Bouwen aan groene ketens bijeenkomst: 7 oktober 2015
lokatie: Honig Complex Nijmegen
Anne-Marie Rakhorst: ‘Ga op zoek naar tegenstand en verschil’ fotografie: Peter Laarakker ©
‘Innovatie ontstaat als mensen elkaar onverwacht ontmoeten, zoals in de kroeg’, opent Annemarie Rakhorst haar presentatie. ‘Als mensen gaan samenwerken, dan begint de verandering.’ Rakhorst vertelt over haar duurzaam ondernemerschap dat begon bij Ingenieursbureau Search. ‘Circulaire economie kan lukken. Maar we moeten bij het geld beginnen. Want daar draait het altijd om.’ Gezonde gebouwen Er is veel mis met vastgoed. En het probleem van leegstand is er overal. ‘We moeten leegstand zien als een kans’, benadrukt Rakhorst. ‘Het wordt tijd dat we de bestemming van vastgoed losmaken van de functie. ‘Maar
I
k pleit er sterk voor om een groot deel van het geld dat nu vanuit
Hierbij brengen sloopbedrijven de materialen die vrijkomen bij slopen,
de pensioengelden naar het buitenland vloeit, te investeren in de
renoveren of beheren van gebouwen terug in de kringloop. ‘De over-
duurzame projecten. Want het is gewoonweg veiliger dit te beleg-
heid kan een rol pakken door duidelijk te maken wanneer er op dit
gen in bedrijven die de wereld veranderen. Dat is beter dan het geld
gebied iets plaatsvindt in de regio. Zorg dat dat bekend is, dan kun je
op de bank te zetten en er nauwelijks rente over krijgen.’ Rakhorst
de kringloop sluiten.’
vertelt dat inmiddels een groep van 71 bedrijven onderdeel uitmaakt van Charter, een organisatie die de Sustainability Development Goals on-
Rakhorst wijst ook op de pro-
derschrijft. ‘Er is iets aan het veranderen. Pensioenfonds PGGM maakt
ducten binnen een gebouw. Want
bijvoorbeeld de shift naar duurzaam ethisch beleggen. En het is nodig.’
Drempels en voorwaarden
Rakhorst werkte aan heel veel duurzame projecten. Dit zijn drempels
de inrichting wijzigt gemiddeld 8 x in een levenscyclus van een
Rakhorst geeft een aantal voorbeelden van kansen in de circulaire eco-
en voorwaarden die zij vaak tegenkomt:
gebouw. ‘Betrek de leveranciers
nomie, zoals het terughalen van grondstoffen van mobiele telefoons,
1. De belangrijkste drempel is dat we veel meer tijd besteden aan
bij jouw wensen, want daar zit
of woningen. ‘De slopers zijn de golddiggers van de toekomst’, vertelt
problemen dan aan oplossingen. Er is veel angst.
de kennis. Kijk naar het ontwerp
ze een geboeid publiek. ‘Het is de ultieme schoonheid: alles zo maken
2. Duurzaamheid is een heel groot onderwerp. Maar de sfeer is aan
van deze producten. Vraag
dat je het gewoon weer uit elkaar kunt halen. Grondstoffenstromen
het veranderen. We moeten gewoon, en dat dringt door. Zelfs tot aan
blijven zo schoon en geschikt voor hergebruik. Dat biedt kansen’. Ook
minister Kamp.
voor de regio Nijmegen/Arnhem ziet Rakhorst mogelijkheden. ‘Jullie
3. We moeten werken aan positieve businesscases en funding. Zorgen
moeten trots zijn op wat er hier al bereikt is. En vervolgens dit veel
dat we elkaars taal leren spreken. Want een winstgevende busines-
beter uitdragen. En ga internationaal’.
scase is voor een NGO echt iets anders dan voor een pensioenfonds.
om producten die we kunnen hergebruiken.’ Gebouwen moeten een gezonde omgeving vormen. ‘Kijk naar schoolgebouwen. Die zijn echt
4. Veel meer kennisdelen. Maak het niet te moeilijk. Een WhatsApp
niet gezond. Het is toch erg dat we tomaten in kassen beter
Cirkelstad
groep aanmaken werkt ook. Kom in ieder geval uit je eigen silo. Ga
behandelen dan kinderen in
Kansen in de bouw zijn er volop. Rakhorst vertelt over het initiatief
op zoek naar tegenstand en verschil. Daar leer je van. Dan gaat het
schoolgebouwen?
Cirkelstad dat inmiddels draait in Rotterdam, Amsterdam en Utrecht.
lukken.
organisatie:
redactie:
vormgeving:
1 << bouwen aan groene ketens • oktober • 2015
Circulaire economie is van burgers en bedrijven ‘We moeten zorgen dat we een beweging maken. We maken vandaag een start met de agenda voor 2016. Want we moeten van praten naar doen’, aldus dagvoorzitter Paul Bleumink, Managing Partner bij Buck Consul-
samenwerken op basis van herkenbare thema’s, maar ook door concrete
Provincie partner in beweging naar circulaire economie
projecten. Tijdens het congres bepalen we onder meer voor welke thema’s
‘De aarde is uit evenwicht’, opent gedeputeerde Duurzaamheid Michiel Scheffer. ‘Wij moeten circulariteit van de
het meeste enthousiasme bestaat en wie in de komende weken bij het
grond krijgen om het evenwicht terug te krijgen. En de barrières zijn vooral organisatorisch.’ Volgens Scheffer
vervolg betrokken kunnen worden. We beginnen niet op nul. Er zijn al vele
moeten we naar andere waarden, dingen samen doen en dingen delen. ‘De aflopen jaren is er heel veel bereikt.
initiatieven in de regio. Het is ook een kwestie van de eindjes aan elkaar
Denk aan projecten als Biobased programma Oost-Nederland. De komende 4 jaar moeten we werken aan op-
knopen. De Groene Hub neemt nu het initiatief om de beweging op gang
schaling. Als provincie moeten we dit stimuleren, faciliteren en organiseren. De innovatiehubs zoals AVR Duiven,
te brengen op basis van haar ervaringen met smart mobility, bio-energie
GDF Suez, IPKW, Betuwe en Renkum, zijn er een voorbeeld van. Maar ook de Honig, waar we nu zijn. ‘We moeten
en circulaire economie.’ Dankzij zijn inhoudelijke kennis legde Bleumink
de kracht van deze regio gebruiken. De pitches van vandaag geven aan welke kant het opgaat. Maar we moeten
een goede verbinding tussen sprekers en mensen in de zaal.
ook een link leggen met Duitsland.’ Scheffer wil duurzaamheid opschalen door proeftuinen en innovatietafels
tants International. ‘Deze bijeenkomst is het begin van een meerjarig programma, waarin bedrijven, kennisinstellingen, burgers en overheden
mogelijk te maken. En ruimte te geven aan burgerinitiatief. ‘We hebben voor grotere partijen de EFRO-subsidies. Voor hele kleine bedrijven hebben we potjes. Voor middelgrote bedrijven hebben we revolverende fondsen, de Junckergelden en het ESFI-fonds. ‘Wij willen partner zijn in deze beweging naar een circulaire economie.’
Energie, water, afval en reparatie kansen voor regio De groeiende wereldbevolking, toegenomen welvaart, schaarste en verarming van grondstoffen en geopolitiek zijn volgens Ton Bastein van TNO redenen genoeg om de circulaire economie te omarmen. ‘En vergeet hergebruik en deelgebruik niet. Besparen heeft heel veel impact, onder meer op CO2-niveau. ‘Want er zijn schaduwkosten gerelateerd aan CO2-uitstoot. Die kosten worden vaak niet in Nederland, maar in andere
Om circulaire economie in de regio succesvol te ma-
De industriesector springt er in de regio niet echt
Gemeente pakt door rol stimuleren innovatie
ken, moeten we volgens Bastein materiaalstromen op
uit, volgens Bastein. ‘Maar echt opvallend is de grote
‘Handhaaf regels, stimuleer innovatie, wees een launching customer,
lokaal niveau analyseren. Sectoren en ketens moeten
groep bedrijven in de reparatie- en installatiesector,
en bouw aan netwerken.’ Dat zijn volgens Wethouder Duurzaamheid
met elkaar verbonden worden. En economische en
waar overigens ook heel veel en steeds meer ICT
Harriet Tiemens regels waarmee de overheid haar rol in de circulaire
regionale aspecten moeten lokaal verankerd worden.
wordt toegepast.’ De analyse geeft volgens Bastein
economie kan oppakken. ‘Handhaven, normen vaststellen, eisen stel-
TNO maakte een kleinschalige analyse van de kansen
handvatten voor nader onderzoek en brainstorms over
len aan energiebesparende maatregelen. Daarmee kunnen we al heel
van de regio Oost-Nederland. ‘Het plaatje is helder.
de circulair perspectieven. ‘Denk out-of-the-box. Want
veel doen. Maar ook door het stimuleren van innovatie, door een goed
Energie, water en afvalbeheer lopen hier aan kop’,
we hebben verstorende krachten nodig die ons verder
vestigingsklimaat en het creëren van een goed inkoopbeleid.’ Volgens
aldus Bastein. ‘Met energie als grote winnaar, want
brengen. Disruptieve technieken. ICT kan hierbij hel-
Tiemens heeft de overheid de mogelijkheid circulaire economie een
65% van de omvang zit in energie. Maar de regio is
pen. En we moeten kijken naar de waardencase. Want
impuls te geven door op te treden als launching customer bij inkoop,
ook sterk in afval. De nabijheid van Duitsland biedt
een bedrijf als Interface gaat over meer dan alleen
aanbestedingen en contractvorming. Power2Nijmegen, De Groene Hub,
hier ook kansen.’ Ook de zorgsector is een opvallend
cash. Het gaat ook over innovatiekracht, personeel
Energie Made in Arhem en het Nijmeegs Energie Convenant (NEC) laten
belangrijke sector in de regio. ‘Dat is belangrijk in het
en minder ziekteverzuim. ‘Circulaire economie gaat
zien dat bedrijven en inwoners mee willen doen. ‘Op die weg gaan we
kader van de circulaire economie. Want in deze sector
over verandering. ‘Begin met een brainstorm en
voort. We kunnen in de regio volop aan de slag met circulaire economie
worden veel grondstoffen gebruikt die impact maken.
stakeholderdialoog. Transformeer bijvoorbeeld de
en biobased materialen, aldus Tiemens. ‘De voormalige Stadsregio
Denk bijvoorbeeld aan disposables.’
reparatiesector naar een onderhoudssector. Kijk naar
krijgt in een nieuwe opzet nieuwe contouren. Daarmee kunnen we die
wat je al hebt en bouw daarop voort. ‘
kansen inlossen.’
landen, zoals China gedragen’, zegt hij. Reparatie en installatie
Pitches
Vincent Schakel
In 4 pitches lieten Innofase AVR Duiven, Hygear,
CO2 uit rookgassen, die onder andere gebruikt
pitch blijkt dat vertrouwen minstens zo belang-
Kenniscentrum Papier en Karton en GDF Suez
worden door de startup Carbon Mobile voor
rijk is als de technische innovatie.
zien hoe zij circulaire economie in de praktijk
koeltransporten.’
3. Vincent Schakel van GDF Suez vertelt over
brengen.
2. Hoe maak je van gassen geld? Die vraag stelt
de omschakeling van GDF Suez van een kolen-
1. Simon Frans de Vries van AVR vertelt hoe
Ellart de Wit van Hygear de zaal in zijn pitch. ‘Wij
centrale naar een duurzame energieleverancier.
AVR steeds verder inzoomt op het terugwinnen
leveren industriële gassen en maken daarbij ge-
‘We ontwikkelen 30 ha. Het is een kleinschalige
van materialen. ‘We zijn bijvoorbeeld bezig met
bruik van innovatieve technieken. Wij zagen dat
opwekking, want we gaan van 600 MegaWatt
metalen uit vliegas. Dat zij hele fijne deeltjes.
gas een restproduct was bij veel klanten. Daar
naar 28 MegaWatt. Maar het gaat erom dat we
We zitten nu op 70%, en er is een economische
hebben we business case omheen gebouwd.
kennis opbouwen. Kennis van zonne-energie,
incentive om door te ontwikkelen. Ook halen we
Want het gaat uiteindelijk altijd om geld.‘ Uit zijn
bioraffinage en warmteleveringen. En kennis lees verder -->>
2 << bouwen aan groene ketens • oktober • 2015
Anouk Dantuma
over samenwerkingen. We staan open voor allerlei nieuwe initiatieven.’ 4. ‘Het gaat om het inrichten van circulaire papierketens.’ In Gelderland is 42% van de papierfabrieken van Nederland gevestigd. Er gebeurt dus het nodige in deze sector in de regio. Anouk Dantuma werkt bij het KCPK landelijk aan initiatieven op circulaire economie in deze sector. ‘Hoewel papier al uitermate goed wordt gerecycled (81%), werken we nog steeds
Debat: het gaat vooral om de verbinding
aan verbetering. Bijvoorbeeld door te zoeken naar alternatieve biobased vezels van reststromen, zoals gras.’ Volgens Dantuma is het met name door EU wet- en regelgeving lastig nieuwe verpakkingen op de markt te brengen.
Simon Frans de Fries
Vincent Schakel
Dagvoorzitter Paul Bleumink was in zijn element tijdens het debat. Hij wist panelleden en de zaal goed met elkaar in gesprek te krijgen. De rode draad van alle thema’s was dat het gaat om het verbinden: van onderwijs, bedrijven, sectoren en overheid. Dan komt er ruimte voor nieuwe businessmodellen.
Circulaire economie en de wetenschap Dubbelinterview Annemieke Traag en Jan Jonker Annemieke Traag werkt samen met Hoogleraar Toine Smits van de RU
Thema 1: Reststromen/Materiaalstromen
‘Financiering aan het begin van de keten is precies
aan de het project Circulaire Economie Delta Oost. Inmiddels spreken zij
We hebben voldoende restromen, maar hoe houden
één van de grote problemen, reageert Annemarie
met verschillende onderwijsinstellingen, banken en valleys in de regio om
die materialen in de regio? Gerard van Gorkum, ARN
Rakhorst. ‘Dat is voor de bank niet interessant. Kijk
circulair ondernemerschap te bevorderen. Om zo de concurrentiepositie
reageert: ‘Het gaat met name om de rollen die je wilt
naar Innovatielink. Zij maken financieringskaarten
van de regio internationaal te versterken. ‘Bedrijven kunnen vragen neer-
vervullen. Ik ben blij met een gemeente die wil faci-
voor ondernemers. Dat hebben we nodig. We moeten
leggen bij studenten van de WUR, RU, ROC’s, VHL. Op die manier ontstaan
literen en organiseren. Er zijn heel veel middelgrote
onze rollen goed opschrijven. Want het gaat bij ieder-
er Living Lab’s voor ondernemerschap in de circulaire economie.’
bedrijven met hele goede ideeën. De kunst is om ie-
een om andere bedragen.
Prof. dr. Jan Jonker vindt dat we krachten moeten bundelen. ‘We moeten
dereen bij elkaar te brengen. Ook Jan Jonker vindt dat
Stefan Blakenborg van Enki Vergisters verwerkt ook
komen tot campus activiteiten. Niet op een universiteit, maar op bedrijfs-
we het moeten gaan organiseren. ‘We moeten naar
reststromen. Zijn bedrijf maakt vergisters, onder
terreinen, zoals het IPKW. We moeten krachten bundelen, werken aan
een schaalvergroting. Naar regionale businessmo-
meer voor grote restaurants en bedrijven. ‘Onze ver-
nieuwe businessmodellen om vandaaruit nieuwe waarden te creëren.’
dellen. Dat is lastig. Het woord gemakkelijk bestaat
gisters worden tot mijn eigen verbazing steeds kleiner.
Jonker vervolgt: ‘Er komt waarschijnlijk binnen twee jaar 1100 miljoen
voorlopig niet meer.’
Een ontwikkeling die ik niet had voorzien.’
euro vanuit de EU beschikbaar. Om daar gebruik van te maken, moeten
Marijn Nieuwenhuis van AmtR werkt aan ‘gebruik in
Klik Biomassa
we deze regio groot promoten.’
plaats van bezit’. ‘En we werken samen met 2Switch
Martine Groenewegen van De Klik BiomassaDHZ. ‘Wij
Hij noemt drie koplopers uit de regio: Interface, Auping en tenslotte Ron-
meubilair om gebruikt meubilair terug te halen uit
lanceerden in 2012 een online platform voor biomassa
deel. ‘Iedereen kent deze eierdozen in de regio. Maar deze ondernemer
kantoren. Maar we lopen tegen een financierings-
reststromen. Wij noemen het niet-afval, want we wil-
kan zijn concept niet aan de straatstenen kwijt. Daar moeten we aan
vraagstuk aan.’
len reststromen zoveel mogelijk lokaal hergebruiken.’ lees verder -->>
werken.’
3 << bouwen aan groene ketens • oktober • 2015
bezocht inmiddels 1100 bedrijven in de maakindustrie. ‘Deze bedrijven blijven vaak onbekend. Dat is zonde. Zo is een bedrijf uit Nijmegen dat filtersystemen heeft ontwikkeld voor het ruimteschip ISS. Maar ze zijn te bescheiden. ‘ Thema 4: Nieuwe verdienmodellen Er zijn veel kleine voorbeelden van nieuwe verdienmodellen. Maar het gaat niet van harte. Hoe kan dat? Jan Jonker: ‘Het is belangrijk om te kijken naar al die kleine initiatieven. Kijk maar eens naar de Nationale database
Thema 2: Bioraffinage Van LAB naar pilot blijkt lastig te zijn. ‘We laten in Wageningen zien het juist praktisch kan zijn’, zegt Christiaan Bolk van de WUR. ‘Dat doen we met grote en kleine partijen. Hoe maak je waarde van biomassa? Wij krijgen steeds meer vragen wat er allemaal mogelijk is met reststromen. Hier komen technologische en praktische kennis samen.‘ Annemieke Traag: reageert: ‘Ik doe opnieuw een oproep voor Living Lab’s. Want Nieuwe Businessmodellen die we hebben opgezet i.s.m. 15 hogescholen. Daar staan nu 500 kleine initiatieven in. Dat maakt het wel weer groot. Iedereen mag er gratis op grasduinen. Want ja, ik geloof in kleine start-ups. En het opschalen komt er achteraan. Google en Airbnb zijn immers ook klein begonnen.’ Theo Weijn van NXP vertelt hoe zij circulaire economie toepassen in hun bedrijf: ‘Ik werk op de afdeling facilitair. Wij gebruiken heel veel zuur, dat winnen we nu terug. Afgewerkt zwavelzuur vangen we nu op om her te gebruiken. Daarbij maken we ook graag gebruik van de denkkracht van studenten. En bovendien doen alle NXP bedrijven onderling een wedstrijd om zo energiezuinig te produceren.’ Ton Bastein: ‘Vaak gaat het bij Nieuwe Businessmodellen om oude toepassingen. Zoals van Wilt u meer weten over circu-
daar ontstaan prachtige voorbeelden waar je scholieren en studenten op
een industriële natwasserij waar ik heb gewerkt in 1993. Ook toen waren
laire economie, of in contact
kunt aan laten sluiten. Ook Richele Wind van HAN Biocentre pleit ervoor
partijen al bezig met modellen waarbij ze geen zeep leverden, maar
komen met anderen? Er zijn
studenten in te zetten. ‘Gebruik de studenten als denktank. Wij werken
schone textiel. Het gaat er dus om of je een functionele eis kunt afspreken
op Linkedin meerdere interes-
bijvoorbeeld met Schut Papier en Parenco op het gebied van reststromen.
met je afnemers. Dan zijn er overal ketensamenwerkingen mogelijk. Kijk
sante groepen zoals ‘Circulaire
En we werken met MKB-ers. Studenten denken Out-of-the-box.’
maar naar de reparatiesector in deze regio. Met name voor grotere bedrij-
economie en samenleving’ en ‘Circulaire economie’.
ven is het installeren van nieuwe componenten een hoop gedoe. Ontzorg Thema 3: Clean Tech
die bedrijven.’ Erik Toenhake van Dutch Spirit vertelt over zijn circulaire
Om circulaire economie waar te maken moeten we apparaten hebben die
maatpakken en werkkleding. ‘Onze werkkleding is 100% recyclebaar en
het mogelijk maken. In het debat bleek het ook hier te gaan om het leg-
is op de beurs A+A Düsseldorf te zien. Soms kun je innovaties heel dicht
gen van verbindingen tussen bedrijven, sectoren en onderwijs. Annemarie
bij jezelf houden. En ook ons grootste probleem is inderdaad de funding.’
Rakhorst: ’We moeten technische bedrijven koppelen aan ICT-bedrijven zodat mensen met domotica aan de slag kunnen. Van bedrijf naar bedrijf
Thema 5: Samen met de buren
is het redelijk geregeld, maar voor consumenten is dat nog lastig. Jan
De regio moet aanhaken bij Duitsland. Hoe doen we dat?
Jonker beaamt dit: ‘De ICT ontwikkeling gaat enorm snel. Maar probeert
Annemieke Traag: ‘Er is zeker sprake van een cultuurverschil. Ik heb veel
die ICT maar eens door te voeren. Bestel bijvoorbeeld maar eens een
in Duitsland mogen werken. Het is belangrijk dat we vertrouwen winnen.
duurzame badkamer.’ Geert Robben van Bouwmensen: ‘We bereiken
Als onze buren zien wat we aan kennis, ervaring en serieusheid in huis
de bouwwereld met behulp van onderwijs. Dan maak je de verbinding
hebt, zijn ze echt wel in ons geïnteresseerd. Zo lukte het om snel een
tussen de branches. Ik heb hulp nodig, want ik kan gewoonweg geen
gezamenlijk energieprogramma met NordRhein WestFalen op te zetten:
projectmanagers vinden. Maarten Barckhof van Duurzame stagehub. ‘Wij
dat was in 3/4 jaar klaar.’
hebben studenten die kunnen helpen. Dit is een samenwerkingsverband van de HAN, RU en VHL. Wij koppelen studenten uit WO en HBO aan
Maar wat gebeurt er als er grensoverschrijdend transport mogelijk
duurzame projecten.’
wordt? Simon Frans de Vries, Duiven AVR: ‘Wij kijken hier inderdaad naar.
Een ander voorbeeld van verbindingen tussen onderwijs en bedrijfsleven
We zien zeker exportmogelijkheden voor hoogwaardige restmaterialen.
is Groene Grachten uit A’dam. Ook Joost Bouman, innovatiemakelaar
Afval en chemiewereld werken echter met hele andere processystemen,
van RNCT, verbindt bedrijven met onderwijs en bedrijven onderling. Hij
die moeten op elkaar aangesloten worden. Dat zijn de vragen van de toekomst.’
4 << bouwen aan groene ketens • oktober • 2015