιστινίους και εκείνοι μαζί μας».
Πηγή: http://www.tovima.gr/ 23
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Το τελευταίο σημείωμα του Κώστα Καρυωτάκη Της Ελένης Κεχαγιόγλου
«Ωρισμένως, κάποτε, [...] θα μου δοθεί η ευκαιρία να γράψω τις εντυπώσεις ενός πνιγμένου»
Ο Κώστας Καρυωτάκης από τον Νίκο Καστανάκη
Ο Κώστας Καρυωτάκης ήταν αποφασισμένος να πεθάνει — περιπαίζοντας ίσως και τον εαυτό του που, έναν χρόνο νωρίτερα, στο ποίημά του «Ιδανικοί Αυτόχειρες», έγραφε: «“όλα τελείωσαν” ψιθυρίζουν “τώρα”, / πως θ’ αναβάλουν βέβαιοι κατά βάθος»· εκείνος, όμως, όχι — δεν ανέβαλε. Στις 20 Ιουλίου 1928 απέτυχε μεν να δώσει τέλος στη ζωή του διά του πνιγμού, αλλά την επομένη, γύρω στη μία το μεσημέρι, ντυμένος με το γαλλικό κοστούμι του και φορώντας γραβάτα και το ψαθάκι του, εμφανίζεται στο οπλοπωλείο «Αναγνωστοπούλου» και αγοράζει ένα πιστόλι· λίγο αργότερα, επιστρέφει στο κατάστημα, διαμαρτύρεται ότι το πιστόλι δεν λειτουργεί· του εξηγούν ότι δεν είναι προβληματικό — έπρεπε απλώς να απασφαλιστεί… Κατά τις δύο το μεσημέρι πηγαίνει στο καφενεδάκι «Ουράνιος Κήπος» (η ζωή γράφει πάντοτε τα καλύτερα σενάρια), πίνει τον καφέ του (άλλοι λένε: τη βυσσινάδα του), ζητάει χαρτί από τον καταστηματάρχη, καπνίζει το ένα τσιγάρο μετά το άλλο και γράφει το τελευταίο του σημείωμα. Ύστερα από περίπου τρεις ώρες, περπατά κάπου 400 μέτρα, φτάνει στην τοποθεσία «Άγιος 24
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Σπυρίδωνας», ξαπλώνει κάτω από έναν ευκάλυπτο και αυτοπυροβολείται στην καρδιά, αφήνοντας ανέπαφο το ωραίο πρόσωπό του. Στο σημείο εκείνο, υπάρχει σήμερα μια πινακίδα που φανερώνει την ανθρώπινη αμηχανία να πει τον θάνατο «θάνατο», αλλά και ερμηνεύει με τον λιτό της τρόπο την απόφαση του αυτόχειρα: «Εδώ, στις 21 Ιουλίου 1928, βρήκε τη γαλήνη με μια σφαίρα στην καρδιά ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης». Ωστόσο, στο σημείωμα που επιμελώς φρόντισε να έχει επάνω του (στο οποίο μάλιστα υποδεικνύει ποιος συγκεκριμένος συγγενής του να ειδοποιηθεί), ο Καρυωτάκης επιλέγει να χρησιμοποιήσει το ρήμα «πληρώνω», αντιμετωπίζοντας την αυτοχειρία (τον «ατιμωτικό θάνατο», όπως γράφει) ως τιμωρία ή ως πράξη θυσίας, με τον τρόπο που οι Πρωτόπλαστοι τιμωρήθηκαν ή θυσίασαν τον Παράδεισό τους για να γευτούν, πάντως, το μήλο της γνώσης: «Πληρώνω για όσους, καθώς εγώ, δεν έβλεπαν κανένα ιδανικό στη ζωή τους, έμειναν πάντα έρμαια των δισταγμών τους, ή εθεώρησαν την ύπαρξή τους παιχνίδι χωρίς ουσία». Και η φράση αυτή, με κάποιο τρόπο, συμπυκνώνει, θαρρείς, την ελληνική μελαγχολία του μεσοπολέμου — αλλά και την προσωπική τραγωδία (και απελπισμένη διαμαρτυρία) ενός ανθρώπου που, διανοούμενος και επαναστάστης στο μυαλό του, δεν κατάφερε να απαλλαγεί από την αβάσταχτη υποχρέωση να χωρά στο πληκτικό μικροαστικό κοστούμι του δημοσίου υπαλλήλου.
Συφιλιδικός, κλινικά καταθλιπτικός, ανίκανος να αγαπήσει — πολύ μελάνι έχει χυθεί για το ψυχολογικό πορτρέτο του ιδανικού αυτόχειρα Kώστα Καρυωτάκη (30 Οκτωβρίου 1896 – 21 Ιουλίου 1928), του μικρού το δέμας και του πλήρους πάθους λογοτέχνη, του ποιητή που αγάπησε τους καταραμένους Γάλλους, αλλά δεν κατάφερε να αρνηθεί, όπως εκείνοι, τις κοινωνικές συμβάσεις, ο οποίος από τα 32 μόλις χρόνια που έζησε, τα μισά (ήδη από τα 16 του) δημοσίευε ποιήματα. Κορυφαία μορφή του αθηναϊκού νεορομαντισμού, πρωτοποριακός ποιητής, αλλά και πεζογράφος και μεταφραστής (δείτε, εδώ, τα Άπαντά του — ή, ακόμη καλύτερα, αναζητήστε την πλέον αξιόπιστη έκδοση Άπαντα τα ευρισκόμενα, επιμ. Γ. Π. Σαββίδης, Ερμής 1984), σε ολόκληρη τη ζωή του δεν έπαψε επίσης ποτέ να ασχολείται με τη σκιτσογραφία. Κι ακόμη, λες και επιχειρούσε να ισορροπήσει το «πολλαπλό του είδωλο», τη χρονιά που κυκλοφόρησε την πρώτη ποιητική συλλογή του Ο πόνος του ανθρώπου και των πραγμάτων (1919) εξέδωσε, μαζί με τον φίλο του Άγη Λεβέντη, και το σατιρικό περιοδικό Γάμπα, το οποίο γνώρισε μεν επιτυχία αλλά δεν έμελλε να διαφύγει της προσοχής της λογοκρισίας (που θα το απαγόρευε ως άσεμνο) παρά μόνο για έξι τεύχη, ενώ το 1921 που εξέδωσε τη δεύτερη ποιητική συλλογή του Νηπενθή, έγραψε μαζί με τον Σακελλαριάδη τη θεατρική επιθεώρηση Πελ-Μελ, η οποία δεν επρόκειτο να παρασταθεί ποτέ. Το 1927 δημοσίευσε την τρίτη και τελευταία ποιητική συλλογή του Ελεγεία και Σάτιρες· την επόμενη χρονιά, μετατίθεται δυσμενώς (λόγω της συνδικαλιστικής του δράσης) στον τελευταίο τόπο κατοικίας του: την Πρέβεζα.
25
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Το τελευταίο του σημείωμα, το είχε «προοικονομήσει», το είχε ήδη περιγράψει, στους «Ιδανικούς Αυτόχειρες», την προηγούμενη του θανάτου του χρονιά: «σύντομο, απλό, βαθύ, καθώς ταιριάζει,/ αδιαφορία, συγχώρηση γεμάτο / για κείνον που θα κλαίει και θα διαβάζει». Και ταυτόχρονα, το ΥΓ του πραγματικού τελευταίου αυτού σημειώματος λες και εκφράζει την ανάγκη του να συνδεθεί με τη ζωή, παρόλο που πορευόταν στον δρόμο δίχως επιστροφή του αυτόχειρα (δεδομένου ότι είχε αποφασίσει τρόπο που δεν άφηνε περιθώριο αποτυχίας)· το ΥΓ αυτό ξεκινά: «Και για ν’ αλλάξουμε τόνο», με το ύφος χαλαρής καθημερινής κουβέντας. Και κλείνει με φλεγματικό χιούμορ υψηλής αξίας: «Ορισμένως, κάποτε, όταν μου δοθεί η ευκαιρία, θα γράψω τις εντυπώσεις ενός πνιγμένου».
Ο Τέλλος Άγρας, επιχειρώντας να εξηγήσει τη ροπή του Καρυωτάκη προς τη σάτιρα στην τελευταία του συλλογή, είχε γράψει: «Ποιο συναίσθημα περιμένει τον άνθρωπο, αν εξακολουθήσει να ζει και δεν συντριβεί, ύστερα απ’ την απογοήτευση την πλέον οριστική; Η σάτιρα». Ο Καρυωτάκης, με το τελευταίο του σημείωμα, σαν να του απαντά, αφοπλιστικά, από τον τάφο: η διακωμώδηση, η παρώδηση, η ειρωνεία, ο σαρκασμός και ο αυτοσαρκασμός είναι τρόπος να ζεις και να πεθαίνεις — αν και τίποτα δεν είναι οριστικό…
26
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Είναι καιρός να φανερώσω την τραγωδία μου. Το μεγαλύτερό μου ελάττωμα στάθηκε η αχαλίνωτη περιέργειά μου, η νοσηρή φαντασία και η προσπάθειά μου να πληροφορηθώ για όλες τις συγκινήσεις, χωρίς τις περσότερες, να μπορώ να τις αισθανθώ. Τη χυδαία όμως πράξη που μου αποδίδεται τη μισώ. Εζήτησα μόνο την ιδεατή ατμόσφαιρά της, την έσχατη πικρία. Ούτε είμαι ο κατάλληλος άνθρωπος για το επάγγελμα εκείνο. Ολόκληρο το παρελθόν μου πείθει γι’ αυτό. Κάθε πραγματικότης μού ήταν αποκρουστική.
Είχα τον ίλιγγο του κινδύνου. Και τον κίνδυνο που ήρθε τον δέχομαι με πρόθυμη καρδιά. Πληρώνω για όσους, καθώς εγώ, δεν έβλεπαν κανένα ιδανικό στη ζωή τους, έμειναν πάντα έρμαια των δισταγμών τους, ή εθεώρησαν την ύπαρξη τους παιχνίδι χωρίς ουσία. Τους βλέπω να έρχονται ολοένα περισσότεροι μαζί με τους αιώνες. Σ’ αυτούς απευθύνομαι.
Αφού εδοκίμασα όλες τις χαρές !!! είμαι έτοιμος για έναν ατιμωτικό θάνατο. Λυπούμαι τους δυστυχισμένους γονείς μου, λυπούμαι τα αδέλφια μου. Αλλά φεύγω με το μέτωπο ψηλά. Ήμουν άρρωστος.
Σας παρακαλώ να τηλεγραφήσετε, για να προδιαθέσει την οικογένειά μου, στο θείο μου Δημοσθένη Καρυωτάκη, οδός Μονής Προδρόμου, πάροδος Αριστοτέλους, Αθήνας.
Κ.Γ.Κ.
[Υ.Γ.] Και για ν’ αλλάξουμε τόνο. Συμβουλεύω όσους ξέρουν κολύμπι να μην επιχειρήσουνε ποτέ να αυτοκτονήσουν διά θαλάσσης. Όλη νύχτα απόψε επί δέκα ώρες, εδερνόμουν με τα κύματα. Ήπια άφθονο νερό, αλλά κάθε τόσο, χωρίς να καταλάβω πώς, το στόμα μου ανέβαινε στην επιφάνεια. Ορισμένως, κάποτε, όταν μου δοθεί η ευκαιρία, θα γράψω τις εντυπώσεις ενός πνιγμένου.
Κ.Γ.Κ. Πηγή: http://dimartblog.com/
27
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Ναντίν Γκόρντιμερ: Σίγησε η πένα της δράσης Του Αναστάση Βιστωνίτη
Η πολυβραβευμένη συγγραφέας από τη Νότια Αφρική άφησε πίσω της πλήθος θαυμάσιες σελίδες θάρρους και αγάπης για τον άνθρωπο
Στα 91 της χρόνια απεβίωσε τη Δευτέρα που μας πέρασε η Ναντίν Γκόρντιμερ, που μαζί με τον Τζον Μάξγουελ Κούτσι και τον Αντρέ Μπρινκ είναι οι τρεις κορυφαίοι μεταπολεμικοί πεζογράφοι της Νότιας Αφρικής που γνώρισαν την παγκόσμια φήμη. Αλλωστε οι δύο πρώτοι τιμήθηκαν με το βραβείο Νομπέλ. Η Γκόρντιμερ υπήρξε επιπλέον γυναίκα με μεγάλο θάρρος όχι μόνο γιατί πολέμησε με το έργο και τη στάση της το απαρτχάιντ αλλά και γιατί λευκή ούσα είχε το θάρρος να ενταχθεί στο Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο την εποχή που το τελευταίο βρισκόταν στην παρανομία. Έγινε διάσημη με τα μυθιστορήματά της γιατί, όπως έλεγε η ίδια, το μυθιστόρημα είναι το λογοτεχνικό είδος που επιτρέπει στον συγγραφέα να επικοινωνήσει με τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Για την ίδια, ένα πρώιμο ταλέντο (άρχισε να γράφει στα εννέα της χρόνια), που τα κοινωνικά και τα πολιτικά θέματα ήταν ύψιστης προτεραιότητας, αυτό ήταν φυσικό. Αλλά εκτός από μυθιστοριογράφος η Γκόρντιμερ υπήρξε και σπουδαία διηγηματογράφος. Ίσως μάλιστα τα διηγήματα που έγραψε να είναι σημαντικότερα από τα μυθιστορήματά της.
28
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Κόσμος κομμένος στα δύο Η νοτιοαφρικανική κοινωνία, ένας κόσμος κομμένος στα δύο (η προνομιούχα λευκή μειοψηφία από τη μία και η καταπιεσμένη και διωκόμενη πλειοψηφία των μαύρων), παρουσιάζεται ανάγλυφα σε όλο της το έργο. Κόρη εβραίων μεταναστών (ο πατέρας της καταγόταν από τη Λετονία και η μητέρα της είχε γεννηθεί στο Λονδίνο) η Γκόρντιμερ από μικρή γνώρισε τον κατασταλτικό χαρακτήρα της κοινωνίας των αφρικανών λευκών. Αλλά και σε πολύ μικρή ηλικία άρχισε να γίνεται γνωστή έξω από τη χώρα της, όταν στα 28 της χρόνια δημοσίευσε το πρώτο της διήγημα στον New Yorker. Στο ίδιο περιοδικό φιλοξενήθηκαν και πολλά άλλα διηγήματά της. Το να κατακτήσει την αγγλοσαξονική αγορά ήταν έκτοτε απλώς θέμα χρόνου. Κι αυτό σε μεγάλο βαθμό την προστάτευσε από μεγαλύτερες περιπέτειες με το καθεστώς του απαρτχάιντ στην πατρίδα της. Φίλη του Μπραμ Φίσερ και του ελληνικής καταγωγής Τζορτζ Μπίζος (των δύο δικηγόρων του Μαντέλα), όπως και στενή φίλη του ίδιου του Μαντέλα, η Γκόρντιμερ βοήθησε τον ηγέτη του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου να γράψει την περίφημη απολογία του που φέρει τον τίτλο Είμαι έτοιμος να πεθάνω στη δίκη του το 1962. Δεν είναι επομένως τυχαίο το ότι ήταν το πρώτο άτομο το οποίο ζήτησε να συναντήσει ο Μαντέλα μετά την αποφυλάκισή του από τις φοβερές φυλακές στο νησί Ρόμπιν απέναντι από το Κέιπ Τάουν.
Η αισθητική και η ηθική Οι περιπέτειές της ως συγγραφέως στη χώρα της μέχρι τη χρονιά που κατέρρευσε το απαρτχάιντ ήταν συνεχείς: περιπέτειες με τη λογοκρισία, απαγορεύσεις να δημοσιευθούν τα βιβλία της, κατασχέσεις. Αλλά τίποτε από αυτά δεν ήταν ικανό να την πτοήσει. Πήγαινε στις δίκες στελεχών του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου και κατέθετε ως μάρτυρας υπεράσπισης, ενώ φιλοξενούσε ή έκρυβε στο σπίτι της στελέχη του που βρίσκονταν στην παρανομία. Η δράση για την ίδια ήταν προέκταση της γραφής της. Γιατί, σύμφωνα με τα όσα έλεγε, η αισθητική περιπέτεια δεν έχει κανένα νόημα αν δεν αποκαλύπτει «τα επαίσχυντα μυστικά της εποχής μας». Ένα από αυτά ήταν η λογοκρισία, εναντίον της οποίας έδωσε για πολλά χρόνια σκληρή μάχη. Κατά συνέπεια, η αισθητική δεν μπορεί παρά να είναι ταυτοχρόνως και ηθική κατηγορία. Γι' αυτό άλλωστε και ο φόβος τής ήταν κάτι άγνωστο. Ακόμη και το 2006, στα 83 της χρόνια, όταν έπεσε θύμα ληστείας και επίθεσης μέσα στο ίδιο της το σπίτι, αρνήθηκε να ακούσει τις συμβουλές των φίλων της και να μετακομίσει σε «προστατευόμενη» συνοικία. Η Ναντίν Γκόρντιμερ πέθανε στον ύπνο της, όπως θα έπρεπε να πεθαίνουν οι γενναίοι και οι δίκαιοι. Ήταν εξαίρετη συγγραφέας και θαυμάσιος άνθρωπος. Πηγή: http://www.tovima.gr/
29
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Εύκολες και δύσκολες αναγνώσεις Της Βενετίας Αποστολίδου.
Ξεφυλλίζω έναν φάκελο με ημερολόγια ανάγνωσης που έγραψαν οι ενήλικοι μαθητές του 2ου Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Θεσσαλονίκης. Διάβασαν αρκετά λογοτεχνικά κείμενα σε μια σχολική χρονιά και, κατά τη διάρκεια ή μετά από κάθε ανάγνωση, κατέγραφαν τις σκέψεις τους, τα συναισθήματα που τους προκάλεσε και βέβαια τη γενική τους εντύπωση για το κείμενο. Πρόκειται για αναγνώστες με ελάχιστη αναγνωστική εμπειρία (τώρα σπουδάζουν για να πάρουν το δίπλωμα του Γυμνασίου) αλλά με πλούσιες εμπειρίες ζωής και αξιοθαύμαστη ωριμότητα. Εντυπωσιάστηκα καταρχάς από το πόσο απαιτητικά ήταν τα κείμενα που τους πρότεινε η καθηγήτριά τους: Τζέιμς Τζόυς, Δουβλινέζοι, Ιωάννα Καρυστιάνη, Μικρά Αγγλία, Μάρω Δούκα, Γιατί εμένα η ψυχή μου, ΄Αλις Μονρό, Πάρα πολλή ευτυχία, Δ. Κεχαϊδης –Ε. Χαβιαρά, Με δύναμη από την Κηφισιά και Τένεσση Ουίλιαμς, Λεωφορείο ο πόθος. Είναι φανερό ότι εδώ δεν επικράτησε η αντίληψη ότι αφού είναι άπειροι αναγνώστες να τους δώσουμε κάτι εύκολο αλλά μια τελείως διαφορετική: να τους προτείνουμε κείμενα απαιτητικά μεν αλλά που να μιλούν για δυνατές εμπειρίες ζωής, ανάλογες με αυτές που έχουν βιώσει οι ίδιοι. Πρόκειται για ένα τόλμημα το οποίο θα μπορούσε να αποτύχει, να αδιαφορήσουν και να τα παρατήσουν δηλαδή, αλλά τούτο ευτυχώς δε συνέβη. Όπως αποδεικνύουν τα ημερολόγια ανάγνωσης που έχουμε στη διάθεσή μας, οι ενήλικοι μαθητές, όχι μόνον ολοκλήρωσαν τις αναγνώσεις τους αλλά σχετίστηκαν ποικιλοτρόπως με τα κείμενα και ανταποκρίθηκαν σε αυτά με πλούσιες σκέψεις και συναισθήματα. Το πείραμα φέρνει στην επιφάνεια πολλά ερωτήματα που επανέρχονται διαρκώς στη συζήτηση για την ανάγνωση: υπάρχουν εύκολες και δύσκολες αναγνώσεις και με ποια κριτήρια χαρακτηρίζονται έτσι; Η αναγνωστική εμπειρία είναι απαραίτητη για να διαβάσει και να εκτιμήσει κάποιος ένα απαιτητικό κείμενο ή μήπως υπάρχουν κάποιοι άλλοι παράγοντες που είναι περισσότερο καθοριστικοί; 30
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Όταν ένας αναγνώστης χαρακτηρίζει ένα ανάγνωσμα δύσκολο, συνήθως σημαίνει πως δεν βγάζει νόημα από αυτό και επιπλέον δυσανασχετεί, εκνευρίζεται με τις αφηγηματικές τεχνικές, το ύφος, τη γλώσσα τα οποία βρίσκει ακατανόητα περίπλοκα. Είναι φανερό πως το ανάγνωσμα δεν είναι κατάλληλο γι αυτόν και το πιο πιθανό είναι να το εγκαταλείψει και να στραφεί σε κάποιο άλλο που να μοιάζει με αυτά που ξέρει. Ήδη υπαινίχθηκα τις λέξεις κλειδιά: οικειότητα και παραξένισμα. Άρα λοιπόν όσο περισσότερο διαβάζουμε και όσο μεγαλύτερη ποικιλία κειμένων διαβάζουμε τόσο λιγότερα θα είναι σταδιακά τα κείμενα που θα μας φαίνονται δύσκολα. Η αναγνωστική εμπειρία επομένως είναι μια προϋπόθεση για να προσεγγίσουμε απαιτητικά κείμενα. Η αναγνωστική εμπειρία όμως χρειάζεται χρόνο για να συσσωρευτεί, χρειάζεται επιμονή, αναζήτηση νέων κειμένων, καθοδήγηση από κάποιον εμπειρότερο. Λίγοι είναι οι αναγνώστες που είχαν μια τέτοια ομαλή πορεία και είναι συνήθως εκείνοι που η ζωή τους κύλησε ανάμεσα στα βιβλία· οι περισσότεροι διάβαζαν άτσαλα, ευκαιριακά, για να καλύψουν πρόσκαιρες ανάγκες και βρίσκονται τώρα, όπως οι αναγνώστες του παραδείγματός μας, σε μια ηλικία και σε μια εκπαιδευτική συνθήκη που δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια χρόνου για να καλυφθούν σιγά σιγά όλα τα στάδια της αναγνωστικής ωρίμανσης. Πώς τους βοηθάμε να κάνουν ένα άλμα στις αναγνώσεις τους χωρίς να πέσουν;
Η απάντηση περιέχεται στα ίδια τους τα κείμενα. Ο αυθορμητισμός, η ειλικρίνεια, η συσχέτιση με προσωπικά τους βιώματα φανερώνουν πως οι μαθητές του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας διάβαζαν και έγραφαν μέσα σε ένα ασφαλές κλίμα ανθρωπίνων σχέσεων. Ένιωθαν δηλαδή εμπιστοσύνη ότι οι ίδιοι είναι αποδεκτοί και επομένως και οι αντιδράσεις τους στα κείμενα θα αντιμετωπιστούν χωρίς προκατάληψη και υπεροψία. Προτείνοντάς τους απαιτητικά κείμενα τους δίνεις το μήνυμα ότι έχεις υψηλές προσδοκίες από αυτούς χωρίς όμως να τους πιέζεις να υιοθετήσουν συγκεκριμένες ερμηνείες και «φιλολογικές» προσεγγίσεις. Στα κείμενά τους δίνουν, όπως είναι αναμενόμενο, έμφαση στο περιεχόμενο, το οποίο βρίσκουν πολύ ενδιαφέρον και συζητούν τις εμπειρίες των ηρώων, χωρίς να διστάζουν να εκφράσουν τις δυσκολίες που έχουν, σε κάποιες περιπτώσεις, με τον τρόπο που είναι γραμμένα (και εννοούν βέβαια τις μοντερνιστικές αφηγηματικές τεχνικές). Είναι φανερό ότι η επιλογή των κειμένων ήταν απόλυτα πετυχημένη διότι στηρίχθηκε στην ουσιαστική γνωριμία με τους συγκεκριμένους μαθητές αλλά και διότι το εκπαιδευτικό πλαίσιο του σχολείου δεύτερης ευκαιρίας παρέχει απόλυτη ελευθερία στον διδάσκοντα να επιλέξει τα κείμενα και να θέσει τους όρους της προσέγγισής τους. Μήπως αυτά είναι που λείπουν και χάνεται, στα σχολεία με τους ανήλικους μαθητές, η πρώτη ευκαιρία να αγαπήσουν την ανάγνωση; Πηγή: http://www.oanagnostis.gr/
31
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Book towns Υπάρχουν μικρές πόλεις σε περιοχές της υπαίθρου που, έχοντας χάσει τις άλλες πλουτοπαραγωγικές πηγές τους, υιοθέτησαν ένα νέο προφίλ, το οποίο αποτελεί παράλληλα και τονωτική ένεση για την τοπική οικονομική δραστηριότητα. Μετατράπηκαν σε «πόλεις του βιβλίου». Μετατρέποντας κλειστά μαγαζιά και άδειες βιτρίνες σε βιβλιοπωλεία με μεταχειρισμένα και σπάνια βιβλία και διοργανώνοντας γιορτές βιβλίου, ο στόχος τους είναι να τονώσουν τον τοπικό τουρισμό προσελκύοντας ένα συγκεκριμένο είδος επισκεπτών: τους βιβλιόφιλους.
Οι ανά τον κόσμο «book towns», λοιπόν, είναι γεγονός και έχουν ενοποιηθεί κι επίσημα μέσω του International Organisation of Book Towns. Το κίνημα ξεκίνησε το 1961 στο Hay on Wye της Ουαλίας, και σήμερα συμπεριλαμβάνει πόλεις στην Ευρώπη, τη Μαλαισία, την Κορέα και την Αυστραλία. Τα τελευταία χρόνια, η βιωσιμότητα αυτού του προγράμματος τουριστικής ανάπτυξης έχει δοκιμαστεί σοβαρά από τη διάδωση του ηλεκτρονικού εμπορίου, αλλά και του e-book. Όπως είπε το 2012 σε συνένετευξή του στο BBC, ο Adian Turpin, διευθυντής του φεστιβάλ βιβλίου του Wigtown, μιας book town της Σκωτίας:
«Υπήρξε μια χρονική στιγμή όπου τα βιβλιοπωλεία μεταχειρισμένων βιβλίων στις book town πρώτα απ’ όλα πουλούσαν βιβλία και κατά δεύτερο λόγο έπαιζαν το ρόλο του μέρους όπου ο κόσμος ερχόταν για να χαζέψει ή να ξεφυλλίσει βιβλία. Τώρα τα δύο αυτά έχουν σχεδόν αντιστραφεί».
32
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Παρά τις πρόσφατες αυτές αλλαγές στο τοπίο, οι book towns εξακολουθούν να ακμάζουν. Παραθέτουμε πέντες χαρακτηριστικές περιπτώσεις και πολύ περισσότερες θα βρει κανείς στον ιστότοπο του International Organisation of Book Towns.
Hay-on-Wye, Ουαλία
Η πόλη όπου γεννήθηκε ο θεσμός, το Hay-on-Wye της Ουαλίας έχει περίπου δυο ντουζίνες βιβλιοπωλεία όπως το Murder and Mayhem που εστιάζει σε αστυνομικά μυθιστορήματα και βιβλία τρόμου ή το Castle Book Store που εκθέτει το εμπόρευμά του στο εσωτερικό και τους κήπους ενός πύργου του 12ου αιώνα. Στην πόλη, η οποία έχει περίπου 2.000 κατοίκους, υπάρχει επίσης ένα βιβλιοπωλείο που βασίζεται στην «τιμιότητα» των πελατών του: εκεί διαλέγεις τα βιβλία σου με θέα αρχαία ερείπια της περιοχής και αφήνεις τον οβολό σου σε ένα κουτί.
33
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Fjærland, Νορβηγία
Η πανέμορφη πολίχνη του Fjærland ήταν προσβάσιμη ώς το 1985 μόνο δια θαλάσσης, όμως, στις μέρες μας υπάρχει πλέον δρόμος μέσω του οποίου την επισκέπτεται ένας σταθερός αριθμός επισκεπτών. Πολλοί έρχονται για τα βιβλία τα οποία μπορεί κανείς να βρει σε πρωτότυπα μέρη όπως πρώην στάνες ή χοιροστάσια ή άλλα τέτοια κήματα της περιοχής τα οποία χρονολογούνται από την εποχή των Βίκιν, οπότε και εποικίστηκε το ærland. Fj Η πόλη αυτή είναι επίσημα book town από το 1996 και, μαζί με τα παγόβουνα και τα φιορδ, αποτελεί τουριστική ατραξιόν για την περιοχή. 34
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Redu, Belgium
Αυτοαποκαλείται «Village du Livre» και έγινε μια από τις «πόλεις του βιβλίου» το 1984. Έχει μόνο 400 κατοίκους διάσπαρτους μέσα στο δάσος της και 20 εξειδικευμένα βιβλιοπωλεία όπου κανείς μπορεί να βρει από ναυτιλιακές εγκυκλοπαίδιες ως βιβλία αποκλειστικά για τις επιστήμες και την ιατρική, σε διάφορες ξένες γλώσσες εκτός από τη βελγική. Κάθε Αύγουστο, το Redu φιλοξενεί, επίσης, το φεστιβάλ που ονομάζεται Nuit du Livre («Βραδιά του βιβλίου»), οπότε όλα τα βιβλιοπωλεία παραμένουν ανοιχτά όλη τη νύχτα.
35
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Sedbergh, Αγγλία
Από τον τοπικό ταξιδιωτικό οδηγό: «Το πρόγραμμα book town ξεκίνησε το 2001, μετά από την επιδημία του αφθώδους πυρετού με στόχο να προσελκύσει επισκέπτες στην υπέροχη ύπαιθρο γύρω από το Sedbergh και να στηριχθεί, με αυτόν το τρόπο, η τοπική οικονομία». Ο κεντρικός δρόμος της πόλης είναι τώρα γεμάτος βιβλιοπωλεία, εξ ου και κατέχει την τρίτη θέση στην λίστα των βρετανικών book towns μετά το Hay-on Wye της Ουαλίας και το Wigtown της Σκωτίας. Το Sedbergh περιβάλλεται από λόφους και η οικονομία του στηριζότανε κάποτε στην κτηνοτροφία και την παραγωγή μάλλινων ρούχων αλλά σήμερα οι κάτοικοί του έχουν στραφεί στα βιβλιοπωλεία για να εξασφαλίσουν το μέλλον τους.
36
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Urueña, Ισπανία
Η μεσαιωνική πόλη του Ureña στην Ισπανία έχει λίγο περισσότερους από 200 κατοίκους και μέσα από το εμπόριο βιβλίων έχει καταφέρει να δώσει ξανά ζωή σε πολλά από τα αρχαία της κτήρια. Ένα από τα δεκάδες βιβλιοπωλεία βρίσκεται μέσα σε μια κάβα (και ειδικεύεται στα βιβλία που αφορούν το κρασί, όπως είναι φυσικό). Ένα άλλο ειδικεύεται αποκλειστικά στα βιβλία για τις ταυρομαχίες. Υπάρχει επίσης εκεί το κέντρο e-LEA που διοργανώνει εργαστήρια και εκθέσεις με θέμα την ανάγνωση και το γράψιμο, καθώς και το Alcuino Caligraf ía όπου αποθεώνεται (τι άλλο;) η καλλιγραφία. Και όλα αυτά, σε μια από τις πιο γραφικές και σχεδόν άψογα διατηρημένες μεσαιωνικές πόλεις στην περιοχή Castile-Leon, η οποία τώρα, μέσα από τους βιβλιόφιλους επισκέπτες της, ζει μια δεύτερη ακμή.
Πηγή: Atlas Obscura. Μετάφραση για το dim/art: Μαρία Τσάκος
37
Αύγουστος 2014
Βιβλιοτρόπιο 29
Λέσχες Ανάγνωσης ΒΙΒΛΙΟΤΡΟΠΙΟ/ΔΙΑ-ΛΟΓΟΣ Μέλη του Δικτύου Λεσχών "Ανάγνωσις"
Τώρα διαβάζουμε Περνώντας με σαρωτική ορμή από τα κοσμοϊστορικά γεγονότα στις μικρότερες λεπτομέρειες της ιδιωτικής ζωής, η νευρική και ανεξάντλητα ανθρώπινη γραφή του Γκρόσμαν δίνει σε κάθε σελίδα τη λάμψη του αριστουργήματος". The Independent "To πραγματικό θέμα του βιβλίου είναι η καθημερινή μάχη που δίνει το ανθρώπινο πνεύμα με τη φρίκη του πολέμου και του ολοκληρωτισμού - φασιστικού ή κομμουνιστικού. Οι σελίδες του είναι γεμάτες τρομερές σκηνές απανθρωπιάς, δοσμένες με συνταρακτικά αιχμηρό τρόπο. Αν ήταν δυνατόν να συμπυκνώσουμε το θέμα σε μία λέξη -πράγμα μάλλον αδύνατον σε ένα τόσο πλούσιο έργο-, η λέξη αυτή θα ήταν "ελευθερία". To Ζωή και Πεπρωμένο είναι ένα μυθιστόρημα για το νόημα της ελευθερίας". The Guardian To "Πόλεμος και ειρήνη" του 20ού αιώνα - ένα βιβλίο για το μεγαλείο και την τραγωδία της ανθρώπινης ύπαρξης - ένα από χα σπουδαιότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα - ένα έπος στο οποίο τα κοσμοϊστορικά γεγονότα μετρούν όσο και οι λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής - ένα ψυχολογικό, λυρικό, δημοσιογραφικό, στοχαστικό, πολιτικό, κοινωνικό και φιλοσοφικό έργο... μα πάνω απ όλα ένα πραγματικά λαϊκό μυθιστόρημα για τις ελπίδες, τον έρωτα, την αγάπη, το μίσος, τον πόνο και τον θάνατο. Από τα Γερμανικά Στρατόπεδα Εξόντωσης στα Σοβιετικά Στρατόπεδα Εργασίας και από τα φλεγόμενα ερείπια του Στάλινγκραντ στα ανακριτικά γραφεία της μεταπολεμικής Μόσχας, ανάμεσα σε συγκλονιστικές περιγραφές μαχών, τρυφερές ερωτικές σκηνές, απελπισμένες προσπάθειες επιβίωσης και μάταιες ελπίδες σωτηρίας, που καθηλώνουν τον αναγνώστη, ο Βασίλι Γκρόσμαν προσπαθεί να βρει την απάντηση στο πιo απλό -και αιώνιο- ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι σκλαβώνουν, εξευτελίζουν, αφανίζουν τους ανθρώπους, αφού έχουν όλοι την ίδια δίψα για ελευθερία και ευτυχία; Η συγκλονιστική εποποιία Ζωή και Πεπρωμένο κατασχέθηκε το 1961 από την KGB, αφού σύμφωνα με τον ηγέτη της "αποσταλινοποίησης" Νικήτα Χρουτσόφ, δεν ήταν παρά άλλη μια πυρηνική κεφαλή στραμμένη κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Θα έπρεπε να περάσουν 52 ολόκληρα χρόνια από την κατάσχεση του χειρογράφου για να "απελευθερωθεί" τελικά τον Ιούλιο του 2013, οπότε ο επικεφαλής της FSB (πρώην KGB) το παρέδωσε στα Κρατικά Λογοτεχνικά Αρχεία της Ρωσίας.
Grossman, Vasily Semyonovich, 1905-1964 Ο Βασίλι Γκρόσμαν (1905-1964) γεννήθηκε το 1905 στην ουκρανική πόλη Berdichev. Ήταν άγνωστος στo πλατύ κοινό μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '80, που κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του "Η ζωή και η μοίρα", το οποίο έγινε αμέσως ανάρπαστο. Κι όμως, προπολεμικά υπήρξε δημοφιλής και αναγνωρισμένος. To 1941 έγινε πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας του Κόκκινου Στρατού, Krasnaya Zvezda, και κατέληξε να θεωρείται θρυλικός ήρωας πολέμου, περιγράφοντας την άμυνα του Στάλινγκραντ, την πτώση του Βερολίνου και τις συνέπειες του Ολοκαυτώματος. Τα διηγήματά του, γραμμένα με έναν συγκρατημένο εσωτερικό λυρισμό και με μια διάθεση φιλοσοφική, είναι διαποτισμένα από την αγάπη για τον άνθρωπο και την αγωνία για το μέλλον του. Ήταν ένας από τους πρώτους που ανακάλυψαν και περιέγραψαν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Γκρόσσμαν αναμφισβήτητα επηρεάστηκε από το βίωμα αυτό και η εικόνα που είχε για τον κόσμο άλλαξε. Πράγματι, μετά τον πόλεμο, έγραψε τα πιο σημαντικά, σε βάθος και διαύγεια, έργα του. Και εκείνη την εποχή επίσης τα μάτια του άνοιξαν όσον άφορα τον απολυταρχικό χαρακτήρα του κομμουνιστικού πολιτεύματος.
38
ΒΙΒΛΙΟΤΡΟΠΙΟ ΛΕΣΧΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ
ΑΝ το διάβασμα είναι για σας μια ανεξάντλητη πηγή ευχαρίστησης… ΑΝ πιστεύετε ότι το διάβασμα δεν είναι κατ’ ανάγκη μια μοναχική υπόθεση… ΑΝ αυτό που νιώθετε διαβάζοντας θέλετε να το μοιραστείτε και με άλλους… --------------------------Γίνετε μέλος σε μια από τις Λέσχες Ανάγνωσης που λειτουργούν στη Λεμεσό. ή Βρείτε κι άλλα άτομα που αγαπούν το διάβασμα και συγκροτείστε μια ομάδα, τα μέλη της οποίας θα συγκεντρώνονται μια φορά το μήνα και θα συζητούν γύρω από το βιβλίο που έχουν επιλέξει να διαβάσουν. Για περισσότερες πληροφορίες ως προς τον τρόπο συγκρότησης και λειτουργίας μιας Λέσχης Ανάγνωσης μπορείτε να απευθυνθείτε στο Δίκτυο Λεσχών «Ανάγνωσις».
Παντελής Μάκη, τηλ: 99 667599 e-mail: pmakis@cytanet.com.cy www.bibliotropio.blogspot.com Αντώνης Κουντούρης, τηλ: 99 346424 e-mail: : a_c_kountouri@hotmail.com Κατερίνα Βοσκαρίδου, τηλ: 99 526772 e-mail: pyrion@primehome.com www.pyrion.blogspot.com
Με τη στήριξη