MYKONOS DAYS - ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜΕΡΕΣ - MUNICIPALITY OF MYKONOS - ΔΗΜΟΣ ΜΥΚΟΝΟΥ by pelpal productions

CMY

ΗΜΕΡΕΣ

M Y K O N O S DAYS

ΔΗΜΟΣ ΜΥΚΟΝΟΥ MUNICIPALITY OF MYKONOS

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ | PRODUCTION pelpal productions Mykonos - Athens Tel. 0030 6977376522 www.pelpal.gr

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ | PHOTOGRAPHS Βαγγέλης Πελέκης | Vangelis Pelekis Σε διαφορετική περίπτωση, το όνομα του εκάστοτε δημιουργού αναφέρεται στη λεζάντα. In any other case, the name of the artist is noted in the caption.

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ | DESIGN Λίλα Παλαιολόγου | Lila Paleologos ΚΕΙΜΕΝΑ | TEXTS Όπως υπογράφονται | As signed ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ | TRANSLATIONS pelpal productions ή όπως υπογράφονται | pelpal productions or as signed ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ | PHOTO EDITING pelpal productions ΑΠΑΓΟΡΕΎΕΤΑΙ Η ΚΆΘΕ ΕΊΔΟΥΣ ΑΝΑΔΗΜΟΣΊΕΥΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΎ ΥΛΙΚΟΎ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΕΙΜΈΝΩΝ ΣΕ ΈΝΤΥΠΑ Ή ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΆ ΜΈΣΑ ΧΩΡΊΣ ΤΗΝ ΈΓΓΡΑΦΗ ΕΞΟΥΣΙΟΔΌΤΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΔΌΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑ. ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΕΠΙΣΗΣ Η ΧΩΡΙΣ ΑΔΕΙΑ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΩΤΕΡΩ Ή ΟΠΟΙΑΔΗΠΟΤΕ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΥΣ Ή ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ. ΟΙ ΠΑΡΑΒΆΤΕΣ ΔΙΏΚΟΝΤΑΙ ΠΟΙΝΙΚΆ ΒΆΣΕΙ ΤΟΥ ΝΌΜΟΥ 2121/1993 ΠΕΡΊ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΉΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΊΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΟΥ ΙΣΧΥΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ALL RIGHTS RESERVED. NO PART OF THIS PUBLICATION MAY BE REPRODUCED OR REPUBLISHED, EITHER IN PRINT OR ELECTRONICALLY, WITHOUT THE EXPRESSED WRITTEN CONSENT OF THE PUBLISHER AND THE AUTHOR. VIOLATORS WILL BE PROSECUTED UNDER THE LAW 2121/1993 AND THE REGULATIONS OF INTERNATIONAL LAW APPLICABLE IN GREECE, FOR THE PROTECTION OF INTELLECTUAL PROPERTY.

I S B N 978- 960- 87 3 3 6 -7 -1

ΗΜΕΡΕΣ

M Y K O N O S DAYS

ΔΗΜΟΣ ΜΥΚΟΝΟΥ

MUNICIPALITY OF MYKONOS

2021

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ | CONTENTS

Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου: Πρόλογος Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos: Preface

13 15

Γιάννα Αγγελοπούλου - Δασκαλάκη, Πρόεδρος Επιτροπής «Ελλάδα 2021»: Χαιρετισμός Gianna Angelopoulos - Daskalaki, President of the “Greece 2021” Committee: Preface

17 19

Βαγγέλης Πελέκης: Εισαγωγή Vangelis Pelekis: Introduction

Συνοπτική Ιστορία της Μυκόνου | Brief History of Mykonos

Σταθμοί στην Χαρτογραφία της Μυκόνου Mykonos: Cartographical Milestones through the Ages Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2021 | Municipality of Mykonos Calendar 2021

Το Κάστρο της Μυκόνου | The Settlement of Kastro Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2020 | Municipality of Mykonos Calendar 2020

147

Ανεμόμυλοι | Windmills Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2016 | Municipality of Mykonos Calendar 2016

169

Πέτρος ο Πελεκάνος | Petros the Pelican Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2017 | Municipality of Mykonos Calendar 2017

185

Μαντώ Μαυρογένους | Manto Mavrogenous Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2018 | Municipality of Mykonos Calendar 2018

199

Δήλος | Delos Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2015 | Municipality of Mykonos Calendar 2015

215

Άνω Μερά | Ano Mera Ημερολόγιο Δήμου Μυκόνου 2019 | Municipality of Mykonos Calendar 2019

249

Ενδεικτική Βιβλιογραφία | Selective Bibliography

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

9 11

Χώρα Μυκόνου, αεροφωτογραφία, 1964. Mykonos Town, aerial photo, 1964.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ | PREFACE ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ίσως από τα πιο δύσκολα κομμάτια της σύνθεσης του θαύματος της Μυκόνου, είναι να ονομάσουμε τα μέρη του παζλ που συνθέτουν την παγκόσμια φήμη του νησιού. Είναι ένα παζλ-πρόκληση, που κατά καιρούς πρέπει να αντιμετωπίζουμε, γιατί έτσι συνειδητοποιούμε τις αρετές του τόπου μας που οφείλουμε να προστατέψουμε. Συνειδητοποιούμε ταυτόχρονα και τους προβληματισμούς που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, δίνοντας απαντήσεις. Η Μύκονος είναι σίγουρα το Αιγαίο Πέλαγος που την περιτριγυρίζει διαμορφώνοντας μοναδικές παραλίες. Είναι πράγματι αγαθή τύχη οι τόσες πολλές αμμουδιές συγκεντρωμένες στο νησί μας. Η Μύκονος είναι σίγουρα η μοναδική αρχιτεκτονική της που ξεκινά από το ταπεινό μνημείο της υπαίθρου, το αγροτόσπιτο ή «χωριό», με αποκορύφωμα το σύμπλεγμα της Παναγιάς Παραπορτιανής, κτίσματα που έκαναν τα μεγαλύτερα ονόματα της Αρχιτεκτονικής να σιωπήσουν με περισυλλογή, μπροστά στο ανθρώπινο μέτρο που όρισαν. Η Μύκονος είναι σίγουρα οι ντόπιοι, οι Μυκονιάτισσες και οι Μυκονιάτες, που με την φιλοξενία τους άνοιξαν την πόρτα του νησιού με χαμόγελο σε όλο τον κόσμο, διαδίδοντας τις βάσεις του ποιοτικού τουρισμού, που δεν είναι άλλες από την απλόχερη ελληνική φιλοξενία και το σεβασμό στο διαφορετικό. Η Μύκονος είναι το μοναδικό φυσικό περιβάλλον της, το οποίο ερέθισε την ελληνική μυθολογία, μιας και ο Ηρακλής έθαψε, κάτω από τα βράχια της, Γίγαντες κατά την Γιγαντομαχία. Με τη Δήλο να στέκει δίπλα της, συνεχίζει να βρίσκεται στο ιερό κέντρο των Κυκλάδων και των εξελίξεων. Δυναμική ανάπτυξη, σύγχρονες προκλήσεις, ποιότητα παρεχόμενων υπηρεσιών και πολιτισμού, διατηρούν το νησί στην κορυφή των επιλογών, κατοχυρώνοντας δικαίως τον τίτλο «πρωτοπόρος παγκόσμιος τουριστικός προορισμός». Ένας τίτλος, μια κατάκτηση, που εκτός του θετικού πρόσημου μιας τέτοιας φήμης, επιβάλλει και μια μεγάλη ευθύνη προστασίας και διατήρησης του χαρακτήρα της. Το βιβλίο αυτό, όπως εξάλλου και τα ετήσια ημερολόγια του Δήμου Μυκόνου που ενσωματώνει, σκοπό έχει να παρουσιάσει μέρος της ταυτότητάς μας αλλά και να προτρέψει στο σεβασμό και τη διατήρηση όλων εκείνων των στοιχείων που έκαναν τη Μύκονο έναν τόπο ζηλευτό, με υψηλό βιοτικό επίπεδο, όπου αξίζει κανείς να ζει ή να επισκέπτεται. Γι’ αυτό απευθύνεται και στους ντόπιους και στους επισκέπτες μας. Με την ευκαιρία της επετείου για τα 200 χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821, η αναγνώριση, η βαθιά γνώση και η ανάδειξη κάθε τοπικής ταυτότητας είναι αναγκαστική συνθήκη προστασίας και προβολής του πολιτισμού μας. Κωνσταντίνος Π. Κουκάς Δήμαρχος Μυκόνου

Tο Άντρον του Ηρακλέως στον Κύνθο, Δήλος. The Grotto of Heracles on Mount Kynthos, Delos.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ | PREFACE

international reputation is indeed a hard task. This is a challenging puzzle which we have to face from time to time. In doing so, we can both appreciate the inherent qualities of the island which ought to be protected, and also register the critical issues which need to be resolved. Mykonos. Τhe Aegean Sea which surrounds the land, forming numerous sandy beaches. A truly unique occurrence on such a

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

The “Mykonos” phenomenon consists of several elements; to define and identify all the diverse fragments which generate its

small island. Mykonos. Τhe distinctive local architectural style, spanning from the humble farmhouse (the “horio”) in rural areas to the majestic complex of the Paraportiani church at the Kastro area in Town. Edifices such as these have been admired time and again by renowned personalities among the international architectural elite, for the remarkable manifestation of scale between man and landscape. Mykonos. Τhe local inhabitants, Mykonian men and women, who, through the years, have been warm and welcoming hosts to numerous visitors. Τhey have managed to establish the basis of high-quality tourism, which is no other than the legendary Greek hospitality alongside great respect for diversity. Mykonos. Αn extraordinary landscape which has triggered several myths since ancient times. It was Heracles who, during the battle between Gods and Giants, managed to defeat the Giants and bury them under the huge granite rocks of the island. Situated next to Delos, the sacred birthplace of Apollo, Mykonos continues to be at the heart of the Cyclades not only geographically but also as a landmark in the hospitality and tourism industry. Ground-breaking development, contemporary challenges, high-quality services and cultural events, all place the island at the top of the list in tourist preferences. Mykonos has justifiably earned the title of “a pioneering international tourist destination”. Such a reputation, positive in stature as it might be, also presents a grave challenge to the current municipal administration: the protection and preservation of the essential character of the island. This edition, which comprises the annual calendars of the Municipality of Mykonos, aims not only at presenting parts of our identity but also at encouraging respect and appreciation for all those elements which made Mykonos a blessed land. A region of high living standards, a land worth visiting or living in. We offer the present publication to both local inhabitants and foreign visitors, as we firmly believe that the more we explore our own homeland, the better are we able to protect and conserve it. Mykonos itself shows us the way. On the occasion of the 200-year anniversary since the Greek Revolution of 1821, we acknowledge that profound understanding and endorsement of every local identity are essential prerequisites for safekeeping and promoting our cultural inheritance. Konstantinos P. Koukas Mayor of Mykonos

Το Παλιό Λιμάνι, Χώρα Μυκόνου. The Old Port, Mykonos Town.

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ | PREFACE ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Μύκονος, «ένα κομμάτι πατρίδα, ένα βραχόνησο Αιγιαλίτικο μέσα στα κύματα», όπως την περιγράφει η Μυκονιάτισσα συγγραφέας Μέλπω Αξιώτη, προβάλλει, εδώ και χρόνια, την Ελλάδα σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν είναι μόνο οι πολυθρύλητες φυσικές ομορφιές του νησιού που προσκαλούν τον επισκέπτη να το γνωρίσει, αλλά και η ιστορία, η παράδοση και η διαδρομή του. H Μύκονος που θαύμαζε ο Καζαντζάκης και ο Εγγονόπουλος, ο Λε Κορμπυζιέ και ο Καμύ, που ζωγράφιζε ο Μόραλης και αποτύπωνε ο Κεφαλληνός στα σπουδαία χαρακτικά του. Η Μύκονος της μουσικής, της χειροτεχνίας και της ντοπιολαλιάς, των ξωκλησιών και των παλιών σπιτιών, με το όνομα του ιδιοκτήτη ανάγλυφο στην εξώθυρα. Και, βέβαια, η Μύκονος της ηρωικής Μαντώς Μαυρογένους, που μπήκε στον Αγώνα με ορμή για τη διεκδίκηση της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας μας. Ενταγμένη από την αρχή στην επικράτεια του νέου Ελληνικού Κράτους, η Μύκονος διατηρεί, έως τις ημέρες μας, την ξεχωριστή της ταυτότητα, συνδυάζοντας τη μοναδικότητα του τοπίου και την πλούσια ιστορική κληρονομιά με την παγκόσμια τουριστική φήμη, την ποιότητα της φιλοξενίας, την επιχειρηματικότητα, την ανάπτυξη. Ο Δήμος της Μυκόνου συνεχίζει να υπερασπίζεται όσα κάνουν το νησί μοναδικό, εντός και εκτός συνόρων. Το αποδεικνύει τούτο το σπουδαίο λεύκωμα που τέθηκε υπό την αιγίδα της Επιτροπής, αλλά και η άμεση ανταπόκριση στο κάλεσμά μας για συμμετοχή και συν-διαμόρφωση του επετειακού προγράμματος δράσεων και εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια μετά την Επανάσταση, τιμώντας το παρελθόν και ανοίγοντας ένα παράθυρο στο μέλλον. Με την πρόταση με τίτλο «Ταξίδι στις θάλασσες της εθνικής κληρονομιάς, από το 1821 έως το 2021» που υπέβαλε στην Επιτροπή, ο Δήμος Μυκόνου φιλοδοξεί να προβάλει τη ναυτική Μυκονιάτικη παράδοση, μέσα από τη δημιουργία υπερσύγχρονου τεχνολογικά πλωτού μουσείου και ανοίγοντας έναν πολιτιστικό διάλογο ανάμεσα στους Έλληνες και τους ξένους επισκέπτες. Πρόκειται για μια πρόταση που θα συνεχίσει, για χρόνια, να αποφέρει πολλαπλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη στον τόπο. Ο επέτειος των 200 χρόνων μετά την Επανάσταση είναι κτήμα όλων μας. Είναι κτήμα όλων των Ελληνίδων και όλων των Ελλήνων, όπου κι αν βρίσκονται στον κόσμο. Είναι, επίσης, μια ευκαιρία για κάθε τόπο της χώρας μας να υλοποιήσει δράσεις που θα εμπνέονται από το παρελθόν και θα αφήνουν μια παρακαταθήκη για το αύριο, έτσι ώστε να προχωρήσουμε με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση στον τρίτο αιώνα της σύγχρονης ιστορίας μας. Γιάννα Αγγελοπούλου - Δασκαλάκη Πρόεδρος Επιτροπής «Ελλάδα 2021»

Η Μύκονος από τον άτλαντα του Allain Manesson Mallet Description de l’ univers, 1683. Mykonos from the atlas Description de l’ univers by Allain Manesson Mallet, 1683.

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ | PREFACE ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Described by the Mykonian writer Melpo Axioti as “a piece of homeland, an Aegean rock amidst the waves”, Mykonos has been promoting Greece worldwide for years. It is not only the legendary natural beauty of the island that attracts the visitor, but also its history, tradition, and trajectory. Mykonos has been admired by Kazantzakis, Engonopoulos, Le Corbusier and Camus; it has been captured in Moralis's paintings and Kefalinos's superb engravings. Mykonos is the island of music, of handicrafts and dialects, of many chapels and old houses that have the owner's name inscribed on their front door. And, of course, Mykonos is the island of the heroic Manto Mavrogenous, who joined the Struggle for Independence and claimed our freedom and sovereignty. An integral part of the Greek State since its establishment, Mykonos preserves its distinct identity to the present day, combining the uniqueness of its landscape and its rich historical heritage with its global reputation as top tourist destination, its high-quality hospitality, entrepreneurship, and development. The Municipality of Mykonos continues to uphold everything that defines the island's uniqueness within Greece and beyond the country’s borders. This remarkable album, placed under the Committee’s auspices, is a testimony to this fact. So is the island’s immediate response to our invitation to be a part of the programme of actions and events celebrating the 200 years after the Revolution by honouring the past and opening a window into the future. The proposal entitled “A Journey to the Seas of National Heritage, from 1821 to 2021”, which the Municipality of Mykonos submitted to the Committee, aspires to showcase the Mykonian maritime tradition. It proposes to establish a state-of-the-art floating museum which will aim at initiating a cultural dialogue between Greek and foreign visitors. This proposal will continue to produce multiple social and economic benefits for the area for many years to come. The anniversary of 200 years after the Revolution is our collective inheritance. It belongs to all Greek women and Greek men, wherever they live in this world. It is also an opportunity for every part of our country to implement projects inspired by the past and leaving a legacy for the future, allowing us to move forward in the third century of our country's history with greater confidence. Gianna Angelopoulos - Daskalaki President of the “Greece 2021” Committee

Καλό Λιβάδι. Kalo Livadi beach.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ | INTRODUCTION ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε έναν τόπο σαν κάτι σταθερό, µε αναμενόμενες αλλαγές, µε νόμους, με ιστορία, με παράδοση. Μέσα στα τοπία αυτά ζούμε και επεμβαίνουμε καθημερινά, μιας κι αυτός είναι ο τρόπος να αναπτύσσουμε την οικονομία μας ή αλλιώς τον τρόπο ζωής μας. Το αποτύπωμα που αφήνουμε στο χώρο μας είναι σίγουρα η ταυτότητά μας. Και όσο πιο δυναμικός προβάλλει ο οικονομικός παράγοντας στη ζωή μας, τόσο πιο δραματικές και γρήγορες είναι οι αλλαγές που συμβαίνουν γύρω μας, αλλαγές σε νοοτροπίες αλλά και στο περιβάλλον. Η αλλαγή είναι κάτι που συνήθως µας φοβίζει, κάτι που δεν καταλαβαίνουμε εύκολα και σίγουρα χρειάζεται καιρό για να την συνηθίσουμε. Σίγουρα όμως οι μεταμορφώσεις ενός τόπου είναι και η εξελικτική του πορεία στο χρόνο. Τα οράματα και οι επιδιώξεις μας, ο τρόπος που χρησιμοποιούμε και παρεμβαίνουμε στο φυσικό περιβάλλον, αποτυπώνεται σε κάθε έκφραση δημιουργίας και τέχνης, όπως η φωτογραφία, η ζωγραφική, η αρχιτεκτονική, η μαγειρική κλπ. Η καταγραφή λοιπόν αυτής της εξέλιξης μπορεί να λειτουργήσει ως ένας σοβαρός γνώμονας για την αξιολόγηση της πορείας μας. Οι φωτογραφίες αυτής της έκδοσης είναι µια προσωπική διαδρομή-καταγραφή της ματιάς μου για τα τελευταία 35 χρόνια, η οποία εκφράστηκε και μέσα από ετήσια ημερολόγια του Δήμου Μυκόνου. Σκοπός ήταν η καταγραφή αυτή να συμβάλλει κάθε χρόνο στην συνειδητοποίηση της πορείας μας. Έτσι, ευχαριστώ τη δημοτική αρχή για την τιμή που µου έγινε, να μου εμπιστευθεί την παρουσίαση της ιστορίας και της μοναδικής ομορφιάς αυτού του τόπου. Η φωτογραφική προσπάθεια εστίασε σε όλα εκείνα τα στοιχεία της Μυκόνου που µας κάνουν περήφανους και ασφαλείς που ζούμε στον τόπο αυτό. Είναι τα στοιχεία που άντεξαν στον χρόνο και συνέβαλαν στο να γίνει η Μύκονος παγκόσμιος μύθος, στοιχεία που πρέπει να διατηρηθούν και να ενισχυθούν με κάθε τρόπο. Η Μύκονος είμαστε εμείς και οι επιλογές μας. Βαγγέλης Πελέκης Μύκονος 2021

Θερισμός, Άνω Μερά. Harvest, Ano Mera.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ | INTRODUCTION ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

We usually perceive the place we live in, as something static, with foreseeable changes, inherent laws, history and tradition. We sustain ourselves by constantly imposing ourselves on the landscape, as this is our way of developing a local economy and way of life. The footprint we leave upon our habitat surely becomes our identity. The more dynamic the financial aspect of our livelihood becomes, more dramatic and faster are the transformations occurring in the environment and in people’s attitudes. This constant evolution can often be an upsetting process, hard to understand and time-consuming to get used to. The series of mutations in effect become the evolutionary trail of a place through time. Our visions and needs, how we perceive ourselves within our surroundings, i.e. the way we use and interfere with the environment, can all be imprinted in various forms of art, be it painting, photography, architecture etc. This representation process can be useful as an assessment for our future management. The photographs in this edition are an expression of my personal viewpoint during the past 35 years on the island. Many of them have already been published in the annual calendars of the Municipality of Mykonos. Therefore, I wish to thank the local administration for entrusting me with the presentation of local history and unique natural beauty of this island. I have focused on all those facets which make me feel content and sheltered living here, elements that have withstood the test of time and have managed to contribute into making Mykonos a renowned international destination. Never-the-less, it is these features that desperately need to be protected and preserved in every possible way. Our own choices will determine the way to the future. Vangelis Pelekis Mykonos 2021

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΙΣΤΟΡΙΑ

HISTORY

Ο Γιαλός, Χώρα Μυκόνου. The Waterfront, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ

Η Μύκονος (86,1 km2) αποτελεί ενιαίο νησιωτικό σύμπλεγμα μαζί µε τη Δήλο, τη Ρήνεια και μερικές γειτονικές βραχονησίδες. Σύμφωνα µε την ελληνική μυθολογία υπήρξε κάποτε µία βίαιη σύγκρουση Ολύμπιων Θεών και Γιγάντων. Ο μύθος αναφέρει πως ο Ηρακλής, ο απαραίτητος σύμμαχος των Θεών, αντιμετώπισε τους τελευταίους, τους «υγιεινότατους» Γίγαντες στη Μύκονο, τους οποίους και έθαψε κάτω από τεράστιους βράχους. Το βραχώδες μυκονιάτικο τοπίο µε τους διάσπαρτους, τεράστιους γρανιτικούς όγκους φαίνεται πράγματι σαν να δημιουργήθηκε σε μια µάχη γιγάντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περιοχή του Αϊ-Γιώργη του Σπηλιανού, µε την γοητευτική ομώνυμη εκκλησία και τους μεγάλους, αποστρογγυλωµένους γρανιτόλιθους, που μοιάζουν σαν να εκσφενδονίστηκαν από χέρια γιγάντων. Πιθανώς, το όνομα του νησιού προέρχεται από την λέξη «Μύκων», που δηλώνει το σωρό λίθων ή τον πετρώδη τόπο. Σε άλλη παράδοση, ως «Επώνυµος Ήρως» της Μυκόνου αναφέρεται ο Μύκονος, γιος του Ανίου, βασιλιά της ∆ήλου τον καιρό του Τρωικού πολέμου, που µε τη σειρά του ήταν γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Ροιούς. Στα ομηρικά χρόνια η Μύκονος συνδέεται µε το θάνατο και την ταφή του ήρωα του Τρωικού πολέμου, του Αίαντα του Λοκρού. Υπάρχουν πολλές και αξιόλογες μαρτυρίες ή λείψανα, για αρκετές προϊστορικές εγκαταστάσεις στη Μύκονο, όπως και στα γύρω νησιά Ρήνεια, Δήλο και Σταπόδια. Ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή της Φτελιάς, έφεραν στο φως ευρήματα από νεολιθικό οικισμό της 5ης χιλιετίας π.Χ., βεβαιώνοντας έτσι τη συμμετοχή της Μυκόνου στις εξελίξεις της απώτερης προϊστορίας. Οι πρωτοκυκλαδικοί τάφοι στην περιοχή Διακόφτης (ανασκαφή 1898), τα µεσοελλαδικά κατάλοιπα στη θέση Παλαιόκαστρο, ο θολωτός τάφος της υστεροελλαδικής-μυκηναϊκής περιόδου στη θέση Αγγελικά -ένας από τους ελάχιστους στις Κυκλάδες(σωστική ανασκαφή 1994), και θαλαµοειδείς μυκηναϊκοί τάφοι στην περιοχή του Κόρφου, υποδηλώνουν μια σχετική ακμή κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους και την ένταξη της Μυκόνου στα δρώμενα της εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα (3000-1100 π.Χ.). Αρχαϊκές και κλασικές ταφές βρέθηκαν και στους Κάτω Μύλους και στην Αλευκάντρα. Σημαντικό, επίσης, ταφικό εύρημα από τη Μύκονο είναι ο μεγάλος πιθαµφορέας (ύψος 1,30 µ.) του 7ου π.Χ. αιώνα, που βρέθηκε στην περιοχή Τρία Πηγάδια. Έχει ανάγλυφη διακόσμηση µε θέματα από την Άλωση της Τροίας.

Τα Τρία Πηγάδια και η εκκλησία του Άι Γιώρη. The Three Wells and the chapel of Aghios Georgios, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Κάρες και Φοίνικες λέγεται ότι ήταν οι πρώτοι κάτοικοι της Μυκόνου. Οι Ίωνες από την Αθήνα εγκαταστάθηκαν και κυριάρχησαν γύρω στο 1000 π.Χ. εκδιώκοντας τους προηγούμενους κατοίκους. Κατά την αρχαϊκή περίοδο (7ος - 6ος π.Χ. αιώνας), η Μύκονος αναφέρεται από τον αρχαίο γεωγράφο Σκύλακα τον Καριανδέα (6ος π.Χ. αιώνας) ως «δίπολις», καταδεικνύοντας έτσι, την ύπαρξη δύο αυτόνομων πόλεων. Ενώ σχεδόν σε όλες τις θέσεις της τρίτης χιλιετίας υπάρχουν ελληνιστικά, ρωμαϊκά ή μεσαιωνικά λείψανα, µόνο στο Παλαιόκαστρο και στο Κάστρο της Χώρας βρέθηκαν τμήματα αγγείων και οικοδομικά λείψανα όλων των περιόδων, πράγμα που δείχνει µία συνεχή ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα στις δύο αυτές θέσεις. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Σχολείου του Μάρκου Μαύρου στην περιοχή Κάστρο της Χώρας, όπου βρέθηκαν επάλληλες φάσεις κατοίκησης από την 3η χιλιετία π.Χ. μέχρι και τον 21ο αιώνα µ.Χ. (σωστική ανασκαφή 1993 και 2001). Στο Κάστρο της Χώρας και στο Παλιόκαστρο πρέπει να εντοπίζονται λοιπόν, και οι δύο αρχαίες πόλεις της Μυκόνου, οι οποίες ενώθηκαν διοικητικά κατά τον 2ο π.Χ. αιώνα και στις οποίες αναφέρονται οι λιγοστές αρχαίες μαρτυρίες. Από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι ακόμη και λίγες δεκαετίες πριν, κυρίως στο νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού, υπήρχαν πολλά αγροκτήματα. Τα αγροκτήματα ήταν ανεξάρτητες και απομονωμένες μονάδες, σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους. Δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από τις ελληνιστικές (Χωρία), αλλά και τις σημερινές αγροτικές εγκαταστάσεις της Μυκόνου (Χωριά), που αποτελούνται από τα χωράφια, το σπίτι και τα απαραίτητα βοηθητικά κτίσματα μιας οικογένειας. Στην υπόλοιπη Μύκονο υπήρχαν αραιές, ποιμενικές κυρίως, εγκαταστάσεις που αποτελούνταν από μια καλύβα, στην οποία έμενε κατά περιόδους ο βοσκός, όμοια σε κατασκευή και χρήση µε τα ανάλογα νεότερα κτίσματα, τα μυκονιάτικα «κελιά». Μια σημαντική επιγραφή, που βρέθηκε το 1886 στη Ληνώ, στη στέγη της εκκλησίας της Αγίας Μαρίνας και χρονολογείται γύρω στο 200 π.Χ., αναφέρεται στον συνοικισμό των δύο πόλεων της Μυκόνου και καταγράφει ημερολογιακά τις θυσίες για τους θεούς που λατρεύονταν στο νησί. Δημοφιλέστερος θεός φαίνεται πως ήταν ο Διόνυσος, ο οποίος λατρευόταν στη Μύκονο ως Ληνεύς (θεός του τρύγου) και Βακχεύς (θεός της μυστικιστικής μέθης και της οργιαστικής έκστασης). Κισσοστεφανωµένος και γυμνός απεικονιζόταν στα νομίσματα της πόλης και προς τιμήν του είχαν ονομασθεί δύο μήνες του μυκονιάτικου ημερολογίου, οι μήνες Ληναιών και Βακχιών. Ο Ληναιών (Ιανουάριος-Φεβρουάριος) ήταν ο σημαντικότερος μήνας στο εορτολόγιο του νησιού. Στις 10 του μήνα γιόρταζε η Δήμητρα, η Περσεφόνη και ο Δίας και στις 11 η Σεµέλη, η άτυχη μητέρα του Διονύσου. Στις 12 του μήνα, -πιθανώς στη Ληνώ, όπου ήταν ίσως το επισημότερο ιερό της αρχαίας πόλης, το Ιερό του Διονύσου Ληνέως- έκαναν θυσίες στον Διόνυσο Ληνέα, τον Δία Χθόνιο και τη Γη Χθονία, σε μια γιορτή αποκλειστικά για Μυκονιάτες, στην οποία δεν επιτρεπόταν να συμμετέχουν ξένοι. Οι τριήμερες αυτές γιορτές του Ληναιώνα γίνονταν µε την φροντίδα των αρχόντων και των ιερέων της πόλης και τα έξοδα για την οργάνωση, τις θυσίες και τα συμπόσια πληρώνονταν από το δημόσιο ταμείο. Έξω από την πόλη, στην ακόμη άγνωστη, βραχώδη περιοχή Δειράς (=σειρά λόφων), ήταν το αγροτικό ιερό του Διονύσου Βακχέως, που γιόρταζε στις 10 του μήνα Βακχιώνα (Μάρτιος-Απρίλιος). Τότε θυσίαζαν στον θεό έναν τράγο και ακολουθούσε συνεστίαση µε έξοδα και πάλι του δημόσιου ταμείου. Το 2002 εντοπίστηκε στην περιοχή Φοινικιές το ιερό του Απόλλωνος Εκατοµβίου, στον οποίο θυσίαζαν στις 7 του µήνα Εκατοµβαιώνα (Ιούλιος-Αύγουστος) έναν ταύρο και δέκα αρνιά. Την ίδια ημέρα έκαναν θυσίες στον ποταμό Αχελώο.

Η Δήλος και η Ρήνεια. Delos and Rhenia, view from Mykonos.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Δήλος και η Ρήνεια από τον Φάρο Αρμενιστή. View of Delos and Rhenia from the Armenistis lighthouse.

Αγία Σοφία. The church of Aghia Sophia.

Άγιος Σπυρίδωνας, Χώρα Μυκόνου. The church of Aghios Spyridon in Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Άγιος Σπυρίδωνας, Χώρα Μυκόνου. The church of Aghios Spyridon in Mykonos Town.

Δηλιανές μαρμάρινες κολώνες στο Γιαλό της Χώρας. Marble columns from Delos at the Waterfront, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

Κυκλάδων, και επειδή οι Πέρσες θεωρούσαν την ∆ήλο ιερή, αλλά και επειδή οι Μυκονιάτες υποτάχτηκαν στους Πέρσες. Μετά τους περσικούς πολέμους, η Μύκονος εντάχθηκε στην Αθηναϊκή Συμμαχία (478 π.Χ.) καταβάλλοντας ετήσιο φόρο 1,5 τάλαντο το 451 π.Χ. και 1 τάλαντο το 442 π.Χ., πράγμα που δείχνει πως το νησί ήταν φτωχό (η Θάσος για παράδειγμα κατέβαλλε 30 τάλαντα). Μεγάλες εκτάσεις της Μυκόνου ανήκαν στο Ιερό της ∆ήλου και ενοικιάζονταν ως αγροκτήματα.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Μύκονος βγήκε αλώβητη από την περιπέτεια των περσικών πολέμων και δεν την λεηλάτησαν όπως τα υπόλοιπα νησιά των

Στους ελληνιστικούς χρόνους όμως, το νησί ακμάζει, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα από τάφους, τα οικοδομικά λείψανα και οι επιγραφές. Σε μια επιγραφή του 2ου αιώνα π.Χ. αναφέρεται ότι σε ένα από τα 24 περίπου αγροκτήματα της Μυκόνου υπήρχαν: «37 συκαί, 2750 άµπελοι, 25 αγριέλαιοι, 2 µυρσίναι, 3 καρύαι, 56 µηλέαι, 1 φοίνιξ, 1 δάφνηµα». Μια άλλη επιγραφή της ίδιας εποχής αναφέρει τον ρουχισμό που δίνεται ως προίκα σε τρία κορίτσια μυκονιάτικων οικογενειών. Ο ρουχισμός αυτός εκτιμάται στο ποσό των 200, 300, και 500 δραχμών, ποσά τεράστια για την εποχή, που δείχνουν την οικονομική ακμή της Μυκόνου. Σε πολλές θέσεις του νησιού, έχουν εντοπιστεί τετράγωνοι ή στρογγυλοί ελληνιστικοί πύργοι, κεντρικά κτίσματα αγροτικών εγκαταστάσεων, που χρησίμευαν ως χώροι διαμονής και αποθήκευσης καρπών, αλλά παράλληλα -και ίσως πρωταρχικά- ως χώροι παρατήρησης, καταφυγής και άμυνας. Η καταστροφή (69 π.Χ.) και παρακμή του Ιερού της Δήλου φαίνεται πως συμπαρασύρει και την Μύκονο, αλλά για τα ρωμαϊκά και τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, δεν διαθέτουμε πληροφορίες ικανές να σκιαγραφήσουν την πορεία του νησιού. Κατά την πρώιμη µεταχριστιανική περίοδο, πολλές από τις Κυκλάδες είχαν πλέον ερημωθεί ή χρησιμοποιούνταν ως τόποι εξορίας για τους επιφανείς Ρωμαίους που έπεφταν σε δυσμένεια. Ο Στράβων αναφέρει πως κατά την εποχή του (αρχές 1ου αιώνα µ.Χ.) τα μόνα νησιά που ήταν σχετικά ακμαία ήταν η Άνδρος, η Νάξος, η Πάρος και η Τήνος. Μετά τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, οι Κυκλάδες αποτέλεσαν τμήμα του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους και συμπεριλήφθηκαν στη διοίκηση της Ασίας, ενώ στο «Περί Θεμάτων» του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου αναφέρεται ότι ανήκαν στο Θέμα του Αιγαίου. Η εγκατάσταση των Σαρακηνών στην Κρήτη (821 µ.Χ.) επί Μιχαήλ Τραυλού είχε αντίκτυπο και στις Κυκλάδες, που για πολλά χρόνια ταλανίζονταν από τις πειρατικές επιδρομές. Την περίοδο αυτή έγιναν και έργα στη Μύκονο για την άμυνα κατά των Αράβων πειρατών. Το νησί παρέμεινε ως βυζαντινή κτήση μέχρι το τέλος του 12ου αιώνα, ενώ αμέσως μετά ακολουθεί η περίοδος του φραγκικού Αιγαίου. Για την ύστερη βυζαντινή περίοδο, τα νησιά του Αιγαίου, δεδομένης της σημαντικής γεωστρατηγικής τους θέσης, βρίσκονταν στο στόχαστρο των δυνάμεων που είχαν συμφέροντα στο Αιγαίο: της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της Γένοβας, των Καταλανών, της Βενετίας και αργότερα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η κατάσταση αυτή ευνοούσε βέβαια και την ανάπτυξη της πειρατείας. Έτσι λοιπόν, μετά την κατάληξη της ∆΄ Σταυροφορίας (1204) σε βάρος του Βυζαντίου, τα νησιά του Αιγαίου -που τα περισσότερα είχαν μετατραπεί σε ορμητήριο πειρατών- είχαν μοιραστεί σύμφωνα µε την περίφημη Partitio Terrarum Imperii Romaniae ανάμεσα στο Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης κόμη της Φλάνδρας Βαλδουίνο, τους Σταυροφόρους και τη Βενετία. Η ανάγκη λοιπόν για την κατάκτηση των νησιών, ώθησε τη Βενετία να συνεργαστεί για το σκοπό αυτό µε τον στρατιωτικό Μάρκο Σανούδο (ανιψιός του δόγη της Βενετίας Ερρίκου Dandolo), µε την προϋπόθεση να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Λατίνου αυτοκράτορα και να διατηρήσει καλές σχέσεις μαζί του. Ο Σανούδος, ο οποίος είχε λάβει μέρος στην

Ο Γιαλός, Χώρα Μυκόνου. The Waterfront, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

1204 και 1207 το νησί της Νάξου και στη συνέχεια τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων. Ο δεύτερος Λατίνος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης (1206-1216), ο Ερρίκος της Φλάνδρας, παραχώρησε στο Μάρκο Σανούδο την εξουσία των νησιών που κατέκτησε, προάγοντάς τα σε δουκάτο. Ο Μάρκος Σανούδος µε τον τίτλο του δούκα του Αιγαίου ή του Αρχιπελάγους (Duca dell’ Egeopelagi, Duca dell’ Arcipelago) τέθηκε επικεφαλής του ομώνυμου δουκάτου, το οποίο εκτός από το νησί της Νάξου περιε-

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

∆΄ Σταυροφορία, υποσχόμενος φέουδα σε ευγενείς και τυχοδιώκτες κυρίως βενετικής καταγωγής, κατέλαβε μεταξύ των ετών

λάβανε επίσης τα νησιά Πάρο, Αντίπαρο, Μήλο, Ίο, Κύθνο, Αμοργό, Κίμωλο, Σίφνο, Σίκινο, Σύρο και Φολέγανδρο. Τα υπόλοιπα νησιά που κατέλαβε ο Σανούδος μοιράστηκαν στους Βενετσιάνους συνεργάτες του, ως αντάλλαγμα για τη συμμετοχή τους στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι αδελφοί Ανδρέας και Ιερεµίας Γκίζι (Ghisi), κατέλαβαν ως φέουδο την Μύκονο και άλλα νησιά (Τήνο, Κέα, Σέριφο, Αμοργό, Σκύρο, Σκόπελο, Σκιάθο). Οι Γκίζι οχύρωσαν το λόφο του Παλαιοκάστρου στη Μύκονο, όπου είχαν καταφύγει πολλοί κάτοικοι του νησιού μετά τις αραβικές επιδρομές του 7ου αιώνα. Το 1390, η Μύκονος αφήνεται στον άμεσο έλεγχο των Βενετών από τον θνήσκοντα τελευταίο Γκίζι. Το αποτέλεσμα ήταν το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων να κατακερματιστεί σε διάφορες μικρές λατινικές ηγεμονίες φεουδαρχικού τύπου και να δημιουργηθεί ένα ιδιότυπο καθεστώς, όπου οι τοπικοί ηγεμόνες που αναδείχτηκαν, οι «αυθέντες», διατηρούσαν την αυτονομία τους ως υποτελείς του Δουκάτου της Νάξου. Ταυτόχρονα, υπήρχε η επικυριαρχία του Λατίνου αυτοκράτορα που διήρκεσε μέχρι το 1248, οπότε μεταβιβάστηκε στους Βιλλεαρδουίνους, τους Φράγκους ηγεμόνες της Πελοποννήσου, ενώ από το 1278 πέρασε στους Ανδεγαυούς της Σικελίας, που απέκτησαν τον έλεγχο της φραγκοκρατούµενης Πελοποννήσου και, κατά συνέπεια, και την επικυριαρχία των Κυκλάδων. Τα όρια του δουκάτου του Αρχιπελάγους συχνά μεταβάλλονταν κατά τη διάρκεια του μακρόχρονου ιστορικού του βίου. Η Βενετία βέβαια, δεν έπαψε ποτέ να προσπαθεί να ελέγχει µε κάθε τρόπο τα νησιά. Το Δουκάτο της Νάξου υπήρξε το σταθερότερο (300 χρόνια) δημιούργημα της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα. Υπό τους Σανούδους και αργότερα (1383) τους Κρίσπι [Cri(e)spo] µε σύντομα διαλείµµατα άμεσης βενετικής κυριαρχίας, παρέμεινε ισχυρό ακόμη και μετά την πτώση της λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. ∆εν καταλύθηκε ποτέ από την αναγεννημένη βυζαντινή αυτοκρατορία και επέζησε για εκατό σχεδόν χρόνια μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453). Όταν σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγινε ο Σουλεϊµάν Α΄ ο Μεγαλοπρεπής, τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, ανάμεσά τους και η Μύκονος, καταλαμβάνονται το 1537 από τον επικεφαλής του οθωμανικού στόλου κουρσάρο Χαϊρεντίν Μπαρµπαρόσα και ξεκινά μια περίοδος υποτέλειας των νησιών στο σουλτάνο (1537-1566). Το 1566, έτος κατάλυσης του δουκάτου από τους Οθωμανούς, ο σουλτάνος Σελίµ Β’ παραχώρησε τη διοίκηση των νησιών που απάρτιζαν το δουκάτο του Αιγαίου στον ισπανοεβραίο ευνοούμενό του, Ιωσήφ Νάζι, ο οποίος τις κυβέρνησε µέσω του τοποτηρητή του, Φραγκίσκου Κορονέλου. Από το 1566 έως το 1579, το διοικητικό καθεστώς του Ιωσήφ Νάζι στη Μύκονο, παρόλο που στα άλλα νησιά των Κυκλάδων αποτελεί μια ιδιαιτερότητα, ανήκει ωστόσο στην οθωμανική περίοδο του νησιού. Μετά το θάνατο του Ιωσήφ Νάζι το 1579, η Μύκονος και τα άλλα νησιά περνούν οριστικά στον άμεσο έλεγχο του αρχιναύαρ-

Το Παλιό Λιμάνι το χειμώνα, Χώρα Μυκόνου. The Old Port in winter, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Το Παλιό Λιμάνι το χειμώνα, Χώρα Μυκόνου. The Old Port in winter, Mykonos Town.

Οι Κουσεγιάρες (οι κουτσομπόλες), Χώρα Μυκόνου. Μέρος συμπλέγματος τεσσάρων εκκλησιών: η Γριά Παναγιά, Άι Γιάννης ο Χρυσόστομος, Άι Βασίλης και Άι Δημήτρης. The Kousegiares chapels, Mykonos Town. Part of a 4-chapel complex: Gria Panagia, Aghios Ioannis, Aghios Vassilis and Aghios Dimitrios. 36

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

ντας υπό βενετική κυριαρχία μέχρι και το 1715. Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, η Μύκονος διαμορφώνει ισχυρή κοινοτική διοίκηση, η οποία όπως και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων είχε αναλάβει ποικίλα καθήκοντα, ανάμεσα στα οποία το συντονισμό της είσπραξης και ανακατανομής των φορολογικών υποχρεώσεων του νησιού. Το «Κοινό της Μυκόνου» λειτουργεί από τις αρχές τουλάχιστον του 17ου αιώνα, θεσπίζοντας κανόνες λειτουργίας και τοπικό δίκαιο που καθόρισε τη ζωή των κατοίκων. Πάντως η οθωμανική κυριαρχία στις Κυκλάδες ήταν ασκούμενη κατά κύριο λόγο από απόσταση, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι σουλτανικοί προνομιακοί ορισμοί, οι «αχτναµέδες». Βέβαια, η εαρινή παρουσία του τουρκικού αυτοκρατορικού στόλου υπό την αρχηγία του καπουδάν πασά µε σκοπό την είσπραξη των φόρων, ήταν ο φόβος και ο τρόμος των νησιωτών. Παράλληλα, ο πληθυσμός του νησιού συνεχίζει να ταλαιπωρείται από επιδρομές πειρατών και επιδημίες, ενώ από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, κυμαίνεται ανάλογα µε τις περιστάσεις από 2000 έως 5000 κατοίκους περίπου.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

χου του τουρκικού στόλου (καπουδάν πασάς). Μόνο η Τήνος διέφυγε την οθωμανική κατάκτηση εκείνη την εποχή, παραμένο-

Κατά τον 17ο αιώνα και ιδιαίτερα κατά την περίοδο των τουρκοβενετικών πολέμων (1645-1669 και 1684-1699), δημιουργήθηκε στο Αιγαίο µία ιδιαίτερα ασταθής κατάσταση. Η έλλειψη σταθερότητας και η συχνά διπλή καταβολή φόρων από τους νησιώτες προς Τούρκους και Βενετούς, δημιούργησαν συνθήκες ανασφάλειας που τροφοδότησαν ιδιαίτερα την πειρατεία. Ο επίσκοπος Ιεραπόλεως Sebastiani που επισκέφτηκε τη Μύκονο το 1666 ως απεσταλμένος του Πάπα, καταγράφει µε ακρίβεια πως στη Μύκονο ζούσαν 3000 Έλληνες, 20 Λατίνοι, σχεδόν όλοι πειρατές, 50 παπάδες και 40 καλόγεροι. Στα χρόνια αυτά, η οικονομία του νησιού στηρίζεται κατά κύριο λόγο στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η αφορία όμως του εδάφους, η αναιμική αγροτική παραγωγή, αλλά και η εμπειρία των Μυκονιατών στη θάλασσα, τους ωθεί στο να ασχοληθούν µε τη ναυτιλία και το εμπόριο. Παράλληλα, αρχίζει να γίνεται πιο έντονη η παρουσία των ανεμόμυλων συμβάλλοντας έτσι στη μεταποίηση και εμπορεία κυρίως εισαγόμενων σιτηρών. Και είναι τότε που, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η Μύκονος αρχίζει να χρησιμεύει ως σταθμός ανεφοδιασμού (παξιμάδι) για την τροφοδότηση των διερχόμενων πλοίων. Τις περισσότερες φορές, οι Μυκονιάτες συμμετείχαν ταυτόχρονα σε όλες αυτές τις δραστηριότητες. Τα κέρδη που εξασφάλιζαν, βαθμιαία τα επένδυαν στη ναυτιλία, στο εμπόριο, αλλά και στην αγορά γης ή ακινήτων στο νησί. Κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-74), πολλοί Μυκονιάτες υποστήριξαν θερμά την Ορθόδοξη Ρωσία και συμμετείχαν ενεργά στην εξέγερση των νησιών, που είχαν υποκινήσει η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας και οι αδελφοί Ορλώφ, γνωστή ως Ορλωφικά (1770–74). Την περίοδο αυτή έδρασε και ο Μυκονιάτης υπολοχαγός Αντώνιος Ψαρός. Ο πόλεμος αυτός κατέληξε σε όφελος της Ρωσίας, που αποχώρησε από τα νησιά και από άλλες περιοχές, αλλά δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ελληνική εμπορική ναυτιλία (συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή 1774), που αναπτύχθηκε θεαματικά τα αμέσως επόμενα χρόνια. Εκμεταλλευόμενοι μάλιστα την ευνοϊκή στάση της Ρωσίας απέναντι στους Έλληνες, κάποιοι από τους κατοίκους του νησιού μετανάστευσαν σε ρωσικές επαρχίες όπου ανέπτυξαν επιχειρηματική δραστηριότητα. Έτσι οι Μυκονιάτες μπόρεσαν να βοηθήσουν αργότερα στον Αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό (1821). Κατά την έναρξη του Αγώνα, η Μύκονος διέθετε 22 πλοία και 132 κανόνια.

Περιστεριώνας στο Αγροτομουσείο, Χώρα Μυκόνου. Traditional pigeon house at the Agricultural Museum, Mykonos Town.

Άγιοι Ισίδωροι. Twin chapels dedicated to Aghios Isidoros.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

ρής αριστοκρατικής οικογένειας και μεγαλωμένη στην Τεργέστη µε τις ιδέες του Διαφωτισμού), αποκρούουν µε ζήλο επίθεση

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Κατά την Επανάσταση του 1821, οι Μυκονιάτες παρακινημένοι από την ηρωίδα του νησιού Μαντώ Μαυρογένους (γόνος ισχυμοίρας του τουρκικού στόλου στη Μύκονο (Οκτώβριος 1822) και συμμετέχουν στον απελευθερωτικό αγώνα µε τέσσερα εξοπλισμένα πλοία. Τα δύο από αυτά ανέλαβε να συντηρεί µε δικά της έξοδα η Μαντώ, η οποία διέθεσε στον αγώνα του έθνους μια σημαντική πατρογονική περιουσία. Με τη γέννηση του νέου ελληνικού κράτος, η Μύκονος βλέπει να αναγεννιέται μια δυναμική εμπορική τάξη, που µέσω των ομογενών, καλλιεργεί ιδιαίτερα τους δεσμούς της µε τη νότια Ρωσία (Οδησσός, πόλεις της Κριμαίας), τη Ρουμανία (Βραΐλα, Κωστάντζα), την Ιταλία (Λιβόρνο) και τη Γαλλία (Μασσαλία), αλλά και µε την Αλεξάνδρεια, τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και την οικονομικά ανερχόμενη Σύρο. Το 1855, η Μύκονος είχε να καταδείξει ένα σημαντικό αριθμό ιστιοφόρων πλοίων που αποτελούσαν το 2% του ελληνικού στόλου. Η πλήρης επικράτηση όμως, της τεχνολογίας του ατμού (τέλη 19ου αιώνα), η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου (1893) αλλά και η οικονομική κρίση στο βασίλειο της Ελλάδας κατά τη δεκαετία του 1890, δημιούργησαν ανακατατάξεις στην οικονομική ζωή του νησιού. Είναι τότε, που όλο και περισσότεροι Μυκονιάτες αρχίζουν να ξενιτεύονται σε αναζήτηση καλύτερης τύχης, κάποιοι στο εξωτερικό (Ρωσία μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Αίγυπτος, και ύστερα Η.Π.Α.) και οι περισσότεροι στα νέα αστικά κέντρα του εσωτερικού (Πειραιάς, Αθήνα). Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Ιταλο-Γερµανική κατοχή, επέφεραν επισιτιστικά προβλήματα στο νησί, που ήταν και η κύρια αιτία για τη μείωση του πληθυσμού αυτή την περίοδο. Δημογραφική ανάκαμψη θα παρατηρηθεί και πάλι, μετά τον πόλεμο. Αμέσως μετά τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821, οι Μυκονιάτες άρχισαν ανασκαφές στη ∆ήλο και σχημάτισαν μια σημαντική συλλογή από αγάλματα και επιτύμβιες στήλες που δώρισαν το 1829 στο νεοσύστατο Εθνικό Μουσείο της Αίγινας. Οι συστηματικές ανασκαφές στη ∆ήλο ξεκίνησαν το 1873 από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία και την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας. Ήδη από το 1926 κρουαζιερόπλοια έφερναν στο Ιερό νησί πλούσιους επισκέπτες από όλο τον κόσμο, οι οποίοι έρχονταν για να επισκεφθούν τις αρχαιότητες της ∆ήλου, αλλά στην πορεία ανακάλυπταν και έφευγαν γοητευμένοι από την «κατάλευκη, πεντακάθαρη, γραφική Μύκονο και τους γελαστούς, ανοιχτόκαρδους και φιλόξενους Μυκονιάτες». Η Μύκονος πολύ σύντομα μετατράπηκε σε κοσμοπολίτικο θέρετρο, προσελκύοντας αναρίθμητους επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Μεταπολεμικά, µε την αλματώδη ανάπτυξη της βιομηχανίας του τουρισμού στη νότια Ευρώπη, η Μύκονος αφομοιώνει αρκετά καλά τα νέα δεδομένα, ενώ µε την εργατικότητα και την επιχειρηματική αντίληψη των κατοίκων της, διεκδικεί σήμερα μια από τις πιο αξιοζήλευτες θέσεις στη διεθνή τουριστική αγορά.  Μιχάλης Ασημομύτης Βαγγέλης Πελέκης

«Χωριό» στην Κουκουλού, Άνω Μερά. Traditional farmhouse in Ano Mera.

Εκκλησιδάκι του Αγίου Ταξιάρχη με «κελιά» στα Καντούνια. Small chapel (Taxiarchs) with adjacent auxiliary “cells” at Kantounia.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Άγιος Γιάννης (ξωκλήσσι) στον Βέλανο, Άνω Μερά (εσωτερικό). Aghios Ioannis, Velanos, Ano Mera (interior).

Τάμα σε εικόνισμα (λεπτομέρεια). Votive offering on icon (detail).

Ξερολιθιά. Drystone wall.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Οικογένεια από φοίνικες του Θεόφραστου (Phoenix Theophrasti) στη θέση Φοινικιές/ά. A cluster of 'Phoenix Theophrasti' palm trees at Phinikiès/à area.

Τα μυθικά βράχια της Γιγαντομαχίας στην Μύκονο, όπου σύμφωνα με το μύθο, ο Ηρακλής έθαψε τους Γίγαντες. The mythical rocks of Mykonos under which Heracles buried the defeated Giants. Πόρτες: μεγαλιθικός ελληνιστικός πύργος στον Πλατύ Γιαλό. Portes: megalithic Hellenistic tower above Platis Yialos area.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Κλίμακες και κελιά. Όψεις ενδοχώρας Μυκόνου. Inland views.

Ενδοχώρα Μυκόνου. Inland view.

Το φράγμα της Άνω Μεράς. The Ano Mera dam.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Όψεις ενδοχώρας Μυκόνου. Inland views.

Αβιόλες (Narcissus Tazetta).

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ασφόδελος (Asphodelus).

Ορχιδέα (Serapias Orientalis).

Ο Φάρος Αρμενιστής. Στο βάθος, η Τήνος χιονισμένη. Armenistis lighthouse. In the background, Tinos under snow.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

A CONCISE HISTORY OF MYKONOS

With an area of 86.1 km2, Mykonos, together with Delos, Rhenia and a few surrounding rocky islets, constitute a single island complex. According to Greek mythology, there was once a violent clash between the Olympian Gods and the Giants. Myth has it that Heracles, inevitable ally to the gods, came face to face with the Giants in Mykonos, where he buried them under huge rocks. Mykonos’s rocky terrain scattered with immense granite masses truly seems to have been created during a battle among giants. A typical example is the area of Ai-Giorgis Spilianos (Saint George of the Cave), with its charming church by the same name and its massive, rounded granite boulders, which appear to have been hurled by the hands of giants. It’s possible that the island’s name derives from the word mykon, meaning pile of stones or rocky place. According to another tradition, the “eponymous hero” of the island is Mykonos, the son of Anias who was king of Delos at the time of the Trojan War and was himself the son of Apollo and the nymph Roiό. In Homer’s time, Mykonos is mentioned in connection to the death and burial of the hero of the Trojan War, Ajax of Locris. There are numerous significant testimonials and relics concerning prehistoric installations on Mykonos and the neighboring islands – Rhenia, Delos and Stapodia. Excavations that took place around Ftelia brought to light finds from a Neolithic settlement of the 5th millennium BC, proof that Mykonos was involved in developments of distant prehistory. Early Cycladic tombs in the area of Diakoftis (excavated in 1898); the Middle Helladic relics at Paleokastro; the vaulted tomb of the Late Helladic (Mycenaean) period at Angelika – one of the few in the Cyclades – (rescue excavation, 1994); and the Mycenaean chamber tombs at Korfos are indicative of a flourishing civilization in Mycenaean times and the island’s active role in the life of Bronze-Age Greece (3000-1100 BC). Archaic and Classical burials were found in Kato Miloi and Alefkandra. An important burial finding on Mykonos is also the large, 1.30-meter-tall relief pithos (storage jar), depicting the sack of Troy and dating back to the 7th century BC which was found at Tria Pigadia.

Αρχιτεκτονικές όψεις από παραδοσιακά «χωριά» στην ενδοχώρα της Μυκόνου. Architectural elements of traditional farmhouses (“horiό”) in the mainland of Mykonos.

Το «χωριό», η αγροικία στην Μύκονο, είναι μια αγροτική, ολοκληρωμένη, αυτόνομη οικονομική μονάδα με όλα τα βοηθητικά κτίσματα, όπως περιστεριώνας, σταύλοι, φούρνος, αλώνι κλπ., αντίστοιχη με την αγροικία της Ελληνιστικής περιόδου. The “horiό” in Mykonos is a rural farmhouse which used to include installations such as a pigeon house, stables, stone oven, threshing floor etc. It operated as an autonomous economic unit, similar to the equivalent units of the Hellenistic era.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

around 1000 BC and prevailed, driving away the earlier inhabitants. During the Archaic period (7th-6th centuries BC), Mykonos is referred to by the ancient geographer Scylax of Caryanda (6th century BC) as “dipolis”, indicating the existence of two cities. While Hellenistic, Roman or Medieval relics were found at almost all third millennium locations, it was only at Paleokastro and the Kastro in Hora that vase shards and building relics from all periods were found, a fact that points

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Karians and Phoenicians are said to have been the first inhabitants of Mykonos. Ionians from Athens settled on the island

to a continuous human presence and activity at these two locations. A typical example is the case of the Mavros School in Hora’s Kastro district, where successive phases of habitation from the 3rd millennium BC up until the 21st century AD were discovered (rescue excavation, 1993 and 2001). Hora’s Kastro district and Paleokastro must then be the locations of the two ancient cities of Mykonos, which came together under a joint administration in the 2nd century BC and to which the few existing ancient testimonials make reference. From prehistoric times to only a few decades ago, especially in the southwestern part of the island, there existed numerous farms. These farms were independent and isolated units, located at short distances from each other. They must not have been very different to Mykonos’s Hellenistic (horίa) or modern-day (horià) farming installations, consisting of fields, the main house and the necessary auxiliary buildings a family would need. Scattered across the rest of the island were mostly pastoral installations, consisting of a hut where the shepherd would stay during certain times of the year; this was built and used in the same way as similar, more recent constructions, the Mykonian “cells”. An important inscription, which was found in 1886 in Linό, on the roof of the church of Aghia Marina, and dates back to 200 BC, refers to the settling of Mykonos’s two cities and contains a calendar of the sacrifices performed for each deity that was worshipped on the island. The most popular god appears to have been Dionysus, who was adored on Mykonos as Lineus (the god of the grape harvest) and Baccheus (god of mystical intoxication and orgiastic ecstasy). He was pictured on the city’s coin nude and crowned with ivy, and two months in Mykonos’s calendar had been named in his honor – Lineon and Bacchion. Lineon (January-February) was the most important one. Demeter, Persephone and Zeus were celebrated on the 10th day of that month, Semele, Dionysus’ ill-fated mother, on the 11th, while on the 12th, probably at Linό, the sanctuary of Dionysus Lineus and perhaps the most official sanctuary of the ancient city, sacrifices were offered to Dionysus Lineus, to Zeus Chthonius and Gaia Chthonia, in a feast exclusively for Mykonians from which foreigners were barred. These three-day feasts were held thanks to the good offices of the city’s chief magistrates and priests, and the expenses of the organization, the sacrifices and the feasts were covered by the public fund. Outside the city, in the still unexplored, rugged area of Diras (which means ‘a row of hills’), stood the agricultural sanctuary of Dionysus Bacchus, whose feast day was on the 10th of the month of Bacchion (March-April). A male goat was sacrificed to the god, followed by a banquet which again was paid for by public coffers. In 2002, in the Finikiés area, archaeologists discovered the sanctuary of Apollo Hecatombios, to whom, each year, on the 7th day of the month of Hecatombeon (JulyAugust) a bull and ten lambs were sacrificed. The same day would see sacrifices offered to the Acheloös River.

Η ενδοχώρα της Μυκόνου το χειμώνα. Mainland landscape in winter.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η ενδοχώρα της Μυκόνου το χειμώνα. Mainland landscape in winter.

Καλό Λιβάδι. Kalo Livadi beach.

Λούλος. Loulos beach.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Λιά. Lia beach.

Αγία Άννα, Καλαφάτης. Aghia Anna, Kalafatis beach.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

not only because the Persians considered Delos to be a holy place, but also because the Mykonians submitted to the Persian conquerors. Following the Persian Wars, Mykonos acceded to the Athenian Alliance (478 BC), paying an annual tax of 1.5 talent in 451 BC and 1 talent in 442 BC, which indicates that the island was poor (Thasos, for example, paid 30 talents). Large tracts of Mykonos belonged to the Sanctuary of Delos and were rented out as farmland.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Mykonos emerged unscathed from the tribulations of the Persian Wars and was not pillaged as were the rest of the Cyclades,

However, burial findings, building relics and inscriptions show that the island flourished during Hellenistic times. According to one inscription of the 2nd century BC, one of Mykonos’s approximately 24 farms, comprised 37 fig trees, 2750 vines, 25 wild olive trees, 2 myrtles, 3 walnut trees, 56 apple trees, 1 palm tree, and 1 laurel tree. Another inscription of the same era lists clothing which was given as a dowry to the daughters of three Mykonian families. The clothing is estimated to have cost 200, 300, and 500 drachmas, which were huge amounts at the time and are indicative of Mykonos’s flourishing economy. At numerous locations across the island, archaeologists have discovered square or round Hellenistic towers, which were main buildings of agricultural installations and were used as places to live or to store produce, but at the same time – and perhaps primarily – as places of observation, refuge and defense. The destruction, in 69 BC, and the subsequent decline of the Sanctuary of Delos appears to have adversely affected Mykonos, but as far as the Roman and Early Byzantine years are concerned, there is insufficient information concerning the state of the island. During the Early Post-Christian period, many of the Cyclades had been severely depopulated or were being used as places of exile for prominent Romans who had fallen in disfavor. Strabo mentions that, in his time (the early 1st century AD), the only islands that were relatively thriving were Andros, Naxos, Paros and Tinos. Following the reign of Constantine the Great, the Cyclades became part of the Eastern Roman State and came under the administration of Asia, while in Constantine Porphyrogennitus’ De Thematibus they are referred to as belonging to the Aegean Theme. The settling of Saracens on Crete in 821 AD during the reign of Michael Travlos impacted the Cyclades which, for many years hence, were plagued by pirate raids. It was during this period that fortification works were carried out on Mykonos to protect the island from Arab pirates. Mykonos continued to be a Byzantine possession until the late 12th century, which was immediately followed by the period of the Frankish Aegean. In the Late Byzantine period, given their critical geostrategic position, the Aegean islands were in the crosshairs of the powers with interests in the Aegean: the Byzantine Empire, Genoa, the Catalans, Venice and, later, the Ottoman Empire. Of course, this situation fostered the rise of maritime piracy. Thus, when the Fourth Crusade (1204) ended at the expense of Byzantium, the Aegean islands, most of which had become pirate bases, were divided up according to the Partitio Terrarum Imperii Romaniae between Baldwin I, Latin Emperor of Constantinople, the Crusaders and Venice. The need to conquer the islands forced Venice to collaborate to this end with military officer Marco Sanudo (nephew of doge Enrico Dandolo), provided Sanudo recognized the suzerainty of the Latin

Ο Άγιος Νικόλας και ο Άγιος Αντώνης των Μπόνηδων, Χώρα Μυκόνου. The Bonis family chapels of Aghios Nicholas and Aghios Antonis, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

Sanudo, who had taken part in the Fourth Crusade, captured the island of Naxos between 1204-1207, going on to seize the rest of the Cyclades. Henry of Flanders, the second Latin Emperor of Constantinople (1206-1216), ceded control of the islands he conquered to Marco Sanudo, raising them to the status of a duchy. Under the title of Duke of the Aegean (Duca dell’ Egeopelagi) or Duke of the Archipelago (Duca dell’Arcipelago), Marco

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Emperor and maintained good relations with him. By promising fiefs to noblemen and adventurers of mainly Venetian origins,

Sanudo was named head of the duchy which, besides Naxos, also included the islands of Paros, Antiparos, Milos, Ios, Kythnos, Amorgos, Kimolos, Siphnos, Sikinos, Syros and Folegandros. The other islands conquered by Sanudo were divided up among his Venetian associates in exchange for their participation in his military operations. The brothers Andrea and Jeremia Ghisi turned Mykonos and the remaining islands (Tinos, Kea, Serifos, Amorgos, Skyros and Skopelos) into their fief. They fortified the hill of Paleokastro on Mykonos, where many of the islanders had sought refuge during the Arab raids of the 7th century. In 1390, the last of the Ghisi died, leaving Mykonos under the direct control of the Venetians. This resulted in the island complex of the Cyclades being broken up into several small Latin hegemonies of a feudal type and the creation of a unique regime, according to which the local rulers maintained their autonomy as subjects of the Duchy of Naxos. At the same time, the Duchy came under the suzerainty of the Latin Emperor which lasted until 1248, at which point it was handed over to the Villehardouins, the Frankish rulers of the Peloponnese, and then in 1278 to the Andegavos of Sicily who had taken control of Frankish-occupied Peloponnese and consequently become suzerains of the Cyclades. The boundaries of the Duchy of the Archipelago were shifted often during its long history. Venice, naturally, never ceased trying to control the islands in every way possible. The Duchy of Naxos was the most stable entity created by the Frankish occupation in Greece and remained so for 300 years. Under the Sanudos and later (1383) under the Crispos, with brief intervals of direct Venetian rule, the Duchy remained powerful even after the fall of the Latin Empire of Constantinople. It was not abolished by the Byzantine Empire and it survived for almost one hundred years following the conquest of Constantinople by the Turks (1453). When Suleiman the Magnificent became sultan of the Ottoman Empire, most of the Aegean islands, including Mykonos, were occupied in 1537 by the pirate and head of the Ottoman fleet Hayreddin Barbarossa, ushering in a period of subjugation of the islands to the Sultan (1537-1566). In 1566, when the Duchy fell to the Turks, Sultan Selim II handed over the administration of the islands that comprised the Duchy of the Aegean to his protégé, the Spanish Jew Joseph Nasi, who ruled through his locum, Francisco Coronello. From 1566 to 1579, Joseph Nasi’s administration of Mykonos and the other islands constitutes a peculiarity, however it belongs to the island’s Ottoman period. After the death of Joseph Nasi in 1579, Mykonos and the other islands came under the direct control of the admiral of the Turkish fleet (kapudan pasha). Only Tinos avoided the Ottoman occupation at the time, remaining under Venetian rule until 1715.

«Φτερωτή Καρδιά», Λαογραφικό Μουσείο Μυκόνου. “Winged Heart”, Mykonos Folklore Museum.

Πασχαλινά «Λαζαράκια». “Lazarakia”, traditional Easter buns.

Καΐκια στον Ορνό. Fishing boats at Ornos Bay.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Επισκευάζοντας τα δίχτυα, Κουσεγιάρες, Χώρα Μυκόνου. Mending the fishing nets by the Kousegiares chapels, Mykonos Town.

Σοκάκι στον Καράμπαμπα, Χώρα Μυκόνου. Alley in the Karababas neighborhood, Mykonos Town.

Ο Άγιος Φωκάς, Βαρούχας, Άνω Μερά. Aghios Fokas, Varouhas, Ano Mera.

Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία στην Χώρα, όπου λειτούργησε το Κοινό των Μυκονίων (1615), Χώρα Μυκόνου. Τhe chapel of Elias the Prophet, where the Mykonos Commune first assembled (1615), Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY

Cyclades, took on various duties, including the coordination of collecting and redistributing of the island’s taxes. The “Mykonos Commune” existed as early as the beginning of the 17th century, instituting rules and local laws that determined the islanders’ lives. In any event, the Ottoman domination of the Cyclades was exercised at a distance, with a leading role played by the sultan’s privileged orders. Of course, the arrival each spring of the Turkish imperial fleet under the leadership of the kapudan

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Under Ottoman domination, Mykonos developed a strong communal administration which, as in the other islands of the

pasha in order to collect taxes struck fear in the hearts of the islanders. At the same time, Mykonos continued to be plagued by pirate raids and epidemics. Between the 17th-19th centuries, the island’s population ranged from approximately 2000 to 5000 inhabitants. In the 17th century and particularly during the Turko-Venetian Wars (1645-1669 and 1684-1699), the situation in the Aegean became especially volatile. The lack of stability and the frequent payment of taxes by the islanders to both the Turks and the Venetians created an atmosphere of insecurity that fueled piracy. The bishop of Hierapolis Sebastiani, who visited Mykonos in 1666 as an envoy of the Pope, recorded with great precision that Mykonos was inhabited by 3000 Greeks, 20 Latins (almost all of whom were pirates), 50 priests and 40 monks. During these years, the island’s economy relied mainly on agriculture and stockbreeding. But the infertility of the soil and the poor agricultural yield, combined with the Mykonians’ experience at sea, led them to seafaring and commerce. At the same time, the increasing number of windmills contributed to the processing and sale of – mostly imported – grains. It is at this time that, due to its location, Mykonos begins to act as a supply station for passing ships. For the most part, the inhabitants of Mykonos were involved in these different activities at the same time. They gradually invested their profits in shipping, commerce, and the purchase of land on the island. During the Russo-Turkish War (1768-74), many Mykonians fervently supported Orthodox Russia and took active part in the islands’ uprising, instigated by Catherine the Great and the Orlov Brothers, which came to be known as the Orlov Revolt (1770-74). One of its protagonists was Mykonian captain Antonios Psaros. The war was won by Russia, which proceeded to withdraw from the islands and various other regions, but created favorable conditions for Greek merchant shipping (Treaty of Kuchuk Kainarji 1774), which grew at a spectacular rate over the next years. In fact, taking advantage of Russia’s favorable stance towards Greece, some islanders emigrated to Russian provinces where they became active as merchants. Thus, the Mykonians were later able to help the struggle to liberate Greece from the Turkish yoke (1821). At the beginning of the war of independence, Mykonos had 22 ships and 132 canons. During the Revolution of 1821, inspired by the island’s heroine, Mando Mavrogenous (the scion of a powerful aristocratic family raised in Trieste and imbued with the principles of the Enlightenment), the Mykonians zealously repulsed an attack by a squadron of the Turkish fleet (October 1822) and participated in the war of independence with four armed ships. The maintenance of two of these was undertaken by Mavrogenous, who placed her significant family fortune towards the nation’s struggle.

Όψη ενδοχώρας Μυκόνου. Inland view.

Παραδοσιακός ξυλόφουρνος του Γεράσιμου Βαμβακούρη (του Γιώρα), Χώρα Μυκόνου. Gerassimos Vamvakouris’ (Gioras) traditional wood-burning bakery, Mykonos Town. 66

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

With the birth of the new Greek state, Mykonos witnessed the renaissance of a dynamic merchant class which, through its ties to Greeks abroad, developed a flourishing trade with southern Russia (Odessa, and cities on the Crimean Peninsula), Romania (Braila, Constanta), Italy (Livorno) and France (Marseille), as well as Alexandria, Smyrna, Constantinople and the economically flourishing island of Syros. In 1855 Mykonos boasted a large number of sailing ships which accounted for 2% of Greece’s fleet. However, the complete prevalence of steam technology in the late 19th century, the opening of the Corinth Canal (1893), and the economic crisis in the Kingdom of Greece in the 1890s brought about changes in the financial life of the island. That was when more and more Mykonians began to emigrate in search of a better future; some of them abroad (to Russia up until World War I, to Egypt, and then to the United States), but most of them moved to Greece’s new urban centers – Piraeus and Athens. World War II and the German and Italian occupations caused the island severe food shortages, which were the main cause of the decrease in population during this time. A demographic rebound occurred after the war. Immediately following the war of independence of 1821, the Mykonians began excavations on Delos, accumulating a significant collection of statues and burial steles which they donated in 1829 to the newly-established National Museum on the island of Aegina. The systematic excavation of Delos began in 1873 by the Hellenic Archaeological Service and the French School at Athens. As early as 1926, cruise ships brought wealthy travelers from all over the world to the sacred island. They came to visit the antiquities of Delos, but along the way they discovered and fell under the spell of the “sparkling white, pristine, picturesque island of Mykonos and the smiling, open-hearted, welcoming Mykonians”. Mykonos soon became a cosmopolitan summer retreat, attracting countless visitors from across the world. In the post-war years, against the backdrop of the rapid development of the tourist industry in southern Europe, Mykonos successfully responded to the new demands and, thanks to the enterprise and business acumen of its inhabitants, holds one of the most enviable positions in today’s international tourist market.  Michalis Assimomitis Vangelis Pelekis English translation by Mary Kitroeff

Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονα, Μαράθι. Aghios Panteleimon Monastery, Marathi.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονα, Μαράθι. Aghios Panteleimon Monastery, Marathi.

Η Αγία Σωτήρα στο Κάστρο, Χώρα Μυκόνου. The Aghia Sotira (Saint Saviour) chapel at the Kastro area, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Παναγιά η Παραπορτιανή στο Κάστρο, Χώρα Μυκόνου. The Virgin of Paraportiani church at the Kastro area, Mykonos Town.

Μικρή Βενετία, Σκάρπα, Χώρα Μυκόνου. Little Venice, Scarpa, Mykonos Town.

ΙΣΤΟΡΙΑ | HISTORY ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Οι Κάτω Μύλοι, Χώρα Μυκόνου. Kato Miloi, the windmills at Mykonos Town.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ, ΤΗΣ ΔΗΛΟΥ, ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ

MYKONOS, DELOS & THE ARCHIPELAGO CARTOGRAPHICAL MILESTONES THROUGH THE AGES

Οι Κυκλάδες στο κέντρο του κόσμου. Χειρόγραφος χάρτης του 12ου αιώνα από τον Ερρίκο του Μάινς. The Cyclades at the center of the world. Manuscript map by Henry of Mainz, 12th c. (εισαγωγική σελίδα) Μύκονος 2020, έγχρωμος δορυφορικός χάρτης. (previous page) Mykonos 2020, full-color satellite map.

Δορυφορική λήψη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου από τον Ιταλό αστροναύτη Luca Parmitano, 2019. Space photo of the Aegean Sea by the Italian astronaut, Luca Parmitano, 2019.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Οι χάρτες είναι μέρος της ιστορίας μας, μέρος της ταυτότητάς μας. Αποτυπώνουν τη γεωγραφική ερμηνεία του νησιού μας και επίσης το πώς οι ξένοι μάς αντιμετώπισαν, άλλοτε ως γεωγραφικό στίγμα και άλλοτε ως ανθρωπογενές τοπίο.»

Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ Πλήθος εικόνες παρεμβάλλονται ανάμεσα σε μας, το χώρο και την ιστορία του. Γεωγραφικές περιγραφές και ιστορικές αφηγήσεις, χάρτες και έργα ζωγραφικής, ποιήματα και μυθοπλασίες συνθέτουν ένα παλίμψηστο προσλήψεων και συγκροτούν το υπόβαθρο της δικής μας εικόνας. Το Αιγαίο έχει σίγουρα μια πλούσια αποσκευή τέτοιων εικόνων. Σήμερα βλέπουμε το Αιγαίο ως ευάλωτο μέρος του εθνικού μας χώρου, όριο του δυτικού κόσμου υπό τη συνεχή πίεση των προσφυγικών ροών ή μέσα από τη λυρική έξαρση της γενιάς του ’30, ως ιδανικό τόπο ανάπαυλας, έναν νησιωτικό ιδεότυπο ουτοπικής ελληνικότητας. Ο ιστορικός μπορεί να προσεγγίσει το Αιγαίο με ποικίλους τρόπους, επιλέγοντας από την παρακαταθήκη των ιστορικών τεκμηρίων, προκρίνοντας κλίμακες και οπτικές γωνίες, όπως την πολιτική, την πολιτιστική, την κοινωνική ή την οικονομική σκοπιά. Εδώ προκρίθηκε, εκ των πραγμάτων, η οπτική των χαρτογράφων, η οπτική της μεγάλης κλίμακας, που αναζητά στο χώρο λειτουργικές ενότητες και αλληλουχίες. Το ημερολόγιο του Δήμου Μυκόνου για το 2021 περιλαμβάνει χάρτες της Μυκόνου, των Κυκλάδων και του Αιγαίου από τον Πτολεμαίο έως τον Ρήγα, περνώντας από τους χάρτες των νησολογίων, των ναυτικών χαρτών, των λογίων και των περιηγητών. ΘΑΛΑΣΣΙΝΕΣ ΚΟΙΝΟΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Το Αιγαίο είναι μια ακόμη δυναμική συνάρτηση της φύσης και της ιστορίας, χώρος ταυτόχρονα φυσικός και ανθρωπογενής, προϊόν της αμοιβαιότητας μεταξύ του περιβάλλοντος και των κοινωνιών που το κατοικούν. Διαδοχικοί πολιτισμοί εγκαταστάθηκαν και αναπτύχθηκαν στις ακτές και τα νησιά του, προσαρμόστηκαν στη γεωγραφία του και με τη σειρά τους προσπάθησαν να την προσαρμόσουν στις δικές τους ανάγκες: να εξομαλύνουν τη βαθιά φυσική διάβρωση και να ενοποιήσουν τον έντονο νησιωτικό κατακερματισμό. Η θάλασσα, από φυσικός φραγμός και παράγοντας απομόνωσης, μετατράπηκε σε δίαυλο επικοινωνίας, συνδέοντας νησιά και ακτές, την τοπική με τη μεσογειακή ναυσιπλοΐα, επιτρέποντας την ανάπτυξη σημαντικών οικονομικών και πολιτιστικών κόμβων στα νησιά και τις ηπειρωτικές ακτές. Το Αιγαίο στους ιστορικούς χρόνους λειτουργεί ως

Η Μύκονος από το χειρόγραφο Βιβλίο των νησιών του Αρχιπελάγους του Christoforo Buondelmonti, 1420. Mykonos in the manuscript Liber insularum Archipelagi by Christoforo Buondelmonti, 1420. Η Μύκονος από το Nησολόγιο του Bartolomeo dalli Sonetti, Βενετία 1485. Mykonos from the Isolario by Bartolomeo dalli Sonetti, Venice 1485.

Τα ερείπια της Δήλου από το χειρόγραφο Βιβλίο των νησιών του Αρχιπελάγους του Christoforo Buondelmonti,1420. The Delian ruins in the manuscript Liber insularum Archipelagi by Christoforo Buondelmonti,1420. H Δήλος με τη Ρήνεια από το Nησολόγιο του Bartolomeo dalli Sonetti, Βενετία 1485. Delos and Rhenia from the Isolario by Bartolomeo dalli Sonetti, Venice 1485.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES

τους μεγάλους δρόμους του χερσαίου εμπορίου με τους ναυτικούς εμπορικούς δρόμους. Χάρη στη δράση των ναυτικών, το Αιγαίο μετατράπηκε σε έναν χώρο οικονομικής και πολιτιστικής μεσολάβησης, σε εστία σημαντικών οικονομικών δραστηριοτήτων και πολιτιστικών ζυμώσεων. Σε έναν ενδιάμεσο χώρο συνεχούς αλληλεπίδρασης των κοινωνιών και των πολιτισμών που συναντιούνται σε αυτόν και τον διαμορφώνουν – Μινωίτες, Μυκηναίοι, Τρώες, Χετταίοι, Έλληνες, Φοίνικες, Πέρσες, Γα-

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

σύνθετο σύστημα αλληλεξαρτήσεων μεταξύ νησιών και ακτών, ένα σύστημα με δυναμική ενδοχώρα, με λιμάνια που συνδέουν

λάτες, Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Σαρακηνοί, Φράγκοι, Οθωμανοί, Εβραίοι και Αρμένιοι – κι ακόμη, καθολικοί ιεραπόστολοι, λεβαντίνοι απεσταλμένοι των ιταλικών εμπορικών πόλεων, πρόξενοι ή εκπρόσωποι των «Ανατολικών Εταιρειών» της Αγγλίας, της Ολλανδίας, της Γαλλίας. Οι νησιωτικές κοινωνίες βρίσκονται σε διαρκή μεταξύ τους σύνδεση και επικοινωνία, καθώς και σε συνεχή ανταπόκριση με άλλα παράκτια κέντρα. Ασφαλώς, το πλέγμα των διασυνδέσεων δεν αφορά το σύνολο του παράκτιου και νησιωτικού χώρου του Αιγαίου. Οι διασυνδέσεις είναι συχνά περιορισμένης εμβέλειας: η ακτίνα τους δεν ξεπερνά τα αμέσως γειτονικά νησιά ή τις απέναντι ηπειρωτικές ακτές. Επιπλέον, δεν αφορούν παρά ορισμένες ομάδες του πληθυσμού, τους καπεταναίους και τα πληρώματα των πλοίων, καθώς και όσους ασχολούνται με το εμπόριο μεσαίων και μεγάλων αποστάσεων ή, όπως συμβαίνει τελευταία, με τον τουρισμό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το πλέγμα των διασυνδέσεων αυτών επικάθεται στο χώρο στηριζόμενο σε φυγόκεντρες και εξωστρεφείς δυνάμεις, αλλά και σε εξωγενείς παράγοντες. Πράγματι, οι τοπικές δικτυώσεις συναντούν τους μεγάλους ναυτικούς και χερσαίους δρόμους και αγκιστρώνονται σε αυτούς. Έτσι συγκροτείται ένα ευρύ πλέγμα συμβιωτικών αμοιβαιοτήτων, που εδράζεται στην οικονομία και σταδιακά επηρεάζει ποικίλες εκδηλώσεις της κοινωνίας και του πολιτισμού. Η εικόνα του Αιγαίου ως «διάσπαρτης πόλης» που πρότεινε ο Σπύρος Ασδραχάς, πίσω από την προκλητική της διατύπωση, υποδηλώνει τους καθοριστικούς οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτιστικούς και, τέλος, τους πολιτικούς δεσμούς που απορρέουν από τη λειτουργία των δεσμών επικοινωνίας που απαντούν στο νησιωτικό κατακερματισμό. Οι δεσμοί αυτοί είναι παλαιοί. Έχουν τις ρίζες τους στα βάθη της ιστορίας, είναι τόσο σημαντικοί ώστε να παίρνουν συχνά συμβολικό χαρακτήρα. Το Αιγαίο είναι η θάλασσα των ταξιδιών που ορίζουν τις καταβολές του δυτικού κόσμου (του Οδυσσέα, του Αινεία, του Θησέα, του απόστολου Παύλου) – στις ακτές του (στη Μυκάλη, τον Μαραθώνα, τη Σαλαμίνα) κρίθηκε η πρώτη διεθνής σύρραξη για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων και, μαζί με αυτήν, η τύχη της Δύσης. Το ίδιο το όνομα του Αιγαίου παραπέμπει στις εντάσεις για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων. Σύμφωνα με μια παράδοση, το Αιγαίο πήρε το όνομά του από τον Αιγαία, που ρίχτηκε στα κύματα και πνίγηκε πιστεύοντας ότι ο γιός του, ο Θησέας, χάθηκε στην προσπάθεια να απαλλάξει την Αθήνα από την υποτέλεια στη θαλασσοκράτειρα Κρήτη. Η συνάρθρωση των νησιών του Αιγαίου σε ένα κοινό πλέγμα αμοιβαίων εξαρτήσεων δεν είχε πάντοτε την ίδια μορφή, έκταση ή δομή. Το Αιγαίο είναι η θάλασσα των εμπόρων από τη μινωική Κρήτη και τη μυκηναϊκή Ελλάδα, η θάλασσα των Ελλήνων αποίκων, η θαλασσοκρατία των Αθηνών, η πρώτη θαλάσσια οικονομική κοινοπολιτεία. Είναι η «Ελληνική θάλασσα» του Θουκυδίδη, πυρήνας του ελληνικού κόσμου, κι αργότερα ζωτικό κέντρο και μαλακό υπογάστριο των αυτοκρατοριών που συγκρο-

Η Μύκονος από το χειρόγραφο Nησολόγιο και Πορτολάνος του Αντωνίου από τη Μήλο, 1582. Mykonos from Antonio Milo’s Isulario e Portolano, 1582. Η Μύκονος από το Nησολόγιο του Benedetto Bordone, Βενετία 1528. Mykonos from the Libro de tutte l’isole del mondo by Benedetto Bordone, Venice 1528. 80

H Δήλος με τη Ρήνεια από το χειρόγραφο Nησολόγιο και Πορτολάνος του Αντωνίου από τη Μήλο, 1582. Delos and Rhenia from Antonio Milo’s Isulario e Portolano, 1582. H Δήλος με τη Ρήνεια από το Nησολόγιο του Benedetto Bordone, Βενετία 1528. Delos and Rhenia from the Libro de tutte l’isole del mondo by Benedetto Bordone, Venice 1528.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES

του του Αιγαίου και η καρδιά του φράγκικου «Λεβάντε», θάλασσα των εμπόρων της Βενετίας, της Ραγούσας, της Γένοβας και της Καταλονίας, της Ολλανδίας, της Γαλλίας, της Βρετανίας. Οι συναρθρώσεις αυτές διαδέχονται ή επικαλύπτουν η μία την άλλη, συμβιώνουν ανεκτικά ή είναι αντίζηλες. Τα κέντρα τους αλλάζουν με την πάροδο των αιώνων και τη διαδοχή των πολιτισμών. Η Κρήτη και η Θήρα, οι Μυκήνες και η Τροία θα δώσουν

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

τούνται γύρω του, της βυζαντινής και της οθωμανικής. Είναι το Αρχιπέλαγος των Βενετών, επικράτεια του δικού τους Δουκά-

τη θέση τους στην Αθήνα, τη Δήλο και την Κόρινθο. Αυτές με τη σειρά τους θα δώσουν τη θέση τους στο μακροβιότερο ίσως κέντρο της ιστορίας, το Βυζάντιο, που θα ονομαστεί Κωνσταντινούπολη κι έπειτα Ιστανμπούλ, πρωτεύουσα των αυτοκρατοριών της ανατολικής Μεσογείου, προστατευμένη στο μυχό του Αιγαίου, την Προποντίδα, τη θαλάσσια στενωπό που χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία και συνδέει το Αιγαίο με τη Μαύρη Θάλασσα. Γύρω από τα κέντρα αυτά θα ανθήσουν τα συμπληρωματικά κέντρα του δικτύου: η Σμύρνη, ο Χάνδακας, η Θεσσαλονίκη, η Ρόδος και η Χίος, κι αργότερα η Μυτιλήνη, η Ερμούπολη, η Άνδρος, ο Πειραιάς. Έως τις αρχές του 20ου αιώνα, τα ανοικτά σύνορα της πολιτείας του Αιγαίου θα απλώνονται, συνδέοντας οικονομίες, γεφυρώνοντας γλώσσες, θρησκείες και πολιτισμούς. Μέσα από τα διεθνή δίκτυα επικοινωνίας, το Αιγαίο πρωταγωνιστεί στην ιστορία. Οι διασυνδέσεις μεταξύ των νησιών και των ασιατικών ή ευρωπαϊκών ακτών με τα εμπορικά κέντρα στις θάλασσες που το περιβάλλουν, αλλά και πέρα από αυτές (τη Μαύρη Θάλασσα και την Αζοφική, τη Συρία, τη βόρεια Αφρική, τη μεσογειακή και την ατλαντική Ευρώπη), συντηρούν δραστήριες παροικίες ξένων στους εμπορικούς κόμβους, καθώς και μια ελληνική εμπορευόμενη και ναυτιλιακή διασπορά παγκόσμιας κλίμακας. Τα δίκτυα αυτά φέρνουν στο Αιγαίο μέρος του πλούτου και του πολιτισμού, και το καθιστούν χώρο κοσμοπολιτικών ζυμώσεων και υβριδισμού (η λίνγκουα φράνκα, τα φραγκοχιώτικα, οι φραγκολεβαντίνοι). Σήμερα οι διασυνδέσεις αυτές έχουν μεταλλαχθεί για μία ακόμη φορά. Τα πυκνά δίκτυα, που για αιώνες στάθηκαν η πηγή του πλούτου και του πολιτισμού του, έχουν σε μεγάλο βαθμό αντικατασταθεί από τα δίκτυα των tour operators, των εμπόρων μαζικής διασκέδασης και ανάπαυλας. Οι διασυνδέσεις εξυπηρετούνται πλέον από κρουαζιερόπλοια και μισθωμένα αεροσκάφη και νέα κέντρα πρωταγωνιστούν, η Μύκονος, η Σαντορίνη, η Πάρος, η Ρόδος, η Κρήτη. Οι διαδοχικές κοινοπολιτείες του Αιγαίου επικάθονται στο χώρο. Προκύπτουν από τη διαφορετική κάθε φορά ανάπτυξη υπερτοπικών δικτύων επικοινωνίας και συναλλαγής, και από τις πιέσεις εξωστρέφειας των παράκτιων και νησιωτικών κοινωνιών, που διαφορετικά θα έσβηναν στην απομόνωσή τους. Λειτουργούν πέρα από τα εκάστοτε εσωτερικά πολιτικά σύνορα, υπεράνω των τοπικών κοινωνιών και των οικονομιών τους, στηρίζουν και στηρίζονται σε ευρύτερες υποδομές, περιφερειακές, μεσογειακές, και πλέον παγκόσμιες. Γι’ αυτό και η κοινοπολιτείες του Αιγαίου δεν βρίσκουν αντίστοιχο σε άλλο μέρος της Μεσογείου, ούτε αναπαράχθηκαν σε άλλα αρχιπελάγη της γης. Δεν ανήκουν στα γεωπολιτικά εξουσιαστικά μορφώματα που διακρίνει ο Μπρωντέλ στη Μεσόγειο, ούτε στις πρακτικές δικτυώσεις μικρής κλίμακας που εξασφαλίζουν την επάρκεια, δικτυώσεις που αναγνωρίζουν στη Μεσόγειο νεότεροι μελετητές. Τα δίκτυα του Αιγαίου είναι εξωστρεφή και υπερτοπικά, συνδέονται με πλήθος άλλα κέντρα, στη Μεσόγειο και πολύ πέρα από αυτήν.

Ναυτικός χάρτης του Αιγαίου από τον Ναυτικό Άτλαντα του Hendrick Doncker, Άμστερνταμ 1672. Nautical chart of the Aegean from Hendrick Doncker’s De Zee-Atlas, Amsterdam 1672.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES

Ήδη από τον ύστερο Μεσαίωνα οικοδομείται και σταδιακά παγιώνεται η γεωπολιτική έννοια και η χαρτογραφική εικόνα του ελληνικού Αρχιπελάγους, της λειτουργικής ενότητας των νησιών και των ακτών του Αιγαίου, ενότητα οικονομικού, γεωγραφικού και πολιτιστικού χαρακτήρα. Στη διεργασία αυτή συναντιούνται ποικίλες προσεγγίσεις: οι εμπειρικές χαρτογραφήσεις των εμπορευόμενων ναυτικών, οι λόγιες συνθέσεις των κοσμογράφων, οι χαρτογραφικές πρακτικές της αποικιακής εξάπλωσης.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΟΙ ΧΑΡΤΕΣ

Οι προσεγγίσεις αυτές λειτουργούν ταυτόχρονα και συμπληρώνουν η μία την άλλη. Έτσι οι χάρτες του ημερολογίου αυτού προέρχονται από ποικίλες χαρτογραφικές παραδόσεις. Πρώτα, οι ναυτικοί χάρτες που αποτυπώνουν το δίκτυο των εμπορικών κέντρων στα νησιά του Αιγαίου και δίνουν έμφαση στους βασικούς εμπορικούς κόμβους. Επειδή απεικονίζουν τις ναυτικές ρότες που ακολουθούν τη φορά των ανέμων, οι ναυτικοί χάρτες δίνουν μορφή στο άυλο δίκτυο των ναυτικών διασυνδέσεων. Στους χάρτες αυτούς, οι ναυτικοί καταθέτουν τη συσσωρευμένη εμπειρική τους γνώση για τις ακτές και τα νησιά, προτείνοντας τα βασικά χαρτογραφικά πρότυπα του Αιγαίου, πάνω στα οποία θα οικοδομηθεί η νεότερη χαρτογραφία της περιοχής. Η ανάπτυξη δικτύων επικοινωνίας μεγάλης κλίμακας και η ενδυνάμωση των διεθνών εμπορικών δραστηριοτήτων έχουν ως αποτέλεσμα την εμπέδωση της νέας εικόνας του κόσμου, στην οποία η θάλασσα και τα νησιά παίζουν κεντρικό ρόλο. Έτσι, ακολουθούν χάρτες από τα νησολόγια, τα «Βιβλία των νησιών» του 15ου και 16ου αιώνα. Τα νησιά του Αιγαίου θα σταθούν ο πυρήνας αυτής της νέας προσέγγισης. Το ελληνικό αρχιπέλαγος θα χαρτογραφηθεί αναλυτικά ως εγκυκλοπαιδική συνάθροιση νησιωτικών μικρόκοσμων, ως ενιαίο γεωγραφικό σύνολο που συγκροτείται γύρω από τα εξουσιαστικά και οικονομικά του κέντρα, με άλλα λόγια ως γεωγραφικό αρχέτυπο αρχιπελάγους. Ακολουθούν οι αρχαιογνωστικές χαρτογραφικές πρωτοβουλίες των λόγιων ουμανιστών. Αυτοί, με βάση το έργο του Πτολεμαίου, προσπαθούν να αποκαταστήσουν την αρχαία γεωγραφία του Αιγαίου, να συγκεντρώσουν τις αρχαίες γεωγραφικές μαρτυρίες για την περιοχή και να συνδυάσουν κριτικά αρχαίες και νεότερες πηγές. Σκοπός τους είναι να εντοπίσουν τις αρχαίες θέσεις και τις σύγχρονες αντιστοιχίες τους, να συνδέσουν το παρόν με το παρελθόν. Τέλος, να στοχαστούν, να κατανοήσουν το χώρο στην ιστορική του δυναμική. Οι επεξεργασίες των ουμανιστών στη χαρτογραφία είναι καθοριστικές. Θα οδηγήσουν στην κατανόηση της ιδιοτυπίας του Αιγαίου στην ιστορική της βάση, προτείνοντας εικόνες των αρχετυπικών δικτύων που συγκροτούν οι περιπλανήσεις, οι εξερευνήσεις και οι αποικισμοί της αρχαιότητας. Στο ημερολόγιο συμπεριλάβαμε ακόμη χάρτες που σχετίζονται με το Grand Tour των περιηγητών, των προσκυνητών στα λείψανα της αρχαιότητας, οι επισκέψεις των οποίων πληθαίνουν από τον 18ο αιώνα και μετά. Τα βήματά τους θα ακολουθήσουν οι ρομαντικοί λάτρεις των νησιωτικών τοπίων του 19ου αιώνα και ο μαζικός τουρισμός του 20ού. Γιώργος Τόλιας Ιστορικός Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Το Αιγαίο. Χειρόγραφος γαλλικός ναυτικός χάρτης, Μασσαλία, τέλη 16ου αιώνα. The Aegean Sea. French manuscript nautical chart, Marseilles, end of 16th c.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Χάρτης της Ελλάδας από τον Άτλαντα του Gerhart Mercator, Duisburg 1595. Map of Greece, from Mercator’s Atlas, Duisburg 1595.

Η Μύκονος από χειρόγραφο του Βιβλίου της Ναυσιπλοΐας του Piri Reis,1526. Mykonos from a manuscript version of Piri Reis’ Kitab i bahriye, 1526.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Ελλάδα και οι Κυκλάδες από την έκδοση της Γεωγραφικής Υφηγήσεως του Κλαύδιου Πτολεμαίου, Ρώμη 1478. Greece and the Cyclades from Ptolemy’s Geography, Rome 1478.

Το Αιγαίο από το Αρχιπέλαγος του Marco Boschini, Βενετία 1658. The Aegean Sea from Marco Boschini’s L’Arcipelago, Venice 1658.

Τα νησιά του Αιγαίου από σχολικό άτλαντα με βάση τους χάρτες του Johannes Lauremberg, Άμστερνταμ 1660. The islands of the Aegean from a school atlas based on Johannes Lauremberg’s maps, Amsterdam 1660. 88

Η Δήλος και η Μύκονος από σχολικό άτλαντα με βάση τους χάρτες του Johannes Lauremberg, Άμστερνταμ 1660. Delos and Mykonos from a school atlas based on Johannes Lauremberg’s maps, Amsterdam 1660.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“Maps are part of our history, part of our identity. They reflect the geographical interpretation and the perception foreigners had of our land: a geographical landmark and/or an anthropogenic environment.” Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos THE GREEK ARCHIPELAGO A plethora of images intervene between people, regions and their respective history. Geographical descriptions and historical narratives, maps and paintings, poems and works of fiction, all compose a palimpsest of impressions, which constitute the foundations of our own image. The Aegean certainly has a rich storage of such images. Today, we perceive the Aegean as a vulnerable part of our national space; a border of the western world, under the ceaseless pressure of refugee flows. Alternatively, through the lyrical expression of the 1930’s generation, we identify the Aegean as an ideal place of respite, an insular blueprint of utopian Hellenism. A historian may approach the Aegean in a variety of ways, choosing from the legacy of historical exhibits, opting for ratios and perspectives, such as political, cultural or economic viewpoints. In this edition, in effect, the cartographical perspective has prevailed, i.e. the large-scale perspective which seeks functional models and sequences. The calendar of the Municipality of Mykonos for 2021 includes maps of Mykonos, the Cyclades and the Aegean, from Ptolemy to Rhigas, revisiting maps of islands (Isolario), nautical charts and maps by scholars and travelers. MARITIME COMMONWEALTHS OF THE AEGEAN The Aegean is yet another dynamic manifestation of nature and history, a region that is simultaneously both innate and manmade, a product of the reciprocity between the environment and the communities which inhabit it. Successive civilizations settled and evolved on its shores and islands, adapted to its geography and in turn attempted to modify the region to their own needs: resolve the deep natural dissolution and unify the intense insular fragmentation. The sea, from being a natural barrier and isolation factor, was converted into a communication channel, which linked islands and coasts, local navigation to Mediterranean routes and allowed for the development of important economic and cultural hubs on the islands and continental coastlines. In historical times, the Aegean functions as a composite system of interdependencies between islands and coasts; a system with a dynamic mainland, with ports connecting the major roads of land trade to maritime trade paths. Thanks

Το κεντρικό Αιγαίο και οι Κυκλάδες, λεπτομέρεια από τον χάρτη Απάσης Ελλάδος Περιγραφή του Νικόλαου Σοφιανού, Ρώμη 1540. Central Aegean and the Cyclades, detail from the map Totius Graeciae descriptio by Nikolaos Sophianos, Rome 1540. Οι Κυκλάδες (λεπτομέρεια) από τον άτλαντα Περιγραφή των νησιών του Αρχιπελάγους του Olfert Dapper, Άμστερνταμ 1688. The Cyclades from the atlas Naukeurige Beschryving der Eilande in de Arcipel by Olfert Dapper, Amsterdam 1688. 90

Το νότιο Αιγαίο (λεπτομέρεια) από τον άτλαντα Το Αρχιπέλαγος του Vincenzo Coronelli, Βενετία 1707. Southern Aegean (detail) from Vincenzo Coronelli’s atlas L’Arcipelago, Venice 1707.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES

significant economic activities and cultural fermentations. Thus, the Aegean Sea became an intermediate region of continuous interaction between communities and cultures which met in this hub, whilst shaping and defining it - Minoans, Mycenaeans, Trojans, Hittites, Greeks, Phoenicians, Persians, Galatians, Romans, Byzantines, Saracens, Franks, Ottomans, Jews and Armenians - even Catholic missionaries, Levantine envoys from Italian commercial cities, consuls and representatives of the

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

to enterprising seamen, the Aegean was transformed into a focal point of economic and cultural mediation, a center for

“Eastern Societies” from England, the Netherlands or France. Island societies are continuously connected and in communication with each other, as well as with other coastal centers. Of course, this network of connections does not concern the entire coastal and insular region of the Aegean. These ties are often limited in scope: their range does not extend beyond adjacent islands or mainland shores across them. Additionally, they concern only certain groups of the population, such as captains and ship-crews, as well as all those engaged in medium and long-distance trade, or as is the case lately, those engaged in the tourism industry. We could say that the network of these connections is established upon the region, motivated not only by centrifugal and extrovert forces, but also by external factors. Indeed, local networks meet major naval and land routes and anchor themselves onto them. As a result, a broad grid of symbiotic reciprocities takes form; it is based on the economy and it gradually affects various expressions of society and culture. The concept of the Aegean, as a “dispersed city”, as proposed by Spyros Asdrahas, behind its provocative wording, suggests the decisive economic, social, cultural and political ties which arise from the operation of communication links, which respond to insular fragmentation. These ties are primeval. They have their roots in the depths of history and are so important as to often take a symbolic form. The Aegean is the sea of travels which define the origins of the Western world (by Odysseus, Aeneas, Theseus, the apostle Paul); on its shores (in Mykali, Marathon, Salamis), the first-ever international conflict concerning the control of sea routes was determined and along with it, the fate of the West. The very name of the Aegean itself refers to the tensions over the domination of sea routes. According to one tradition, the Aegean took its name from Aegeus, who plunged himself onto the waves, believing that his son, Theseus, was lost in his battle to rid Athens from the subjugation to the Cretan sea-empire. The interconnection of the Aegean islands into a common network of mutual dependencies, did not always have its current form, scope or structure. The Aegean has been a sea of merchants, ever since Minoan Crete and Mycenaean Greece; the sea of Greek settlers, the naval empire of Athens and the first maritime economic commonwealth. It is the “Greek Sea” of Thucydides, a nucleus of the Greek world and later a vital center and soft underbelly of the empires formed around it, namely, the Byzantine and Ottoman Empires. It is the Archipelago of the Venetians, dominion of their own Duchy of the Aegean and the heart of the Frankish “Levant”, a sea of merchants from Venice, Ragusa, Genoa and Catalonia, the Netherlands, France and Britain.

Η Μύκονος. Τυπογραφικό δοκίμιο από το αδημοσίευτο Μέγα Νησολόγιο και ναυτικός πιλότος του André Thevet, 1586. Mykonos. Print proofs from the unpublished Grand insulaire et pilotage by André Thevet, 1586. Οι Κυκλάδες (λεπτομέρεια) από τον Οδηγό θαλάσσιων δρόμων των A. Jacobsz και C. & J. Lootsman, Άμστερνταμ 1703. The Cyclades (detail) in the pilot book ‘t Nieuw Groot Straetsboeck by A. Jacobsz and C. & J. Lootsman, Amsterdam 1703. 92

Οι Κυκλάδες. Λεπτομέρεια από την Χάρτα της Ελλάδος του Ρήγα, Βιέννη 1797. The Cyclades. Details from the Charta of Greece by Rhigas, Vienna 1797. Το Αιγαίο από τον άτλαντα του Edward Wells, Λονδίνο 1700. The Aegean Sea from Edward Wells’ A New Set of Maps, London 1700.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES

Their capitals change through the centuries and the succession of different civilizations. Crete and Thira, Mycenae and Troy, will give way to Athens, Delos and Corinth. They, in turn, will give way to Byzantium, probably the most long-lived capital in history. This city, initially named Constantinople and later Istanbul, was the capital of Eastern Mediterranean empires, safeguarded at the northern niche of the Aegean by the Sea of Marmara (Propontis) – the sea strait which separates Europe from

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

These associations within the Aegean succeed or overlap one another, co-existing either tolerantly or in a state of conflict.

Asia and joins the Aegean with the Black Sea. Around these primary hubs, supplementary centers of the network will flourish: Smyrna, Chandakas, Thessaloniki, Rhodes and Chios and later Ermoupolis, Andros and Piraeus. Until the early 20th century, the open borders within the Aegean Sea will spread, connecting economies and appeasing languages, religions and cultures. Through international communication networks, the Aegean becomes a protagonist in history. Interconnectivity between the islands, Asian or European coasts and the industrial centers of the surrounding seas and beyond (the Black Sea and Azov, Syria, North Africa, Mediterranean and Atlantic Europe), sustains active foreign communities in commercial hubs, as well as a Greek trading and naval diaspora on a global scale. The Aegean not only gains significant wealth and culture but is also established as a region of both agitation and amalgamation (the Mediterranean lingua franca, Frangohiotika, FrancoLevantines) on a universal scale. Today, these interconnections have mutated once again. The dense networks, which for centuries have been the source of wealth and cultural enlightenment, have been largely replaced by tour operator networks and traders in mass entertainment and leisure. These links are now served by cruise-ships and leased aircrafts as new centers, with different protagonists, emerge: Mykonos, Santorini, Paros, Rhodes and Crete. The successive commonwealths of the Aegean settle in the region. They arise from the – different each time – growth of hyperlocal communication and transaction networks and from the urge towards an extroverted outlook expressed by coastal and island communities, which would otherwise fade away in isolation. They operate beyond internal political borders of the time, above local communities and their economies. They support and rely on broader infrastructures; regional, Mediterranean and now global. This is why Aegean commonwealths cannot find their equal in other regions of the Mediterranean, nor have they been reproduced in other archipelagos around the world. They do not belong to the geopolitical power structures, which Braudel discerns in the Mediterranean, nor to the small-scale network practices which ensure sufficiency in goods, practices identified in the Mediterranean by recent scholars. The networks of the Aegean, extrovert and hyperlocal as they are, have associations with several centers in the Mediterranean and well beyond it. THE MAPS Since the late Middle Ages, the geopolitical concept and the cartographic picture of the Greek Archipelago, the functional entity of the islands and coasts of the Aegean – an entity of economic, geographical and cultural character – is gradually formulated and consolidated. Various approaches are encountered in this process: empirical mapping by merchant seamen, scholarly compositions by cosmographers, cartographic practices of colonial expansion. These diverse perspectives work

Χάρτης της Μυκόνου, της Δήλου και της Ρήνειας από το Ταξίδι στην Ανατολή του Joseph Pitton de Tournefort, Παρίσι 1717. Map of Mykonos, Delos and Rhenia from Joseph Pitton de Tournefort’s Relation d’un voyage du Levant, Paris 1717.

Χάρτης της Δήλου από το Εικονογραφημένο ταξίδι στην Ελλάδα του Kόμη Choiseul-Gouffier, Παρίσι 1782. Map of Delos from Voyage pittoresque de la Grèce by Count Choiseul-Gouffier, Paris 1782.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | MYKONOS: CARTOGRAPHICAL MILESTONES

Firstly, nautical charts which illustrate the network of trade centers in the Aegean islands, emphasizing the main trading hubs. As they depict sea routes which follow the direction of the winds, nautical charts give shape to the intangible network of naval links. In these maps, seafarers entrust their accumulated empirical knowledge regarding shores and islands to future scholars. In so doing, they set the fundamental cartographic prototypes of the Aegean, on which the later cartography of the

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

simultaneously and complement one another. Thus, the maps of this calendar come from a variety of cartographic traditions.

region will be based on. The development of large-scale communication networks and the empowerment of international trade activities have resulted in the consolidation of a new image of the world, in which the sea and the islands play a central role. To this end, they comply with maps from the Isolario, the “Book of Islands” of the 15th and 16th centuries. The Greek Archipelago will be mapped in detail, as an encyclopaedic group of island microcosms, as a unified geographical entity, formed around its governing and economic centers; in other words, as a geographical archetype of an archipelago. Further on, we come upon the archaeognostic, cartographic initiatives of humanist scholars. These scholars, based on the work of Ptolemy, try to restore the ancient geography of the Aegean, to gather the ancient geographical testimonies on the region and to critically combine ancient and modern sources. Their purpose is to locate ancient sites and their modern equivalent, to connect the present with the past. Finally, they strive to contemplate and comprehend the region through its historical dynamics. Humanist interventions on cartography are crucial. They will lead to the understanding of the idiosyncrasy of the Aegean on a historical basis, proposing images of the archetypical networks which were formed by wanderings, explorations and colonization in antiquity. In this calendar, we also include maps relating to the Grand Tour by European travelers, paying homage to the relics of antiquity. Their visits grew in numbers from the 18th century onwards, and will eventually be followed by romantic lovers of island landscapes in the 19th century and the mass tourism of the 20th c.  George Tolias Historian National Hellenic Research Foundation

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ THE SETTLEMENT OF KASTRO

Το Κάστρο της Μυκόνου, η Παραπορτιανή και η Σκάρπα (Μικρή Βενετία). The Kastro area, the Paraportiani complex and Skarpa (Little Venice).

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΜΎΚΟΝΟΣ: Η ΑΝΆΔΥΣΗ ΕΝΌΣ ΝΈΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΎ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΎ

Αν και τετριμμένο, είναι πραγματικότητα. Η μνημειακή κληρονομιά της Μυκόνου ζούσε μέχρι σήμερα στην σκιά της Δήλου. Παράλληλα με τα έργα στο νησί του Απόλλωνα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων έθεσε ως προτεραιότητα να διασωθεί και να αναδειχθεί και η μυκονιάτικη κληρονομιά. Η εντατικοποίηση των ελέγχων της Εφορείας στις σύγχρονες επεμβάσεις και επαναχρήσεις που απειλούν να εξαφανίσουν την μοναδική φυσιογνωμία της Χώρας Μυκόνου, ο συστηματικός έλεγχος θεμελίων στην Χώρα και στην ύπαιθρο που αποκαλύπτει το βάθος και το εύρος του παρελθόντος του νησιού εμπλουτίζοντας το μνημειακό του απόθεμα με πρωτοκυκλαδικούς οικισμούς, ελληνιστικές θέσεις, βυζαντινές εκκλησίες και ενετικά κατάλοιπα, η διοργάνωση διεθνούς εμβέλειας εκθεσιακών γεγονότων στο ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο (Vanity, the Palace at 4 am), ξανασυστήνουν το αγαπημένο νησί της Μυκόνου ως ένα πλούσιο μνημειακό αποθετήριο. Στο Κάστρο, προϊστορική κατοίκηση, κλασικές και ελληνιστικές φάσεις, βυζαντινή εγκατάσταση και ενετικά κτήρια, δημιουργούν ένα μοναδικό μνημειακό παλίμψηστο που αναδεικνύει την διαχρονική σημασία της Μυκόνου. Αυτή η κληρονομιά, στην οποία μπορεί κανείς να καλλιεργήσει ένα ακόμη ποιοτικότερο τουριστικό προφίλ, τα επόμενα χρόνια, θα προβληθεί συστηματικότερα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Η ανάδυση αυτής της παραγνωρισμένης πτυχής της Μυκόνου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την αστείρευτη αγάπη των Μυκονιατών για τον τόπο τους, που αποδεικνύεται τόσο με τον ισχυρό δεσμό τους με την ευλογημένη γη της Μυκόνου, όσο και με την ισχυρή και δρώσα λόγια παράδοση του νησιού. Ακόμη, δεν θα ήταν δυνατή και χωρίς την γενναία συμβολή του Δήμου Μυκόνου, ο οποίος με διαπαραταξιακή στήριξη, ενισχύει το έργο της έρευνας, προστασίας και ανάδειξης του μυκονιάτικου παρελθόντος. Τόσο η Εφορεία όσο και ο Δήμος υπερβαίνουν τα στενά όρια των αρμοδιοτήτων τους και λειτουργούν συμπεριληπτικά για το καλό της Μυκόνου και της μνημειακής κληρονομιάς της. Η έρευνα και ανάδειξη του Κάστρου Μυκόνου θα δώσει στο τέλος μια μεταμορφωμένη Χώρα, εκτοξεύοντας την πολιτισμική και τουριστική της υπεραξία. Η Μύκονος σταθερά θα προσγραφεί στον χάρτη ως ένας νέος πολιτιστικός προορισμός, συμβάλλοντας ευεργετικά, μαζί με την Δήλο, στην συγκρότηση ενός βιώσιμου μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης. Δρ. Δημήτρης Αθανασούλης Έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων

Το λιμάνι της Μυκόνου από τον Λιμενοδείκτη του Joseph Roux, Μασσαλία 1764. Port of Mykonos from Requeil des principaux plans des Ports et Rades de la Mer Mediterranée by Joseph Roux, Marseilles 1764.

100

Γενική άποψη του λιμανιού της Μυκόνου από το Ταξίδι στην Ανατολή του Joseph Pitton de Tournefort, Παρίσι 1717. The port of Mykonos from Joseph Pitton de Tournefort’s Relation d’un voyage du Levant, Paris 1717.

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Η σύγχρονη πορεία της κοινωνίας μας οφείλει να εμπλουτίζεται από τη μνήμη του παρελθόντος. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται ένας ισχυρός πολιτιστικός χαρακτήρας.» Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ Ο οικισμός του Κάστρου θεμελιώθηκε, πολλούς αιώνες πριν στη ΒΔ πλευρά της Χώρας της Μυκόνου, πάνω σε μια ελαφρώς προεξέχουσα βραχώδη περιοχή που προβάλλει στη θάλασσα. Στην εδαφική αυτή μικροέξαρση, δημιουργήθηκε ένα επιθαλάσσιο (υψόμετρο 10 μ.) είδος κάστρου, που περιλάμβανε στο περιτοίχισμά του ολόκληρο τον τότε κύριο οικισμό του νησιού, με κάποιες αγροικίες εκτός αυτού. Η περιοχή όπως διαπιστώνεται, κατοικήθηκε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους και με το πέρασμα των αιώνων αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα του οικισμού της Χώρας. Εκτός από μαρτυρίες στοιχείων κεραμικής, και ερείπια της λιθοδομής του Κάστρου που υπήρχαν στην περιοχή, πληροφορίες για την ύπαρξη και εξέλιξη του οικισμού μας δίνουν πρόσφατες ανασκαφές. Στο κτήριο του Μάρκου Μαύρου, που βρίσκεται στην περιοχή, βρέθηκαν επάλληλες φάσεις κατοίκησης χωρίς διακοπή, από την 3η τουλάχιστον χιλιετία π.Χ. έως σήμερα. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται κατά κύριο λόγο από τη σωστική ανασκαφή στο κτήριο κατά την περίοδο 1993-2001 καθώς και την σύγχρονη ανασκαφή που πραγματοποιείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων από το 2018, και που στόχο έχει την αποκάλυψη του πολεοδομικού ιστού, την ερμηνεία του χώρου, την ενοποίηση και αποκατάσταση των υφιστάμενων ερειπίων. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, η περιοχή αποτελούσε ένα παραθαλάσσιο, ασφυκτικά οικοδομημένο μικρό οικισμό, 1000 έως 1500 κατοίκων, ενώ η έκτασή του δεν ξεπερνούσε τα 7,5 στρέμματα. Το μικρό αυτό πόλισμα στη θέση της σημερινής συνοικίας Κάστρο, ήταν περίκλειστο από ένα είδος υποτυπώδους ασθενούς αμυντικού περιτειχίσματος, αφού η ασφάλεια ήταν μια από τις βασικές μέριμνες του πληθυσμού. Το οριοθετούσαν οι εφαπτόμενες εξωτερικές τυφλές προσόψεις υπερυψωμένων οικοδομημάτων της περιμέτρου του, στοιχείο που διαπιστώνεται και σε άλλα σωζόμενα κάστρα νησιών του Αιγαίου Πελάγους. Από τους τρεις ή τέσσερις προϋπάρχοντες πυργίσκους του αμυντικού τείχους σώζονται τμήματα του ενός από αυτούς στη στέρεα λιθοδομή της βάσης του συμπλέγματος εκκλησιών της Παραπορτιανής. Τμήματα ενός άλλου σώζονται παράπλευρα της Παναγιάς της Πρυανής, στη νότια πλευρά της περιοχής του Κάστρου.

101

Η Αγία Σωτήρα, η εκκλησιά του πειρατή Μερμελέχα. Aghia Sotira. The grave of the pirate Mermelehas.

Γενική άποψη της Χώρας της Μυκόνου με προεξάρχοντα τον οικισμό του Κάστρου, Thomas Hope, 1790 (σχέδιο). An imposing view of the Kastro area and Mykonos Town, Thomas Hope, 1790 (drawing). 102

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Αγία Σωτήρα, Κάστρο. Aghia Sotira, Kastro.

103

Αποκαλειφθείσα οικία του Κάστρου, οικόπεδο «Δενδρινού», 2019. Excavated house “Dendrinos” plot, 2019.

104

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

αυτή εξελίχθηκε από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα. Σε έγχρωμη υδατογραφία-χάρτη της Μυκόνου, φιλοτεχνημένη το 1420 από τον Φλωρεντιανό ιερωμένο-περιηγητή Cristoforo Buondelmonti (1385-1430), στην περιοχή του Κάστρου παρουσιάζεται ένα μεγάλο κτίσμα με πύργους. Τρεις ακόμη πολύ ενδιαφέρουσες απεικονίσεις που βρίσκονται στο Αρχείο και στη Βιβλιοθήκη του Λαογραφικού Μουσείου Μυκόνου, μας δίνουν την εικόνα του ιστορικού οικισμού της Χώρας της Μυκόνου από τον 17ο αιώνα

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Μια σειρά παλαιών απεικονίσεων της Μυκόνου μας δίνει αρκετά ξεκάθαρη εικόνα για την περιοχή του Κάστρου και το πώς

έως το 1800. Η παλαιότερη είναι του 17ου αιώνα, αποτελεί πρόχειρο σχεδίασμα και ανήκει σε χειρόγραφο πορτολάνο του Museo Civico Correr της Βενετίας. Σε αυτήν ο οικισμός περιορίζεται στο Κάστρο. Η δεύτερη απεικόνιση προέρχεται από την αγγλική έκδοση του πρώτου τόμου του βιβλίου του Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708). Ο Γάλλος J. P. de Tournefort, βοτανολόγος και ιατρός, είχε επισκεφθεί τη Μύκονο το 1700 και παρέμεινε στο νησί για ένα χρόνο. Οι ταξιδιωτικές του εντυπώσεις και μελέτες εκδόθηκαν στο βιβλίο του Relation d’ un voyage du Levant (Paris 1717). Αντίγραφο της αγγλικής έκδοσης του βιβλίου του (1741) υπάρχει στη βιβλιοθήκη του Λαογραφικού Μουσείου Μυκόνου. Στην εικονογράφηση του λιμανιού της Μυκόνου παρουσιάζονται οι όψεις των σπιτιών του Κάστρου προς τη μεριά της θάλασσας, τυφλές, δηλ. δίχως ανοίγματα. Η τρίτη γκραβούρα είναι του Thomas Hope (1769-1831) και παρουσιάζει τη Χώρα της Μυκόνου προς τα τέλη του 18ου αιώνα, το 1790. Στην τελευταία αυτή σχεδίαση, ο οικισμός της Χώρας έχει πλέον επεκταθεί αρκετά εκτός του Κάστρου, ενώ οι προσόψεις των σπιτιών από τη μεριά της θάλασσας παρουσιάζονται με πορτοπαράθυρα. Η Μύκονος φαντάζει ήδη ένα ζωντανό και εύρωστο νησιωτικό λιμάνι. Από πολεοδομική άποψη, στην περιοχή του Κάστρου παρατηρήθηκε μια ασφυκτική οικοδομική πυκνότητα δημιουργώντας έτσι ένα οικοδομικό συνονθύλευμα, που η εικόνα του προσομοιάζει με τον εσωτερικό σχηματισμό ενός ροδιού. Χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο που φανερώνει την οικονομία του χώρου ήταν οι πολλοί στενοί κοινόχρηστοι δρομίσκοι που αποτελούσαν στεγασμένους διαδρόμους, τα λεγόμενα «καταστέγια», που περνούσαν κάτω από τις οροφές των διώροφων οικοδομών. Έτσι ο δημόσιος χώρος εισχωρούσε στον ιδιωτικό και αντίστροφα. Το τελευταίο καταστέ(γ)ι του Κάστρου έκλεισε το 1920. Περνούσε κάτω από την ανώγεια Παναγία Παραπορτιανή και κατέληγε στο Παραπόρτι (δευτερεύουσα είσοδος) του Κάστρου. Οι άλλες δύο κύριες είσοδοι του Κάστρου ήταν η Πόρτα (ερείπιά της σώζονταν έως και το 1885) και η Πόρτα της Σαπιονέρας. Στη βόρεια πλευρά του οικισμού, πάνω σε χαμηλό βράχο, διακρίνονται τα θεμέλια του Μύλου του Κάστρου (Καστριανός Μύλος), που ίσως είναι ο πιο παλιός στο νησί. Οι εκκλησίες της περιοχής του Κάστρου της Μυκόνου είναι αδιαμφισβήτητα από τα παλαιότερα σωζόμενα κτίσματα του οικισμού, από τον 16ο αιώνα και εξής. Το ότι δεν έχουν σημειωθεί στους παλαιούς χάρτες οι καστρινές εκκλησιές, ίσως οφείλεται στο ότι τα ονόματα των παραθαλάσσιων εκκλησιών της υπαίθρου που αναφέρονται σε αυτούς, έχουν σημειωθεί ως τοπωνύμια για να κατευθύνουν τους ναυτιλομένους, ενώ το Κάστρο που περικλείει τις εκκλησιές του, εικονίζεται ως ενιαίο οικοδομικό σύνολο. Ας σημειώσουμε τέλος πως το μεγαλύτερο σύμπλεγμα των εκκλησιών του Κάστρου, αυτό της Αγίας Ελένης, λειτουργούσε έως τα μέσα του 19ου αιώνα ως μητροπολιτικός ναός της Χώρας. Κείμενο βασισμένο στην Εισαγωγή του Οδηγού του Λαογραφικού Μουσείου Μυκόνου, 2010

105

Η πυργόσχημη εξωτερική μορφή της Παραπορτιανής, όπως διαμορφώθηκε ανά τους αιώνες. The tower-like external shape of the Paraportiani church, as it was formed through the centuries.

106

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Σύμπλεγμα Παραπορτιανής. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική φυσιογνωμία τού συμπλέγματος διαμορφώθηκε από την ενσωμάτωση ερειπίων όμορων κτηρίων και τειχών του Κάστρου στο παραπόρτι της πύλης. Paraportiani complex. The gradual integration of remnants of neighboring edifices and walls into the side gate of the castle has formed the unique architectural character of the monument.

107

Βορειοδυτική όψη του οικισμού του Κάστρου, οικόπεδο «Δενδρινού», 2018. Διακρίνονται οι οικοδομικές φάσεις των τειχών του Κάστρου. NW view of the Kastro settlement, “Dendrinos” plot, 2018. Several construction phases can be recognized. Αποκαλειφθείσα οικία του Κάστρου, οικόπεδο «Δενδρινού», 2019. Excavated house “Dendrinos” plot, 2019.

108

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΠΈΡΑ ΑΠΌ ΤΟ ΛΕΥΚΌ ΤΗΣ ΠΑΡΑΠΟΡΤΙΑΝΉΣ

Ο σημερινός επισκέπτης που περιηγείται τον γοητευτικό λαβύρινθο της Χώρας Μυκόνου μάλλον δύσκολα μπορεί να αντιληφθεί την δομή του μεσαιωνικού οικισμού που έδωσε στην ιστορική συνοικία του Κάστρου το όνομά της, και στο εμβληματικό μνημείο της Παραπορτιανής, της εκκλησίας δηλαδή δίπλα στο Παραπόρτι του Κάστρου, το δικό της. Το Κάστρο όμως της Χώρας Μυκόνου, αποτελεί ένα από τα πρωϊμότερα παραδείγματα μεσαιωνικής πόλης ανάμεσα στους αιγαιοπελαγίτικους οικισμούς, και παρ’ όλο που δεν υπάρχουν σαφή ιστορικά στοιχεία για το πότε ακριβώς ανοικοδομήθηκε, και από τις αρχικές του κατασκευές σήμερα διατηρούνται ελάχιστες αποσπασματικά, η ανάμνηση της πρότερής του κατάστασης διασώζεται στις περιγραφές και στους χάρτες των περιηγητών, στους ναυτικούς πορτολάνους, στις ιστορικές πηγές, στις λιγοστές πολύτιμες φωτογραφίες από τα τέλη του 19ου αιώνα, ακόμα και στους μονολόγους της Κάδμως της Μέλπως Αξιώτη… ότι δηλαδή τα σπίτια έστεκαν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, βουλισμένα έστω, αλλά με την ιστορία χαραγμένη στον οικοδομικό τους ιστό, πριν την ισοπέδωσή που υπέστησαν στο πλαίσιο και της τότε νοούμενης «ανάπτυξης», στις αρχές του 20ου αιώνα. ΑΝΑΣΥΝΘΈΤΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΨΗΦΊΔΕΣ Από τις γνωστές απεικονίσεις του φλωρεντινού περιηγητή Cristoforo Buondelmonti (1420) και του Joseph Pitton de Tournefort (1700) επιβεβαιώνεται η ύπαρξη του οικισμού από τις αρχές του 15ου αι. και παρ’ όλο που είναι σχηματικές δεν υποδεικνύουν μεγάλη αλλαγή μεγέθους ή χρήσης κατά τη διάρκεια της περιόδου των 300 χρόνων που καλύπτουν. Ο περιτειχισμένος οικισμός, που καταλαμβάνει το ακραίο τμήμα της μικρής χερσονήσου στα ΒΔ του ευρύτερου οικισμού της Χώρας, αποτέλεσε μια ενδεδειγμένη θέση για εγκατάσταση ήδη από την αρχαιότητα καθώς βρίσκεται στο μέσο του μεγάλου κόλπου στα δυτικά του νησιού με τα αγκυροβόλια του Τούρλου και του Κόρφου-Διακόφτη στα άκρα. Από τη σωστική ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε την περίοδο από το 1993-2001, κατά την επισκευή του Σχολείου του Μαύρου, ενός κτηρίου που κτίστηκε μεταξύ των ετών 1857-1858, πιθανόν επάνω στο βορειοανατολικό όριο του Κάστρου, είχαμε την τύχη να αποκαλυφθούν, τόσο στο εσωτερικό του κτηρίου, όσο και στον άμεσο περιβάλλοντα χώρο του, σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα που τεκμηριώνουν την αδιάληπτη χρήση του χώρου ήδη από την 2η χιλιετία π.Χ. Τότε είχαν έρθει μεταξύ άλλων στο φως μια δεξαμενή των ύστερων ελληνιστικών χρόνων στο εσωτερικό του κτηρίου, στην οποία βρέθηκαν τμήματα από πέντε αγαλματίδια και ένας μεγάλος αριθμός αγγείων του 1ου-2ου αι. μ.Χ., αρχιτεκτονικά κατάλοιπα επάλληλων

109

Παναγία η Παραπορτιανή: εσωτερικό. Virgin of Paraportiani: interior. Η ανατολική είσοδος της εκκλησίας του Αγίου Ευσταθίου, στο σύμπλεγμα της Παραπορτιανής. Πρόκειται για το τελευταίο καταστέ(γ)ι του Κάστρου που έκλεισε το 1920. Περνούσε κάτω από την ανώγεια Παναγία Παραπορτιανή και κατέληγε στο Παραπόρτι του Κάστρου. The eastern entrance of the church of Aghios Efstathios in the Paraportiani complex. Up until 1920, the ground level of the complex comprised the ruinous buildings of the area and part of the entrance that led to the side gate (Paraporti) of the Kastro. 110

Παναγία η Παραπορτιανή: το Ιερό Τέμπλο και η πόρτα εισόδου. Virgin of Paraportiani: the templon next to the entrance door. Παναγία η Παραπορτιανή: εσωτερική όψη του τρούλου. Virgin of Paraportiani: interior of the dome.

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Το σύμπλεγμα εκκλησιών της Παραπορτιανής (ανατολική όψη), με την ανώγεια είσοδο του ομώνυμου ναού, καθώς και την ισόγεια είσοδο του Αγίου Ευσταθίου (δεξιά), όπως διαμορφώθηκε με τοιχία και από τις δυο πλευρές της. Στην άλλη πλευρά (δυτική όψη), οι εκκλησίες του Αγίου Σώζοντα, των Αγίων Αναργύρων και της Αγίας Αναστασίας. The Paraportiani complex (eastern view): the entrance of the Virgin of Paraportiani church is visible on an elevated level. Next to it, on the street level and hidden by the remaining walls, is the back entrance to the Aghios Efstathios chapel. On the western side of the complex, the churches of Aghios Sozon, Aghioi Anargiroi and Aghia Anastasia. 111

Παναγία η Παραπορτιανή. Virgin of Paraportiani.

112

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Τα τρία ισόγεια κλίτη του συμπλέγματος της Παραπορτιανής με ενσωματωμένα, στην τοιχοποιία του μνημείου, αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. The three parallel aisles of the Paraportiani churches (western side), with ancient architectural elements incorporated in the walls.

113

1. Άι-Γιάννης του Βάθους 2. Αγία Σωτήρα. Τάφος του πειρατή Μερμελέχα 3. Καστριανός ανεμόμυλος 4, 5, 6. Συγκρότημα πέντε εκκλησιών της Παναγιάς Παραπορτιανής, πύργος και Παραπόρτι του Κάστρου 7. Συγκρότημα τριών εκκλησιών Αγίας Ελένης 8. Σπίτι καπτα-Νικόλα Μαλούχου 9. Άγιος Δημήτριος 10. Παναγιά Πρυανή (Πυργιανή) 11. Πλευρικός πύργος του Κάστρου 12. Αγία Μονή (νέα θέση) 13. Η Πόρτα του Κάστρου 14. Άγιος Πέτρος και Παύλος 15. Άι-Γιώρης 16. Πηγάδι πειρατή Μερμελέχα. Λαογραφικό Μουσείο 17. Άι-Γιάννης της Μπαρκιάς 18. Θέση Σχολείου Μ. Μαύρου (19ος αι.) 19. Πόρτα της Σαπιονέρας 20. Αγία Μονή (παλαιά θέση-κεντρικός πύργος) και αρχοντικό των Γκίζι 21. Θέση Αγίου Μάρκου

1. Ai-Yannis tou Vathous 2. Aghia Sotira. The grave of the pirate Mermelehas 3. Kastro windmill 4, 5, 6. The Paraportiani complex of five churches 7. The Aghia Eleni complex of three churches 8. The house of Captain Nicholas Malouhos 9. Aghios Dimitrios 10. Panagia Pirgiani 11. Lateral tower of the Kastro 12. Aghia Moni (new location) 13. The gate of the Kastro 14. Aghios Petros and Pavlos 15. Ai-Yorgis 16. The well of the pirate Mermelehas. Folklore Museum 17. Ai-Yannis tis Barkias 18. Location of Markos Mavros School (19th c.) 19. Porta tis Sapionéras 20. Aghia Moni (old location - central tower) and the Ghisi mansion 21. Location of Aghios Markos

Σχηματική απεικόνιση της περιοχής του Κάστρου κατά τον17ο αι., Βασίλης Κυριαζόπουλος, 1972. Rough diagram of the 17th c. layout of the Kastro by V. D. Kyriazopoulos, 1972.

Αποτύπωση του σύγχρονου οικισμού του Κάστρου της Μυκόνου, όπου σημειώνονται οι πρόσφατες ανασκαφές (2018-19) και πιθανά όρια του οχυρωμένου οικισμού. The recent excavation sites (2018-19) noted on a contemporary ground plan of the Kastro area in Mykonos Town. Κάτοψη συγκροτήματος Παραπορτιανής. Ground plan of Paraportiani complex.

114

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

θέσης σε συνεχή χρήση από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα είχε πια ξεκινήσει να εδραιώνεται. Μία ακόμα τρανή απόδειξη πως η μέχρι πρότινος θεωρούμενη αρχαιολογικά ασήμαντη Μύκονος, ένα νησί στη σκιά της Δήλου, ήταν ένα αξιόλογο κέντρο από την προϊστορία, με εμπορικές επαφές με τα άλλα νησιά του Αιγαίου αλλά και την ηπειρωτική Ελλάδα. ΟΡΊΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΌ ΚΆΣΤΡΟ

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

οικοδομικών φάσεων στο εξωτερικό του κτηρίου, και πλούσια κεραμική από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα. Η διαχρονία μιας

Εστιάζοντας στην χαρτογράφηση του μεσαιωνικού οικισμού θα πρέπει να συνθέσουμε την εικόνα του από στοιχεία που διασώζονται μέχρι σήμερα, αλλά και από αυτά που είναι γνωστή η θέση τους χωρίς όμως να έχει επιβιώσει κάποιο ορατό κατάλοιπό τους. Ειδικότερα, την ασθενή οχύρωση του Κάστρου την αποτελούσαν οι ενισχυμένοι τοίχοι των σπιτιών της περιμέτρου του, με χαρακτηριστικότερο το τμήμα του επιθαλάσσιου βορειοδυτικού μετώπου, που καθορίζει μία από τις τέσσερις πλευρές του, τη φημισμένη σήμερα Μικρή Βενετία της Μυκόνου. Εδώ διακρίνεται το σημαντικό στοιχείο διαμόρφωσης της φυσιογνωμίας του αιγιακού κάστρου που είναι οι εν επαφή διώροφες, στενομέτωπες κατοικίες καλυμμένες με επίπεδες στέγες, σχεδόν ταυτόσημες σε μέγεθος και κλίμακα με άλλες παρόμοιες σε κάστρα των Κυκλάδων. Παρόμοια ήταν και η διάταξη στα κτήρια της βόρειας επάκτιας πλευράς του Κάστρου, από τα οποία σώζεται το κτήριο που στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο της Μυκόνου, άλλοτε το καπετανόσπιτο του Νικόλα Μαλούχου, προπάππου του ιδρυτή του Λαογραφικού Μουσείου, Βασίλη Κυριαζόπουλου. Τα διακριτά, εξέχοντα, στοιχεία της μεσαιωνικής οχυρωμένης πόλης που έχουν επιβιώσει και εντοπίζονται μέσα στον οικισμό, είναι οι δύο από τους τρεις ή τέσσερις αμυντικούς πύργους της, ο ένας στη λιθοδομή του ισογείου χώρου του συμπλέγματος της Παραπορτιανής και ο άλλος δίπλα από την Παναγία την Πρυανή, στα νότια της περιοχής που ορίζει το Κάστρο. Συγκεκριμένα, το συγκρότημα που αποτελεί σήμερα την Παραπορτιανή είναι μια σύνθεση πέντε παρεκκλησιών, χτισμένων σε κάθετη και οριζόντια διάταξη με μοναδική πλαστικότητα που έχει αναχθεί σε αντικειμενική καλλιτεχνική αξία, σύμβολο της διαχρονικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του Αιγαίου και τοπόσημο για το νησί της Μυκόνου. Η κύρια εκκλησία, στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο, θεωρείται ότι κατασκευάστηκε κατά τον 16ο ή 17ο αιώνα, πιθανότατα όμως και νωρίτερα. Καταλαμβάνει τον όροφο του κτηριακού συγκροτήματος το οποίο, μέχρι το 1920, αποτελούταν στο ισόγειο από ερειπωμένα κτίσματα. Τα κτίσματα αυτά εκ των υστέρων μετατράπηκαν σε μονόκλιτους καμαροσκεπείς ναούς (του Αγίου Σώζοντα, των Αγίων Αναργύρων, της Αγίας Αναστασίας στη δυτική πλευρά, και του Αγίου Ευσταθίου κάτω από την Παραπορτιανή) από τον ιερέα Άνθιμο Οικονομάκη. Η μακροσκοπική αξιολόγηση των διαστάσεων των πεσσών των τόξων του ναού των Αγίων Αναργύρων με πλάτος 1,30 μ. η οποία δεν δικαιολογείται για την στήριξη της ελαφριάς ημικυλινδρικής στέγης που στηρίζουν σήμερα, το διαβατικό κατά μήκος του ναού του Αγίου Ευστάθιου, που σήμερα λειτουργεί ως νάρθηκας του ναού και η εκτεταμένη παρουσία αρχαίων κιόνων στην τοιχοποιία της ισόγειας αυτής στάθμης, αποτελούν ασφαλείς ενδείξεις ότι πρόκειται για τμήμα της Πύλης του Κάστρου που οδηγούσε στην ακτή. Η οικοδόμηση μιας εκκλησίας που συνδέεται με έναν πύργο άμυνας και κυρίως ως ιερό φυλακτήριο της πύλης, επίσης δεν είναι σπάνιο φαινόμενο για αυτήν την εποχή.

115

Βόρεια όψη του οικισμού του Κάστρου, 1925. Διακρίνεται πυργοειδής κατασκευή. Northern view of the Kastro settlement, 1925. A tower-like edifice is clearly visible. Βόρεια όψη του οικισμού του Κάστρου, 2010. Northern view of the Kastro settlement, 2010.

116

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Εξίσου σημαντικά στη αναγνώριση του οχυρωμένου οικισμού είναι τα λείψανα του τετράγωνης κάτοψης πύργου δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας της Πρυανής («η Παναγία του Πύργου»), τα οποία φανερώνουν ένα εντυπωσιακό οχυρό κτίσμα που διαρθρωνόταν σε δύο τουλάχιστον επίπεδα, γεγονός που προκύπτει τόσο από το μεγάλο πάχος των τοίχων του, 1,40 έως 1,50 μ., όσο και από την κάλυψη της αίθουσας της ισόγειας στάθμης με μεγάλου ανοίγματος ημικυλινδρικό θόλο με τρία εγκάρσια ενισχυτικά τόξα-σφενδόνια από πώρινους λαξευτούς θολίτες πάνω σε λίθινα φουρούσια. Για λόγους ασφαλείας, όπως σχεδόν πάντα συμβαίνει στους οχυρωματικούς πύργους διαχρονικά, η πρόσβαση στο εσωτερικό του πύργου γινόταν από τον όροφο, και στην κατώτερη στάθμη του Πύργου από το εσωτερικό του μέσα από καταπακτή στο δάπεδο. Οι άλλες θέσεις που σχετίζονται με το Κάστρο και το περίγραμμά του φανερώνονται πλέον μόνο στα τοπωνύμια: η Πόρτα του Γιαλού (στα νοτιοανατολικά της σημερινής εκκλησίας της Αγίας Μονής, ένωνε το Κάστρο με το λιμάνι, κατεδαφίστηκε το 1900), το ψηλό κτήριο της Αγίας Μονής (κατεδαφίστηκε το 1900 και ήταν δίπλα στο παραπόρτι), η Πόρτα της Σαπιονέρας (πιθανόν στα νότια του Κάστρου), ο Καστριανός ανεμόμυλος (στη βορειοδυτική γωνία, στα βράχια έξω από το Κάστρο, μαρτυρείται από τον 15ο αιώνα και τα ερείπιά του απεικονίζονται σε φωτογραφίες του 1885). ΑΠΟΚΑΛΎΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΌ ΙΣΤΌ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΎ Τα ανωτέρω δεδομένα και οι διαπιστώσεις προκαλούν την περαιτέρω αναζήτηση στοιχείων για την αποκωδικοποίηση του χώρου, τα οποία προσφέρει η ανασκαφική διερεύνηση, αλλά και η πληρέστερη τεκμηρίωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων. Το έργο αυτό αποτελεί από τον Αύγουστο του 2018, αντικείμενο της Προγραμματικής Σύμβασης Πολιτιστικής Ανάπτυξης μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και του Δήμου της Μυκόνου στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδιασμού που αφορά στην προστασία και ανάδειξη των σωζόμενων αρχιτεκτονικών καταλοίπων του μεσαιωνικού οικισμού του Κάστρου της Χώρας Μυκόνου. Το έργο υλοποιείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων με χρηματοδότηση του Δήμου Μυκόνου και περιλαμβάνει εργασίες στο απαλλοτριωμένο οικόπεδο «Δενδρινού» στα βόρεια της Παραπορτιανής, στον ελεύθερο από δόμηση χώρο στα ανατολικά της, στον Πύργο της Παναγίας Πρυανής και στα ερειπωμένα κτηριακά κατάλοιπα στο επιθαλάσσιο μέτωπο μεταξύ των ναών της Αγίας Σωτήρας και του Αγίου Ιωάννη του Βάθους. Η ανασκαφή στους χώρους αυτούς έχει ως κύριο στόχο την αποκάλυψη του πολεοδομικού ιστού, την ερμηνεία του χώρου, την ενοποίηση και αποκατάσταση των υφιστάμενων ερειπίων, ώστε οι Μυκονιάτες και οι επισκέπτες του νησιού να μπορούν να περιηγηθούν σε ένα μεσαιωνικό κάστρο. Στο πλαίσιο μάλιστα της ανασύστασης του μεσαιωνικού πολεοδομικού ιστού θα συνεκτιμηθούν και οι απολήξεις εγκάρσιων τοιχοποιιών που σώζονται αποτετμημένες στις επιφάνειες των άλλων κτηρίων του Κάστρου. Στο απαλλοτριωμένο οικόπεδο «Δενδρινού», η συνεχής χρήση του χώρου και η παλιά κατεδάφιση των ερειπίων που σώζονταν μέχρι και το 1930 εξαφάνισε πολλά στοιχεία από το ιστορικό παλίμψηστο της Χώρας Μυκόνου. Ωστόσο, στο θαλάσσιο μέτωπο, ενσωματωμένα στα κτίσματα του ενετικού κάστρου διακρίνονται τα λείψανα δύο τουλάχιστον φάσεων που μπορούν να αναχθούν στην ελληνιστική περίοδο και ίσως και σε παλαιότερη εποχή. Ένας τοίχος ή τείχος σχηματίζεται με μεγάλους γρανιτένιους όγκους δομημένους εν ξηρώ και εκτείνεται παράλληλα με τη θάλασσα. Προς ανατολάς, συμπληρώνεται με τοίχους που θυμίζουν τις υστεροελληνιστικές τοιχοδομίες της Δήλου.

117

Αεροφωτογραφία των προσφατων ανασκαφών στην περιοχή του Κάστρου, 2019. Aerial view of the recent excavations at the Kastro area, 2019.

Σχέδιο της ανασκαφής στην περιοχή του Κάστρου, Μαίρη Νάσση, 2019. Drawing of the excavation by Mary Nassis, 2019.

118

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

γοειδής απόληξη, ασφαλή στοιχεία για τη μορφή της οποίας αντλούμε από σχετική φωτογραφία της περιοχής του 1925. Τόσο το παραθαλάσσιο οικόπεδο, όσο και οι χώροι που αποκαλύπτονται σταδιακά στο πλάτωμα στα ανατολικά της Παραπορτιανής, πριν εγκαταλειφθούν στις αρχές του 20ου αιώνα, είχαν πρώτα λειτουργήσει ως εκτεταμένα ασβεστοκάμινα όπου παραγόταν ασβέστης από τα μάρμαρα του δηλιακού ερειπιώνα. Τα μεσαιωνικά κτήρια, έχοντας στη συνέχεια απωλέσει την

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ανατολικό τμήμα του συγκροτήματος «Δενδρινού», στο οποίο ενσωματώνεται η πυρ-

ανωδομή τους, καταχώθηκαν σταδιακά κλείνοντας στους χώρους τους κυρίως κεραμική που χρονολογείται από τα αρχαϊκά (6ος αιώνας π.Χ.), έως τα πρωτοβυζαντινά και υστεροβυζαντινά χρόνια, φτάνοντας έως τους νεότερούς χρόνους (17ο - 19ο αιώνα). Επιπλέον, διάφορα μικροευρήματα, με πιο χαρακτηριστικές τις πήλινες καπνοσύριγγες και τα νομίσματα, λύχνους και σφονδύλια, τα οποία χωρίς να προσδίδουν στους χώρους κάποια ιδιαίτερη ταυτότητα, εμπλουτίζουν τις μαρτυρίες για τη διαχρονική ανθρώπινη παρουσία στο νησί. Σε αντίθεση με την κατάσταση που παρουσίαζαν οι χώροι πέριξ της Παραπορτιανής ως αποθέτες σύγχρονων και παλαιών απορριμμάτων, το κλειστό σύνολο του Πύργου της Πρυανής απέδωσε διακριτές ενότητες ευρημάτων που τεκμηριώνουν επαρκώς φάσεις χρήσης του χώρου από την προϊστορική (νεολιθική;) έως και την ενετική περίοδο. Σε μεγάλη επιφάνεια της κατώτερης στάθμης του χώρου εντοπίστηκε το υπόβαθρο του μεσαιωνικού δαπέδου το οποίο και διατηρήθηκε, ενώ στο φυσικό βράχο του Πύργου εντοπίστηκε τμήμα προϊστορικού τοίχου, οπές πασσάλων, συγκέντρωση λεπίδων οψιανού, μικρή πυρά με ζωικά κατάλοιπα, όστρεα, κεραμική και ένα μικρογραφικό αγγείο. Ξαναγυρίζοντας στο μεσαιωνικό Κάστρο και την αναζήτηση των απαρχών του, λογικοί συνειρμοί έχουν οδηγήσει στην εκτίμηση ότι χτίστηκε στις πρώτες ημέρες του Δουκάτου του Αρχιπελάγους, όταν δηλαδή μετά την ίδρυση των Σταυροφορικών κρατών στην Ελλάδα, μετά δηλαδή την τέταρτη σταυροφορία, οι αδελφοί Ghisi στα 1207 έλαβαν, μεταξύ άλλων νησιών, την κατοχή της Μυκόνου. Ωστόσο, η διερεύνηση του Κάστρου της Χώρας από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, και η συνακόλουθη συστηματική μελέτη και η αξιολόγηση των ευρημάτων, τεκμηριώνουν την διαρκή χρήση του χώρου ήδη από την νεολιθική περίοδο μέχρι σήμερα. Πολύτιμα είναι τα νέα στοιχεία από τους ιστορικούς χρόνους και ιδίως τα λείψανα της αρχαίας πόλης της Μυκόνου αλλά και τα τεκμήρια για την διαρκή παρουσία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που αναδύονται μέσα από τον γοητευτικό λαβύρινθο των οικοδομικών λειψάνων της μυκονιάτικης διαχρονίας. Μαρία Κονιώτη Αρχαιολόγος Το έργο της ανασκαφικής διερεύνησης, στερέωσης και ανάδειξης των περιοχών του Κάστρου της Μυκόνου υλοποιείται υπό την διεύθυνση του Εφόρου Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, Δρος Δημήτρη Αθανασούλη, με υπεύθυνη αρχαιολόγο την Μαρία Κονιώτη και επιβλέπουσα την Ελένη Γεωργούλη, αρχιτέκτονα μηχανικό. Στο πεδίο, η ομάδα αποτελείται από την αρχαιολόγο Γεωργία Παπαδοπούλου και τους εργάτες Dobra Sokol, Xana Klodian, Xana Flamur, Xhukellari Artan, Fatjon Spaho. Υπεύθυνος για τη συντήρηση των ευρημάτων είναι ο συντηρητής αρχαιοτήτων Γιάννης Πιτσίκος. Η αποτύπωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων με χρήση τεχνολογίας τρισδιάστατης σάρωσης υλοποιείται από τους αρχιτέκτονες μηχανικούς Παντελή Στεφανή, Μαίρη Νάσση και Αμαλία Σκαμαγκούλη.

119

Πρόσοψη του ναού της Αγίας Ελένης, παλαιάς Μητρόπολης Μυκόνου. Αριστερά διακρίνεται το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου. Façade of the church of Aghia Eleni, originally the state church of Mykonos Town. On the left, adjacent to Aghia Eleni, is the chapel of Aghios Nicholas.

120

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Εσωτερική είσοδος προς το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου. The doorway towards the chapel of Aghios Nicholas.

Το τέμπλο της εκκλησίας της Αγίας Ελένης. The iconostasis (templon) of the church of Aghia Eleni.

121

Ευρήματα σε δεξαμενή στο εσωτερικό του κτηρίου Μαύρου από την σωστική ανασκαφή 1993-2001. Γυναικείο ειδώλιο, μάρμαρο, 33,2 εκ. ύψος,1ος αι. π.Χ. Findings discovered in a water cistern, inside the Mavros Building, during excavations of 1993-2001. Female statuette, marble, H 33,2 cm, 1st c. BC

122

Ένθρονη άγνωστη θεά, μάρμαρο, 41,5 εκ. ύψος, 1ος-2ος αι. μ.Χ. Unknown goddess seated on throne, marble, H 41,5 cm,1st-2nd c. AD

Αφροδίτη (τύπου Kνιδίας), μάρμαρο, 25 εκ. ύψος,1ος αι. π.Χ. Knidian Aphrodite, marble, H 25 cm, 1st c. BC

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

MYKONOS: THE EMERGENCE OF A NEW CULTURAL DESTINATION

While this remark may sound trite, it is also true. The monumental heritage of the island of Mykonos has lived in the shadow of Delos. Alongside the undergoing restoration on the island of Apollo, the Ephorate of Antiquities of the Cyclades has set the preservation and promotion of the Mykonian heritage as a priority. The intensification of the Ephorate’s inspections on modern interventions and adaptive reuse that threaten to obliterate the unique character of the Town-Hora of Mykonos, the systematic inspections of building foundations in the Town-Hora and the countryside revealing the depth and breadth of the island’s past, thus enriching its heritage with Early Cycladic settlements, Hellenistic sites, Byzantine churches and Venetian remains, the organization of international exhibitions at the renovated Archaeological Museum (Vanity, the Palace at 4 am), re-introduce the adored island of Mykonos as a rich monumental repository. In the Kastro area, prehistoric remains, classical and Hellenistic phases, byzantine settlement and Venetian buildings create a unique monumental palimpsest that highlights the timeless significance of Mykonos. This heritage, in which one can develop an even higher-quality touristic profile, will be more methodically promoted by the Ephorate of Cyclades in the coming years. The emergence of this unacknowledged aspect of Mykonos from the Ephorate of Antiquities of the Cyclades would not have been possible without the interminable love of the Mykonians for their island, which is demonstrated both by their strong attachment to the blessed land of Mykonos and also by the strong and active scholarly tradition of the island. It would also not have been possible without the brave contribution of the Municipality of Mykonos, which, with inter-party support, boosts research, protecting and enhancing the Mykonian past. Both the Ephorate and the Municipality go beyond the narrow limits of their competence and act inclusively for the good of Mykonos and its monumental heritage. The research and enhancement of the Mykonos Kastro will finally deliver a transformed Town, increasing its cultural and touristic surplus value. Mykonos will steadily appear on the map as a new cultural destination, contributing, along with Delos, to the establishment of a sustainable model of tourism development. Dr Demetrios Athanasoulis Ephor of Antiquities of Cyclades

123

Αεροφωτογραφία της Χώρας της Μυκόνου, 1940. Aerial photo of Mykonos Town, 1940.

124

Ιστορική εξέλιξη του οικισμού Χώρας Μυκόνου. 1. Μέσα 17ου αι., 2. Μέσα 18ου αι., 3. 1940, 4. 1966 Χωροταξική Μελέτη Μυκόνου, Α. Καλλιγάς, Α. Παπαγεωργίου, Α. Ρωμανός, Ι. Πολίτης, 1972. Chronological evolution of Mykonos Town. 1. Μid 17th c., 2. Μid 18th c., 3. 1940, 4. 1966. Mykonos Town Planning Scheme by Kalligas, Papageorgiou, Romanos, Politis, 1972.

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“We firmly believe that our current direction must be enhanced by the reflection of the past. A strong cultural identity is the timeless bedrock of local progress and evolution.” Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos THE SETTLEMENT AND THE HOUSE IN KASTRO

The Kastro neighbourhood was founded many centuries ago on a rough flat-topped rock over the sea (initially, separate from the mainland), at the north-western section of Hora (Town). On this coastal plateau, a littoral castle-like compound was created (10 m. above sea level), comprising within its walls, the entire main settlement of the island at the time, with some adjoining farmsteads outside its perimeter. This location seems to have been almost continuously occupied since pre-historic times and it is evident that it constituted the initial (late-medieval) nucleus of the present-day town of Mykonos. Recent ceramic findings as well as fragments of the stone substructure of the walls of the Kastro provide ample information about the existence and evolution of this settlement. Excavations at the site of the Markos Mavros School reveal successive uninterrupted phases of habitation, from the 3rd millennium BC up to the present day (rescue excavation 1993 and 2001). Since 2018, the Ephorate of Antiquities of Cyclades has been conducting extensive excavations within the Kastro, aimed at unearthing the urban planning and at shedding light on the use of specific areas. The Ephorate’s ultimate goal is to preserve the existing remnants and unify this unique archaeological site. During the period of the Ottoman rule, the walled-in Kastro (the Greek word for ‘castle’) was a densely built, crowded seaside settlement of 1000-1500 people, occupying a rectangular area no larger than 7,500 square meters. Security was a primary concern of the Kastro’s inhabitants during those unsafe years and as a result, the area was bounded by a rudimentary defensive perimeter. Like the surviving walls of similar walled-in towns on other Aegean islands, the Kastro wall was comprised simply of the adjoining, solid, outer façades of the tall buildings on the settlement’s outer edge. At the base of the stone structure of the Paraportiani church complex, the visitor today can still see remains of one of the Kastro’s three or four defence towers. Remains of another tower can be seen next to the Panagia Priani church, on the southern side of the Kastro.

125

Το καπετανόσπιτο του Καπτα-Νικόλα Μαλούχου, μια από τις παλαιότερες σωζόμενες οικοδομές, θεμελιωμένη σε κατακόρυφο βράχο και σε ερείπια του τείχους του Κάστρου. Σήμερα στεγάζει μέρος του Λαογραφικού Μουσείου Μυκόνου. The house of Captain Malouhos, one of the oldest, still standing, edifice in the Kastro area, today houses part of the Mykonos Folklore Museum. Its foundations lie on a vertical rock, incorporating parts of the original Kastro walls.

126

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

A coloured map of 1420 by Christoforo Buondelmonti (1385-1430), a Florentine monk and traveller, shows the settlement

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Historic iconography provides a relatively clear idea of the Kastro’s appearance between the 14th and the 17th century AD. with a tall central tower flanked by lower angular towers. Three very interesting illustrations, found in the Archives and the Library of the Folklore Museum, document the evolution of the historic settlement of Mykonos Town from the 17th till the late 18th century. The oldest of these three prints, shows the inhabited area of the island limited to the Kastro area. It is a copy of a rough outline sketch from a portolan (naval) chart, found in a 17th c. manuscript at the Museo Civico Correr of Venice. The second one is a travel book illustration, by Joseph Pitton de Tournefort (1658-1708), showing the blind seaward façades of the houses in the Kastro. A native of Provence, J. P. de Tournefort - botanist and physician - visited Mykonos in 1700, where he seems to have spent an entire year. His book Relations d’ un voyage du Levant, first published in Paris in 1717, became very popular; a copy of the 1741 English edition can be found at the Folklore Museum’s library. The third illustration is a drawing by Thomas Hope (1769-1831), nearly a century later, in 1790, showing the settlement of the Hora of Mykonos extending beyond the limits of the Kastro; there are openings for both doors and windows on the seaward façades of the houses. Mykonos already looks like a lively and prosperous island port. The crowded, densely constructed area of the Kastro has been justly characterised as a pomegranate. It was a chaotic jumble of buildings, a truly suffocating place to live. An architectural element typical of the merging of the private and public space, is the narrow, covered passageway called ‘katastéyi’, which lies beneath two-storey buildings. Up until 1920, when it was closed, the lane of the last ‘katastéyi’ extant in the Kastro was situated underneath the upper-storey of the Panagia Paraportiani complex, leading to the ‘Paraporti’ of the Kastro. The other two entrances to the Kastro were the main ‘Porta’ (remains of which were still visible in 1885) and the ‘Porta tis Sapioneras’. On a subdued rock at the southern side of the settlement, there are discernible traces of the ‘Kastrianos Milos’ (the windmill of the castle), which is probably the oldest on the island. The churches of the Kastro area are definitely among the oldest surviving buildings since the 16th c. onwards. As these churches were an integral part of the walled-in Kastro settlement, they do not appear as separate entities on the old maps. It should also be noted that the church complex of Aghia Eleni (St. Helen) was used as the state church of Mykonos Town, till the mid 19th c. Text based on the introduction of the Mykonos Folklore Museum guide, 2010

127

Άγιος Δημήτριος, Κάστρο. Aghios Dimitrios, Kastro.

128

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Το τέμπλο του Αγίου Δημητρίου, Κάστρο. Aghios Dimitrios, the iconostasis (templon).

Άγιος Δημήτριος, εσωτερική λεπτομέρεια. Aghios Dimitrios, detail in the interior.

129

Η μοναδικότητα της Παραπορτιανής σημειώθηκε με τον καλύτερο τρόπο από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Le Corbusier: «Ό,τι είχε να πει η Αρχιτεκτονική, το είπε εδώ.» Φωτό: Herbert List, 1937-39.

The French architect Le Corbusier commented on the uniqueness of the Paraportiani complex: “Whatever Architecture had to say, said it here.” Photo: Herbert List, 1937-39.

130

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

BEYOND THE WHITE OF PARAPORTIANI

It is perhaps impossible for today's visitor wandering the charming labyrinth of Mykonos Town to get a grasp on the structure of the medieval settlement that gave the historic district of Kastro (Castle) its name, and the emblematic monument of Paraportiani, that is the church next to the side Gate of the Kastro, its own. Mykonos Kastro is one of the earliest examples of a medieval town among the Aegean settlements, and although there is no clear historical evidence of when exactly it was rebuilt, as only few of its original structures survive today, the reminiscence of its former condition has survived in the descriptions and maps of travellers, nautical charts-portolans, historical sources, rare valuable photographs from the late 19th century, even in the monologues of Kadmo by Melpo Axioti... that is to say, the houses stood until the beginning of the 20th century, crumbled but with the history engraved on their texture, before they were demolished in the context of a perceived “development”, at the beginning of 20th century. RECOMPOSING THE FRAGMENTS Well-known depictions of the Florentine traveller Cristoforo Buondelmonti (1420) and Joseph Pitton de Tournefort (1700) confirm the existence of the settlement in the early 15th century, and although these are schematic, they do not indicate a large change in size or use over the 300-year period they define. The walled settlement, which occupies the extreme part of the small peninsula to the north west of the broader settlement of Hora, has been an appropriate site since antiquity, as it is located in the middle of the large bay to the west of the island, with the anchorages of Tourlos and Korfos-Diakoftis to its ends. From the excavation that took place between 1993 and 2001, during the repair of the Mavros School, a building constructed between 1857 and 1858, probably on the northeast boundary of the Kastro, we were fortunate enough to discover, both inside the building as well as in its immediate vicinity, important archaeological findings that document the continuous habitation of the site as early as the 2nd millennium BC. Then, among other findings, inside the building, a reservoir of the late Hellenistic years was revealed, in which fragments of five statues and a large number of vases from the 1st-2nd centuries AD were found; also, architectural remains of successive building phases on the exterior of the building, and rich pottery from the

131

Η Αγία Μονή στην νέα της μορφή και θέση (πίσω από το Δημαρχείο), μετά την κατεδάφισή της το 1901. The new building of Aghia Moni (behind the Town Hall), after the demolition of the original church in 1901.

132

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Το τέμπλο της Αγίας Μονής. The templon of Aghia Moni.

133

Εκτός των τειχών του Κάστρου, ΒΑ, δεσπόζουν η εκκλησιά του Αγίου Πέτρου & Παύλου και δίπλα, με τον κόκκινο τρούλο, η εκκλησιά του Άι Γιώρη του Μυλωνά. Το καμπαναριό που τις ενώνει είναι νεότερη προσθήκη. At the edge of the Kastro walls, NE, stands the church of Aghios Petros & Pavlos. Next to it, with the red dome, is the church of Aghios Gioris tou Milona. The belfry was added much later.

134

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

another tangible proof that the perceived as archeologically insignificant Mykonos – an island in the shadow of Delos – was a remarkable center since prehistory, with trade links with the other Aegean islands and mainland Greece. DEFINING THE MEDIEVAL KASTRO

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

17th to 19th centuries. The perpetuity of a place in constant use since prehistoric times has now begun to establish itself. Yet

Focusing on the mapping of the medieval settlement, we should compose its image from elements preserved up to this day, as well as from those known from their location without any surviving visible remains. In particular, the weak fortification of the Kastro consisted of the fortified walls of its perimeter houses, most notably the part of the coastline northwest, which defines one of its four sides, the renowned Little Venice of Mykonos waterfront. Here, one can distinguish the significant elements of the Aegean Kastro's form which is the narrow-fronted, two-storey dwelling units, attached to each other along the sides, covered with flat roofs, almost identical in size and scale to other similar roofs in the Cycladic castles. Parallel to the northwest side was the arrangement of the buildings on the north shore of the Kastro, among which a surviving building that houses Mykonos Folklore Museum, is formerly the captain's house of Nicholas Malouhos, great-grandfather of the founder of the Folklore Museum, Vassilis Kyriazopoulos. The distinctive, prominent elements of the medieval fortified town that have survived and are located within the settlement are two of its three or four defensive towers; one on the ground floor of the Paraportiani complex and the other one next to Panagia Priani (Our Lady of the Tower), to the south of the area designated by the Kastro. Specifically, the Paraportiani complex is a combination of five chapels built in vertical and horizontal layout with unique plasticity that has been raised to an objective artistic value, a symbol of timeless traditional Aegean architecture and a landmark in Mykonos island. The main church, in the form of an enclosed cross-domed church, is thought to have been built in the 16th or 17th century, but is not unlikely to be dated earlier. It occupies the floor of the building complex which, until 1920, consisted of ruined buildings on the ground floor. These buildings were subsequently converted into singleaisled arched churches (of Aghios Sozontas, Aghioi Anargyroi, Aghia Anastasia on the west and Aghios Efstathios under Paraportiani) by priest Anthimos Economakes. The macroscopic estimation of the dimensions of the pillars of the arches with a width of 1.30 m, which is not justified to support the light semi-cylindrical roof of the church of Aghioi Anargyroi, the passageway along the church of Aghios Efstathios (which today serves as the narthex of the church, and the extensive presence of ancient columns in the masonry of this ground floor) are all safe indications that this is part of the Kastro Gate complex leading to the coast. Building a church associated with a defense tower, mainly as a sacred protector for the gate, is also not uncommon in this period. Equally important to the identification of the fortified settlement are the remains of the square plan tower next to the church of Panagia Priani (“Our Lady of the Tower”), which reveal an impressive fortified structure, at least two levels high, an estimation based on the width of its walls (1.40 to 1.50 m), as well as on the fact that the ground-floor chamber was covered with a

135

Άι Γιώρης, τρούλος. Aghios Gioris, detail of the dome.

136

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

is almost always the case with fortification towers across time periods, the inside of the tower was accessed from the floor, and access to the lower level of the Tower was through a floor hatch. The other sites related to the Kastro and its outline are now only perceivable in the toponyms, the place names: the Door of the Gialos, that is the Seashore (south east of the present church of Aghia Moni, joining the Kastro with the harbour, which was

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

large semicircular dome with three transverse reinforcing arches of carved stones on stone corbels. For security reasons, as

demolished in 1900), the tall building of Aghia Moni (demolished in 1900 and next to the above door), the Sapionera Door, where the used to throw the dirty waters (probably to the south of the Kastro), the Castrianos windmill (on the northwest corner, on the rocks outside the Kastro, known to have existed since the 15th c., and its ruins depicted in photographs of 1885). REVEALING THE URBAN FABRIC OF THE SETTLEMENT The above data and assessments lead to a further search for material intended for the decoding of the site, such as the ones provided by the excavation, as well as the more complete documentation of the architectural remains. Since August 2018, this project has been the subject of the Planning Agreement for Cultural Development between the Ministry of Culture and the Municipality of Mykonos, in the context of a wider planning for the protection and promotion of the architectural remains of the medieval settlement of Mykonos Kastro. The project is being implemented by the Ephorate of Antiquities of the Cyclades with the financial support of the Municipality of Mykonos and comprises works on the expropriated plot of “Dendrinou” to the north of Paraportiani, on the open space to the east, to the Tower of Panagia Priani and to the ruins between the churches of St. Sotira and St. John of the Depth. The excavation of these sites is mainly aimed at revealing the urban fabric, interpreting the site, unifying and restoring the existing ruins, so that the Mykonians and the visitors to the island can visit a medieval castle. In the context of the reconstruction of the medieval urban fabric, the endings of transverse walls that are preserved on the surfaces of the buildings of the Kastro will also be taken into consideration. On the expropriated “Dendrinou” plot, the continued use of the site and the old demolition of the ruins, which were well-preserved until 1930, erased many elements from the historic palimpsest of Mykonos Town. However, on the seafront, embedded in the buildings of the Venetian castle, are the remains of at least two phases that can be traced back to the Hellenistic period or earlier. A wall or defensive wall is formed with large granite volumes built without mortar, extending parallel to the sea. To the east, it is supplemented by walls reminiscent of Delos' Hellenistic walls. Of particular interest is the eastern part of the domestic complex, which incorporates the towering terminus of the edifice; we can draw definite evidence regarding its form from a photo of the area in 1925. Both the coastal plot and the sites gradually revealed on the plateau to the east of Paraportiani, before being abandoned in the early 20th c., had first functioned as extensive limestone furnaces where lime was produced from marble originating from the Delian ruins. The medieval buildings, having subsequently lost their superstructure, were gradually enclosed in their

137

Βόρεια του συμπλέγματος της Παραπορτιανής, διακρίνεται πυργόσχημο κτήριο και ερείπια της περιοχής του Κάστρου. Φωτογραφία του 1930, Antoine Bon, A Journey in Greece, Paris 1949.

Tower-like edifice and ruins on the northern side of the Paraportiani complex. Photograph date 1930, Antoine Bon, A Journey in Greece, Paris 1949.

138

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO

late as the 17th - 19th centuries. In addition, various small findings, most notably clay pipes and coins, lamps and spindle whorls, without giving any special identity to the sites, enrich the testimonies of the timeless human presence on the island. Contrary to the condition of the surrounding sites around Paraportiani, depositors of modern and ancient waste, the enclosed whole of the Tower of Priani yielded distinct units of findings that adequately document phases of usage of the site from the

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

premises, mainly pottery dating from the Archaic (6th c. BC) to the Early Byzantine and Late Byzantine years, reaching as

prehistoric (Neolithic) to the Venetian period. The medieval floor substructure was located and preserved on a large surface of the lower level of the site, while a prehistoric wall, pile holes, obsidian blades, a small fire with animal remains and a small vessel were found on the natural rock of the Tower. Returning to the Medieval Kastro and the quest for its beginnings, logical associations have led to the estimation that it was built in the first days of the Duchy of Archipelago, specifically, after the founding of the Crusader states in Greece, that is after the fourth Crusade when the Ghisi brothers received possession of Mykonos (1207) among other islands. However, the excavation of the Kastro of Hora by the Ephorate of Antiquities of the Cyclades, and subsequent systematic study and evaluation of the findings, document the continued use of the site from the neolithic period to the present. Valuable are the new elements from the historical period, and in particular the remains of the ancient city of Mykonos, as well as the evidence regarding the enduring presence of the Byzantine Empire emerging through the fascinating maze of the building remains of the Mykonian diachrony. Maria Konioti Archaeologist

The excavation, consolidation and enhancement of the areas of Mykonos Kastro is being carried out under the direction of the Ephor of Cyclades Antiquities, Dr Demetrios Athanasoulis, the archaeologist in charge Maria Konioti and supervising architect Elene Georgouli. In the field, the team consists of archaeologist Georgia Papadopoulou and workers Dobra Sokol, Xana Klodian, Xana Flamur, Xhukellari Artan, Fatjon Spaho. Responsible for the conservation of the findings is Yiannis Pitsikos, the conservator of antiquities. The recording of the architectural remains using 3D scanning technology is implemented by architects Panteles Stefane, Mary Nasse and Amalia Skamagoules.

139

Το σύμπλεγμα των εκκλησιών της Παραπορτιανής αποτελείται από την Παναγιά την Παραπορτιανή, σε υπέργειο επίπεδο, με κλιμακωτή είσοδο στην ανατολική όψη. Κάτω από αυτήν, στο ισόγειο, βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Ευσταθίου, με εξωτερική είσοδο δυτικά αλλά και εσωτερική πρόσβαση διαμέσου του ιερού της εκκλησίας των Αγίων Αναργύρων. Στην δυτική όψη, το σύμπλεγμα ολοκληρώνεται με τις εκκλησίες του Αγίου Σώζοντα, των Αγίων Αναργύρων και της Αγίας Αναστασίας. Κάτω: λεπτομέρεια από τον τρούλο.

140

The Paraportiani complex consists of the church of the Virgin of Paraportiani on an elevated level, accessible by a few steps, on the eastern side. On the ground level and under this church, lies the chapel of Aghios Efstathios, with an entrance on the eastern side, but also accessible through the templon of the Aghioi Anargiroi chapel. On the western side, on the ground level, there are three more chapels: Aghios Sozon, Aghioi Anargiroi and Aghia Anastasia. Bottom: detail of the dome.

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Σύμπλεγμα Παραπορτιανής. Paraportiani complex.

141

Παναγιά η Πρυανή ή Πυργιανή (η Παναγιά του Πύργου) με μέρος της τοιχοποιίας του πλευρικού πύργου (δεξιά). Panagia Pirgiani (Virgin of the Tower). Part of the still-standing wall of the tower (right).

142

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Μεσαιωνικός πύργος σε επαφή με την Παναγιά την Πρυανή. Διακρίνονται κατάλοιπα προϊστορικής κατοίκησης στον βράχο θεμελίωσης. Medieval tower next to Panagia Pirgiani. On the bedrock, there are visible remains of prehistoric habitation.

143

Το Κάστρο της Μυκόνου, η Παραπορτιανή, η Σκάρπα (Μικρή Βενετία), η Αλευκάντρα και οι Κάτω Μύλοι στο βάθος. The Kastro area, the Paraportiani complex, Skarpa (Little Venice), Alefkandra and Kato Miloi (the town windmills) in the background.

144

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΚΟΝΟΥ | THE SETTLEMENT OF KASTRO ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Το συγκρότημα της Παραπορτιανής και οι πρόσφατες ανασκαφές στο απαλλοτριωμένο οικόπεδο «Δενδρινού». The Paraportiani complex and the recent excavations at the “Dendrinos” plot.

145

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ WINDMILLS

Ο εσωτερικός μηχανισμός του ανεμόμυλου, Μύλος του Μπόνη, Αγροτομουσείο Μυκόνου. The interior mechanism of the windmill, Bonis Windmill, Agricultural Museum, Mykonos Town.

148

Πέτρινη, χτιστή ημικυκλική σκάλα στο εσωτερικό του ανεμόμυλου, Μύλος του Μπόνη. Semi-circular, stone stairway in the interior of the Bonis windmill.

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Οι Μύλοι αποτελoύν για όλους μας ένα ισχυρό και άφθαρτο σύμβολο, είναι μέρος της ιστορίας μας και σημείο αναφοράς για την πορεία μας προς το μέλλον.» Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου

Αρκετά πριν κάνει την εμφάνισή του ο ανεμόμυλος στην Ευρώπη, οι Πέρσες και οι Άραβες είχαν ήδη σε χρήση μύλους και αντλίες νερού που λειτουργούσαν μηχανικά με ιστιοτροχούς εδάφους. Στην Ανατολική Μεσόγειο κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο, τις αντίστοιχες λειτουργίες τις εξυπηρετούσαν ξύλινα μηχανήματα, που ήταν ακόμη χειροκίνητα ή τα κινούσαν ζώα, ενώ νερόμυλοι εμφανίζονταν συχνά σε περιοχές πλούσιες σε νερό. Οι ερευνητές δεν είναι σίγουροι για το ποιοι εφηύραν τους ανεμόμυλους με υπερυψωμένο ιστιοτροχό. Πότε και πού χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά είναι επίσης ανακριβές. Η επαναστατική αυτή ανακάλυψη ήρθε πιθανότατα στην Ευρώπη από τη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά την περίοδο των Σταυροφοριών κατά τα τέλη του 12ου ή τις αρχές του 13ου αιώνα. Η ύπαρξη ανεμόμυλων στη νησιωτική Ελλάδα τεκμηριώνεται επίσημα στις αρχές του 15ου αιώνα (Buondelmondi manuscript, 1421). Φαίνεται πως κατά την άστατη και ανασφαλή περίοδο που ακολούθησε την πτώση του Βυζαντίου, ο ανεμόμυλος γίνεται για τους νησιώτες εξίσου απαραίτητος για την επιβίωσή τους όπως η στέρνα, το αλώνι ή ο φούρνος. Κατά τον 18ο αιώνα, η ναυσιπλοΐα επανακάμπτει στη Μεσόγειο ενώ το εμπόριο ακμάζει κατά μήκος των θαλάσσιων δρόμων που ένωναν την Ευρώπη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε συνδυασμό με το εμπόριο, που σιγά-σιγά αρχίζει να αναπτύσσεται, οι μύλοι θα αποτελέσουν και στη Μύκονο, μια πρώτη «βιοτεχνική» εγκατάσταση, στη φάση της προβιομηχανικής εποχής, μετά τον 17ο αιώνα. Την περίοδο αυτή, οι Μυκονιάτες και οι νησιώτες, συνεχίζουν να χρησιμοποιούν αυτή την αγροτική μεταποιητική μονάδα, τον ανεμόμυλο, όχι μόνο με σκοπό την επιβίωση, αλλά πλέον για το οικονομικό όφελος από τη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων (σιτηρών) που μεταφέρονταν στο νησί.

149

Αλώνισμα, Μουρζικά, 1994. Thresing at the area of Mourzikà, 1994.

Ο εσωτερικός μηχανισμός του ανεμόμυλου, Μύλος του Μπόνη. The interior mechanism of the Bonis windmill.

150

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS

τική δράση στα νησιά. Η παρουσία μύλων σε σύμπλεγμα τεσσάρων έως δέκα μονάδων, κατά τον 18ο αιώνα, γίνεται σύνηθες φαινόμενο στις Κυκλάδες. Στα συμπλέγματα αυτά υπήρχε η δυνατότητα αλέσματος ποσοτήτων πολύ μεγαλύτερων από την τοπική παραγωγή. Το γεγονός αυτό έφερε ευημερία στη Μύκονο, αφού εκτός από το όποιο εμπόριο αναπτύχθηκε, το νησί έγινε και λιμάνι ανεφοδιασμού στα διερχόμενα πλοία (κυρίως για παξιμάδι).

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Έτσι ενισχύθηκε ένα δίκτυο τοπικού εμπορίου εκτός Μυκόνου, που είχε αρχίσει ήδη να διαμορφώνεται από την πρότερη πειρα-

Είναι πάντως διαπιστωμένο πως κατά τα τέλη του 18ου έως τα μέσα 19ου αιώνα, λειτουργούσαν στη Μύκονο 28 ανεμόμυλοι. Εκτός από τη Χώρα με τις ανεμώδεις παρυφές της, μύλοι λειτουργούσαν και στην Άνω Μερά. Η υψηλή συχνότητα του ανέμου στη Μύκονο ευνόησε κατά την περίοδο αυτή την επιχείρηση άλεσης αλλά και εμπορίας σιτηρών, που ήταν μέρος της προβιομηχανικής μεταποιητικής αλυσίδας σιτάρι - αλεύρι - ψωμί. Η ιδιοκτησία των μύλων ήταν συνήθως συνεταιριστική, η μερίδα αντιστοιχούσε με μια αντένα από τη φτερωτή του μύλου και η φορολογία ήταν διαφορετική από νησί σε νησί. Οι ιδιοκτήτες τους ήταν εύποροι κτηματίες, έμποροι, ναυτικοί, ενοικιαστές φορολογικών προσόδων κ.ά., ενώ κατείχαν οικονομική ισχύ και εξουσία στα πλαίσια της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας. Κάποιοι από αυτούς ήταν απασχολούμενοι με τις καλλιέργειες, και ταυτόχρονα ιδιοκτήτες αποθηκών σίτου, καθώς και φούρνων. Μύλοι ανήκαν και σε μοναστήρια (π.χ. Παναγιά Τουρλιανή), συχνά ως αποτέλεσμα δωρεών. Η άλεση και η εμπορία δημητριακών που έφταναν με καΐκια από άλλες, όχι τόσο ανεμώδεις περιοχές, άφηνε στη Μύκονο όχι μόνο κέρδος, αλλά και μεγάλες ποσότητες από αλεύρι. Τα κέρδη αυτά αλλά και το πλεόνασμα από το αλεύρι που δεν ήταν δυνατό να αναλωθεί όλο στην τοπική αγορά, τροφοδότησαν με ψωμί και παξιμάδι (καψιμάδι) τη επόμενη μεταποιητική φάση της αλυσίδας. Στους μεγάλους φούρνους της Χώρας της Μυκόνου που έκαιγαν φρύγανα ως καύσιμη ύλη, γινόταν η μεταποίηση των αλεύρων σε εξαγώγιμο παξιμάδι. Το ανθεκτικό αυτό αρτοσκεύασμα ήταν περιζήτητο από τα διερχόμενα καράβια, μιας και η Μύκονος έτυχε να βρίσκεται πάνω στην πολυσύχναστη γραμμή ναυσιπλοΐας της Δυτικής Μεσογείου, Σμύρνης και Μαύρης Θάλασσας. Η εκμετάλλευση λοιπόν της αιολικής ενέργειας και του αυτοφυούς θάμνου, του φρυ(γ)άνου, στάθηκε για αιώνες σημαντικός πόρος διαβίωσης των Μυκονιατών. Υπάρχουν πράγματι πολλοί λόγοι για τη δημοτικότητα του ανεμόμυλου στις Κυκλάδες. Με τη νέα αυτή τεχνολογία, οι κάτοικοι μπόρεσαν τότε να εκμεταλλευτούν μια άφθονη πηγή ενέργειας, τον αέρα, βελτιώνοντας έτσι τις συνθήκες διαβίωσής τους, στις μικρές και απομακρυσμένες κοινότητες που ζούσαν. Οι Κυκλάδες είναι μια από τις πιο τις ανεμώδεις περιοχές της Μεσογείου και ιδιαίτερα η Μύκονος, όπου οι ημέρες με απόλυτη άπνοια κατά μέσο όρο δεν υπερβαίνουν τις δέκα το χρόνο. Επιπλέον επικρατούν σχεδόν πάντα οι βόρειοι άνεμοι. Τον Ιούλιο, για παράδειγμα, οι άνεμοι βορείου τομέα στο φάρο «Αρμενιστή» Μυκόνου καλύπτουν κατά μέσο όρο το 86% των περιπτώσεων. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την έλλειψη νερού ως κινητήριας δύναμης, την έλλειψη χαμηλής υγρασίας που καταστρέφει τα πανιά και τα εξωτερικά ξύλινα μέρη του μηχανισμού, αλλά και την ύπαρξη εξαιρετικής ποιότητας μυλόπετρας, είναι οι κύριοι λόγοι για την ανάπτυξη του ανεμόμυλου στις Κυκλάδες.

151

Μύλος του Μπόνη, Αγροτομουσείο, Χώρα Μυκόνου. Bonis Windmill, Agricultural Museum, Mykonos Town.

152

(Απέναντι σελίδα) Ο Νικόλας Ζουγανέλης (Γερώνυμος) στο μύλο του. Κάτω Μύλοι, Χώρα Μυκόνου. Καρτ ποστάλ, δεκαετία 1950. (Opposite page) Nicholas Zouganelis (Geronimos) at his windmill. Kato Miloi, Mykonos Town. Carte Postale, 1950’s.

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ο Μυκονιάτης ανεμόμυλος, είναι μια βαριά τριώροφη κυλινδρική λιθόκτιστη οικοδομή. Το υπερυψωμένο ισόγειο χρησιμοποιείται για τη συγκέντρωση και τη ζύγιση του σιτοκρίθαρου, ενώ μια επιτοίχια στενή πέτρινη σκαλίτσα ανεβάζει τον φορτωμένο με τσουβάλια μυλωνά στους ορόφους. Στο μεσαίο όροφο, που ονομάζεται πατάρι, συγκεντρώνεται το αλεύρι που καταρρέει από τις μυλόπετρες, ενώ στο δεύτερο όροφο λειτουργεί το πανάρχαιο αλεστικό μηχάνημα. Την τούρλα (στέγη) του ανεμόμυλου τη συνθέτουν καλαμωτές που επικαλύπτονται με πυκνές στρώσεις από ξερά βούρλα. Ολόκληρο το βαρύ σύστημα ανεμοτροχού, άξονα, ρόδας μαζί με τη στέγη του μύλου, είναι δυνατό να στραφεί περί κατακόρυφου άξονα, ώστε κάθε φορά να προσανατολίζεται στην πνοή του ανέμου. Η επίπονη αυτή περιστροφή πραγματοποιείται σιγά-σιγά από τον μυλωνά, με ένα μεγάλο σιδερένιο μοχλό που για υπομόχλια χρησιμοποιεί μια σειρά από τρύπες που έχουν διαμορφωθεί σε ένα γύρο στο εσωτερικό τού επάνω μέρους τού τοίχου τού μύλου. Η πολύ κουραστική αυτή διαδικασία της περιστροφής του μύλου δεν επαναλαμβανόταν πολύ συχνά στη Μύκονο, εξαιτίας της μεγάλης συχνότητας των βορείων ανέμων. Η υψηλής στάθμης τεχνική των ανεμόμυλων του Αιγαίου αποτελεί θαυμαστό δείγμα λαϊκής μηχανολογικής σοφίας που διαμορφώθηκε με την πάροδο των αιώνων. Βαγγέλης Πελέκης

153

Μύλος του Μπόνη, Αγροτομουσείο, Χώρα Μυκόνου. Bonis Windmill, Agricultural Museum, Mykonos Town.

Πύργος, Άνω Μερά. Pirgos, Ano Mera.

154

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“For us Mykonians, the windmills represent a powerful and enduring symbol, a reminder of our history as well as a reference point to our direction towards the future.” Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos

For centuries, man has exploited the power of the wind for marine navigation. Wind-driven mechanical systems were gradually developed on land and resulted in increased agricultural productivity. In the East, mills and water-pumps utilizing near-ground wind mechanisms were in use by Persians and Arabs long before the appearance of the windmill in Europe. In the Eastern Mediterranean region, during the late Byzantine era, wooden mechanisms with similar functions were still powered manually or by draught animals. There is historical evidence that watermills were commonly used in water-rich areas. Researchers are not exactly certain who invented the first windmills with an upright sail-wheel. Where and when they were first used is also unproven; this revolutionary invention was introduced to Europe from the Middle East during, or immediately after, the Crusades (12th-13th century). The presence of windmills in insular Greece is documented in the Buondelmonti manuscript of 1421. Throughout the extremely insecure centuries following the decline and fall of Byzantium, the windmills became for the islanders as much of a necessity as cisterns, granaries and bakeries. During the 18th century, navigation had resumed in the Mediterranean and commerce flourished along the sea routes between Europe and the Ottoman Empire. The financial profits invested in acquisition of windmills, generated the launch of a smallscale pre-industrial unit. In the past, the single windmill was a labour-efficient machine and timesaving method of grinding cereals such as wheat and barley. At the windmill complexes, much larger quantities of imported grain could be processed rather than just the locally produced cereals, thus bringing prosperity to Mykonos and the other islands, which were used as ports-of-call or were developing their own merchant fleet. As a consequence, the interests of the existing commercial network between the islands of the Aegean were furthered. In the 18th century, during a period of relative peace in the area of the Archipelago, the presence of windmills, in groups of four up to ten, becomes the norm on the islands. From the late 18th until the mid-19th century, there were twenty-eight working windmills in Mykonos, in the town as well as in Ano Mera.

155

Μύλος του Μπόνη, Χώρα Μυκόνου, 1950. Βούλα Παπαϊωάννου © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Bonis Windmill, Mykonos Town, 1950. Voula Papaioannou © Benaki Museum Photo Archive.

Μύλος του Μπόνη, Χώρα Μυκόνου, 1950. Βούλα Παπαϊωάννου © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Bonis Windmill, Mykonos Town, 1950. Voula Papaioannou © Benaki Museum Photo Archive. 156

Μύκονος, 1950. Βούλα Παπαϊωάννου © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Mykonos, 1950. Voula Papaioannou © Benaki Museum Photo Archive.

Μύλος του Μπόνη, Χώρα Μυκόνου, 1930. Nelly’s © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Bonis Windmill, Mykonos Town, 1930. Nelly’s © Benaki Museum Photo Archive.

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

The ownership of the windmill was co-operative and was divided in equal parts, usually as many as the number of the mill’s spokes (ten or twelve). The windmills’ proprietors were merchants, seamen and prosperous figures of the local society. Some were involved in agriculture or were owners of wheat warehouses or bakeries. Monasteries also owned windmills, an occasional effect of religious donations. The steady winds favoured the business of grinding cereals (brought to the island by ship, from other, less windy areas) and the commercial development of the wheat-flour-bread manufacturing chain. The town bakers produced paximάdi (double-baked bread rusk), in their large, brushwood-fired, professional ovens, utilizing the available, abundant surplus of flour. These durable baked goods were in great demand by ships provisioning in Mykonos, passing on the busy shipping route between the Western Mediterranean, Smyrna, Constantinople and the Black Sea. Evidently, this exploitation of Aeolian power and the use of wild brushwood fuel were both essential components of the local economy. There are many reasons for the windmill’s popularity in the Greek islands. Using this new technology, people were able to exploit the most abundant power source available and to improve the extremely difficult living conditions in their small and remote island communities. The Cyclades is one of the windiest areas of the Mediterranean. Mykonos is especially windy as there are no more than ten windless days per year, on average. For example, during the month of July, at the Armenistis Lighthouse of Mykonos, there is an average 86% occurrence of northerly winds. The lack of water as source of power, the low humidity that can destroy the cloth of the sails and the wooden parts of the mechanism as well as the fine quality of millstone are the basic conditions for the expansion of the use of the windmill in the Cyclades. Moreover, at times when wheat and barley were the basic ingredients of the local diet, the windmill served as a time and labour-saving machine. The Mykonian windmill is a three-story, cylindrical, stone structure. Every windmill has four openings. The entrance, a heavy gate with a small wicket, is on the ground floor and there are two small windows, one above the entrance and another one, directly opposite, on the second floor. There is also the cat hole in the wall for the small feline that hunts the scavenging mice as well as the nesting birds that destroy the tourla, (the mill’s roofing: wooden beams, covered by a bamboo grid overlapped with bundles of dried bulrushes). The elevated ground floor is used for the collection and weighing of the grain. Narrow stone steps that project from the wall enable the loaded miller to reach the upper floor. The milling machine is on the second floor. The flour, falling from the revolving millstones, is collected in the patari (loft) on the middle floor. In conjunction with the rooftop of the mill, the entire weighty system of mast-wheel-axle-wheel may be turned, on the vertical axis of the mill, in order to orient it towards the wind’s breath. The miller accomplished this laborious rotation by means of a large iron lever, utilizing the series of holes cut in the fixed, wooden, guide-rail on the inside wall of the mill’s upper section. In Mykonos, the prevailing northerly winds were a distinct advantage for the miller: the sail-wheel’s orientation did not need to be adjusted very often. The extraordinary quality of craft and design in building and operating the windmills of the Aegean signifies the remarkable popular expertise in mechanics which evolved through the centuries. Vangelis Pelekis

157

Κάτω Μύλοι, Χώρα Μυκόνου. Φωτό: Dmitri Kessel, LIFE, 1962.

Kato Miloi, Mykonos Town. Photo: Dmitri Kessel, LIFE, 1962.

158

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Σχεδιαστική αποτύπωση τομής του Μύλου του Νικόλα του Γερώνυμου, Κάτω Μύλοι, Χώρα Μυκόνου, 1946. Δημοτική Βιβλιοθήκη Μυκόνου (Αρ. Εισ. 1431-2).

Drawing of the internal mechanism of the Geronimos Windmill, Kato Miloi, Mykonos Town, 1946. Municipal Library of Mykonos (Archive No. 1431-2).

159

Κάτω Μύλοι, Χώρα Μυκόνου. Kato Miloi, Mykonos Town.

160

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Drawing of the internal mechanism of the Geronimos Windmill, Kato Miloi, Mykonos Town, 1946.

Αρχιτεκτονική αποτύπωση του Μύλου του Νικόλα του Γερώνυμου, από τον Ιάπωνα καθηγητή Soichi Hata και την ομάδα του, Ιαπωνία 1990. Architectural drawing of the Geronimos Windmill by Professor Soichi Hata’s Study Group, Japan 1990.

Municipal Library of Mykonos (Archive No. 1431-2).

161

Roger Tourte, Mykonos, Ile de l’ Egée. Εκδόσεις Περβολαράκη, Αθήνα 1960.

Roger Tourte, Mykonos, Ile de l’ Egée. Published by Pervolarakis, Athens, 1960.

162

Ο Μύλος του Πεντάρα, Χώρα Μυκόνου, 2020. Pentaras Windmill, Mykonos Town, 2020.

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ο Άγιος Νικόλας της Αλευκάντρας, Κάτω Μύλοι, δεκαετία 1950. Βούλα Παπαϊωάννου © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Aghios Nicholas, Kato Miloi, 1950’s. Voula Papaioannou © Benaki Museum Photo Archive.

163

Κάτω Μύλοι, δεκαετία 1950. Καρτ ποστάλ «Sphinx».

Kato Miloi, 1950’s. Carte Postale “Sphinx”.

Κάτω Μύλοι, δεκαετία 1950. Καρτ ποστάλ «Αννίβας».

Kato Miloi, 1950’s. Carte Postale “Annivas”. 164

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Μύκονος, 1949. Δημήτριος Χαρισιάδης © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Mykonos, 1949. Dimitrios Harisiades © Benaki Museum Photo Archive.

165

Μύλος του Μπόνη, Αγροτομουσείο. Bonis Windmill, Agricultural Museum.

166

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ | WINDMILLS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Κάτω Μύλοι (λεπτομέρεια). Στο βάθος, η Μικρή Βενετία, Χώρα Μυκόνου. Kato Miloi (detail). In the background, Little Venice, Mykonos Town.

167

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ PETROS THE PELICAN

Ο Πέτρος τον χειμώνα στο Γιαλό. Petros at the Waterfront (wintertime), Mykonos Town.

170

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Τα σύμβολα της Μυκόνου ανάμεσά τους και ο Πέτρος ο Πελεκάνος, όπως διαμορφώθηκαν και προβλήθηκαν στην πορεία της τουριστικής ανάπτυξης, πρέπει να παραμείνουν ζωντανοί πυλώνες επικοινωνίας.» Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου

Το 1955, στις 16 Οκτώβρη, ένα νεαρό πουλί συλλέγεται ανοιχτά της Μυκόνου καταμεσής του πελάγους, στη Μερχιά, από έναν ψαρά, τον Μυκονιάτη Αντώνη Χαριτόπουλο. Δίπλα στον τραυματισμένο πελεκάνο, σύμφωνα με καταγεγραμμένες μαρτυρίες, βρέθηκε νεκρή η σύντροφός του. Επρόκειτο για έναν ροδοπελεκάνο (Pelecanus onocrotalus). Ως μεταναστευτικό είδος, ο ροδοπελεκάνος απαντάται από τον Μάρτιο ως τον Οκτώβριο σε διάφορες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ύστερα μεταναστεύει σε θερμότερες χώρες της Βόρειας Αφρικής, ταξιδεύοντας πάνω από το Αιγαίο. Ο Αντώνης Χαριτόπουλος παρέδωσε τον πελεκάνο στον βαρκάρη Θοδωρή Κυραντώνη, ο οποίος τον υιοθέτησε και τον φρόντισε. Τον ονόμασε Πέτρο, σε ανάμνηση του Πέτρου Δρακόπουλου, Μυκονιάτη ήρωα που έδρασε στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με τα χάδια του Θοδωρή και των ντόπιων, ο Πέτρος έγινε γερός και δυνατός. Οι Μυκονιάτες πίστεψαν πως ήταν το γούρι τους! Η δοξασία αυτή αποδείχθηκε βάσιμη μιας και ο Πέτρος ακολούθησε το τουριστικό θαύμα του νησιού και σιγά-σιγά έγινε η μασκότ της Μυκόνου. Λαογραφικές πηγές αναφέρουν πως την άνοιξη του 1958 υπήρξε μεγάλη ανησυχία στο Γιαλό, μιας και ο Πέτρος είχε εξαφανιστεί. Βρέθηκε όμως να τρώει από τους ψαράδες στη γειτονική Τήνο. Ο Πέτρος αναγνώρισε αμέσως τον Θοδωρή Κυραντώνη που πήγε στην Τήνο μαζί με άλλους Μυκονιάτες να τον μαζέψουν, γεγονός που αποτέλεσε αδιάσειστο πειστήριο της σχέσης

171

O Πέτρος στο Γιαλό της Μυκόνου. Φωτό: James Burke, 1961.

Petros at the Waterfront, Mykonos Town. Photo: James Burke, 1961.

Ο Θοδωρής Κυραντώνης με τον Πέτρο στο Γιαλό της Μυκόνου. Φωτό: James Burke, 1961.

Thodoris Kirantonis with Petros at the Waterfront, Mykonos Town. Photo: James Burke, 1961. 172

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN

Πέτρος γύρισε στη Μύκονο. Έκτοτε φόρεσε δαχτυλίδι με εγχάρακτη τη φράση «Δήμος Μυκονίων». Ο κόσμος ηρέμησε και του επιφύλαξε λαμπρή υποδοχή. Η Τήνος ήταν μια συχνή, κοντινή βόλτα για τον Πέτρο, που εκείνη τη φορά κράτησε περισσότερο. Ο Θοδωρής για σιγουριά, έβγαλε μερικά φτερά από τις φτερούγες του για να μην μπορεί να πετά μακριά και έτσι ο Πέτρος δεν άφησε ποτέ ξανά τη Μύκονο.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

του Πέτρου με τη Μύκονο. Έτσι, με απόφαση Νομάρχη, το «θερμό» επεισόδιο μεταξύ Μυκονιατών και Τηνιακών έληξε και ο

Η φήμη του Πέτρου σιγά-σιγά ξεπέρασε τα σύνορα της Ελλάδας, καθώς έγινε διασημότητα από το φακό των τουριστών. Στις διαπιστώσεις των ψαράδων πως ο Πέτρος είχε μελαγχολία και ήθελε σύντροφο, ανταποκρίθηκε άμεσα η Τζάκι Κένεντι, η πρώτη κυρία της Αμερικής, που επισκέφτηκε τη Μύκονο το καλοκαίρι του 1961. Στέλνει λοιπόν από την Λουιζιάνα των Ηνωμένων Πολιτειών το 1963, δυο συντρόφους για τον Πέτρο της Μυκόνου, τον Αλφόνσο και την Ωμέγα. Στην τελετή παράδοσης, ο Πέτρος παρουσιάζεται στο Γιαλό με κόκκινο παπιγιόν, μέσα σε πανηγυρικό κλίμα. Όμως και τα δύο νέα πουλιά αρρώστησαν κατά το ταξίδι τους ενώ γιατρεύτηκε μόνο η Ωμέγα. Ο Πέτρος επέμενε να παραμένει «ανύμφευτος», χαιρόταν ωστόσο τη συντροφιά των φίλων του. Τον Σεπτέμβριο του 1965, ο Πέτρος ο πελεκάνος παρουσιάστηκε σε πρώτο πλάνο, φορώντας πάλι κόκκινη κορδέλα, κατά την άφιξη στη Μύκονο, του ελληνικού βασιλικού ζεύγους, Κωνσταντίνου ΙΙ και Άννας-Μαρίας. Ο Πέτρος αποθεώνεται! Νέος αρσενικός πελεκάνος καταφθάνει στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Τον έφεραν Μυκονιάτες από την Άνδρο, όπου είχε ξαποστάσει κουρασμένος από το ταξίδι του. Το όνομα αυτού, «Δήμος». Ο νέος αυτός πελεκάνος μεγαλούργησε στην Μύκονο. Ταξίδεψε για την προβολή του νησιού στην Αμερική και παρουσιάστηκε στα μεγαλύτερα κέντρα της ομογένειας! Ο Δήμος λοιπόν ανέλαβε τον τομέα των εξωτερικών σχέσεων και διαφήμισης, ενώ ο Πέτρος έμεινε στη Μύκονο για να απολαμβάνει τα χάδια της Λιζ Τέϊλορ, της Σοράγιας κι άλλων επώνυμων φίλων του. Δύσκολα βέβαια τους ξεχώριζαν και τους αποκαλούσαν και τους δυο «Πέτρο». Το 1969, ο σκηνοθέτης Γιάννης Δαλιανίδης απαθανάτισε τη στενή σχέση του Πέτρου του πελεκάνου με τον Θοδωρή Κυραντώνη στην ελληνική ταινία «Η Παριζιάνα» της Finos Films, με τη Ρένα Βλαχοπούλου. Αργότερα, ένα ατύχημα που συνέβη το Νοέμβριο του 1985, τραυμάτισε θανάσιμα τον Πέτρο. Το θέμα απασχόλησε όχι μόνο την εθνική αλλά και τη διεθνή ειδησεογραφία. Ο διάσημος ροζ πελεκάνος, η μασκότ της Μυκόνου, που περιφερόταν αμέριμνος στην Χώρα ανάμεσα σε χιλιάδες τουρίστες, πέθανε σε ηλικία 33 χρονών. Την επόμενη χρονιά, ο Δήμος Μυκόνου αγόρασε νέο πελεκάνο και τον ονόμασε Πέτρο, ο οποίος όμως δεν έζησε για πολύ. Το 1995, νέος πελεκάνος, τραυματισμένος από το μεταναστευτικό του ταξίδι, βρήκε καταφύγιο στη Μύκονο και έγινε κι αυτός μέλος της παρέας. Το 1996, γαλλική κινηματογραφική εταιρία παραγωγής για σκοπούς της ταινίας της, προσέφερε στο νησί άλλον έναν αργυροπελεκάνο, την Ειρήνη. Η ιστορία συνεχίζεται, με τον Δήμαρχο του Μονάχου Christian Ude, επίτιμο δημότη και λάτρη της Μυκόνου, να δωρίζει το 2003 έναν αρσενικό πελεκάνο τον οποίο έφερε από το ζωολογικό κήπο του Μονάχου και ονομάστηκε Χρήστος (Chris). Ντόπιοι και ξένοι τουρίστες προτίμησαν να τον αποκαλούν κι αυτόν, Πέτρο.

173

Ο Παπα-Βασίλης Αθυμαρίτης και ο Πέτρος Α’, Μεγάλη Άμμος. Φωτό: James Burke, 1961.

Papa-Vassilis Athimaritis and Petros A’, Megali Ammos beach. Photo: James Burke, 1961.

Ο Κωστάκης Καμπάνης με τον Πέτρο A’ σε μυκονιάτικο μπαρ, δεκαετία 1950. Φωτογραφικό Λεύκωμα Δήμου Μυκόνου, 2002.

Kostakis Kambanis with Petros A’ in a mykonian bar, 1950’s. Municipality of Mykonos Photo Album, 2002. 174

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Οι Μυκονιάτες δέθηκαν στενά με τον Πέτρο τον Πελεκάνο, μιας και μαζί του είχαν ζήσει τα φτωχικά τους χρόνια, τότε που η Μύκονος δεν ήταν διεθνής τουριστικός προορισμός, αλλά και μαζί του έζησαν τη μοίρα τού τουριστικού θαύματος του νησιού τους. Ο Πέτρος έγινε η μασκότ της Μυκόνου και διεθνές αναγνωρίσιμο σύμβολό της. Αποτέλεσε πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης σε όλες τις εκφάνσεις της. Έγινε παραμύθι, κινηματογραφικός και λογοτεχνικός χαρακτήρας, κούκλα, ζωγραφικό και φωτογραφικό θέμα, μοντέλο και αντικείμενο λαογραφικής έρευνας από ντόπιους και ξένους καλλιτέχνες και ερευνητές. Από το 1955 έως τώρα, στη Μύκονο υπάρχει πάντα ένας πελεκάνος με το όνομα Πέτρος, σε ανάμνηση εκείνου του παλαιότερου. Στις μέρες μας, από το Δήμο Μυκόνου γίνονται δράσεις ευαισθητοποίησης για ακόμα μεγαλύτερη αγάπη και στοργή στον πελεκάνο, μιας και πρέπει να παραμείνει ζωντανό κομμάτι της καθημερινής ζωής του Γιαλού της Μυκόνου και της ιστορίας του τόπου.  Βαγγέλης Πελέκης

175

Επίσκεψη της Τζάκι Κένεντι στη Μύκονο, 1961. Φωτό: James Burke.

Jackie Kennedy visits Mykonos, 1961. Photo: James Burke.

176

Ο Πέτρος στο Γιαλό της Μυκόνου. Φωτό: Λουκάς Μπενάκης, 1968.

Petros at the Waterfront, Mykonos Town. Photo: Lucas Benaki, 1968.

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“Symbols of Mykonos, such as Petros the Pelican, shaped and promoted through the tourist development of the island, should continue to be active pillars of communication.” Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos

On October 16, 1955, an injured young bird was picked up from the sea off Merhia beach in Mykonos, by a local fisherman called Antonis Haritopoulos. According to eyewitnesses, his dead female companion, was also found. This bird was a great white pelican (Pelecanus onocrotalus). As migratory species, white pelicans can be seen from March to October, in several places over mainland Greece, before travelling to warmer countries of Northern Africa, by crossing over the Aegean. Antonis Haritopoulos gave the pelican to the boatman Thodoris Kirantonis, who took care and eventually ‘adopted’ the bird. He named him “Petros” (Greek for Peter), in homage of Petros Drakopoulos, a Mykonian hero of WW2. Pampered by Thodoris and all the locals of the town, Petros grew healthy and strong. The Mykonians started believing that he was their lucky charm! This popular conviction was eventually proved right, as Petros was linked with the tourist growth of the island during the 1960’s-70’s and eventually became the Mykonian mascot. Folklore sources report that in spring of 1958, there was great commotion at the waterfront, because Petros was nowhere to be found. Soon enough though, he was reported to be seen eating fresh fish with the fishermen on the neighbouring island of Tinos. Thodoris Kirantonis, along with a group of Mykonians, went over to fetch him to the dismay of the Tinian fishermen. An impending conflict was avoided when Petros, upon seeing his guardian, immediately recognized him and walked towards him. That was regarded as an irrefutable proof of the fact that the bird belonged to Mykonos! Thus, by decree of the local prefect, Petros was returned to Mykonos where he was met by an enthusiastic crowd. From then on, he wore a metal ring stamped

177

O Πέτρος Α’ και η Ειρήνη στο Γιαλό της Μυκόνου. Φωτό: Pierre Couteau.

Από το βιβλίο Greece is... του Miroslav Sasek, 1966. From the book Greece is... by Miroslav Sasek, 1966.

Petros A’ and Irini at the Waterfront, Mykonos Town. Photo: Pierre Couteau.

178

Φωτό: Μιχάλης Ασημομύτης.

Photo: Michalis Assimomitis.

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN

again; Thodoris, to be on the safe side, plucked some feathers from his wings so that the pelican would not be able to fly long distances. With increasing number of tourists taking snapshots of him, Petros’ reputation grew beyond the borders of the country; he soon became a recognizable symbol of the island of Mykonos worldwide.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

with the phrase “MUNICIPALITY OF MYKONOS”. Tinos turned out to be Petros’ last escapade, as he never left Mykonos

Jackie Kennedy, the First Lady of the USA at the time, paid an official visit to the island in the summer of 1961 and was greeted by state officials and Petros himself. As local fishermen had been concerned about Petros being in need of a spouse, Mrs. Kennedy took it upon herself to arrange for two white pelicans to be sent to Mykonos from the State of Louisiana. The birds, Alfonso and Omega, eventually arrived in Mykonos in 1963 and were received by cheering crowds and Petros himself in a red bowtie. Unfortunately, the new birds were taken ill during their long journey and only Omega recovered. Petros remained celibate enjoying the company of his numerous friends and admirers. In September 1965, Petros, in formal attire once more, was there on the pier to welcome the Greek Royal couple of King Constantine II and his wife Queen Anna-Maria on their official tour of the Cyclades. At the beginning of the 1970’s, another male young pelican was brought to Mykonos by local fishermen. He was found on Andros, exhausted from his long migration journey. He was christened “Dimos” and he also worked actively as a PR representative of the island. He travelled as far as the USA to make guest appearances at the largest Greek-American centers. So, while Dimos dealt with public relations and advertising, Petros remained in Mykonos, enjoying the attention and caresses of celebrities such as Liz Taylor and the ex-queen of Persia, Soraya among others. Never-the-less, as the two pelicans were practically identical, they were both generally taken to be the one-and-only Petros! In 1969, Greek film director Giannis Dalianidis immortalized Petros and his guardian Thodoris Kirantonis in a Greek film called “The Parisian Lady” (“Parisiana”), starring popular actress Rena Vlachopoulou and produced by Finos Films – the major Greek film production studio of the ‘60’s and ‘70’s. In November 1985, Petros was injured in a fatal, tragic accident, an event which hit the headlines in both the Greek and international press of the time. Petros, the famous pink pelican, the Mykonian mascot, who strolled carelessly through the winding streets of the town among thousands of tourists, finally died aged 33. The following year, the Municipality of Mykonos bought a new pelican to replace Petros, but unfortunately, he did not last very long. In 1995, another young white pelican found refuge on the island and joined the gang while in 1996, a French film production company offered yet another pelican, named Irini (Irene). The Petros phenomenon has been carrying on since then. In 2003, Christian Ude, Mayor of Munich, an avid Mykonos fan and honorary citizen of the island, presented a male white pelican, brought over from the Munich Zoo. Although this pelican was christened “Christos” (“Chris”) after his donator, both locals and foreign tourists preferred to call him Petros.

179

Ο Πέτρος στο Γιαλό της Μυκόνου. Φωτό: Λουκάς Μπενάκης, 1968.

Petros at the Waterfront, Mykonos Town. Photo: Lucas Benaki, 1968.

180

Ο Θοδωρής Κυραντώνης με τον Πέτρο στο σπίτι του στην Χώρα. Φωτό: James Burke, 1961.

Thodoris Kirantonis with Petros at his house in Mykonos Town. Photo: James Burke, 1961.

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Πηγαίνοντας από το Γιαλό στη Μεγάλη Νάμμο. Φωτό: James Burke, 1961.

Boat trip from the Waterfront (Hora) to Megali Αmmos beach. Photo: James Burke, 1961.

Μεγάλη Άμμος. Φωτό: James Burke, 1961.

Megali Αmmos beach. Photo: James Burke, 1961. 181

Ο Θοδωρής Κυραντώνης με τον Πέτρο στο Γιαλό της Μυκόνου.

(Απέναντι σελίδα) Ο Πέτρος.

Φωτό: Dmitri Kessel, 1962.

Φωτό: Λουκάς Μπενάκης, 1968.

Thodoris Kirantonis with Petros at the Waterfront, Mykonos Town. Photo: Dmitri Kessel, 1962.

Ο Πέτρος Α’ στην Τήνο. Φωτό: Βούλα Παπαϊωάννου, 1956.

Petros Α’ at Tinos. Photo: Voula Papaioannou, 1956. 182

(Opposite page) Petros the Pelican. Photo: Lucas Benaki, 1968.

Επίσκεψη του τέως βασιλικού ζεύγους Κωνσταντίνου ΙΙ και Άννας Μαρίας, 30-09-1965. Visit of the Greek ex-royal couple, Constantine II and Anna Maria, 30-09-1965.

ΠΕΤΡΟΣ Ο ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ | PETROS THE PELICAN ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

The Mykonian population has been intricately bound with Petros the Pelican, both through the first, hard, poverty-stricken years, before the influx of tourism, as well as during the subsequent course towards the transformation of their island into one of the major tourist attractions of the Aegean. “Petros the Mykonos Pelican”, not only has become an international, identifiable symbol of Mykonos itself but has also served as an inspiration to numerous artists and researchers, both local and foreign: he has been the hero of a children’s fairy tale, a painter’s model, a photographer’s theme, a literary persona, a rag doll, as well as the subject of extensive folklore research. Since 1955, there has always been at least one pelican called Petros on the island, in remembrance of that initial young bird found at sea off the shores of Mykonos. Nowadays, the Municipality of Mykonos has initiated a series of actions in the hope that there will be greater consideration and care for Petros the Pelican, in order to safeguard his existence both as a character of daily life at the Mykonos Waterfront as well as a living part of our history. Vangelis Pelekis

183

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ MANTO MAVROGENOUS

Οικόσημο της Oικογένειας Μαυρογένη. The Mavrogenis family coat of arms.

Θεόδωρος Μπλανκάρ, Les Mavroyéni, Histoire d’ Orient, (Α’ έκδοση, 1896). Théodore Blancard, Les Mavroyéni, Histoire d’ Orient, (first published in 1896).

186

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Η Μαντώ Μαυρογένους οραματιζόταν την πατρίδα της ανεξάρτητη, φιλελεύθερη και δημοκρατική, απαλλαγμένη από κάθε καταπιεστή δυνάστη. Αντισυμβατική, αμφισβήτησε τα καθιερωμένα και τα στερεότυπα της εποχής της.» Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου

Η Μαντώ Μαυρογένους ήταν ανιψιά του Νικόλαου Μαυρογένη, που για πολλά έτη χρημάτισε ως δραγουμάνος του Στόλου (1770-1786) και στη συνέχεια έγινε ηγεμόνας της Βλαχίας (1786-1790). Η Μαντώ (Μαγδαληνή το βαπτιστικό της όνομα) γεννήθηκε στην Τεργέστη το 1796 ή 97, όπου ήταν εγκαταστημένος ο πατέρας της, Νικόλαος Μαυρογένης, έμπορος που έκανε μεγάλη περιουσία. Ο Νικόλαος Μαυρογένης ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας, στην οποία μυήθηκε και η Μαντώ το 1820. Μητέρα της ήταν η Μυκονιάτισσα Ζαχαράτη Χατζή-Μπατή, ιδιαίτερα μορφωμένη, πολύγλωσση, με συμμετοχή στις εμπορικές δραστηριότητες του άντρα της. Ως Φαναριώτες, έδωσαν στα παιδιά τους επιμελημένη μόρφωση και έτσι η Μαντώ έλαβε ιδιαίτερη φροντίδα και παιδεία ενώ η ίδια ήταν γεμάτη περιέργεια και ασίγαστη δίψα για μάθηση. Εκτός από τη μητρική της, μιλούσε άπταιστα τέσσερις γλώσσες: γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά και τουρκικά, ήταν δε ιδιαίτερα όμορφη και γι’ αυτό στην Τεργέστη την αποκαλούσαν και «La Bella Greca». Γύρω στα 1810, η οικογένεια Μαυρογένη εγκαταστάθηκε στη Μύκονο, γιατί είχε πολλά συμφέροντα στις Κυκλάδες. Στις παραμονές του Αγώνα, η Μαντώ βρέθηκε στην Τήνο με το θείο της Φιλικό παπα-Μαύρο, από τον οποίο μυήθηκε στον αγώνα. Μαζί του πήγε στην Μύκονο, πατρίδα της μητέρας της, αμέσως μετά την έκρηξη της Επανάστασης για να ξεσηκώσει και τους Μυκονιάτες. Έκτοτε η νεαρή Μαντώ διέθεσε όλη την πατρική περιουσία στον απελευθερωτικό αγώνα, ενώ έλαβε μέρος και η ίδια σε πολλές επιχειρήσεις. Με πλοία που εξόπλισε με δικά της έξοδα, καταδίωξε τους πειρατές που λήστευαν τις Κυκλάδες. Συγκρότησε σώμα πεζών, ανέλαβε την αρχηγία του και υπεράσπισε τη Μύκονο. Εξόπλισε στόλο από έξι πλοία και τον ένωσε με τις ναυτικές δυνάμεις του Τομπάζη, τέλη Μαΐου με αρχές Ιουνίου του 1821. Με αυτό τον τρόπο η Μύκονος μπήκε στην Επανάσταση. Όπως αναφέρει ο Θεόδωρος Μπλανκάρ, το φθινόπωρο του 1822 (22 Νοεμβρίου) «Οι Αλγερινοί επιχείρησαν να αποβιβαστούν στο νησί και τότε η Μαντώ συγκέντρωσε την επίλεκτη ομάδα της και επιτέθηκε με κραυγές και έτρεψε σε φυγή τους

187

Τα αποκαλυπτήρια της προτομής της Μαντώς, Μύκονος, 1932. Φωτό: Συλλογή Μ. Καμπάνη. The unveiling of Manto’s statue, Mykonos, 1932. Photo: Archive M. Kambanis. Η Καζάρμα, Γιαλός, Μύκονος 1912. Φωτογραφικό Λεύκωμα Δήμου Μυκόνου, 2002.

Kazarma, Mykonos Waterfront, 1912. Municipality of Mykonos Photo Album, 2002. 188

Νόμισμα δύο δραχμών με απεικόνιση της Μαντώς (χαλκός, 1988). Two drachma coin with the image of Manto (copper, 1988). Ο Γιαλός της Μυκόνου, 1885. Τα Μαυρογενέικα αρχοντικά. The Waterfront, Mykonos, 1885. The Mavrogenis mansions.

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

βαρβάρους υποχρεώνοντάς τους να επιβιβαστούν και πάλι στα καράβια τους αφήνοντας πίσω τους δεκαεπτά νεκρούς και εξήντα τραυματίες. Μετά από αυτή την επιτυχία η Μαντώ διέταξε τους Μυκονιάτες να δείξουν το σεβασμό τους προς τους νεκρούς εχθρούς και να φροντίσουν τους τραυματίες, προκαλώντας έτσι όχι μόνο το θαυμασμό των συμπατριωτών της αλλά και των ‘Φιλελλήνων’ που συμμετείχαν στον αγώνα». Από πολλούς ιστορικούς βέβαια αμφισβητείται η παρουσία της ηρωίδας στη μάχη, ενώ ως ημερομηνία της συμπλοκής αναφέρεται και η 22η Οκτωβρίου 1822. Αργότερα η Μαντώ συγκρότησε στρατό, που αποτελούνταν από 16 λόχους των 50 ανδρών και πήρε μέρος στην εκστρατεία της Καρυστίας, στην Εύβοια. Πολέμησε στο πλευρό του Γρηγορίου Σάλα στο Πήλιο, στη Φθιώτιδα και στη Λιβαδειά. Όταν επέστρεψε στη Μύκονο, ασχολήθηκε με την τροφοδοσία του ναυτικού. Η φήμη της γρήγορα ξεπέρασε τα σύνορα του ελληνικού χώρου και από τη θέση αυτή η νεαρή Ελληνίδα απηύθυνε έκκληση βοήθειας στους Ευρωπαίους φιλέλληνες και κυρίως στις Αγγλίδες και Γαλλίδες κυρίες. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, η Μαντώ γνωρίστηκε με τον Δημήτριο Υψηλάντη με τον οποίο και αρραβωνιάστηκε. Εκτίμησε την ανιδιοτέλειά του και την προσφορά του στην υπόθεση του έθνους. Η σχέση του Υψηλάντη με την Μαντώ θα πρέπει να διήρκεσε από το 1823 μέχρι το 1825. Η ατυχής κατάληξη της έχει αποδοθεί σε πολιτικά αίτια και συγκεκριμένα στη μη συγκατάθεση του Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος πιθανά δεν ενέκρινε τη σύνδεση των γόνων δύο μεγάλων οικογενειών, φοβούμενος ότι θα γινόταν πολύ ισχυρή η πολιτική θέση του Υψηλάντη, με σαφή φιλορωσικό προσανατολισμό. Έτσι, μετά την αθέτηση της υπόσχεσης γάμου του Υψηλάντη προς την Μαντώ, αυτή μίσησε θανάσιμα τον Πρίγκιπα. Με τη λήξη της Επανάστασης, εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο και τιμήθηκε, με διάταγμα του Καποδίστρια, για της υπηρεσίες της, με μια μικρή σύνταξη και το βαθμό του αντιστράτηγου. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια και ύστερα από τον άτυχο έρωτά της με τον Δημήτριο Υψηλάντη ο οποίος πέθανε ένα χρόνο μετά από τον Κυβερνήτη, καταδιώχθηκε από τον Κωλέττη και έτσι αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Μύκονο. Φτωχή καθώς είχε καταλήξει, έχοντας δωρίσει την τεράστια περιουσία της στον Αγώνα, κατέφυγε κοντά σε συγγενείς της στην Πάρο. Με την οικογένειά της είχε κόψει κάθε σχέση, μιας δεν μπορούσαν να της συγχωρέσουν το ξόδεμα της περιουσίας τους. Ιδιαίτερα θυμωμένη ήταν η μητέρα της, και ο άντρας τής αδελφής της, ο Αντώνης Νάζος, ο οποίος έγραφε ότι η Μαντώ «ήταν η μόνη αιτία της καταστροφής της οικογένειάς τους». Στην Πάρο, πέθανε από τυφοειδή πυρετό το 1840 ή 48 (Ο Μπλανκάρ αναφέρει ότι: «H ακριβής ημερομηνία του θανάτου της μας διαφεύγει, αλλά γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι ζούσε μέχρι και το 1846.»). Ενταφιάστηκε, με δημόσια δαπάνη, στο προαύλιο του ναού της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής. Με τα χρόνια όμως, ο τάφος της χάθηκε. Οι ιστορικοί του 19ου αιώνα παραδόξως την αγνόησαν. «Είναι απορίας άξιον», έγραφε το 1890 ο Μπλανκάρ, «πώς τέτοια γυναίκα ξεχάστηκε εντελώς από όλους τους έλληνες ιστορικούς». Η σύγχρονη ιστοριογραφία οφείλει να διερευνήσει σε μεγαλύτερο βάθος τον αποφασιστικό ρόλο και τη συμβολή των γυναικών στην Επανάσταση του 1821, την αναγνώριση του αγώνα τους, καθώς και τη δυναμική που διαμορφώθηκε στις σχέσεις τους με το νέο ελληνικό κράτος.  Βαγγέλης Πελέκης

189

Ο διαμαντένιος σταυρός της Μαντώς (του Αγίου Βλαδίμηρου). Αποδίδεται σε ρωσικό εργαστήριο (τέλη 18ου αι.). Δωρεά Ελένης Δρακοπούλου προς το Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

The diamont Saint Vladimir cross of Manto, attributed to Russian craftsmanship (late 18th c.). Donated by Eleni Drakopoulou to the Byzantine & Christian Museum of Athens.

190

Εξώφυλλο της συλλογής του Adam de Friedel The Greeks, Twenty-four Portraits, Λονδίνο 1832. Cover of Adam de Friedel’s The Greeks, Twenty-four Portraits, London 1832.

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“Manto imagined Greece as an autonomous, liberal and democratic sovereign country, free from any oppressive power. Non-conformist and unconventional, she challenged the stereotypes and norms of her time, in all respects.” Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos

Manto Mavrogenous was the great niece of Prince Nicholas Mavrogenis, dragoman of the Ottoman army (1770-1786) and Voivode of Wallachia and Moldavia (1786-1790). Manto (baptized as Magdalena) was born in Trieste, Italy, in 1796 or 97, where her father was a successful merchant and trader, amassing thus a substantial fortune. He was also a member of the “Filiki Eteria” (a secret 19th-century organization whose purpose was to overthrow the Ottoman rule of Greece and establish an independent Greek state), in which Manto herself was initiated in 1820. Manto’s mother was Zacharati ChatziBati, a well-educated, polyglot woman, who helped and supported her husband in his commercial enterprises. As prominent members of the Greek Phanariot expatriate community, Manto’s parents provided for their children a sophisticated and thorough education. Manto was a young girl of an inquisitive and scholarly nature and she too was fluent in four languages, apart from Greek, her mother tongue: French, English, Italian and Turkish. She was also impressively good looking; in Trieste, she was known as “La Bella Greca”. The Mavrogenis family relocated to Mykonos around 1810, as a result of their business interests in the Cyclades. After the death of her father (supposedly by poisoning) and before the Greek War of Independence broke out, Manto found herself on the island of Tinos in the company of her uncle, Papa-Mavros, a well-educated priest who introduced her to the liberal ideals of the Revolution.

191

Έγχρωμη λιθογραφία Μαντώς, Adam de Friedel, 1827. Colour lithograph of Manto by Adam de Friedel, 1827.

Λιθογραφία Δημητρίου Υψηλάντη, Adam de Friedel, 1824. Lithograph of Demetrios Ypsilantis by Adam de Friedel, 1824.

192

Έγχρωμη λιθογραφία Δημητρίου Υψηλάντη, Adam de Friedel, 1827. Colour lithograph of Demetrios Ypsilantis by Adam de Friedel, 1827.

Λιθογραφία Μαντώς, Adam de Friedel, 1825. Lithograph of Manto by Adam de Friedel, 1825.

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS

From that point onwards, Manto not only offered most of her family fortune towards the cause but also took part in many armed conflicts in Mykonos and Euboea, Central Greece and the Peloponnese. With her own funds, she equipped several vessels to chase the pirate ships which were looting the Cyclades at the time.

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

After receiving the news of the outbreak of the war, they both went to Mykonos to persuade the locals to join the revolution.

She was in command of an infantry regiment of local men (militia), whom she recruited and provided for, in order to defend the island in case of attack. Between May and June 1821, Manto fitted out six ships which she offered to Admiral Tombazis, to re-enforce the Greek fleet. In this way, Mykonos joined the revolution of 1821. As Théodore Blancard states in his book Les Mavroyéni (ed. Flammarion, 1896), in the fall of 1822 (possibly November 22, although other researchers talk about Oct. 22) “…when the Algerians attempted to land on the island, Manto gathered her group of fighters and fiercely attacked the invaders who fled to their ships, leaving behind them seventeen dead and sixty wounded men. Notwithstanding the successful turn of events, Manto instructed her fellow Mykonians to respect the dead and take care of the wounded. This attitude triggered off a great sense of admiration not only by her compatriots but also on behalf of the European Philhellenes who took part in the war.” Never-the-less, there are historians who doubt Manto’s actual presence in this battle due to lack of evidence. Later, Manto assembled an army, consisting of 16 brigades of 50 men each, and partook in the Euboea campaign against the Turkish forces, in Karystos. She fought with Gregory Salas in the region of Mount Pelion, in Phthiotis and Levadia, in central Greece. After returning to Mykonos, she managed the naval provisions. As Manto’s fame quickly transcended the Greek boundaries, she was able to address several appeals for help and support to the European Philhellenes and specifically, to the Ladies of London and Paris. During the war, Manto became acquainted with Prince Demetrios Ypsilantis, with whom she eventually became engaged, as she admired the integrity of his character and his efforts towards the common cause. Their relationship must have lasted from 1823 to 1825. Yet, the unfortunate ending of this liaison is attributed to political intrigues, more precisely, to the contention on behalf of Ioannis Kolettis, who did not approve of the prospective union of the offspring of two powerful families which might empower Ypsilantis’ position, with clear pro-Russian tendencies. After the break-up of their engagement, Manto was heart-broken and turned against the Prince with particular vehemence. By the end of the war, Manto settled down in Nafplion, where, by decree of Ioannis Kapodistrias, she was awarded the honorary rank of Lieutenant-General and was granted a modest pension for her services to the war. After the assassination of Governor Kapodistrias, the unfortunate affair with Ypsilantis and his subsequent death one year after Kapodistrias’, she was forced to return to Mykonos.

193

Ανακατασκευή της επίσημης φορεσιάς της Μαντώς Μαυρογένους από τον σκηνογράφο-ενδυματολόγο Γιάννη Μετζικώφ. Βασίστηκε στις λιθογραφίες του Adam de Friedel και πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία και δαπάνη του Συλλόγου Γυναικών Μυκόνου το 2011.

194

Reconstruction of Manto’s dress by the set designer and costumier Yiannis Metzikoff, based on the lithographs by Adam de Friedel. The project was supported and funded by the Women’s Cultural and Folk Association of Mykonos, 2011.

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Μαντώ, Ηρωίδα της Μυκόνου» Χαρακτικό της Geneviève Couteau, 1986 “Hommage à Mado Mavrogeni, heroine de Mykonos” Engraving by Geneviève Couteau, 1986

By that time, Manto’s considerable family fortune had been exhausted by her donations to the war effort and her situation was destitute. As she was disowned by her mother and brother-in-law, Antonios Mavros, since they held her accountable for the ‘squandering’ of the family estate, she ended up in the island of Paros where she found refuge with a family of relatives. The date of her death is not certain. She died of typhoid fever in 1840 or 1848 (Th. Blancard states that Manto was definitely alive till 1846). She was buried in a state funeral, at the yard of the ‘Ekatondapiliani’ Church in Paros but her grave was lost in the subsequent years. Paradoxically, most 19th century historians chose to ignore Manto and her contribution to the war. As Th. Blancard wrote in 1890, “the fact that such a heroine was overlooked by the Greek historians, is totally incomprehensible”. Contemporary historiography should examine in greater depth the decisive role, contribution and attribution of women in the Greek War of Independence as well as the emerging dynamics in their relations with the newly-formed Greek state. Vangelis Pelekis

195

Η πλατεία της Μαντώς Μαυρογένους και η προτομή τής ηρωίδας στο Γιαλό της Μυκόνου. The statue of Manto at the square which bears her name, on the Waterfront, Mykonos Town.

196

ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ | MANTO MAVROGENOUS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

T. Ginouvier Mavrogénie, L’ Héroine de la Grèce, 1825. Δημοτική Βιβλιοθήκη Μυκόνου, Δωρεά Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλου.

T. Ginouvier Mavrogénie, L’ Héroine de la Grèce, 1825. Municipal Library of Mykonos, J. Meletopoulos Bequest.

Μαρμάρινη προτομή της Μαντώς στην Αθήνα, στο Πεδίον του Άρεως. Έργο του γλύπτη Νικόλαου Κουβαρά, 1937. Marble bust of Manto at the “Pedion tou Areos” park in Athens, by Nicholas Kouvaras, 1937. 197

ΔΗΛΟΣ | DELOS

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΔΗΛΟΣ DELOS

Το Άνδηρο των Λεόντων (όψη). The Terrace of the Lions (detail).

200

Συνοικία του Θεάτρου. Theatre Quarter.

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Η Δήλος δεν είναι μονάχα μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς που πρέπει να σεβαστούμε και να προβάλλουμε. Είναι σημείο αναφοράς διδακτικό, που η γοητευτική του μυθολογία μπορεί να γίνει έμπνευση για τη Μύκονο του σήμερα, την πορεία της και την προοπτική της.»

Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου

Η Δήλος, μια βραχονησίδα, μόλις 5 χλμ. μήκους και 1300 μ. πλάτους, ήταν στην αρχαιότητα Ιερό νησί, επειδή εδώ γεννήθηκε ο Απόλλωνας και η Άρτεμις, δύο από τους πιο σημαντικούς θεούς του Ελληνικού πανθέου. Οι παλιότεροι κάτοικοι της Δήλου έκτισαν (γύρω στο 2.500 π.Χ.) τις ελλειψοειδείς καλύβες τους στην κορυφή του Κύνθου (113 μ. ύψος), από όπου, στις ταραγμένες και ανασφαλείς εκείνες εποχές, μπορούσαν εύκολα να εποπτεύουν και να ελέγχουν τη μικρή κοιλάδα και τη θάλασσα ολόγυρα. Οι Μυκηναίοι, που ήλθαν γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα π.Χ., έχοντας ήδη εδραιώσει την κυριαρχία τους στο Αιγαίο, αισθάνθηκαν αρκετά ασφαλείς ώστε να εγκατασταθούν στην μικρή κοιλάδα πλάι στη θάλασσα. Το Απολλώνιο Ιερό, εδραιωμένο ήδη από τους Ομηρικούς χρόνους, έφθασε στη μεγαλύτερη ακμή του στη διάρκεια των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων. Έλληνες απ’ όλο τον τότε ελληνικό κόσμο συγκεντρώνονταν στο νησί για να λατρέψουν τον θεό του φωτός Απόλλωνα και την δίδυμη αδελφή του Άρτεμη, θεά της Σελήνης. Από το τέλος του 5ου αι. π.Χ., υπήρχαν ήδη λίγες κατοικίες και αγροικίες γύρω από το Ιερό. H πόλη, που σήμερα αντικρίζει ο επισκέπτης, αναπτύχθηκε μέσα σε λίγες δεκαετίες μετά το 166 π.Χ. όταν οι Ρωμαίοι, που ρύθμιζαν πλέον τις τύχες του Αιγαίου, κήρυξαν ατέλεια για το λιμάνι της Δήλου. Πλούσιοι έμποροι, τραπεζίτες και εφοπλιστές απ’ όλο τον τότε γνωστό κόσμο εγκαταστάθηκαν στο νησί προσελκύοντας ένα μεγάλο πλήθος οικοδόμων, τεχνιτών, γλυπτών και ψηφωτών, που έκτισαν γι’ αυτούς πολυτελείς κατοικίες, διακοσμημένες με τοιχογραφίες, ψηφιδωτά δάπεδα και αγάλματα. Το μικρό νησί πολύ σύντομα έγινε το maximum emporium totius orbis terrarum (Festus), δηλαδή το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της οικουμένης. Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε στο νησί και οι φιλικές σχέσεις των Δηλίων με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία της καταστροφής. Η Δήλος καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δυο φορές: το 88 π.Χ. από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, σύμμαχου του Μιθριδάτη. Από τότε το νησί έπεσε σε παρακμή και σταδιακά εγκαταλείφθηκε. Οι ανασκαφές, που άρχισαν το 1872 και συνεχίζονται ακόμη, έχουν αποκαλύψει το Ιερό και ένα μεγάλο μέρος της κοσμοπολίτικης ελληνιστικής πόλης.

Π. Ι. Χατζηδάκης Αρχαιολόγος

201

Η φοινικιά στην Ιερή Λίμνη, όπου σύμφωνα με το μύθο, γεννήθηκε ο Απόλλωνας. The palm tree at the Sacred Lake, indicating the birthplace of Apollo.

202

Από το Άντρον του Κύνθου. View from the Cave on Mount Kynthos.

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Οικία της Λίμνης. The House of the Lake.

203

Στο Θέατρο. At the Theatre.

204

Οδός στην συνοικία του Σταδίου. An alley at the Stadium Quarter.

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Οικία των Προσωπίων. The House of the Masks.

205

Ο Κύνθος και η συνοικία του Θεάτρου από το λιμάνι της Δήλου. Mount Kynthos and the Theatre Quarter (view from Delos Port).

206

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“Delos is not only part of our cultural heritage which has to be respected and preserved but it is also an enlightening point of reference, as its enticing mythology may provide us with inspiration and hope for Mykonos today, its course and perspective in time.”

Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos

Delos must always raise some astonishment when one compares its size to its history. Although a small, rocky island, no more than 5 km long and 1.300 m. wide, for ancient Greeks it was the most sacred place, because Apollo and Artemis, two of the most important deities of the Greek pantheon, were born there. The earlier inhabitants of Delos build (ca 2.500 BC) their simple dwellings on the top of the low hill Kynthos, where from they could easily inspect the sea around the island for coming enemies. The Mycenaeans, who came later on (end of 15th c. BC), felt confident enough to settle in the small valley by the sea. The Apollonian sanctuary, established at least since the 9th c. BC, reached the peak of its glory during the archaic and classical period, when Hellenes from all over the Greek world gathered there to worship Apollo the god of light, harmony and balance, and Artemis, the moon-goddess, his twin sister. By the end of the 5th c. BC there were already some houses and farms around the sanctuary. The town seen today developed rapidly after 167 BC, when, as a result of the declaration of Delos as a free port, all the commercial activity of the eastern Mediterranean was congregated on the isle. Rich merchants, bankers, and ship-owners from all over the world settled there, attracting many builders, artists and craftsmen who build for them luxurious houses, richly decorated with frescoes and mosaic floors. The small island became soon the maximum emporium totius orbis terrarum - the greatest commercial centre of the whole world. The prosperity of the island and the friendly relations with the Romans were the main cause of its destruction. Delos was attacked and looted twice: in 88 BC by Mithridates, the King of Pontus, an enemy of the Romans, and later, in 69 BC, by the pirates of Athenodorus, an ally of Mithridates. Since then the island was gradually abandoned and fell rapidly into decline. The excavations, that started in 1872 and are still in progress, have unearthed the Sanctuary and a good part of the cosmopolitan Hellenistic town. P. J. Chatzidakis Archaeologist

207

Ερμαϊκή στήλη στο Πρυτανείο. The Herm of the Prytaneion.

«Κορκοδειλάκι» Stellio Stellio Mykonensis στη φοινικιά του Απόλλωνα. “Korkodeilos” (a type of lizard) Stellio Stellio Mykonensis on Apollo’s sacred palm tree. 208

Θέα από την Συνοικία του Θεάτρου προς την Τήνο. View from the Theatre Quarter, towards Tinos island.

Ο κολοσσιαίος Φαλλός στο χορηγικό μνημείο του Καρύστιου. A colossal Phallus at the Monument of Carystius.

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Θέα του Κύνθου από το αρχαίο Λιμάνι. View of Mount Kynthos from the ancient Port.

209

Το Γυμνάσιο. The Gymnasium.

210

Το Ίδρυμα των Βηρυτίων Ποσειδωνιαστών. Establishment of the Poseidoniasts from Beirut.

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Τα αγάλματα του Διοσκουρίδη και της αθηναίας Κλεοπάτρας από την οικία τους στην συνοικία του Θεάτρου. The statues of Dioskourides and the Athenian lady Kleopatra, from their house at the Theatre Quarter.

211

Άνδηρον των Λεόντων. Τρεις από τους δεκαέξι μαρμάρινους Λέοντες του μνημείου (σώζονται εννέα). The Terrace of the Lions. Three of the original sixteen marble lions of the monument (only nine survive). Η γρανίτινη Παλαίστρα της Λίμνης. The Granite Palaestra at the Lake area.

212

ΔΗΛΟΣ | DELOS ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η Οικία του Ερμή, είσοδος. The House of the Herms, main entrance.

213

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΑΝΩ ΜΕΡΑ

ANO MERA

Κεφάλι από πήλινο νεολιθικό ειδώλιο από την περιοχή της Φτελιάς. Head of clay Neolithic figurine from Ftelia Bay.

«Η Κυρά της Μυκόνου», πήλινο νεολιθικό ειδώλιο από την Φτελιά. “The Lady of Mykonos”, clay Neolithic figurine from Ftelia Bay.

216

Αυτοσχέδιο σκιάχτρο στην περιοχή Μαού. Traditional scarecrow in Maou area.

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

«Η Άνω Μερά είναι θεματοφύλακας μεγάλου μέρους της ταυτότητάς μας και γι’ αυτό την τιμούμε με κάθε τρόπο.» Κωνσταντίνος Π. Κουκάς, Δήμαρχος Μυκόνου

Η Άνω Μερά απέχει περίπου 8 χλμ. από τη Χώρα της Μυκόνου. Είναι ο έτερος ιστορικός οικιστικός πόλος του νησιού, στο ανατολικό τμήμα της ενδοχώρας του και τον χαρακτηρίζει η εκτεταμένη και αραιή συγκρότησή του, επάνω στο σχετικά εύφορο μικρό οροπέδιο που απλώνεται ανάμεσα στις ημιορεινές εξάρσεις της περιοχής του Μοροέργου (στα Β.), του Άι Λια (στα Α.), της Ελιάς και του Λούλου (στα Ν.) και της Κουκουλούς (στα Δ.). Κατά τόπους, παρουσιάζει σχετικές πυκνώσεις πρώην αγροτικών κατοικιών («χωριών») που σχημάτιζαν μικρούς δορυφορικούς οικισμούς, (όπως: ο Πύργος, το Παλαιόκαστρο ή Παλιόκαστρο, η Μαού, το Στενό, ο Αλευρίτης), με επίκεντρο το μοναστήρι της Παναγίας Τουρλιανής (16ος αι.). Το νεότερο οικιστικό σύνολο, αναπτύχθηκε κυρίως γύρω από την ιστορική Μονή της Τουρλιανής, η οποία απετέλεσε για τρεις και πλέον αιώνες το οικονομικό και πνευματικό κέντρο της περιοχής, συγκεντρώνοντας, μετά από περιόδους αραίωσης του πληθυσμού ή και πλήρους εγκατάλειψης της γης, κατοίκους-επήλυδες, από τα κοντινά νησιά (Νάξος κ.ά.). Γι’ αυτό και δεν έχει την τυπική για τις Κυκλάδες μορφή του μεσαιωνικού οικισμού που συμπτύσσεται με στενούς δρομίσκους, καταστέγια και όμορα κτίσματα γύρω από μια οχυρή θέση-Κάστρο. Η περιοχή διαπιστώνεται ότι κατοικήθηκε από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους και οι κάτοικοί της ήταν κυνηγοί και ψαράδες, γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Στην Άνω Μερά, υπήρχαν παλιότερα πολλά μικρά αγροκτήματα, όπως και στα νότια και δυτικά της Μυκόνου, καθώς και σε κάθε θέση όπου βρίσκονταν υπόγεια νερά και φυσική προστασία από βόρειους ανέμους. Τα αγροκτήματα αυτά υπήρχαν ως ανεξάρτητα συγκροτήματα, σε μικρές συνήθως αποστάσεις μεταξύ τους. Και δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από τις αντίστοιχες ελληνιστικές και βυζαντινές εγκαταστάσεις (χωρία), εξού και η ονομασία που είναι ακόμα σε χρήση στη Μύκονο (χωριά). Η γεωργική γη, χρησιμοποιούμενη κυρίως για την καλλιέργεια σιτηρών, αμπελιών και, όπου οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, για τη δημιουργία κήπων με οπωροκηπευτικά και καρποφόρα δέντρα, ήταν και συνεχίζει να είναι διηρημένη σε μικρά αγροτεμάχια που ορίζονται από ξερολιθιές και, στα πιο επικλινή μέρη, διευθετούνται από πεζούλες (‘σκάλες’). Μέσα στις ιδιοκτησίες αυτές υπήρχε πάντα η αγροικία (χωριό), με τις όμορες βοηθητικές εγκαταστάσεις της (στάβλος, αχυρώνας-αποθήκη, φούρνος, πατητήρι, αλώνι κ.λπ.), οργανώνοντάς τις έτσι ως αυτόνομες οικονομικές μονάδες.

217

Eλληνιστική επιγραφή «ΟΡΟΣ» στον λόφο Κουκουλού στην Άνω Μερά, που πιθανά σηματοδοτούσε τα όρια των δύο οικισμών του νησιού. Hellenistic carving of the word “OΡΟΣ”, at Koukoulou Hill, Ano Mera, possibly indicating the borders between the two existing settlements on the island. Ο λόφος Παλαιόκαστρο στην Άνω Μερά (ΒΔ όψη). The Paleokastro Hill in Ano Mera (view from the ΝW).

218

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA

μαντικό βαθμό οργάνωσης της κατοίκησης στο νησί, από την 5η ήδη χιλιετία π.Χ. Ανασκαφές που έγιναν το 1995, από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, σε μικρό λόφο που βρίσκεται στο μυχό του μεγάλου κόλπου του Πανόρμου, στην παραλία της Φτελιάς, έφεραν στο φως έναν νεολιθικό οικισμό από τους αρχαιότερους γνωστούς στο Αιγαίο, γεγονός που αναδεικνύει τη «συμμετοχή» της Μυκόνου στις εξελίξεις της απώτερης προϊστορίας. Ανάμεσα στα πολύτιμα ευρήματα του οικισμού, συ-

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Λείψανα κτιρίων, υπολείμματα τροφών, λίθινα εργαλεία (οψιδιανοί) και κεραμική, που έχουν βρεθεί, βεβαιώνουν τον ση-

γκαταλέγονται και τρία χαρακτηριστικά της νεολιθικής περιόδου πήλινα ειδώλια (ένα από αυτά ονομάστηκε συμβατικά «Κυρά της Μυκόνου»). Θέσεις κατοίκησης γνωστές, της Πρωτοκυκλαδικής (3000-2000 π.Χ.) αλλά κυρίως Μεσοκυκλαδικής (20001600 π.Χ.) περιόδου, εντοπίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Άνω Μεράς, όπως στην περιοχή της Παναγιάς Ελεημονήτριας, στις πλαγιές λόφων στην περιοχή της Φτελιάς, στο Παλαιόκαστρο, στη θέση Γλυκοσκίδια, στου Καραπέτη, στη θέση Μπονάκη, στα Χάλαρα, στις πλαγιές λόφου στο Καλό Λιβάδι, στη νησίδα Σταπόδι, αλλά και στο ακρωτήρι Διβούνια, όπου πρόσφατα μάλιστα αποκαλύφθηκε μια σειρά από οικιστικά λείψανα που ξεκινούν από τους προϊστορικούς χρόνους, με συνέχεια ως την ρωμαϊκή περίοδο. Τα Διβούνια ή Δίμαστο αναφέρεται μυθολογικά στους μαστούς της Αφροδίτης. Κατά την αρχαϊκή περίοδο (7ος – 6ος π.Χ. αι.), η Μύκονος αναφέρεται από τον αρχαίο γεωγράφο Σκύλακα τον Καριανδέα (6ος π.Χ. αι.) ως «δίπολις», καταδεικνύοντας έτσι, την ύπαρξη δύο αυτόνομων πόλεων: η μία μπορεί να ταυτισθεί με τη θέση Παλαιόκαστρο. Κι αυτό γιατί ενώ σχεδόν σε όλες τις θέσεις της τρίτης χιλιετίας υπάρχουν ελληνιστικά, ρωμαϊκά ή μεσαιωνικά λείψανα, μόνο στο Παλαιόκαστρο της Άνω Μεράς και στο Κάστρο της Χώρας βρέθηκαν τμήματα αγγείων και οικοδομικά λείψανα όλων των περιόδων, πράγμα που δείχνει μια συνεχή ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα και στις δύο αυτές θέσεις. Αυτές οι δύο αρχαίες πόλεις της Μυκόνου ενώθηκαν διοικητικά κατά τον 2ο π.Χ. αιώνα. Πιστοποίηση εξάλλου για τον διοικητικό διαχωρισμό και μετέπειτα την ενοποίηση των δύο πόλεων, είναι η σωζόμενη επιγραφή σε βράχο (37026’41.2”N - 25022’55.1”E), πάνω στο λόφο Κουκουλού της Άνω Μεράς, με εγχαραγμένη τη λέξη «ΟΡΟΣ» (όριο), προφανώς δηλώνοντας το σύνορο των δύο οικισμών. Την πρώτη βυζαντινή περίοδο και την εποχή της κυριαρχίας των φεουδαρχών Γκίζι (Ghisi, 1207–1390), δημιουργήθηκε ο οχυρωμένος περίβολος και ο οικισμός του Παλαιοκάστρου. Ανάμεσα στα σημερινά ερείπια, διακρίνεται μεσαιωνικό συγκρότημα που απετέλεσε την έδρα των Γκίζι δίπλα στο εκκλησάκι του Αγίου Λουδοβίκου, που το 1905 αναστηλώθηκε και ονομάστηκε Άγιος Βλάσης. Πιθανότατα, το ότι η Μύκονος -γνωστή ως άντρο πειρατών- δεν κινδύνευε τόσο από επιδρομές, είναι και ο λόγος που το Παλαιόκαστρο ως οχυρός τόπος εγκαταλείφθηκε νωρίς, χωρίς να εξελιχθεί σε οικισμό τύπου «Χώρα», όπως συχνά συνέβη με ενετικά κάστρα στην ενδοχώρα άλλων νησιών. Από τα τέσσερα ιστορικά μοναστήρια της Μυκόνου, τα τρία οργανώθηκαν στην Άνω Μερά. Ένα από αυτά είναι το μοναστηράκι του Αγίου Γεωργίου του Αμπελόκηπου, που ιδρύθηκε στα τέλη του 17ου αιώνα. Με το πέρασμα των αιώνων διαμορφώθηκε σε αξιόλογο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα τριών ναών με κλειστό περιτοίχισμα, ενώ ο τελευταίος εφημέριος (δεκαετία 1940) ήταν ο παπα-Δημήτρης Στάης. Γνωστότερο βέβαια και μεγαλύτερο είναι το ανδρικό μοναστήρι της Παναγίας της Τουρλιανής (Σταυροπηγιακή Μονή), που η πρώτη μορφή του ανάγεται στο 1542. Το σημερινό συγκρότημα όμως είναι έργο του 18ου αιώνα. Το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγίας που επιγράφεται «Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου», φυλάσσεται στο ναό και

219

Το κυρίως καμπαναριό και η πρόσοψη της Ιεράς Μονής Παναγίας Θεοτόκου Τουρλιανής, Άνω Μερά. The main bell tower and marble façade of the Holy Monastery of the Tourliani Virgin, Ano Mera.

220

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA

ση και μεγάλη πομπή πιστών στη Χώρα, και «ανεβαίνει» πάλι στο μοναστήρι, το Σάββατο του Λαζάρου, εις ανάμνηση ίσως του γεγονότος πως η εικόνα βρέθηκε από μοναχούς στην περιοχή Τούρλος της Χώρας. Μια άλλη επικρατούσα εκδοχή όμως, θέλει το εικόνισμα της Παναγίας να μεταφέρεται στη Χώρα για να ευλογήσει τα εμπορικά καράβια που ξεκινούσαν πάλι τα ταξίδια τους, μετά από τη σύντομη χειμερινή ανάπαυλα. Η «άνοδος» και η «κάθοδος» της Ιερής Εικόνας, αποτελεί μια περίλα-

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

θεωρείται έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Κάθε χρόνο, στην αρχή της Μεγάλης Σαρακοστής, η εικόνα «κατεβαίνει» με λιτάνευ-

μπρη γιορτή για όλο το νησί και είναι μέρος της ντόπιας παράδοσης που συνεχίζεται έως και σήμερα. Σπουδαίο ρόλο επίσης, διαδραματίζει στην ιστορία της Άνω Μεράς και το γυναικείο μοναστήρι της Παναγίας της Παλαιοκαστριανής γνωστό ως «Μονή Παλαιοκάστρου», χτισμένο κοντά στον ομώνυμο λόφο τον 17ο αιώνα. Αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι πως τα μοναστήρια, ιδιαίτερα η Μονή της Τουρλιανής, βοήθησαν σε δύσκολους καιρούς τον πληθυσμό του νησιού, προσφέροντας εργασία και σίτιση, λειτουργώντας ανακουφιστικά ως άσυλο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο κ.λπ.. Ακόμη και σήμερα, η Ιερά Μονή παραχωρεί ιδιοκτησίες της είτε για την λειτουργία σχολείων, είτε κοινόχρηστων χώρων και δημοτικών αθλητικών εγκαταστάσεων, συμβάλλοντας στην πρόοδο της περιοχής. Λόγω του μειωμένου οικονομικού ενδιαφέροντος της περιοχής γενικά για τους επικυρίαρχους και κατακτητές, αλλά και λόγω της γενικότερης οργάνωσης και του τρόπου λειτουργίας της κοινωνίας του νησιού που τελούσε σε καθεστώς σχετικής αυτονομίας από τις αρχές του 17ου αιώνα, φαίνεται πως ιδιοκτησίες μεγάλων εκτάσεων γης, δεν υπήρχαν ούτε κατά την περίοδο του Βυζαντίου και της Ενετοκρατίας, ούτε αργότερα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η περιορισμένη αγροτική παραγωγή και κτηνοτροφία όμως, έδιναν πάντα προϊόντα που κάλυπταν τις ανάγκες των νοικοκυριών, τα οποία κατά περιόδους και περιστασιακά έγιναν και εμπορεύσιμα. Από τα κύρια προϊόντα της Μυκόνου υπήρξαν, από τα τυροκομικά, η κοπανιστή (σήμερα Π.Ο.Π.), η τυροβολιά και τα ξινότυρα, από τα προϊόντα της γης, τα μαυρομάτικα φασολάκια (τοπική ποικιλία Vigna Unquiculata) και τα λουβιά, αλλά και τα σύκα, τα σταφύλια, το λιαστό κρασί, εποχικά λαχανικά από τους μικρούς κήπους, καθώς και άγρια χόρτα, κυνήγι κ.λπ.. Επίσης, ονομαστά ήταν τα οικόσιτα χοιρινά και τα παράγωγα προϊόντα τους, ενώ εκτρέφονταν μοσχάρια και αρκετά αιγοπρόβατα. Το σφάξιμο του οικόσιτου χοίρου, εξασφάλιζε το ετήσιο κρέας σε κάθε οικογένεια, μια παράδοση που συνεχίζεται έως σήμερα, ως μια μεγάλη οικογενειακή γιορτή. Ξακουστοί τοπικοί μεζέδες παραμένουν η λούζα και τα λουκάνικα. Η αλιεία υπήρξε μια άλλη εναλλακτική ενασχόληση των κατοίκων. Τα προϊόντα αυτά ανέδειξαν μια ιδιαίτερη τοπική κουζίνα που, αν και φτωχική (cucina povera), είναι θρεπτική και ποιοτική στην πρώτη ύλη της, μιας και η παραγωγή τους παρέμεινε πάντα περιορισμένη. Επιπρόσθετα και σε σχέση με τα προϊόντα παραγωγής, οφείλουμε να σημειώσουμε πως η χρήση του ανεμόμυλου ως μεταποιητικής μονάδας, αναπτύχθηκε στη Μύκονο ιδιαίτερα από τα τέλη του 17ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα, περίοδο κατά την οποία το νησί αριθμεί ως 28 μονάδες ανεμόμυλων, 5 από τους οποίους λειτούργησαν στην Άνω Μερά. Έτσι, η επιχείρηση ενασχόλησης με την άλεση ντόπιων αλλά και ξενόφερτων σιτηρών, ευνόησε την προβιομηχανική μεταποιητική αλυσίδα σιτάρι – αλεύρι – ψωμί, με πολλαπλά οικονομικά οφέλη για τη Μύκονο και τους κατοίκους της, μιας και το καψιμάδι (παξιμάδι) γίνεται προϊόν εμπορίας στα διερχόμενα πλοία.

221

Ο Κάβος Γαρούμπαινα στον Καλαφάτη και τα Διβούνια στο βάθος. The Garoubena cape and the twin Divounia hills, at Kalafatis area.

Η παραλία Φραγκιάς, ορμητήριο του Φραγκιά Φαμέλη, Μυκονιάτη αγωνιστή του 1821. The beach of Fragias, bearing the name of Fragias Famelis, local fighter in the Greek War of Independence, 1821. 222

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA

την αστικοποίηση που σημάδεψαν την Ελλάδα, είχαν σαν αποτέλεσμα πολλοί Ανωμερίτες να ξενιτεύονται, αρχικά κάποιοι στη Ρωσία, πολλοί στη Σύρο, στον Πειραιά και την Αθήνα, αλλά και στην μακρινή Αμερική. Εργάτες, παραγιοί, αλλά και ελεύθεροι επιτηδευματίες, έως και βιομήχανοι ορισμένοι στην Ερμούπολη, έπειτα ναυτικοί, νταμαρτζήδες, λιμενεργάτες αλλά και έμποροι στον Πειραιά, χτίστες και μετέπειτα υπερδραστήριοι αρχιμαστόροι και εργολάβοι κατασκευαστές στην μεταπολεμική Αθήνα,

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Στα τέλη του 19ου όπως και τον 20ό αιώνα, οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις σε συνδυασμό με την εκβιομηχάνιση και

πρόκοψαν, χωρίς να κόψουν τους δεσμούς τους με τη γενέθλια γη της Άνω Μεράς. Ίδρυσαν το 1932 την Αδελφότητα Ανωμεριτών Μυκόνου, δραστήριο κοινωνικό και πολιτιστικό φορέα με πολύ σημαντική δράση έως σήμερα, συνδετικό κρίκο των Μυκονιατών της Αθήνας. Οι άλλοι, της Αμερικής, εγκατεστημένοι οι περισσότεροι στην πόλη Τζόλιετ του Ιλινόις, έγιναν νοικοκυραίοι Αμερικάνοι πολίτες και τα παιδιά τους ρίζωσαν και διαπρέπουν πλέον εκεί. Τα μεταπολεμικά χρόνια, μια άλλη μορφή δραστηριότητας που συνέβαλε σημαντικά στην οικονομική ανάκαμψη της περιοχής, πριν από τον ερχομό του τουρισμού, είναι η μεταλλευτική δραστηριότητα που ανέπτυξε στην άγονη ζώνη στα Β.Α. της Μυκόνου και γύρω από το βουνό του Προφήτη Ηλία του Ανωμερίτη, της αμερικανικής μεταλλευτικής εταιρείας «ΜΥΚΟΜΠΑΡ». Από το 1955 έως το 1983 η εταιρεία, έδωσε δουλειά όχι μόνο στους ντόπιους, αλλά και σε πολλούς άλλους εργάτες που ήρθαν από την Εύβοια, τη Λήμνο κι άλλα μέρη. Η εταιρεία έπαιξε έτσι έναν σημαντικό ρόλο τονώνοντας την τοπική οικονομία και εξοικειώνοντας τους ντόπιους με τα άγνωστα ως τότε μηχανικά μέσα, παρά το γεγονός ότι πολλοί σκοτώθηκαν σε ατυχήματα. Η «ΜΥΚΟΜΠΑΡ» εκμεταλλεύτηκε τα πλούσια τότε κοιτάσματα βαρίτη (BaSO4.Η2Ο), σε μια περίοδο που η τουριστική οικονομία μόλις άρχιζε να διαφαίνεται ως ο επόμενος μοχλός ανάπτυξης για το νησί. Αυτοδιοικητικά, η Άνω Μερά απετέλεσε Κοινότητα από το 1916, αποσπώντας από την διοίκηση του Δήμου Μυκόνου το ανατολικό τμήμα του νησιού. Χαρακτηριστικά, το διακριτικό της τότε σφραγίδας της ήταν τα διασταυρούμενα στάχυα κριθής, συχνή απεικόνιση σε αρχαία νομίσματα της Μυκόνου. Η Κοινότητα διατηρήθηκε ως την εφαρμογή του Σχεδίου «Καποδίστριας» (1999) που συνένωσε πάλι τους δύο Ο.Τ.Α. του νησιού σε έναν, καθεστώς που διατηρήθηκε και με το υπάρχον Σχέδιο Οργάνωσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης & Αποκεντρωμένης Διοίκησης «Καλλικράτης» (2011). Το σημερινό κοινοτικό κατάστημα, όπως το ξέρουμε, χτίστηκε με δωρεά του αείμνηστου Δημητρίου Κούτση (1961), εμπόρου, διατελέσαντα Προέδρου του Δ. Σ. του Δήμου. Ο ίδιος δωρητής χρηματοδότησε λίγα χρόνια αργότερα και τη διαμόρφωση της πλατείας της Άνω Μεράς. Στην Άνω Μερά, το πρώτο δημόσιο σχολείο λειτούργησε το έτος 1874 φιλοξενούμενο σε ιδιωτικά και μοναστηριακά οικήματα. Το 1900 κτίστηκε το πρώτο διδακτήριο, με δαπάνες του Δημοσίου, σε δωρηθέν οικόπεδο από την Ι. Μ. Τουρλιανής. Το Δημοτικό Σχολείο επεκτάθηκε – ιδιωτική δωρεά – το 1930. Από το 2007, λειτουργεί ως 10/θέσιο Δημοτικό, ενώ το 2009 εγκαινιάστηκε και η νέα πτέρυγά του. Σήμερα, φοιτούν εκεί 257 μαθητές και διδάσκουν 27 εκπαιδευτικοί, ενώ στον όμορο χώρο, δωρεά επίσης της Ι.Μ. Τουρλιανής, ανεγέρθηκε με τη συνδρομή του Δήμου και το νέο Γυμνάσιο της Άνω Μεράς, μετά από πολύ σημαντική ιδιωτική δωρεά οικογένειας του νησιού. Η εκπαιδευτική δομή εγκαινιάστηκε και λειτούργησε το 2020. Σε άλλη παραχωρημένη από την Μονή έκταση, έχει δημιουργηθεί ως γνωστόν το γήπεδο της Άνω Μεράς, κοντά στο οποίο, χάριν νέας δωρεάς της Ιεράς Μονής καθώς και άλλης σημαντικής ιδιωτικής δωρεάς, ο Δήμος ολοκλήρωσε το 2020 την κατασκευή Κλειστού Γυμναστηρίου.

223

Η επιβλητική είσοδος με τους φοίνικες στο αρχοντικό της οικογένειας Αξιώτη, στην Κουκουλού, σπίτι της Μυκονιάτισσας ποιήτριας Μέλπως Αξιώτη (τέλη 19ου αι.). The impressive entrance of the Axiotis family mansion at Koukoulou, home of the renowned Mykonian poet, Melpo Axioti (end of 19th c.). Το αρχοντικό της οικογένειας Βενιέρη (1885). The country mansion of the Venieris family (1885).

224

Το αρχοντικό της οικογένειας Ανδρόνικου (τέλη 19ου αι.). The country house of the Andronikos family (end of 19th c.).

Το αρχοντικό της οικογένειας Βενιέρη - λεπτομέρεια της εισόδου. The country mansion of the Venieris family - detail of the front gate.

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Στα τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα, στην Άνω Μερά, χάρη στο ευχάριστο και υγιεινό κλίμα της, χτίστηκαν πολλές θερινές (κατά κύριο λόγο) επαύλεις από οικογένειες εύπορων Μυκονιατών, καραβοκυραίων και εμπόρων, που μπορούσαν παραθερίζοντας να απολαύσουν μια ρομαντική άποψη της ζωής της υπαίθρου, καθώς επίσης και να οργανώσουν δικούς τους κήπους και περιβόλια. Μιλάμε για τα κομψά αρχοντικά όπως αυτά των οικογενειών Βενιέρη, Καλογερά, Αξιώτη, Ανδρόνικου, Γρυπάρη, Κουτέπα κ.ά. Τα αρχοντικά αυτά συμπληρώνουν το τοπίο στην περιοχή, συνυπάρχοντας αρμονικά με την απλή αλλά ουσιαστική και χρηστική αρχιτεκτονική των «χωριών». Σήμερα, η Άνω Μερά, παρά τη ραγδαία τουριστική ανάπτυξη που γνωρίζει, διατηρεί ακόμη τον τοπικό παραδοσιακό χαρακτήρα της, τα έθιμα και τις γιορτές της και ακούγονται πάντα τα τραγούδια που υμνούν την ομορφιά της: Άνω Μερά, καλό χωριό…. Με τον καιρό βέβαια, διάσπαρτα στο οικισμό, αλλά και στις γύρω παραλίες, οργανώθηκαν τουριστικές μονάδες, άλλοτε μεγάλες και άλλοτε μικρότερες, δίνοντας το στίγμα της σύγχρονης τουριστικής ανάπτυξης. Αρκετά εποχικά καταστήματα προσφέρουν εργασία και εισόδημα στους κατοίκους, ενώ οι γεωργικές – κτηνοτροφικές ενασχολήσεις σιγά-σιγά μειώνονται, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις όπως η πρόσφατη δημιουργία υπερσύγχρονου τυροκομείου. Οι γύρω παραλίες γίνονται πολυσύχναστες, ενώ ο όρος «χωριό» που καθόρισε την αρχιτεκτονική του οικισμού, παραχωρεί τη θέση του σε μεγαλύτερες κατοικίες, με περισσότερες ανέσεις. Παρ΄ όλα αυτά, η πλακόστρωτη κεντρική πλατεία του χωριού, παραμένει ένα ευχάριστο και ήσυχο μέρος, φιλόξενο για οικογένειες και παιδιά, με ιδιαίτερη ζωντάνια το Πάσχα, τον Δεκαπενταύγουστο και κατά τον εορτασμό των Εννιάμερων της Παναγιάς. Όλα τα παραπάνω διαμορφώνουν ένα περιβάλλον με έντονα τα στοιχεία της παράδοσης, που παραμένει ευχάριστο, πρωτίστως για τους ίδιους τους Ανωμερίτες αλλά και για κάθε επισκέπτη.  Βαγγέλης Πελέκης

225

«Χωριά» στην Άνω Μερά. Rural farmhouses - “horia” - in Ano Mera.

226

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

“As Ano Mera stands closer to our original identity, it is essential to appreciate and value its existence in every possible way.”

Konstantinos P. Koukas, Mayor of Mykonos

Ano Mera, situated at the eastern part of Mykonos, 8 km away from the main town (Hora), is historically the second dwelling settlement of the island, with a population of approximately 2.000 people. It is characterized by extensive yet sparse habitation on the relatively fertile plain which lies between the semi-mountainous locations of Moroergo (North), Ai-Lia (East), Elia & Loulos (South) and Koukoulou (West). In certain areas, there are clusters of old rural abodes (“horia”) which constituted small communities namely Pirgos, Paleokastro, Maou, Steno etc., the monastery of “Panagia Tourliani” (16th c.) being the focal point of the area. Evidently, the village of Ano Mera, being the most recent dwelling compound in the region, developed around the monastery of “Panagia Tourliani”. The monastery, being the financial and spiritual center of the area for more than three centuries, following long periods of partial or total abandonment of the land, gathered settlers from neighboring islands such as Naxos etc. This accounts for the fact that the village of Ano Mera does not display the typically Cycladic medieval architectural formation which contains narrow alleys, covered passageways and semi-detached houses located around a fortified center, the “Kastro” (the castle). There is ample evidence that the Ano Mera area has been inhabited since the prehistoric times, with hunters, fishermen, farmers and cattle-breeders. In former times, there were numerous small farms, like the ones in the southern and western parts of the island, all developed in locations with accessible groundwater and natural protection from northerly winds. Operating as independent settlements, usually in short distances from one another, these farmhouses must have been quite similar to farmhouses of the Hellenistic and Byzantine times, hence the resemblance of the word used to describe them (“horίon”). The land, primarily used for cultivating grains, vines and, wherever possible, for small gardens-orchards, with fruit trees and vegetables, was – and still is – divided in small plots, delineated by stone hedges (“xerolithies”) or, in sloping areas, with step-like morphology (“pezoules”). Within the boundaries of each plot, there was always a settlement (“horio”), comprising of secondary facilities such as stables, barn, wine press, wood-burning oven, threshing floor etc., which enabled the entire compound to operate as an independent economic unit.

227

Ιερά Μονή Παναγίας Θεοτόκου Τουρλιανής, Άνω Μερά, (1542). Φωτό: A. Giurani, 2018.

The Holy Monastery of the Tourliani Virgin in Ano Mera, (1542). Photo: A. Giurani, 2018.

228

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA

took place around Ftelia, in the Bay of Panormos, brought to light finds from a Neolithic settlement of the 5th millennium BC, proof that Mykonos was involved in developments of distant prehistory. During the Archaic period (6th - 7th centuries BC), Mykonos is referred to by the ancient geographer Scylax of Caryanda (6th century BC) as “dipolis”, indicating the existence of two cities, one of which has been identified with Paleokastro. While Hellenistic, Roman or Medieval relics were found at almost

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

There are numerous significant testimonials and relics concerning prehistoric installations on Mykonos. Excavations that

all 3rd millennium locations, it was only at Paleokastro and the Kastro in Hora that vase chards and building relics from all periods were found, a fact that points to a continuous human presence and activity at these two locations. These two ancient cities came together under a joint administration during the 2nd century BC. The existing stone carving of the Greek word “ΟΡΟΣ” (meaning border) on the Koukoulou hill at Ano Mera, is a proof for the administrative dissociation and the subsequent unification of the two cities, signifying the border between the two regions. The fortified settlement of Paleokastro with its walled perimeter was organized during the early Byzantine period and the feudal domination of the Ghisi family (1207-1390 AD). At the foot of the Paleokastro hill, next to the chapel of Aghios Vlassis (formerly a chapel of Saint Ludovico), there are still remains of a medieval Ghisi garrison. Because Mykonos – well-known as a pirate’s retreat – was not in danger from pirate raids, Paleokastro, as a fortified location, was abandoned quite early on and did not evolve into a “Hora”, as similar Venetian settlements in the mainland of neighboring islands. Out of the four historic monasteries in Mykonos, three are located in the Ano Mera region. The small monastery of Aghios Georgios (Saint George) in Ambelokipos was founded at the end of the 17th c. Through the centuries, it evolved into a significant architectural compound containing three churches, positioned around an open patio, within a walled enclosure. Nowadays, it is only celebrated on the eve of the feast day of Saint George, usually in April. The biggest and most renowned monastery is that of “Panagia Tourliani”, a men’s monastery, which was initially founded in 1542. Extensive renovation and reconstruction during the 18th c. have transformed the monastery into its present form. The miraculous icon of the Virgin - bearing the sign “Η ΚΥΡΙΑ Η ΕΚΑΤΟΝΤΑΠΥΛΙΑΝΗ” (The Ekatondapiliani Virgin) – is safeguarded at the church and is thought to have been executed by Luke the Evangelist. Every year, at the start of Lent, the icon is transported by the faithful, in a grand procession, to the Hora of Mykonos (the main town), from where it is returned once more to the monastery on the Saturday before Holy Easter Week. This ‘sharing’ of the icon is believed to reflect the fact that the icon was originally found by monks in the vicinity of Tourlos, close to Hora. Yet another interpretation points to the fact that the icon was moved to Hora (the main port of the island) in order to offer its blessings to the commercial vessels which were ready to sail for their long voyages, after a brief winter repose. Whatever the reasoning, the “Descent” and “Ascent” of the Holy Icon is still an impressive celebration for the entirety of the island’s population, an integral part of local traditions, held dear till the present day. An equally important place of worship is the third monastery of the area, the women’ s monastery of “Panagia Paleokastriani” (Virgin of Paleokastro), built during the 17th c. on the hill bearing the same name. The existence of these monasteries, through

229

Οικιακή παραγωγή ξινότυρου, που αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κτηνοτροφικά προϊόντα της Μυκόνου. Domestic production of “xinotiro”, one of the most popular local cheeses.

Το παραδοσιακό εργαστήρι Κοπανιστής του Κων. Ζουγανέλη στην πλατεία της Άνω Μεράς. Έκλεισε το 2016 μετά από 38 χρόνια λειτουργίας. The traditional workshop for the production of “kopanisti” cheese, owned by K. Zouganelis, at the square of Ano Mera. It closed down in 2016, after 38 years in operation.

Χαρακτηριστικό μυκονιάτικο «χωριό» με το αλώνι του, Μαού. Typical rural farmhouse - “horio” - with its threshing floor, Maou.

230

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA

work and food for the poor, offering shelter and organizing nursing homes for orphans and old people etc. Still today, the monastery donates land for building schools and public or athletic facilities, advancing and supporting Ano Mera’ s overall progress. In Mykonos, there were no large land estates, neither during the Byzantine period nor during the Venetian or Ottoman occupation. This was due to the fact that the financial prospects of the region were minimal and also because the island,

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

hard times, was crucial to their parishioners; especially the “Panagia Tourliani” monastery helped the local inhabitants, providing

from the beginning of the 17th c., was operating on a relatively autonomous base. Never-the-less, the limited agricultural production did yield enough produce to cover the needs of the local households and, at times, to offer certain marketable products. Amongst the basic local products, one must note, “Kopanisti” (spicy fermented cheese, P.D.O.), “tirovolia” and “xinotiro”, black-eyed beans (local variety of Vigna Unquiculata), spring beans (of the same variety), figs, grapes, wine, seasonal vegetables, wild greens and game etc. Home-bred hogs as well as cattle-bred animals such as cows, sheep and goats were also essential to the local populace. The annual slaughtering of the hog was an important ritual, providing the family with enough meat and related by-products, for the following year. During this process, specialities such as “Louza” (sun-dried pork fillet) and the renowned Mykonian sausages were produced domestically, yet cherished by most. Fishing was also an alternative occupation of the islanders, specially of the ones living in the Hora. All these local products brought about a particular regional cuisine, which, although quite humble (cucina povera), was nutritious and healthy, as its raw materials were of the highest quality due to limited production. From the 17th c. till the beginning of the 20th c., the use of the windmill became integral to the commercial development of the wheat-flour-bread manufacturing chain. During this period, there were approximately 28 operating windmills on Mykonos, five of which were located in the Ano Mera area. Thus, the business of grinding cereals (either locally produced or brought to the island by ship from other, less windy areas) became an important pre-industrial occupation for the local community. Exporting “paximadia” (double-baked bread rusks) as durable baked goods in great demand by ships provisioning in Mykonos, improved the difficult living conditions in this small and remote island. By the end of the 19th c. and the start of the 20th c., due to the financial and social changes related to the industrialization and urbanization taking place at the time in Greece, many inhabitants of Ano Mera started to emigrate, initially to Russia, to the neighboring island of Syros, to Piraeus and Athens but also to America. Construction workers, self-employed traders but also small-scale businessmen (in Hermoupolis, Syros), seamen and dockworkers, skilled builders and contractors in Athens after WW2, the indigenous Ano Mera workforce proved successful and prospered, without losing touch with their homeland. In 1932, the “Society of Mykonian Anomerites” (Society of local Ano Mera residents) was founded, establishing itself as an energetic social and cultural vehicle, sustaining, till the present day, the links amongst the Mykonian residents in Athens. Most of the Mykonian immigrants to the USA settled down in the town of Joliet, Illinois where they prospered, becoming successful American citizens and providing a productive future for their offspring.

231

Ο εγκαταλειμμένος οικισμός της μεταλλευτικής εταιρείας MYKOBAR, στην θέση Αλωνάκι ή Αγία Βαρβάρα. The deserted settlement of the MYKOBAR mining company, located at Alonaki or Aghia Varvara. Το Τραγονήσι. Θέα από τον Προφήτη Ηλία τον Ανωμερίτη. The island of Tragonisi, view from the mountain of Prophet Elias Anomeritis. 232

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

After WW2, long before the advent of tourism, another occupation proved to be fundamental to the economic recovery of the Ano Mera region. The American company “MYKOBAR” developed mining activities in the barren soil at the NE part of the island, around the mountainous area of “Prophitis Ilias” (Elias the Prophet). From 1955 up till 1983, the company provided employment, not only to locals but also to many workers coming in from the islands of Euboea, Lemnos etc. The “MYKOBAR” mines, exploiting the rich reserves of Barite (BaSO4.Η2Ο), offered an important boost to the local economy, just as tourist development had started to emerge as the next leaver of economic growth. It also familiarized local workers with novel mechanical equipment, in spite of the fact that there were numerous casualties during the mining process. Regarding the local Government, Ano Mera was established as an Administrative District in 1916. Its independence lasted till 1999, when it was annexed to the Municipality of Mykonos, as part of the revised Administrative Plan of “Kapodistrias” (1999) & “Kallikratis” (2011). The first state school started operating in Ano Mera in 1874, housed in private and church-owned facilities. In 1900, the first school was built by the state on an allocated, by the monastery, plot of land. This school was enlarged on new grounds (by private donation) before 1930. Today, the elementary school accommodates 257 students while, on a neighbouring plot, donated by the monastery of “Panagia Tourliani”, the new Ano Mera High School was built with municipal funds and a substantial private donation by a local family. The school started operating in 2020. The local football field has been upgraded with the recent construction of an Athletic Sports Center, aided by the generous endowment from the Monastery and a private donor. At the last quarter of the 19th c. and the first decades of the 20th c., several country stately homes were built in Ano Mera. Many affluent merchant and ship-owning families were drawn to the area by the mild local climate and started building summer mansions, thus partaking in a romantic aspect of the countryside, creating private gardens and orchards around their houses. The elegant country houses of families such as the Venieris, the Kalogeras, the Axiotis, the Andronikos etc., adorn the landscape, in harmony with the simple, utilitarian architectural forms of the “horia”. Nowadays, in spite of the soaring tourist expansion on the island, Ano Mera still manages to preserve its traditional character, local customs and festivities. The natural environment is changing, as many tourist facilities, large or small, are being built in the mainland or close to the beaches, in accordance with the contemporary tourist industry standards. Numerous seasonal enterprises provide work and prosperity for the locals whereas agricultural occupations steadily decline - with occasional shining exceptions, such as the modern Dairy Production farm in Ano Mera. The world-famous beaches become gradually more popular whereas the humble “horia” give way to larger abodes, with modern amenities. Never-the-less, the picturesque square of Ano Mera still remains a relatively peaceful and pleasant spot, ideal for families with young children and especially animated during the Easter Holy Week and the celebration of the Holy Virgin of the “Panagia Tourliani” monastery, during the month of August (15th and 23rd). All in all, Ano Mera provides a relaxing environment with vibrant, traditional overtones, held dear by both its inhabitants and visitors alike. Vangelis Pelekis

233

Η λαγκαδιά του Άι Πέτρου στη Λιά. The ravine at Aghios Petros, overlooking Lia beach.

Ο Άγιος Βλάσης με τα ερείπια του μεσαιωνικού Φρουραρχείου κατά την κυριαρχία των Γκίζι (1207-1390). Τhe church of Aghios Vlassis and the ruins of the medieval garrison during the occupation of the Ghizi family (1207-1390). 234

Ανεμόμυλος στον Μπάσουλα, Άνω Μερά, χτισμένος το 1763 από τον ιερομόναχο Ιγνάτιο Μπάσουλα. Windmill in Basoulas, Ano Mera (1763). Χωράφι την άνοιξη στο λόφο Βαρούχα. Στο βάθος, ο Άι Λιας ο Βορνιώτης. Springtime at the Varouhas hill, facing the peak of Ai Lias Vorniotis.

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Αυλή και είσοδος παραδοσιακού «χωριού» στην Άνω Μερά. Entrance and front yard of a traditional farmhouse in Ano Mera.

235

Ο όρμος του Πανόρμου και η παραλία της Φτελιάς. Panormos bay and Ftelia beach in the forefront.

Ο εποχικός υγροβιότοπος της Φτελιάς. Seasonal wetlands at Ftelia beach.

236

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Η παραλία του Καλαφάτη. Kalafatis beach.

Η παραλία της Λιάς. Lia beach.

Η παραλία Φωκός. Fokos beach.

237

Ο Άγιος Νικόλας της Ράχης, μια από τις παλαιότερες εκκλησίες της Άνω Μεράς (1640). Aghios Nicholas, Rahi, one of the oldest chapels in Ano Mera (1640).

Ο Άγιος Νικόλας της Ράχης (εσωτερικό). Aghios Nicholas, Rahi (interior).

Ο Άγιος Νικόλας της Ράχης με περίφραξη ξερολιθιάς. Aghios Nicholas, Rahi, within a traditional drystone wall enclosure.

238

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ο όρμος της Μερχιάς με το εκκλησιδάκι του Άι Νικόλα. Merhia Bay and the small chapel of Aghios Nicholas.

Ο υγροβιότοπος της Καρδαμίδας, μέρος του οικοσυστήματος της ευρύτερης γόνιμης γης της Άνω Μεράς. Seasonal wetland at Kardamida, part of the ecosystem of the surrounding fertile land in Ano Mera. 239

Αεροφωτογραφία της Άνω Μεράς από τον λόφο του Παλαιοκάστρου. Φωτό: A. Giurani, 2018.

Aerial photo of Ano Mera from the Paleokastro Hill. Photo: A. Giurani, 2018.

240

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Αεροφωτογραφία από την Παναγιά της Ελιάς (1882). Φωτό: A. Giurani, 2018.

Aerial photo of the “Virgin of Elia” church (1882). Photo: A. Giurani, 2018.

241

Το Μοναστηράκι του Αγίου Γεωργίου στους Αμπελόκηπους, Άνω Μερά (νότια & βόρεια όψη). The monastery of Aghios Georgios in Ambelokipi, Ano Mera (southern & northern view).

242

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Το Μοναστηράκι του Αγίου Γεωργίου στους Αμπελόκηπους, Άνω Μερά (εσωτερικές όψεις). The monastery of Aghios Georgios in Ambelokipi, Ano Mera (interior views).

243

Ιερά Μονή Παναγίας Θεοτόκου Τουρλιανής, Άνω Μερά (1542). The Holy Monastery of the Tourliani Virgin in Ano Mera (1542).

244

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

Ιερά Μονή Παναγίας Θεοτόκου Τουρλιανής, Άνω Μερά (1542). The Holy Monastery of the Tourliani Virgin in Ano Mera (1542).

245

Ιερά Μονή της Παναγίας της Παλαιοκαστριανής, Παλαιόκαστρο, Άνω Μερά (μέσα 17ου αι.). The Holy Monastery of the Paleokastriani Virgin in Paleokastro, Ano Mera, (mid17th c.).

246

ΑΝΩ ΜΕΡΑ | ANO MERA ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

247

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ | SELECTIVE BIBLIOGRAPHY

ΑΡΓΟΛΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΘΉΚΗ, argolikivivliothiki.gr ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ Δ., Μεταβυζαντινή αιγαιοπελαγίτικη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Το αχειροποίητο σύμπλεγμα της Παραπορτιανής Μυκόνου, Αθήνα 1961 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ., Όψεις της ιστορίας της Μυκόνου στα νεότερα χρόνια (επιμέλεια), Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών - Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κ.Δ.Ε.Π.Π.Α.Μυκόνου, Αθήνα 2018

ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜ Ε Ρ Ε Σ | MYKONOS D A Y S

ΑΛΙΜΠΕΡΤΗ Ι. Σ., Μαντώ Μαυρογένους, Τύποις Στεφ. Ν. Ταρουσοπούλου, Αθήναι 1931

ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ., Η Μύκονος τον 17ο αιώνα - Γαιοκτητικές σχέσεις και οικονομικές συναλλαγές, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 1997 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΥΚΟΝΟΥ, Ιστορικό και Φωτογραφικό Αρχείο Μυκόνου ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ εφημερίδα, Σελίδες από την Ιστορία της Γυναίκας, Περιοδικό Ιστορικά, τεύχος 175, Αθήνα 2003 ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ Ε. Τ., Η Μύκονος, ήτοι ιστορία της νήσου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εν Αθήναις, 1914 ΖΕΡΛΕΝΤΟΥ Γ. Π., Σύστασις του Κοινού των Μυκονίων, Εν Ερμουπόλει 1924 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ εφημερίδα, Η άλλη Μύκονος, Περιοδικό Επτά Ημέρες, 25 Αυγούστου 1996 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ εφημερίδα, Δήλος, το ιερό νησί, Περιοδικό Επτά Ημέρες, 3 Αυγούστου 1997 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ εφημερίδα, Οι ελληνικοί ανεμόμυλοι, Περιοδικό Επτά Ημέρες, 1 Αυγούστου 1996 ΚΑΛΛΙΓΑΣ Α., ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α., ΠΟΛΙΤΗΣ Ι., ΡΩΜΑΝΟΣ Α., Μυκόνος, Δήλος, Ρήνεια: Χωροταξική ρυθμιστική μελέτη του συμπλέγματος των τριών νησιών μετά πολεοδομικών, ρυμοτομικών σχεδίων οικισμών και ζωνών αναπτύξεως, Τόμος 1ος, Υπουργείο Ανασυγκροτήσεως, Αθήνα 1972 ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ Π., Ενθύμιον Μυκόνου - Σχόλια σε Φωτογραφίες, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1998 ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ Π., Παραμιλητά Δ’, Κείμενα για τον πολιτισμό και την ιστορία της Μυκόνου, Ίνδικτος & Δήμος Μυκόνου 2018 ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Β., Ο Μυκονιάτης Αγωνιστής Φραγγιάς Φαμέλης, Ανάτυπο από το Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμος 21, Αθήνα 1978 ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Β., Οι παλιές εκκλησίες του κάστρου Μυκόνου και ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος, Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τεύχος 10, Αθήνα 1981 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Α., Δυο χωριά απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους, Αθήνα 1947. Επανέκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011 ΛΑΜΨΑΣ Γ., Μεγάλες Μορφές 20 Αιώνων: Μαντώ Μαυρογένη, Αθήνα 1995 ΜΑΝΕΣΗΣ Σ., Ιστορικό Λεξικό του Μυκονιάτικου Ιδιώματος, 2 τόμοι, Δήμος Μυκόνου 2001 ΜΕΝΑΡΔΟΣ Σ., Τοπωνυμικόν της Μυκόνου, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τεύχος 7, Αθήνα 1930 ΜΗΛΙΑΡΑΚΗΣ Α., Κυκλαδικά, ήτοι Γεωγραφία και Ιστορία των Κυκλάδων νήσων..., Αθήνα 1874 MIET, Το Αιγαίο Πέλαγος, Χαρτογραφία και Ιστορία: 15oς - 17ος αι., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2010

249

«ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», «ΝΕΑ ΜΥΚΟΝΟΣ», «Ο ΜΥΚΟΝΙΑΤΗΣ», «Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ» Άρθρα από́ τις τοπικές εφημερίδες ΟΛΥΜΠΙΟΥ Ε., Γυναίκες του Αγώνα, Εκδόσεις «Τα Νέα», Ιστορική Βιβλιοθήκη, Οι Ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα 2010 ΠΕΛΕΚΗΣ Β.– ΑΣΗΜΟΜΥΤΗΣ Μ., Λαογραφικό Μουσείο Μυκόνου - Οδηγός, Δήμος Μυκόνου 2010 (ελληνικά - αγγλικά) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α. Π., Νοταριακαί Πράξεις Μυκόνου των ετών1663 -177, Αθήνα 1960 ΠΡΑΣΣΑ A., Οι αγωνίστριες του ‘21, Εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα 2010 ΡΩΜΑΝΟΣ Α., Μύκονος - Ελληνική́ παραδοσιακή́ αρχιτεκτονική́, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1983 ΣΑΜΨΩΝ Α., Ο Νεολιθικός Οικισμός της Φτελιάς και η προϊστορική κατοίκηση στο νησί, ΚΑ’ ΕΠΚΑ - ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα 1998 ΤΑΣΟΥΛΑΣ M., Μαντώ Μαυρογένη, 2η έκδοση, Δήμος Μυκόνου 1997 ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ K., Κείμενο ομιλίας για τον Απολλώνιο Όμιλο με θέμα: Μαντώ Μαυρογένους, 170 χρόνια από την απόκρουση των βαρβάρων Αλγερίνων, 10 Οκτωβρίου 1822, επίσης εφημ. «Ο Μυκονιάτης», Μάρτιος 1998 ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Κ., Φωτογραφικό και Ιστορικό Λεύκωμα: Μύκονος 1880-1960, Δήμος Μυκόνου 2002 ΤΣΑΚΟΣ Κ., Μύκονος: Ιστορία και Αρχαιολογία, εφημ. «Η Μυκονιάτικη», αρ. φύλλου 22-25, 1990 ΤΣΑΚΟΣ Κ., Μύκονος - Δήλος, Αρχαιολογικός & Ιστορικός Οδηγός, Έσπερος, Αθήνα 1998 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ Ι. Π., Δήλος, Εκδόσεις Ολκός 2003 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ Ι. Π., Η αρχαία πόλη της Μυκόνου ξανάρχεται στο φως, εφημ. «Ο Μυκονιάτης», αρ. φύλλου 294, 2002 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ Ι. Π., Μυστικά αιώνων κάτω από την Αλευκάντρα, εφημ. «Ο Μυκονιάτης», αρ. φύλλου 309, 2003 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ Ι. Π., Το κτίριο του Μάρκου Μαύρου ζωντανεύει και πάλι 148 χρόνια από τα πρώτα του εγκαίνια, εφημ. «Ο Μυκονιάτης», αρ. φύλλου 332, 2003 BAKALAKIS G., Notes Cycladiques, Bulletin de correspondance Hellénique 88, 1964 BLANCARD J., Études sur la Grèce contemporaine, 2 vols, Montpellier 1886 BLANCARD T., Ο Οίκος των Μαυρογένη, 3η έκδοση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2011 BON ANTOINE, A Journey in Greece, Paris 1949 BRUNEAU J. – DUCAT J., Οδηγός της Δήλου, 4η έκδοση, Γαλλική Σχολή Αθηνών, Αθήνα 2010 CORBUSIER LE, Vers Une Architecture, Les Έditions G. Gres, Paris 1974 LIST HERBERT, Hellas, Schirmer-Mosel Verlag Gmbh 2004 PAPAS C., L’ urbanisme et l’ architecture populaire dans les Cyclades, Paris 1957 TOLIAS G., Mapping Greece, 1420-1800: A History (Maps in the Margarita Samourkas Collection), Institute for Neohellenic Research, National Hellenic Research Foundation, Oak Knoll Press/Hes & DeGraaf Publishers 2011 TOURNEFORT, JOSEPH PITTON DE, Relation d’ un voyage du Levant, Paris 1717 (Αγγλική έκδοση 1741)

250

ΤΟ ΔΙΓΛΩΣΣΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ «ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜΕΡΕΣ - MYKONOS DAYS» ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 2021 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΚΟΝΟΥ ΣΕ 800 ΑΝΤΙΤΥΠΑ. Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΕΓΙΝΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΛΙΛΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ (PELPAL PRODUCTIONS) ΚΑΙ Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ «PRINTDAY-ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΕΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ» ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ.

THE BILINGUAL PHOTOGRAPHIC EDITION «ΜΥΚΟΝΟΣ ΗΜΕΡΕΣ - MYKONOS DAYS» WAS PRINTED IN JUNE 2021, IN 800 COPIES, ON BEHALF OF THE MUNICIPALITY OF MYKONOS. IT WAS DESIGNED BY LILA PALEOLOGOS (PELPAL PRODUCTIONS) AND PRINTED BY “PRINTDAY GRAPHIC ARTS” IN ATHENS.

CMY