POMPEI: Een religieuze rondleiding by Pascal Gunsch

POMPEI Een religieuze rondleiding

Pascal Gunsch Cor-Jan Heijlema 14 juni 2013

Inhoud INHOUD .................................................................................................................................2 INLEIDING ..............................................................................................................................3 ALGEMEEN .............................................................................................................................5 1 De Geschiedenis van Pompei

2 Romeinse Tempels

TEMPELS IN POMPEI ............................................................................................................11 3 De Tempel van Jupiter

4 De Tempel van Jupiter Meilichius

5 De Tempel van Apollo

6 De Dorische Tempel

7 De Tempel van Venus

8 De Tempel van Isis

9 De Tempel van Fortuna Augusta

10 De Tempel van Vespasianus

RELIGIE IN EIGEN HUIS .........................................................................................................19 11 De Lares

12 De Cultus van Dionysos

‘VREEMDE’ RELIGIES ............................................................................................................25 13 De Cultus van Isis

14 De Cultus van Sabazius

15 Het Jodendom

NAWOORD ...........................................................................................................................32 BRONNEN ............................................................................................................................33

·2·

Inleiding De opdracht luidde als volgt: Maak een religieuze rondleiding door Pompei. Aanvankelijk klonk deze opdracht als een eitje. Pompei is een van de best bewaard gebleven steden, omdat hij na de uitbarsting van de Vesuvius in 79 onder een dikke laag as is verdwenen. Echter, het probleem is dat Pompei een Romeinse stad was, en Romeinen geloofden (ten tijde van Pompei) niet in maar een god. Sterker nog, de Romeinen geloofden oorspronkelijk in zogenaamde numina (goddelijke macht). Een numen was een enigszins ‘gevreesde’, gedaanteloze goddelijke macht, zoals eerlijkheid, eer of moed. Deze numina zijn terug te vinden in de Romeinse huisgoden. Nadat de Romeinen in aanraking kwamen met de Grieken en hun pantheon (alle goden) kregen ze ook antropomorfe (mensvormige) goden. Griekse goden werden hierbij direct naast Romeinse goden geplaatst: Zeus werd Jupiter, Aphrodite werd Venus, etc. Deze goden werden in de tempels vereerd. Zo zijn in Pompei de Tempel van Jupiter, de Tempel van Venus, de Tempel van Apollo aangetroffen. Deze tempels waren over het algemeen een overkoepelde ruimte: het heilige der heiligen. Deze ruimte mocht alleen door priesters betreden worden, en om toch de pietas (plichtsbesef tegenover de goden) te behouden, moesten de Romeinen op andere manieren hun goden gunstig stemmen. Het zogenaamde do ut des-principe houdt in dat door de goden te geven en te offeren, je hoopt iets terug te krijgen. Met het uitbreiden van het Romeinse Rijk kwamen er veel andere religies naar Rome en de rest van het Romeinse Rijk toe. De Romeinen accepteerden deze religies en namen vaak elementen van ze over, zoals bijvoorbeeld te zien is in de oorspronkelijk Egyptische Cultus van Isis waarvan een tempel in Pompei staat. Niet alleen werden de huisgoden en goden van het pantheon vereerd, maar er bestond ook een keizercultus. Augustus, die divi filius (zoon van een god) werd genoemd, werd na zijn dood divus (god) genoemd, en als een vereerd. De keizercultus werd beschouwd als een uiting van loyaliteit aan de heersers, maar was in strijd met monotheïstische religies zoals het jodendom. Toch was ook deze godsdienst in Pompei bekend, zoals blijkt uit de inscriptie Sodoma Gomora waarmee naar de Bijbelse steden Sodom en Gomorra verwezen wordt. Pompei lag in een vruchtbaar land wat bij uitstek geschikt was voor land- en wijnbouw. De Cultus van Dionysos (de god van de wijn) was hier dan ook populair. Deze cultus was een zogenaamde mysteriecultus, wat inhoudt dat alleen ingewijden er deel aan konden nemen. Desalniettemin was er heel wat religieus te beleven in Pompei. En dan zijn we nog niet eens begonnen over alle fresco’s die vaak over mythologische onderwerpen gaan!

·3·

路4路

1 Algemeen

路5路

1 De Geschiedenis van Pompei Pompei werd in de zesde of zevende eeuw voor Christus door de Osci (een volk uit ZuidItalië) gesticht. Er zijn echter sporen van eerdere bewoning vanaf de negende eeuw voor Christus in de vorm van aardewerk en grafheuvels. Pompei lag op een belangrijke weg tussen Cumae, Nola en Stabiae en bovendien aan de mond van de Sarnus (Sarno). Pompei werd in die tijd sterk beïnvloed door de omliggende Griekse en Etruskische steden. In de vijfde eeuw voor Christus werd Pompei veroverd door de Samnieten. Na een oorlog met Rome werd Pompei gedwongen een socium (bondgenoot) van Rome, wat het tijdens de Tweede Punische Oorlog ook bleef. In 89 voor Christus werd Pompei belegerd door Sulla, naar aanleiding van de burgeroorlog die verschillende naburige steden tegen Rome was gestart om het Romeinse stadsrecht te verkrijgen. In 80 voor Christus werden ze gedwongen tot overgave en de stad werd bekend onder de naam Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum. Pompei onderging een ware herziening van de infrastructuur en onder andere het amfitheater, een aquaduct en vier badhuizen werden gebouwd. Vanaf toen was het een bloeiende stad met zo’n 20 000 inwoners, die vooral leefden op wijnbouw. Het oudst bekende merk, ‘Vesuvinum’ (samentrekking van Vesuvius en vinum (wijn)), komt hiervandaan.

(1.1) Een kaartje van de ligging van Pompei. De zwarte wolk geeft de aswolk van de Vesuvius weer. In het jaar 62 werd de stad getroffen door een hevige aardbeving van 5 tot 6 op de schaal van Richter. Grote delen van de stad werden verwoest. Terwijl de meeste gebouwen nog gerestaureerd werden, werd Pompei en de naburige steden Stabiae en Herculaneum opnieuw door een natuurramp getroffen op 24 augustus 79, toen de Vesuvius uitbarstte. Deze uitbarsting, die in tot in de fijne details is vastgelegd door de Romeinse schrijver Plinius de Jongere, heeft Pompei zo beroemd gemaakt. ·6·

De stad werd bedolven onder een vier meter dikke laag van vulkanisch as en lapilli (brokstukken) waardoor de hele stad aan het oog werd onttrokken. Veel mensen konden vluchten en namen hun kostbare bezittingen mee, maar niet iedereen ging weg en zo’n 2000 mensen stierven. Rond het jaar 1594 werden de eerste resten teruggevonden. Pompei werd eerder geroofd dan afgegraven, waardoor veel kapot is gegaan of is verdwenen. In 1863 begonnen de eerste serieuzere afgravingen onder leiding van de Italiaanse archeoloog Giuseppe Fiorelli. De stad is inmiddels voor drie vijfde deel opgegraven, en het is zo (1.2) Ook deze hond, die nog trachtte te bijzonder dat er zoveel goed is gebleven door de ontsnappen, is bedolven onder de asregen. eeuwen heen. Doordat Pompei als geheel bewaard is gebleven heeft men een unieke inkijk in het leven van een Romeinse stad tijdens de ‘gouden eeuw’. Nog steeds is Pompei een van de populairste bezienswaardigheden van het oude Romeinse Rijk.

(1.3) Een satellietfoto van Pompei.

·7·

2 Romeinse Tempels Romeinse tempels bestaan uit eenvoudige vormen, of een samenvoeging daarvan. De Romeinse tempel had vaak een rechthoekige basis, ronde zuilen en een driehoekig dak met een versierde voorgevel. In sommige gevallen was de basis rond of had het een andere soort dak. Het belangrijkste verschil tussen de Griekse en de Romeinse tempels is dat een Romeinse tempel een duidelijke voorgevel had en een hoofdingang. Ook hadden de Griekse (2.1) Een typische Romeinse tempel. tempels een trapvormige onderkant. De tempel bestond uit verschillende ruimten. De belangrijkste ruimte van de tempel was de cella. Deze ruimte was het heilige der heiligen waar vaak het godenbeeld in stond. Voor de cella was een open ruimte, de pronaos (pro = voor, naos = cella). De pronaos werd omsloten door zuilen.

(2.2) Een aantal tempelindelingen.

路8路

Orden In tempels werd veel decoratie gebruikt, te verdelen in drie verschillende orden.

Dorisch

Ionisch

Korintisch

Dorisch

(2.3) De verschillende ‘onderdelen’ van een tempel: (1) fronton (voorgevel) (2) acroterium (3) cimaas (4) geison (5) mutulus (6) tandlijst (7) fries (8) triglief (9) metope (10) regula (11) guttae (12) taenia (13) architraaf (14) kapiteel (kopstuk) (15) abacus (16) echinus (17) zuilschacht (18) cannelure (19) stylobaat (20) volute (22) acanthusbladeren (23) zuilenbasement (24) torus(bol) of scotia (hol)

Men (de Doriërs) begon met de Dorische zuil in de zevende eeuw voor Christus. Deze zuil is zeer statig en strak, slechts 5 à 6 modulen hoog (de modulus is de diameter van de zuil aan de basis), met ondiepe uithollingen (cannelures). Bovenaan heeft de Dorische zuil een eenvoudig kopstuk bestaande uit een vierkante dekplaat (abacus) en een rond ‘kussen’ (echinus). De zuilen dragen de onderste dragende balk (architraaf), waarop vaak afwisselend een versierde plaat met twee sleuven (triglief) en een decoratief figuur (metope). Ionisch Een Ionische zuil vrij slank, 8 tot 9 modulen hoog, met diepere uithollingen. De meest opvallende kenmerken van de Ionische zuil zijn dat deze op een voetstuk staat en een versierd kopstuk bezit. Het voetstuk bestaat uit een combinatie van bolle en holle sierringen (torus en scotia). Het kapiteel is aan de hoeken versierd met een dubbele spiraalvormige versiering (volute). Boven de architraaf is meestal een doorlopend figuur van halfverheven beeldhouwwerk (fries). Korintisch Kenmerkend voor de Korinthische zuil is de versiering van de kopstukken, geïnspireerd door de bladeren van de acanthus, met op de vier hoeken een gereduceerde voluut. Het toegepaste type kopstuk (kapiteel) is bladwerkkapiteel en tevens voluutkapiteel. ·9·

路 10 路

2 Tempels in Pompei

路 11 路

3 De Tempel van Jupiter Midden op het forum lag de Tempel van Jupiter. Dit was de belangrijkste tempel in Pompei. Hij was ook bekend als het Capitolium, omdat hier de Capitolijnse godentrias werd vereerd. Deze drie-eenheid is afgeleid van de vroege Etruskische godentrias die naar Tinia, Uni en Menrva verwees. De Romeinen vereerden echter hun tegenhangers: Jupiter (de oppergod en de god van de lucht, donder en bliksem), Juno (Jupiters vrouw) en Minerva (de godin van wijsheid, oorlog en kunst).

(3.1) De Tempel van Jupiter met de Vesuvius op de achtergrond. De tempel werd in het midden van de tweede eeuw voor Christus gebouwd tijdens de uitbreiding en herordening van het forum. Hij was toen alleen aan Jupiter gewijd. Toen Pompei door de Romeinen werd overgenomen, werd de hele stad geromaniseerd en zo ook de Tempel van Jupiter. Ook stelden ze de Capitolijnse trias centraal (3.2) Een reconstructie van de Tempel van Jupiter. in de verering in de tempel. 路 12 路

De Tempel van Jupiter lag op een podium dat drie meter boven de grond rijst. Om op het podium te komen, moest je een trap op die onderaan in twee毛n was verdeeld, met in het midden een platform voor d het altaar. Aan beide kanten van de trap stonden beelden van ruiters. De pronaos bestond uit twaalf c Korinthische zuilen die 8,4 meter hoog waren. De cella werd door twee rijen met zuilen, waarvan de b onderste Ionisch en de bovenste Korinthisch waren, in a drie delen verdeeld. Achterin de cella stond een driedelig podium met hierop beelden (3.3) Plattegrond van de Tempel van Jupiter: van de Capitolijnse trias. Alleen (a) altaar; (b) pronaos; (c) cella (naos); het beeld van Jupiter is (d) driedelig podium. (3.4) Beeld van Jupiter. bewaard gebleven.

(3.5) De Tempel van Jupiter tijdens te aardbeving van 62, als afgebeeld in het Huis van L. Caecilius Iucundus. De aardbeving van 62 heeft de Tempel van Jupiter grotendeels verwoest. Een paar zuilen van de tempel werden gerestaureerd toen de Vesuvius in 79 uitbarstte. Nu zijn alleen een paar gerestaureerde zuilen, de voetstukken voor de godenbeelden en het podium nog over.

4 De Tempel van Jupiter Meilichius Na de aardbeving van 62 en de verwoesting van de Tempel van Jupiter, werd de kleinere Tempel van Jupiter Meilichius de belangrijkste plaats voor de verering van Jupiter en de Capitolijnse trias. Deze tempel stamt uit de tweede eeuw voor Christus. Het epitheton (bijnaam) meilichius betekent honingzoet. Het werd gebruikt om de vriendelijke en welwillende (4.1) De tempel van Jupiter Meilichius. kant van de god aan te geven. 路 13 路

5 De Tempel van Apollo Aan de westkant van het forum ligt de Tempel van Apollo. Deze tempel is gemaakt in de tweede eeuw voor Christus, maar de oorsprong ligt in de eerste helft van de zesde eeuw voor Christus. Apollo was de zoon van Zeus (Jupiter) en Leto (Latona). Hij was onder meer de god van de voorspellingen, de kunsten (met name de muziek) en het boogschieten. Hij behoorde tot de twaalf Olympische goden en verbleef dus op de berg Olympus.

(5.1) De Tempel van Apollo. De Tempel van Apollo is een peripteros met zes Korintische zuilen aan de voorkant en negen aan de zijkanten. De tempel staat op een podium dat b toegankelijk is via een trap. Voor deze trap ligt het a marmeren altaar. Naast de trap stond een Ionische c zuil die als zonnewijzer diende. e d De tempel ligt in het midden van een peristilium (open ruimte omgeven door zuilen) met 48 zuilen en de ingang aan de zuidelijke zijde. Oorspronkelijk waren deze zuilen Ionisch met een Dorische architraaf met metope en trigliefen. Na de aardbeving werden de zuilen veranderd in (5.2) Plattegrond van de Tempel van Apollo: (a) ingang; (b) peristilium; (c) hoofdaltaar; Korintische zuilen.

(d) cella; (e) zonnewijzer.

路 14 路

In het peristilium stonden aan de oostelijke zijden een bronzen beeld van Apollo, en aan de westelijke zijde het beeld van zijn zusje Diana. Tegenwoordig staan hier replica’s van.

(5.3) Bronzen beeld van Apollo. Oorspronkelijk had hij een boog in zijn handen.

6 De Dorische Tempel Pompei had een tweede forum, het Driehoekige Forum. Dit forum was een driehoekig plein omgeven door 95 Dorische zuilen. In het midden van dit plein lag de Dorische Tempel. Van deze tempel is alleen het voetstuk over, toch weten we dat hij rond het midden van de zesde eeuw voor Christus is gebouwd, toen Pompei sterk beïnvloed werd door het Griekse Cumae. De tempel lijkt het meest op de tempels van Paestum, die ongeveer uit dezelfde tijd en hetzelfde gebied komen. De onderkant was groot en verdeeld in verschillende ‘treden’. De tempel was waarschijnlijk gewijd aan Hercules, de mythische stichter van de stad, en later nog aan de (6.1) De Dorische Tempel. godin Minerva. · 15 ·

7 De Tempel van Venus De favoriete god van Sulla, die Pompei tot een Romeinse colonia maakte, was Venus. Hij noemde de stad dan ook naar haar (en zichzelf): Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum. Een tempel voor Venus Pompeiana kon dan ook niet missen.

(7.1) De (restanten van de) Tempel van Venus. De tempel werd gebouwd op de plek waar al eerder een tempel stond, die waarschijnlijk aan de Samnitische godin van de liefde, Mephitis, was gewijd. Dit was dus bij uitstek de plek voor een Venustempel. De tempel stond op een podium en had een goed uitzicht op de zee (waar Venus volgens de overlevering uit geboren is). Tijdens de eerste eeuw werd de tempel vervangen door een marmer, maar voor dit af was werd de tempel door de aardbeving in 62 in een ru茂ne veranderd. Restauraties waren net begonnen toen (7.2) Een fresco van Venus Pompeiana uit het de Vesuvius uitbarstte, en de beelden van Venus Huis van Venus en de Vier Goden. Ze draagt de en Hermaphroditus werden tijdelijk in de Tempel attributen van zowel Venus als Fortuna (geluk). van Apollo geplaatst.

8 De Tempel van Isis De best bewaarde tempel in Pompei is de Tempel van Isis, gewijd aan de Egyptische godin van de vruchtbaarheid en wederopstanding. (Zie hoofdstuk 13: De Cultus van Isis.) 路 16 路

9 De Tempel van Fortuna Augusta De Tempel van Fortuna Augusta werd in 3 (na Christus) gebouwd door de politicus Marcus Tullius, die familie van de beroemde spreker Cicero was. De tempel was gewijd aan de godin Fortuna (godin van het geluk) en aan de regerende keizers uit de periode van Augustus tot Nero. De tempel werd in de aardbeving van 62 grotendeels vernietigd en niet meer opgebouwd. De tempel had qua bouw (verdacht) veel weg van de Tempel van Jupiter op het forum. De cella stond op een hoog podium en was voorafgegaan door vier Korintische zuilen. Aan de achterkant van de cella stond een aedicula (een nis die er als een tempeltje uit ziet) met een (9.1) Reconstructie van de Tempel van Fortuna Augusta. beeld van de godin Fortuna.

10 De Tempel van Vespasianus Aan de oostelijke zijde van het Forum lag de Tempel van Vespasianus, die, zoals de naam al doet vermoeden, aan Vespasianus gewijd was. Voor de tempel stond een altaar met een offerscène van een stier. De priester, capite velato (met bedekt hoofd), voert een drankoffer uit en wordt bijgestaan door camilli (soort misdienaren) en cultusvoorwerpen. Achter hem staan twee lictores (‘bodyguards’) en een fluitspeler. Voor de priester staat de victimarius met de bijl en een assistent die de stier naar de offertafel voert. Op de achtergrond staat een vierzuilige tempel. (10.1) Het reliëf op het altaar. · 17 ·

路 18 路

3 Religie in Eigen Huis

路 19 路

11 De Lares Veel Romeinse huizen hadden kleine huisaltaartjes waar beeldjes van de huisgoden stonden. Deze beeldjes werden tijdens het eten op de tafel geplaatst en ze woonden plechtige gebeurtenissen (zoals geboortes en huwelijken) bij. De pater familias (belangrijkste man van de familie) had de voornaamste rol in deze verering. Deze huisaltaartjes werden oorspronkelijk sacrarium, sacellum of aedicula genoemd. Over het algemeen waren er drie soorten huisaltaartjes. De simpelste huisaltaartjes waren nissen waar beeldjes in stonden. In de rijkere huizen werd de nis vervangen door een aedicula (een soort miniatuurtempeltje). In andere huizen werden de nis en de goden op de muur geschilderd. Tijdens de keizertijd werden deze huisaltaartjes ook wel bekend als lararia, naar de verering van de lares (beschermgoden van het dagelijkse leven). (11.1) Het lararium van het Huis van de Vettii. Twee Er werden echter niet alleen lares vereerd, lares houden een rhyton (drinkbeker) beet. In het maar ook de penates (goddelijke machten midden staat een genius, gekleed alsof hij gaat offeren. die voor het eten en de voorraad zorgden) De slang stelt de lares loci (van de plaats) voor. en genii (beschermgeesten). De lares De lares waren goddelijke machten (numina) die het dagelijkse leven beschermden. Omdat dit nogal wat is, waren er veel verschillende soorten lares. Zo beschermden de lares viales de wegen (en de mensen die er gebruik van maakten) en de lares permarini de zeevaart. De belangrijkste lares waren de lares familiaris en de lares compitales. De lares familiaris beschermden de familie en het huishouden. Ze waren vooral priv茅. De lares compitales, aan de andere kant, waren veel publieker. Deze lares beschermden vici (buurten) en hun altaren stonden vaak op compita (kruispunten). Heiligdom van de Lares Aan de oostkant van het forum lag het Heiligdom van b de Lares. Dit heiligdom was gewijd aan de lares publici (van de stad) en waarschijnlijk ook aan de a genius van de vergoddelijkte Augustus. c De bouw van het Heiligdom van de Lares begon waarschijnlijk na de aardbeving van 62. Het gebouw is gemaakt van baksteen en de afmetingen zijn 21 bij 18 meter. Aan de achterkant van het heiligdom is een b apsis (grote, halfronde nis) aan de achterkant en twee zijvleugels met daartussenin een plein. De (5.2) Plattegrond van het Heiligdom van de zijvleugels met de rechthoekige nissen en de apsis Lares: (a) apsis; (b) zijvleugels; (c) altaar. waren bekleed met marmer en bevatten beelden. 路 20 路

12 De Cultus van Dionysos Net iets buiten Pompei lag de Villa van de Mysteriën. Deze villa had na de aardbeving van 62 een verandering van woning naar landbouwbedrijf gemaakt. Het huis was uitgerust met een torcularium waar met twee wijnpersen druiven werden geperst. Het is echter niet de productie van wijn die deze villa zo beroemd heeft gemaakt, maar een ruimte met fresco’s die naar alle waarschijnlijkheid de inwijding in de Cultus van Dionysos uitbeelden. De Cultus van Dionysos De Cultus van Dionysos was een zogenaamde mysteriecultus. Dit betekent dat alleen mystes (ingewijden) deel konden nemen aan de verering. Mysteriën hadden vaak elementen van zonde, boete, reiniging en wedergeboorte die via rituelen bereikt werden. Op het aan niet-ingewijden vertellen over de werking van de verering van een mysteriecultus stond vaak de doodstraf, vandaar dat er (nauwelijks) bronnen van mysteriën zijn. Dionysos was in het Romeinse Rijk ook wel bekend als Bacchus, de god van de wijnproductie, het wijn drinken, de roes en dronkenschap en feesten en religieuze extase. De verering van Dionysos ging dan ook gepaard met het nuttigen van genotsmiddelen (zoals wijn), dans en muziek, om zo in religieuze extase te komen en de zorgen van het dagelijks (12.1) Bacchus met op de achtergrond de Vesuvius. leven te ontvluchten. De fresco’s Het zeventien meter lange en drie meter hoge fresco begint met een rijke Romeinse vrouw (naar alle waarschijnlijkheid de moeder van de nog-niet-ingewijde, die niet verder mee kan). In het midden zit een vrouw (die waarschijnlijk een priesteres is) op een troon. Naast haar staat een klein naakt jongetje die van een papyrusrol leest. De vrouw heeft een stilus (pen) in haar hand, waarmee ze waarschijnlijk de naam van de nog-niet-ingewijde op de rol schrijft). De nog-niet-ingewijde staat rechts en draagt een paarse ‘rok’ en mirtekrans. In haar rechterhand houdt ze een lauriertakje, en in haar linkerhand een ‘dienblad’ met cakejes.

(12.2) Scene 1. · 21 ·

(12.3) Scenes 2, 3 en 4. In het linker deel van deze fresco is een tweede priesteres te zien, die samen met twee assistenten een liknon (wan; een rieten mand waarmee je het kaf van het koren scheidt) klaar maakt. Op de grond zijn twee paddenstoel-achtige voorwerpen. Rechts van hun bespeelt een silenus (half-man, half-paard) een lier, en een satyr (half-man, half-bok) een panfluit. Daarnaast zit een nymph (vrouwelijke natuurgodin) die een geit zoogt. Helemaal rechts is de nog-niet-ingewijde, die in een soort paniekaanval ergens voor vlucht.

(12.4) Scenes 5 en 6. Aan de kant waar de nog-niet-ingewijde in haar paniek heen keek, kijkt een silenus met een afkeurende blik terug. Hij biedt een satyr een zilveren kom aan. Een tweede satyr houdt een verschrikt masker omhoog. In deze kom zat waarschijnlijk kykeon, een mengsel van water en gerst. Omdat het gerst waarschijnlijk besmet was met moederkoren (een schimmel), had het nuttigen van kykeon een werking gelijk aan LSD. In het midden zit een godin (Semele) op een troon. Op haar schoot ligt de god Dionysos. Hij draagt een krans van klimop en mist een sandaal. Helemaal rechts op de voorgrond zit de nu-wel-ingewijde. Ze zit op een liknon en draagt een staf en een hoed, twee voorwerpen die aangeven dat het ritueel van inwijding met succes is doorlopen. Achter haar staan twee (zwaar beschadigde) vrouwen en voor haar staat een gevleugelde godin, klaar om met een zweep te slaan. 路 22 路

De thema’s van dit laatste fresco zijn marteling en transfiguratie. De ingewijde kijkt met een pijnlijk gezicht naar beneden, maar ligt op de schoot van een vrouw, die haar troost. De uiteindelijke climax van het inwijdingsritueel wordt hier uitgebeeld. Een naakte vrouw slaat met twee cimbalen (bekken; schijven van een drumstel) en een andere vrouw rijkt de ingewijde een thyrsus (een staf die bij de god Dionysos en zijn satyrs hoort) aan, om daarmee het inwijdingsritueel te voltooien.

(12.5) Scene 7.

· 23 ·

路 24 路

4 ‘Vreemde’ Religies

· 25 ·

13 De Cultus van Isis Met het uitbreiden van het Romeinse Rijk kwamen er verschillende nieuwe religies naar de rest van het rijk, waaronder Pompei. Een van deze religies is de Cultus van Isis uit Egypte. Deze cultus was vooral populair bij vrouwen, slaven en liberti (vrijgelaten slaven), vanwege het verhaal over dood en wederopstanding en de belofte op verlossing en onsterfelijkheid. De mythe In de Egyptische mythologie was Osiris, de man van Isis, de koning van Egypte. Zijn broer, Seth, was erg jaloers en vermoordde zijn broer door hem in 14 stukjes te snijden en deze over heel Egypte te verstoppen. Isis besloot haar man weer te ‘maken’ en heeft jarenlang gezocht naar het stoffelijk overschot. Uiteindelijk vond ze het bijna allemaal, op een stukje na: zijn mannelijk lid. Door hem te mummificeren werd hij niet alleen ’s werelds eerste mummie, maar ook de koning van de doden. Het kind dat Isis en Osiris kregen, Horus, ging een gevecht aan met zijn oom Seth, versloeg hem, en werd de eerste farao. De goden In de Cultus van Isis werden naast Isis ook haar man Osiris, haar zoon Horus en Anubis, de god van de mummificatie, vereerd.

(13.1) Egyptische afbeeldingen van (van links naar rechts) Isis, Osiris, Horus en Anubis. De Romeinen (en Grieken voor hun) hadden het niet zo op de Egyptische goden met dierenhoofden, aangezien ze zelf antropomorfe goden hadden. Dit betekent dat hun goden menselijke (anthropos) vorm (morf) hebben. Daarom ‘hybridiseerden’ de Romeinen de Egyptische goden met hun eigen goden. Deze ‘hybridisatie’ van goden, die ook wel syncretisme wordt genoemd, is een typisch verschijnsel uit de Romeinse tijd, die zelf ook al hun goden en tradities met de Griekse goden hebben ‘gekruist’. · 26 ·

Zo werd Osiris samengevoegd met de Egyptische stierengod Apis en de Griekse goden Hades (van de onderwereld) en Zeus (de oppergod), om Serapis te worden. Hij zag er Grieks uit, met een baard en lang haar, met op zijn hoofd een modius (een soort kroon).

(13.2) Een beeld van Serapis. Het kindje Horus omgetoverd tot de god Harpocrates, de god van de stilte en geheimen. (Horus als kind werd in Egypte afgebeeld met een vinger voor z’n mond. Dit symbool is het hiëroglief voor kind, maar de Romeinen vatten dit op als het gebaar voor stilte. Andere Egyptische symbolen (13.3) Een beeldje van Harpocrates. voor kinderen zijn de jeugdlok en naaktheid.) De Tempel van Isis De Tempel van Isis is de best bewaarde tempel van Pompei. Hij is oorspronkelijk aan het begin van de eerste eeuw voor Christus gebouwd, en het was een van de eerste tempels die na de aardbeving van 62 werd gerestaureerd. De tempel heeft een bijzondere bouw: de cella bevindt zich op een podium en is breder dan dat hij lang is. De cella wordt voorafgegaan door een pronaos van vier bij twee zuilen en een tap omhoog. Aan de zijkanten van de tempel staan twee nissen waar beelden van Harpocrates en (13.4) De Tempel van Isis. Anubis in stonden.

· 27 ·

(13.5) Een reconstructie van de Tempel van Isis. Het binnenhof van de Tempel van Isis is omringt wordt door vier hoge buitenmuren, zodat de binnenkant van de tempel niet vanaf de straat te zien is. Voor de tempel staat het hoofdaltaar en een soort van vierkant miniatuurtempeltje. Dit open bouwwerk heet het purgatorium, naar de rituele reiniging die hier plaats vond met het heilige Nijlwater. Dit Nijlwater werd bewaard in een bassin in het purgatorium ligt, dat lager is lager lag dan de rest van het binnenhof. Achter de tempel was een grote ruimte waar bijeenkomsten plaats vonden voor de ingewijden in de Cultus van Isis. Deze ruimte, die het ecclesiasteron wordt genoemd, is rijkelijk versierd met fresco’s van Io in Egypte en Io en Argus. Verder waren er nog een paar vertrekken waar de priesters leefden. Deze vertrekken worden het pastophorion genoemd.

· 28 ·

a e

d f

(13.6) Plattegrond van de Tempel van Isis: (a) cella (naos); (b) pronaos; (c) hoofdaltaar; (d) purgatorium; (e) ecclesiasteron; (f) pastophorion.

Priesters De zuilengang die de tempel omringt is versiert met fraaie fresco’s van (Oud-Egyptische) landschappen en priesters van Isis. Hier is goed te zien dat ze kaal waren en in een witte toga rondliepen. De linker priester leest van een papyrusrol, de tweede draagt een masker van Anubis, de rechter heeft een sistrum (een soort tamboerijn) in de rechterhand. Dit instrument wordt geassocieerd met (13.7) Fresco’s van priesters van Isis. de Cultus van Isis. Huis van Loreius Tiburtinus In het Huis van Loreius Tiburtinus (ook bekend als het Huis van Octavius Quartius) is een ruimte gevonden die waarschijnlijk een sacellum (altaarruimte) gewijd aan Isis was. Zo is er een afbeelding van een priester van Isis met verschillende cultusvoorwerpen gevonden. Deze priester zou volgens de tekst eronder (13.8) Het vermoedelijke sacellum van Isis. Amulius Faventinus Tiburs heten. Een andere bijzonderheid aan dit huis is de tuin: zo’n drie kwart van het huis is namelijk de tuin, die in twee grote ‘eilanden’ is verdeeld door een T-vormig kanaal. Het kortste euripus (kanaal) loopt van het vermoedelijke sacellum van Isis naar een biclinium (een eetkamer met twee ‘bedden’ in de open lucht) waar een fontein ontspringt. Het andere euripus, dat meer dan vijftig meter lang is, werd van water voorzien via een fontein onder een klein tempeltje op de kruising met het andere euripus. Volgens sommigen dienden deze kanalen om het overstromen van de Nijl na te bootsten tijdens feestdagen. Twee feestdagen ter ere van Isis waren de Navigium Isidis (de Processie van de Boot) op 5 maart, om Isis als beschermster van zeelieden aan het begin van het vaarseizoen te vereren. Dit feest had veel weg van het huidige carnaval. Een tweede feestdag was de Isia, van 13 tot 16 november, om te herdenken dat Isis het lichaam van haar (13.9) Het kleine tempeltje met daaronder de man Osiris heeft gevonden.

fontein die de langste euripus van water voorzag. · 29 ·

14 De Cultus van Sabazius Bronzen votief handjes als die gevonden in het Huis van de Magische Riten worden geassocieerd met de cultus van Sabazius. Deze beeldjes van koper of brons stonden waarschijnlijk in altaartjes. Omdat ze vaak een klein gaatje aan de onderkant hebben, denkt men ook wel dat ze op houten stokken werden geplaatst en zo tijdens processies werden meegedragen.

(14.1) Een votief hand voor Sabazius.

Sabazios De cultus van Sabazius komt oorspronkelijk uit Frygië (Turkije) en Thracië (Noordoost-Griekenland). Sabazios was de nomadische storm- en vadergod werd waarschijnlijk door gladiatoren in de rest van het Romeinse Rijk ‘geïmporteerd’ als Sabazius. Hij is vergelijkbaar is met een combinatie van Jupiter (de oppergod) en Dionysos (de god van de wijn en vruchtbaarheid). Door hem gunstig te stemmen, hoopte men op hulp in nood en een gunstig en plezierig leven na de dood. Daarom is de god (met de hoorns, omdat hij als eerste ossen gebruikte aan een ploeg) in dit bronzen beeldje ook omringd door symbolen van vruchtbaarheid en wedergeboorte: een dennenappel, een slang, een vogel, cimbalen (een soort drumstel) en een moeder die haar kind zoogt. De hand waar Sabazius in zit maakt een gebaar dat symbool staat voor voorspoed.

15 Het Jodendom Een andere religie waar we sporen van kunnen vinden in Pompei is het jodendom (en misschien zelfs het vroege christendom). Het is goed mogelijk dat deze religie(s) met slaven uit Jeruzalem is meegekomen, na de plundering van de stad in 70 n. Chr. Sodoma Gomora Zo is er een inscriptie gevonden met de tekst Sodoma Gomora. Sodom en Gomorra zijn twee steden uit het Oude Testament die vernietigd werden nadat ‘de HEER uit de hemel zwavel en vuur neerkomen.’ (Genesis 19:24). Het is goed mogelijk dat een jood of vroege christen deze tekst kort voor of na de (15.1) De inscriptie ‘Sodoma Gomora’. uitbarsting van de Vesuvius heeft geschreven. · 30 ·

Het Huis van de Chirurg Een andere verwijzing naar het Oude Testament is een fresco uit het Huis van de Chirurg. Dit fresco beeldt (een parodie op) het oordeel van Salomo uit.

(15.2) Het fresco van het oordeel van Salomo uit het Huis van de Chirurg. Koning Salomo is makkelijk te onderscheiden: hij is de man op de verhoging met de staf in zijn hand. In het verhaal (1 Koningen 3:16-3:28) vragen twee prostituees hem om raad. Deze vrouwen wonen allebei in hetzelfde huis. Hier kregen allebei een kind. ’s Nachts was alleen een van de baby’s doodgegaan omdat de moeder erop was gaan liggen. De moeder van het dode kind heeft haar baby toen verwisseld met het levende kind, en toen de moeder van het levende kind hierachter kwam, was ze woedend. Een heftige ruzie volgde want beide moeders zeiden dat ze de echte moeder van het levende kind waren. Ze besloten de wijsheid van Salomo raad te plegen, die hierop zei: ‘De een zegt: ‘Mijn kind leeft en het jouwe is dood,’ en de ander zegt: ‘Nee! Het dode kind is van jou en het levende van mij.’ ‘Breng mij een zwaard (de man bij de tafel heeft dit in z’n hand), hak het levende kind (dat op de tafel ligt) in tweeën en geef hun ieder de helft...’ De echte moeder van het levende kind (die bij Salomo smeekt) kon de gedachte dat haar kind iets zou overkomen niet verdragen en riep uit: ‘Nee, heer, ik smeek u, geef het kind aan haar, maar dood het alstublieft niet!’ De ander (die bij de tafel zit) zei: ‘Als ik het niet krijg, krijg jij het ook niet. Hak het maar doormidden!’ Salomo deed de volgende uitspraak: ‘Het zal niet gedood worden. Geef het levende kind aan háár, want zij is de moeder.’ De echte moeder had liever dat haar kind niets overkwam en dat het bij de andere moeder zou zijn, dan dat het iets zou overkomen. Parodie? Omdat de personages als dwergen zijn afgebeeld, is dit tafereel waarschijnlijk een parodie op het verhaal uit het Oude Testament. Een thema als ‘oordeel’ is redelijk serieus en als je hier een parodie op maakt, kun je hier goed met anderen over praten en lachen. Parodie of niet, deze schildering en de tekst Sodoma Gomora geven aan dat de verhalen uit het Oude Testament bekend waren bij de inwoners van Pompei.

· 31 ·

Nawoord Na het een en ander onderzocht te hebben zijn we tot de conclusie gekomen dat religie erg bepalend was in het Romeinse leven. Dit blijkt niet alleen uit het feit dat het merendeel van de huize een lararium had, maar ook uit het feit dat de meeste tempels gelijk na de aardbeving van 62 herbouwd werden. We vonden het leuk deze opdracht te maken en kijken er naar uit alles in het echt in Pompei te gaan beleven.

Pascal Gunsch & Cor-Jan Heijlema

路 32 路

Bronnen Alle bronnen zijn het laatst geraadpleegd op 14 juni 2013. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

http://www.romeinspompeii.net/ http://www.pompeiisites.org/Sezione.jsp?titolo=la%20scultura&idSezione=647 http://wikipedia.org/ http://www.pompeiiinpictures.com/ http://www.pompeii.org.uk/ http://ww1.prweb.com/prfiles/2012/05/04/9477861/9578605_Pompeii-Apollo.jpg http://www.jmvl.nl/grieksegoden/ http://img255.imageshack.us/img255/34/romantempleot7.jpg http://www.thaliatook.com/OGOD/augusta.html http://photos.worldisround.com/photos/29/417/585_o.jpg http://photos.wikimapia.org/p/00/02/86/46/24_full.jpg https://sites.google.com/site/ad79eruption/pompeii/public-buildings/temple-of-venus http://www.scholieren.com/praktische-opdracht/10380 http://www.flickr.com/photos/70125105@N06/8127034908/sizes/o/in/photostream/ http://www.theoi.com/Gallery/F10.5.html http://sites.davidson.edu/csa/pompeii-and-circumstance-venus-pompeiana/ http://www.encyclo.nl/begrip/rhyton http://jvpoll.home.xs4all.nl/wdo/GEO/P/POMPEJI.HTM#map http://www.thecolefamily.com/italy/pompeii/slide26.htm http://www.ancientvine.com/pompeii_street.html http://romereisac.blogspot.com/2011/02/pompeii.html http://romenieuws.wordpress.com/2011/12/23/opnieuw-instorting-in-pompeii/ http://www.britishmuseum.org/whats_on/exhibitions/pompeii_and_herculaneum.aspx http://prezi.com/dnt-0rat0kmp/religion-in-pompeii-and-herculaneum-household-godsand-foreign-cults/ http://members.home.nl/keesdebrouwer/romeinen/11_pompeii.htm http://museumvictoria.com.au/pages/9080/jtp-signature_objects_slideshow.pdf http://www.larp.com/legioxx/Solomon.jpg http://museumvictoria.com.au/pages/9488/ip_g_exhibition_notes_a_day_in_pompei.pdf http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=1+Koningen+3%2C1-28&id18=1&l=nl&set=10 http://www.mythindex.com/greek-mythology/S/Sabazius.html http://www.britishmuseum.org/ http://museumvictoria.com.au/melbournemuseum/discoverycentre/pompeii/ http://www.proprofs.com/flashcards/story.php?title=art-history-final_4 http://my.opera.com/JohnWilliamGodward/blog/9-scenes-villa-of-the-mysteries http://www.rome101.com/Topics/Pompeii/Mysteries/ http://classconnection.s3.amazonaws.com/771/flashcards/889771/jpg/mystery_5132027 6064128.jpg

· 33 ·

(0.1) Een beeldje van een faun in het impluvium (bak om regenwater op te vangen) uit het Huis van de Faun. Een faun is een geest van het bos die vaak geassocieerd wordt met Pan (de god van woud en de herders). 路 34 路