Van de redactie Deze artikelenreeks en rubriek, oorspronkelijk opgezet onder de noemer “Hedendaagse Nederlandse heraldische ontwerpers/tekenaars” gaan we in overleg met de auteur, in ‘een wat breder verband trekken’. Eerder al geconfronteerd met bijdragen over heraldici met bijvoorbeeld een historische
achtergrond en opleiding, die bijvoorbeeld wel wapens ontwierpen, maar zo’n wapen per se niet creatief uitvoerden of tekenden, gaven soms al aan, dat de bovengenoemde subtitel niet altijd “de lading dekte”. En in deze bijdrage treffen we zowaar een pure ambachts-kunstenaar in houtbewerking aan, die weliswaar net over de grens, in België werkzaam is.
Hedendaagse heraldische ontwerpers en ambachtskunstenaars (20)
Patrick Damiaens, houtornamentist en heraldisch houtsnijder
P
atrick Damiaens wordt wel de laatste voltijdse houtornamentist van Vlaanderen genoemd, omdat hij gespecialiseerd is in de authentieke Luikse ornamentiek. Een metier waar je monnikengeduld bij nodig hebt. Hij modelleert het hout zolang totdat hij de per-
Foto: Philippe Debeest Jaargang 20 2014
Bernard Grothues
fectie gevonden heeft en dat in de oorspronkelijke Luikse stijl. Dat was de lokale interpretatie van de Franse hofstijlen, maar met in de uitvoering een eigen identiteit, gedetailleerd en verfijnd, die geraffineerd en nooit als te zwaar overkomt. Hoe raak je geïnteresseerd in een oud ambacht als ornamentist en meer specifiek in Luiks houtsnijwerk? De op 15 november 1966 in het Belgische plaatsje Maaseik geboren kunstenaar trok met zijn ouders overal mee naar toe. Ze gingen veel naar musea, soms tegen zijn zin. In de bieb keek hij altijd in de boeken die niet uitgeleend mochten worden: de dikke verzamelwerken over archeologie en kunstgeschiedenis. Hij volgde op het St.-Jansberg Instituut te Maaseik een zesjarige opleiding meubelmakerij, alvorens hij van 1986 tot 1989 een opleiding houtornamentist volgde aan het Don Bosco Instituut in Luik. Hij is voltijds zelfstandig houtornamentist sinds 1992 met verschillende specialisaties. Een daarvan is het in hout snijden van heraldische wapens in ‘De Luikse stijl’. Zijn eerste familiewapen dat hij in hout gesneden heeft was in 1993 voor de Familie Van Wersch-Van Weers uit Maastricht. De Luikse ornamentiek is een onderdeel van een totaaldecoratie, die in de achttiende eeuw in deze regio veel voorkwam. Limburg behoorde toen tot het Prinsbisdom Luik. Het wezen van de Luikse ornamentiek wordt in stilering en symmetrie gekenmerkt door detaillering en fijnheid in de uitvoering. Dit 133
Wapen en gesneden schild familie Odink
betekent onder meer dat de ornamentist uit deze school, heel creatief moet zijn om het karakter en de expressie vast te leggen. Het maakt dat deze decoratieve toepassingen nooit als te zwaar overkomen, eerder geraffineerd. Door die verfijning is het een heel delicate job. Damiaens werkt meestal in een houtdikte van 2,5 tot 5 mm, dit is gebruikelijk voor ornamenten op meubilair.
Familiewapens Odink en Meinhold Deze typische Luikse snijtechniek past hij ook toe op heraldische panelen in laag reliĂŤf, maar hoog reliĂŤf is weer een totaal andere techniek, het familiewapen van Odink is daar een voorbeeld van. Een schild met in blauw een handmerk in de vorm van de letter V, gaande over een omgekeerde letter V in goud.
Het schild draagt verder een helmkroon en de dekkleden zijn blauw, gevoerd van goud. Met het handmerk inclusief kroon, werd voor het eerst gezegeld op 12 februari 1793 door Derk Odink, gesubstitueerd scholtus te Hardenberg. Voordat Damiaens aan een opdracht begint, tekent hij het wapen op ware grootte. Elk technisch detail wordt precies uitgetekend. In sommige gevallen kan het voorkomen dat het onderwerp voor een familiewapen niet zonder meer kan dienen als blauwdruk voor het snijden van het heraldisch wapen in hout. Dat kan zijn omdat het ontwerp van klein formaat is, terwijl de klant een groot heraldisch paneel wenst. In dat geval dient het familiewapen opnieuw ontworpen te worden. Als men het kleine ontwerp domweg groter
Familiewapen Meinhold en gesneden schild
134
Heraldisch Tijdschrift
Wisseltrofee Concordia Peer (B)
maakt, kloppen de verhoudingen of de compositie niet meer. Heel belangrijk is ook dat het reliëf past bij de afmetingen van het wapen. Patrick Damiaens ontvangt opdrachten uit binnen- en buitenland. Zo kreeg hij ook het verzoek voor een familiewapen van de familie Meinhold, waarvan de voorouders vermoedelijk afkomstig waren uit Stettin, het huidige Szczecin in Polen. Het blauwe schild met anker werd vermoedelijk voor het eerst gebruikt door Christian Meinhold op 1 juni 1709. Hij was apotheker. Het anker symboliseert de trouw, de rozen staan vermoedelijk voor de waarheid. De oude wapenspreuk ‘Treu und Wahr’ lijkt dat te bevestigen.
Veelzijdig ambachtskunstenaar Elk jaar gaat Damiaens enkele keren naar Versailles om er het houtsnijwerk en het karakter ervan te bestuderen. En telkens vallen hem weer andere details op. Met het oog op research verzamelde Patrick al zo’n 500 boeken met illustraties van ornamenten. Som mige dateren uit de negentiende eeuw. De ambachtskunstenaar viste ze op in antiqua riaten. Alleen al de voorbereiding van een opdracht, het opzoeken en het tekenwerk kan heel arbeidsintensief zijn. Voor hij aan een opdracht begint, tekent Damiaens het ornament en het meubel op ware grootte. Elk technisch detail, lijstwerk en decoraties tekent hij precies uit. Vervolgens maakt hij met een rood schetspotlood de ornamentkeuze, waarvan later de blauwdruk wordt gemaakt. Met deze tekeningen bezoekt hij de meubelmakers waarmee hij samenwerkt. Het maken van een meubel besteedt hij uit. “Je kan niet tegelijk een goed meubelmaker zijn en een goed ornamentist”, is zijn filosofie. Damiaens gebruikt bij voorkeur Franse eik, ”kwartier gezaagd”, een houtsoort die zich uitstekend leent voor dit soort werk. Na enkele weken kan hij de eerste panelen ophalen bij de meubelmaker waarna zijn werk kan beginnen. Weken tot maanden kan het duren voor alle aparte meubeldelen gedecoreerd zijn met de fijnste ornamenten. Met respect, geduld en Jaargang 20 2014
Familiewapen Six in “laag reliëf”
veel vakmanschap sculpteert Damiaens elk motief dat hij met de juiste expressie en karakter heeft vastgelegd, waarna ze terug naar de meubelmaker gaan die ze met zorg en op authentieke wijze in elkaar past. Hij is een veelzijdig ambachtskunstenaar. Naast Luiks meubilair en ornamentiek vervaardigt hij in samenspraak met andere specialisten trappen, lambriseringen, schrijnwerk en restauraties.
Sterre der Zee en Museum aan het Vrijthof “De bestellingen die ik krijg zijn velerlei en verschillend. Hierbij wil ik de opdrachtgever graag ideeën aan de hand doen. Zoals bijvoorbeeld bij een Duitse tandarts, die ik voorstel135
Voorbeelden van precisiewerk
de, een festoen te laten maken, waarin zijn monogram en zijn tandartsinstrumenten verwerkt waren. “Soms krijg je dan opdrachten, die je na aan het hart liggen”, zegt hij. “Dat was onder andere het vervaardigen van het draagstel in 2002 voor het Dragersgilde van de Sterre der Zee” het genadebeeld, dat te zien is in de Mérodekapel van de Onze Lieve Vrouwe Basiliek te Maastricht, een opdracht waar ik nog steeds trots op ben”. Ook voor de verbouwing van het Museum aan het Vrijthof te Maastricht, droeg hij een steentje bij. In de ‘Ancien Regime Zaal’, hoofdzakelijk gewijd aan de kunstambachten uit de achttiende eeuw, treft u een van zijn werken aan. Het in eikenhout gemaakte ornament is gesneden in ‘rococo-stijl’, een appliqué met engelenkopje, nu opgenomen in de vaste collectie van het museum. Speciaal voor de TEFAF ‘Art and Antiques Fair’ 2013 in Maas tricht werd een educatieve film gemaakt over het wordingsproces, die nu in het museum te Maastricht samen met de creatie te bewonderen zijn. Dat om de bezoeker een goed beeld 136
te geven van de complexiteit van zijn metier. De opleiding die hij ooit volgde, wordt wegens gebrek aan belangstelling met sluiting bedreigd. „Wie gaat straks ons patrimonium bewaken?” Damiaens werkt gestaag door. „Ik probeer zo veel mogelijk te maken. Over honderd jaar ben ik er niet meer, maar mijn werk zal er wel nog zijn!”
Chronogram
WAPENS OF SCHRIJNEN IN HOOG- EN LAAGRELIËF HOE OOK ZIJN WERK BESCHOUWD HET IS LUIKSE LIEFDE ARTISTIEK UITGEBEELD IN EIKENHOUT (2014) Bernard Grothues Informatie: Via de website www.patrickdamiaens.be zijn een aantal blogitems te bekijken met uitgebreide informatie en verschillende modellen. Heraldisch Tijdschrift