ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΟΦΑΔΩΝ by peny

Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ (1916-1992 μ.Χ.)

Γεώργιος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (1916-1983 μ.Χ.)

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΟΦΑΔΩΝ

Επιστημονική Επιμέλεια Δρος Ευγενίας - Μαρίας Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Β’ έκδοση Κ.Ε.Μ.Ε.ΑΝ. Αθήναι, 2021

Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ (1916-1992 μ.Χ.)

Γεώργιος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (1916-1983 μ.Χ.)

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΟΦΑΔΩΝ

Επιστημονική Επιμέλεια Δρος Ευγενίας - Μαρίας Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Β’ έκδοση Κ.Ε.Μ.Ε.ΑΝ. Αθήναι, 2021

iii

©Κωνστ. ΓΕ. Αθανασόπουλος Επάμ. ΓΕ. Αθανασόπουλος Ίμβρου 6, 11257 Αθήναι Τηλ.: (210) 8647120, telefax: (210) 8658868 0030 6944626140 ISBN 960-7389-24-7

Δημοτικά Τραγούδια Δυτικής Θεσσαλίας και ιδίως της ευρύτερης περιοχής Σοφάδων Καταγραφές στην αχλύ του Μύθου Της Δρος Ευγενίας - Μαρίας Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Α. Γενική προσέγγιση Η αυγή της δεκαετίας της αρχομένης το έτος 1950 (μ.Χ.) συνάντησε ολόκληρη την Ανθρωπότητα μετά την τραγική δεκαετία 1940 - 1950, «ένθεν κακείθεν», σε κατάσταση αλλοφροσύνης, ελπίδας, προσδοκιών και ονείρων για ειρήνη, πολιτειακή, πολιτική, κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική ευημερία και ανάταξη εν μέσω φόβου, ερειπίων, εκατομμυρίων νεκρών και επισφαλούς διεθνούς σταθερότητας…1 Η Ελλάδα, παρά τους ποταμούς αίματος των τέκνων της και τις τεράστιες καταστροφές, τις οποίες υπέστη κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επεδίωξε από το έτος 1950 την ανασυγκρότησή της σε όλους τους τομείς, εν μέσω πλήθους δυσχερειών και όχι πάντοτε ευνοϊκής διεθνούς συγκυρίας. Οι προσπάθειες εκτείνονταν σε επίπεδο Εθνικό, Περιφερειακό και Τοπικό με όχι πάντοτε επαρκή διαθέσιμα μέσα και οι επί μέρους Τοπικές Κοινωνίες και τα Μέλη τους αξιοποίησαν κάθε δεδομένη δυνατότητα «ανασύστασης» στο έπακρο των Κοινωνικών Δομών τους, της ανάκτησης της ευημερίας τους, και, βεβαίως, διάσωσης της πολιτιστικής τους μακραίωνης ταυτότητας και της από αρχαιοτάτων χρόνων, (και προφορικής) Δημοτικής Παράδοσης2, με όσα στοιχεία είναι δυνατόν να προσδοθούν στον εν λόγω όρο. Η παρούσα έκδοση φιλοδοξεί να συνεισφέρει ακριβώς προς αυτή την τελευταία κατεύθυνση με τις καταγραφές και τις κατά καιρούς, αρχής γενομένης το έτος 1950, ηχογραφήσεις επί τόπου Δημοτικών Τραγουδιών της Δυτικής Θεσσαλίας και ιδίως της ευρύτερης περιοχής Σοφάδων. Η πρώτη δημοσιοποίηση των εν λόγω Δημοτικών Τραγουδιών σε ηχητική μορφή έγινε το έτος 1964 υπό μορφή μαγνητοταινιών, οι οποίες 1

Βλ. Κωνστ. ΓΕ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ: Ο ρόλος των Ενόπλων Δυνάμεων κατά τους συγχρόνους καιρούς. Λόγος εκφωνηθείς εν Αθήναις (Ιερός Ναός Μητροπόλεως), παρόντος του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωνστ. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, της Πολιτικής Ηγεσίας της Χώρας, της Ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων, Ξένων Πρέσβεων κ.ά. Το κείμενο βλ. στην ΕΠ.Α.Τ.Α.Π.Α., τ. 104/2021, (αναδημοσίευση). 2 Η σημασία της Δημοτικής Παράδοσης είναι δεδομένη, κατά μία μάλιστα άποψη (Φώτης ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ) «εάν ένας Λαός έχει ξεχάσει την παράδοση, είναι όπως ένας Άνθρωπος ο οποίος έχει χάσει την μνήμη του».

παρεδόθησαν σε διάφορους Φορείς, ενώ η έντυπη έκδοσή τους έγινε το έτος 1997, λόγω των επισυμβάντων θανάτων των αειμνήστων Ευγενίας και Γεωργίου ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ. Στην ανά χείρας έντυπη δεύτερη επανέκδοση προστίθενται νέα στοιχεία για την πληρέστερη κατανόηση του χώρου, του χρόνου και των Κοινωνικών Δομών, εντός των οποίων αυτά τα Δημοτικά Τραγούδια «γεννήθηκαν», τραγουδήθηκαν, (πολλά εξ αυτών έχουν ηχογραφηθεί μεταγενέστερα από σπουδαίους Λαϊκούς Ερμηνευτές) και ήταν η κύρια αναφορά σε Λαϊκά Πανηγύρια.

Β. Οι «Μαγούλες» κατά την Νεολιθική Εποχή της ευρύτερης περιοχής Σοφάδων (Ν. Καρδίτσας)

Ως γνωστόν, η Θεσσαλία εμφανίζεται στο προσκήνιο της Ιστορίας κατά την Νεολιθική Εποχή (6.500 π.Χ. - 3.000 π.Χ) η οποία υποδιαιρείται σε διάφορες υποπεριόδους3. Στην Θεσσαλία κατά την περίοδο αυτή δημιουργούνται πολυάριθμοι Οικισμοί, πολλούς από τους οποίους η Αρχαιολογική Σκαπάνη έφερε στο φως και έτσι μας προσπορίζουν πολύτιμες πληροφορίες για τις συνθήκες υποτυπωδών Κοινωνικών Δομών και δράσεων των κατοίκων τους. Στους Σοφάδες και στην ευρύτερη περιοχή τους έχουν εντοπισθεί διάφοροι νεολιθικοί Οικισμοί, Μαγούλες, χαμηλοί γήλοφοι, αποτελούμενοι συνήθως από 40 - 50 πλινθόκτιστες κατοικίες με ξύλινες σκεπές ή καλύβες από κλαδιά δένδρων (υπό μορφή κώνου). Οι «πλίνθοι», νεώτερη ονομασία «πληθιά», κατασκευάζονταν από χώμα και νερό, (ακόμη και στην δεκαετία 1950 και μετά κατασκευάζονταν στην περιοχή Σοφάδων κατά τον ίδιο τρόπο «πληθιά», αλλά με προσθήκη άχυρων για μεγαλύτερη συνοχή).4 Σε μικρή απόσταση από τις Μαγούλες, κατά την εκσκαφή για την απόληψη χώματος δημιουργούνταν μεγάλες κοιλότητες, «λάκκες», οι οποίες εν συνεχεία λειτουργούσαν ως συλλεκτήρες νερού κατά τις βροχές, αναγκαίου στοιχείου επιβίωσης, αντλούμενο και από άλλες πηγές, όπως π.χ. παρακείμενοι ποταμοί. Οι Ιστορικοί κατατάσσουν, με βάση διάφορα ανασκαφικά ευρήματα τις Μαγούλες στην Μέση Νεολιθική Περίοδο, (5.000 π.Χ. έως 3

Βλ. Κ. ΚΑΤΑΡΑΧΙΑΣ: Οι Μαγούλες της περιοχής Σοφάδων. Σε: Λαογραφικό Μουσείο Σοφάδων: Σοφάδες. Λάρισα, 1994, σελ. 23. 4 Η Οικογένειά μου διέθετε στους Σοφάδες από την δεκαετία του έτους 1910 και μετά, τέτοιες κατασκευές, οι οποίες κατεστράφησαν ολοσχερώς κατά το σφοδρό σεισμό του έτους 1954.

4.400 π.Χ.) καθώς και στην Νεώτερη Νεολιθική Περίοδο (4.400 π.Χ. έως 3.000 π.Χ.). Ενδεικτική αναφορά: Μαγούλες περιοχής Σοφάδων: Μαγούλα Χαμμάμια. Μαγούλα Καρέλα. Μαγούλα Αρβανίτη, εγγύς του ποταμού Ξερότροφος. Τζάνη Μαγούλα, εγγύς του ποταμού Βρένικου. Μαγούλα Τσικαρλή, μεταξύ των ποταμών Ίτουλη και Βρένικου. Μαγούλα Μεγάλο Παζαράκι. Μαγούλα Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Σοφάδων, στο κέντρο της πόλης, εγγύς του ποταμού Ονόχωνος, ο οποίος διασχίζει την πόλη. Μαγούλα στο κέντρο της πόλης Σοφάδων, εγγύς των Σχολείων. Μαγούλα Αμάραντος. Μαγούλα Παλαιομάγουλα. Μαγούλα Βάλτος κ.ά. Κατά την Ιστορική προσέγγιση αυτοί οι Οικισμοί, (και άλλοι, οι οποίοι δεν αναφέρονται εδώ), αποτελούν μία ενότητα, η οποία αποκαλείται Ανατολική Ομάδα της Δυτικής Θεσσαλίας, ενώ σημαντικές ανασκαφές έχουν γίνει κατά καιρούς στις Μαγούλες Τζάνη Μαγούλα, Μεγάλο Παζαράκι και αλλού, βεβαίως, από διακεκριμένους Αρχαιολόγους Έλληνες και Ξένους. Για όσους ενδιαφέρονται για περισσότερα στοιχεία αναφέρονται εν συνεχεία αρχαιολογικές και αρχειακές πηγές κατά χρονολογική σειρά.5 Γ. Ειδικώτερη αναφορά περί Σοφάδων

Ο Οικισμός Σοφάδων αναφέρεται επίσημα σε κρατικό έγγραφο στην γενομένη από τους Τούρκους απογραφή του έτους 1454 ως Σοφού και υπό στοιχείο 55 του σχετικού κειμένου, Τιμάριο του Σπαχή Φαναρίου και ανήκε διοικητικά στο Βιλαέτι Φαναρίου. Άλλες αναφορές περί Σοφάδων γίνονται σε διάφορα έγγραφα, 6 όπως: Η Τουρκική Απογραφή των ετών 1454, 1455. Η Πρόθεση 215 της Μονής Βαρλαάμ, του έτους 1613/1614. Η Πρόθεση 39β της Μονής Δούσικου των Τρικάλων, των 16ου - 17ου αιώνα. Η Πρόθεση της Μονής Δρακότρυπας, του έτους 1740. Ο Κώδικας της Μονής Φουρνά, των 18ου - 19ου αιώνων. 5

Βλ. Κ. ΣΠΑΝΟΣ: Ιστορικά στοιχεία για 12 Οικισμούς της περιοχής Σοφάδων. Σε: Λαογραφικό Μουσείο Σοφάδων: Σοφάδες. Λάρισα, 1994, σελ. 46 επόμ. 6 Βλ. Κ. ΣΠΑΝΟΣ: Ό.π., σελ. 49.

vii

Το αρχείο του Αλή Πασά του 19ου αιώνα.

Δ. Η ετυμολογία του τοπωνυμίου Σοφάδες

Οι επί του θέματος απόψεις των ενασχοληθέντων συναφώς Συγγραφέων, Αρχαιολόγων, Λαογράφων διΐστανται, ενώ εξ αυτών επικρατέστερες φέρονται δύο: Κατά την πρώτη άποψη, μάλλον πλέον πιθανή, ο όρος προέρχεται από την χρήση «σοφάδων», ήτοι υπερυψωμένων τετράπλευρων χωμάτινων ή πέτρινων κατασκευών, υπό μορφή εξέδρας ή ανακλίντρου επί των οποίων κάθονταν, εγευμάτιζαν, δειπνούσαν και κοιμόνταν, όταν οι καιρικές συνθήκες το επέτρεπαν7: «Προφανώς το όνομα Σοφάδες προήλθε εκ των έξωθι των κατοικιών κατασκευαζομένων εκ χώματος ανακλίντρων υπό των κατοίκων του χωριού επί Τουρκοκρατίας. Τα τοιούτου είδους εκ χώματος κατασκευάσματα ωνομάζοντο τουρκιστί Σοφάδες λόγω του ότι εχρησιμοποιούντο υπό των κατοίκων προς ανάπαυσιν αυτών, οσάκις ήθελαν να διαμείνουσιν εκτός των οικιών». Κατ΄άλλη άποψη, το τοπωνύμιο Σοφάδες ίσως προέρχεται από το όνομα παλαιού ιδιοκτήτου της περιοχής, με βάση την πληροφορία, ότι (ενδεχομένως) κατά την περίοδο της Νεολιθικής Εποχής, (άγνωστο σε ποία υποπερίοδό της), η κατάληξη του πληθυντικού των επωνύμων ήταν σε -άδες, όπως π.χ. Σοφός Σοφάδες, Μαυραχάς Μαυραχάδες κ.ά). Κατ΄άλλη αναφορά8: «Κατά την σημερινήν θέσιν των Σοφάδων εκεί ήτο η αρχαιοτάτη πόλις Φημίαις, κέντρο της λεγόμενης Αρχαίας Χώρας, κοιτίδος των Βοιωτών». Σε σχέση με τον χρόνο ίδρυσης της πόλης δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις και γίνεται παραπομπή σε όσα αναφέρθησαν προηγουμένως υπό στοιχεία: Γ. Ειδικότερη αναφορά περί Σοφάδων και όσα παρατίθενται εδώ. Η πρώτη γραπτή αναφορά περί των Σοφάδων απαντάται σε Πρόθεση9 της Μονής Δούσικου Τρικάλων υπ΄αριθμόν 36β του έτους 1.530 (86 έτη μετά την απογραφή των Τούρκων, όπως έχει ήδη αναφερθεί). «”Χωρίον Σοφάδες” και ακολουθούν ένδεκα ονόματα Αφιερωτών: “Ιωάννου, Ιωάννου ποτε Ιερέ(ως) Ασπρούδος. Γιάννους Παναγιώτης 7

Βλ. Περιοδική έκδοση: ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Λάρισα, 1935, σελ. 213. Θάνος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ: Σοφάδες: Ο Τόπο μας: Μέρος Α΄: Τα Τοπωνύμια. Αθήναι, 1994, σελ. 181 επόμ. 8 Βλ. ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ. Αθήναι, ά. χρ., τόμ. 11, σελ. 661. 9 Πρόθεση ή Παρρησία: χειρόγραφη καταγραφή υπό μορφή Βιβλίου υπό Καλογέρων σε Μοναστήρια όπου καταχωρούνταν τα ονόματα Χριστιανών, που αφιέρωναν τάματα στο Μοναστήρι και οι Μοναχοί «ανταποδοτικά» τους εμνημόνευαν κατά τις λειτουργίες υπέρ σωτηρίας των ψυχών.

viii

Ιερέ(ως). Στέριου Γεωργίου, Ιωάννου. Ιωάννου ποτέ Ιερέ(ως). Αργύρι. Περιστέρ(ας)”. Άλλα ονόματα μεταγενέστερης γραφής του 18ου - 19ου αιώνα, είναι: “Δημητρίου, Ακριβού, Ασπρούδος, Πρεσβυτέρας, Κυρίτζη, Στρατίκη”». Ε. Σοφάδες: μία σύγχρονη πόλη Οι Σοφάδες ανήκουν διοικητικά στον Ν. Καρδίτσας της Περιφέρειας Θεσσαλίας, αποτελούν Καποδιστριακό Δήμο και αριθμούν 12.000 περίπου κατοίκους. Η Πόλη έχει σύγχρονες υποδομές, μεγάλη επαγγελματική10 και οικονομική δραστηριότητα, (ως παλαιό Κεφαλοχώρι), σημαντικές αγροτικές μονάδες και, πέραν αυτών, σημαντικές πολιτιστικές καταγραφές. Η Εφημερίδα «ΚΑΡΔΙΤΣΑ» σε φύλλο της 11ης Μαρτίου 1934 αναφέρει:11 ΣΟΦΑΔΕΣ. Η ΩΡΑΙΑ ΚΩΜΟΠΟΛΙΣ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΜΑΣ «Ο ξένος που επισκέπτεται σήμερα τις Σοφάδες ευρίσκει αμέσως μεγάλη διαφορά, τόσο εις την γενικήν εμφάνισιν της κωμοπόλεως όσον και εις την εν γένει κίνησιν αυτής. Οι Σοφάδες, άλλοτε καθαρώς γεωργική κωμόπολις σήμερα έχουν εξελιχθεί εις σημαντικόν αστικόν κέντρον χωρίς βέβαια να χάσουν ολότελα τον γεωργικόν τους χαρακτήρα. Ο πληθυσμός των Σοφάδων ανερχόμενος εις 4.500 κατοίκους ασχολουμένους κατά το πλείστον εις γεωργικάς εργασίας εν συναρτήσει πάντοτε με την γύρω περιφέρειαν των 15 χωρίων συναλλασσομένων με την κωμόπολιν αποτελούν το σημαντικότερο τμήμα της Επαρχίας Καρδίτσης μετά την πόλιν Καρδίτσα εις την συμβολήν τόσο της κινήσεως της Επαρχίας Καρδίτσης όσον και της ενισχύσεως της Εθνικής Οικονομίας. Η ζωτικότης εξ άλλου των κατοίκων αυτής της κωμοπόλεως έχει επιφέρει την τεραστίαν εξέλιξίν της και αποτελεί ασύνηθες φαινόμενον δι’ αγροτικήν περιφέρειαν ο τρόπος του σκέπτεσθαι και του δραν που χαρακτηρίζει τους Σοφαδίτες. Και μπορεί να λεχθή μετά βεβαιότητος ότι όλαι αι κατακτήσεις της κωμοπόλεως εις διάφορα ζητήματα έχοντα την αρχή των εις την πρωτεύουσαν ή αλλού οφείλονται αποκλειστικώς εις αυτήν την ζωτικότητα των Σοφαδιτών, η οποία κάνει την καλλιτέραν εντύπωσιν εις τον ξένον επισκέπτην, ο οποίος δεν είναι δυνατόν εκ των προτέρων να περιμένη παρόμοιον τρόπον σκέψεως και αντιλήψεως εκ μέρους ανθρώπων κατοικούντων μια μικρή επαρχιακή γωνιά». 10

1998.

Βλ. Θάνος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ: Σοφάδες: Ο Τόπος μας. Μέρος Β΄: Επαγγέλματα. Αθήνα,

Βλ. Θάνος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ: Σοφάδες: Ο Τόπος μας: Μέρος Α΄: Τα Τοπωνύμια. Αθήναι, 1994, σελ. 179 επόμ.

Η πόλη βομβαρδίστηκε την 2α Νοεμβρίου 1940 από ετά ιταλικά αεροπλάνα, άγνωστο για πιο λόγο, με υλικές ζημίες. Ο βομβαρδισμός επαναλήφθηκε την 17η Απριλίου 1941 από γερμανικά αεροπλάνα και είχε ως συνέπεια τον θάνατο του Σταθμάρχη του Σιδηροδρομικού Σταθμού Σοφάδων της γραμμής Βόλου - Καλαμπάκας και της θυγατέρας του. Ο τρίτος βομβαρδισμός έγινε την 21η Ιουλίου 1943 από 43 γερμανικά αεροπλάνα, που προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές, αλλά οι Σοφαδίτες διεσώθησαν μετά από τολμηρή παρέμβαση του Προέδρου της πόλης Φαρμακοποιού Γεωργίου ΖΟΥΡΝΑΤΖΗ συγγενούς της Οικογένειάς μου, ο οποίος εξήγησε στον επί κεφαλής Γερμανό Διοικητή σε γαλλική γλώσσα, ότι προφανώς οι Σοφάδες επελέγησαν εκ παραδρομής, έναντι άλλης γειτονικής περιοχής, εντός της οποίας δολοφονήθηκε γερμανός πιλότος μετά αναγκαστική προσγείωση ελλείψει καυσίμων… Παρά ταύτα, η Εφημερίδα «ΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΦΩΝΗ» της Καρδίτσας σε φύλλο της της 23ης Αυγούστου 1946, σε καιρούς μάλιστα χαλεπούς…), αναφέρει, μεταξύ άλλων: «Στους Σοφάδες έβλεπε πάντοτε κανείς ένα αέρα πολιτισμένο, μια κοινωνία που ήξερε το καλλίτερο και επιδίωκε αυτό με κάθε τρόπο. Από πολύ ενωρίς υπήρχαν κέντρα αναψυχής και “το ευρωπαϊκό φουστάνι” φιγουράριζε όσο και στις μεγαλουπόλεις. Με μια λέξη, ένας άνθρωπος συνηθισμένος από τη μεγάλη πόλη δεν αισθανόταν άσχημα, αν βρισκόταν στους Σοφάδες, μπορούσε δε να κινηθεί με κάποια άνεση, η οποία είναι απαραίτητη για τον πολιτισμένο άνθρωπο». Οι περιπέτειες της πόλης και των κατοίκων της, (και βεβαίως και της Οικογένειας Γ. Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ) δεν τελείωσαν εδώ: την 30ή Απριλίου 1954 σεισμός 7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ κατέστρεψε εκ θεμελίων κτήρια και άλλες υποδομές, ενώ σκοτώθηκαν 7 άτομα μεταξύ των οποίων και ο άλλοτε Πρόεδρος Γεώργιος ΖΟΥΡΝΑΤΖΗΣ και η Σύζυγός του Ελένη… Για άλλα θέματα Σας παραπέμπω στο γοητευτικό, συγκινητικό, Ανθρώπινο Πρόλογο της πρώτης έκδοσης, με Συντάκτες του Γονείς του πατέρα μου Καθηγητού Κωνσταντίνου ΓΕ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ, Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ, (1916 - 1992) και Γεώργιο Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (1916 - 1983). Τέλος, παρατίθενται, μετά τον Πρόλογο, ενδεικτικές φωτογραφίες της εποχής.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών που περιλαμβάνονται στην ανά χείρας έκδοση είναι μία πράξη αγάπης και σεβασμού για τους Ανθρώπους και τον Τόπο, με τους οποίους και στον οποίο μεγαλώσαμε και ζούμε μαζύ εδώ και δεκάδες χρόνια. Και οφείλουμε αυτή την έκφραση της αγάπης και του σεβασμού γιατί οι Άνθρωποι αυτού του Τόπου μας έδωσαν χαρές αι λύπες, αγωνίσθηκαν μαζύ μας για ευγενικούς σκοπούς, πικράθηκαν για τις αποτυχίες τους και για τις ιδικές μας ατυχίες, είδαν να γκρεμίζωνται τα σπίτια τους και τα σπίτια μας και έκλαψαν δίπλα μας στους ίδιους τάφους, την ώρα που παλεύαμε όλοι μαζύ να κρατηθούμε όρθιοι σε μπόρες και κατατρεγμούς και καταστροφές και σεισμούς και πλημμύρες και άνευ λόγου, μερικές φορές, πάθη και μίση.

Φωτογραφία έτους 1940 Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ (1916-1992), Γεώργιος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (1916-1983).

Τα Δημοτικά Τραγούδια της πόλης μας, των Σοφάδων και της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής Θεσσαλίας, μας νανούριζαν στα πρώτα χρόνια της ζωής μας, μας συντρόφευαν αργότερα σε γάμους και πανηγύρια και μας «παρηγορούσαν» σε πικρές ώρες θανάτων προσφιλών προσώπων… Και ήταν πολλοί αυτοί οι θάνατοι το έτος 1940 μ.Χ., τα κατοπινά πικρά χρόνια, τις ώρες του σεισμού του έτους 1954 μ.Χ. …..…. Ήταν τα ίδια Τραγούδια που άνδρες και γυναίκες τραγουδούσαν

μαζύ στο Σταλό, στις Βρύσες, στις Εκκλησιές, στις πλατείες, στα σπίτια μας, στα χωράφια, με όποια δήποτε αφορμή: αρραβωνιάσματα, γάμο, βάφτιση, «σουαρέ», αποκρηάτικο γλέντι, όργωμα, θέρο, αλώνισμα, τρύγο, κούρεμα των προβάτων, ξενητεμό, θάνατος. Και τα Τραγούδια αυτά «είχαν» μέσα τους μία αλλόκοτη δύναμη και μας στύλωναν και μπορούσαμε έτσι, έστω και αγκομαχώντας, να ξημερωθούμε και να αρχίσουμε πάλι από την αρχή το άλλο πρωί, παραδέρνοντας ανάμεσα στην πάχνη και στον λίβα, ανάμεσα στο χαμό των ονείρων και στην προσδοκία της χαραυγής…. Και η χαραυγή αργούσε πολλές φορές να έρθει ή δεν ερχόταν ποτέ: «Με γέλασε μία Χαραυγή τ’ αστρί κα το φεγγάρι… Με γέλασε και μούλεγε πως Χάρος δεν με παίρνει… Βλέπω το Χάρο νάρχεται…».

Οι Σοφοί Πρόγονοι έλεγαν άλλοτε, πως όσο μεγαλύτερος είναι ο καϋμός και ο πόνος τόσο γλυκύτερο είναι το τραγούδι και όσο περισσότερο ο Άνθρωπος πικραίνεται, τόσο πιο τρυφερά μιλούν η καρδιά του και τα χείλη του. Νομίζουμε, ότι μάλλον είχαν δίκιο, αν κρίνουμε από τους Συγγενείς και Φίλους, που πέρασαν περισσότερες πίκρες και λιγώτερες χαρούμενες ημέρες στον Τόπο μας, τραγουδώντας όμως, ότι «τρία καλά είναι (τελικώς) στον Ντουνιά: τα νιάτα και η λεβεντιά και το καλό κορίτσι», αλλά που ώρες

xii

ώρες αυτό το καλό κορίτσι «άξιζε τρία χρυσά γαρύφαλλα σ’ ένα ασημένιο τάσι…». Η έκδοση αυτή δεν διεκδικεί δάφνες φιλολογικές. Το μόνο που θέλουμε είναι να σώσουμε αυτόν τον πλούτο των Δημοτικών Τραγουδιών των Σοφάδων και της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής Θεσσαλίας και μάλιστα τραγουδισμένων από άτομα μεγάλης ηλικίας, αλλά με μεγάλη, ευαίσθητη και καθαρή καρδιά. Τα υπόλοιπα ας τα φροντίσουν οι Ειδικοί.

Είναι πολλές οι Σοφαδίτισσες και οι Σοφαδίτες και κάτοικοι των γύρω περιοχών, που τραγούδησαν για μας από το 1956 μ.Χ. μέχρι σήμερα σχεδόν, μπροστά σε ανοιχτά μαγνητόφωνα δεκάδες ώρες, ακούραστα και με αγάπη. Και τα ονόματα που πρέπει να αναφέρουμε πολλά. Και ποιους να πρωτοθυμηθούμε… Μένουμε εκστατικοί μπροστά στο κουράγιο τους και στην λεβεντιά τους, την ώρα, που μερικοί από αυτούς ήταν 80 ετών και άνω… Και αυτά ακριβώς τα στοιχεία, το κουράγιο και την λεβεντιά θέλουμε να «διασώσουμε» για τις νέες γενιές, για τα παιδιά μας, μαζύ με την ευχή και την ελπίδα για ένα καλλίτερο αύριο, μ’ αηδόνια και πέρδικες, με αετούς και γερακίνες, με λεμονιές και νεραντζιές, με τριανταφυλλιές και μανουσάκια, με διαβατάρικα πουλιά και με πουλιά του κάμπου, με κατακόκκινα φεγγάρια και λαμπερές

xiii

πούλιες. Και μ’ όλη μας την καρδιά θέλουμε γι΄αυτές τις νέες γενιές, τα παιδιά μας, «νάναι τα νιάτα τους δυό βολές, τα γερατιά καμία» και να μαθαίνουν στο χορό της χαράς πώς πιάνεται η Αγάπη:

«Για βγήτε όλοι στο χορό να δήτε και να μάθετε Να δήτε και να μάθετε πως πιάνεται η Αγάπη Από τα μάτια πιάνεται στα χείλη κατεβαίνει Ριζώνει έτσι στην καρδιά, ριζώνει και δεν βγαίνει».

Ελπίζοντας στην Αγάπη Σας, Σας προσφέρουμε με αυτή την ταπεινή έκδοση την ιδική μας πιστεύοντας στην σημασία και στην αξία της, (ιδίως σήμερα σε χαλεπούς καιρούς), όπως είπε ο Χριστός μας: «Νυνί δε μένει Πίστις, Ελπίς, Αγάπη. και μείζων τούτων η Αγάπη».

Σοφάδες, Μάϊος 1983

Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Γεώργιος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ xiv

Αθήναι, έτος 1940: Αναζήτηση «Μέθεξης» σε πολιτιστικά δρώμενα άγνωστα στην Επαρχία. Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ, Γ.Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1954 Έλληνες Αιρετοί με Συναδέλφους τους γειτονικών Κρατών. Δεξιά πρώτος στην 1 πρώτη σειρά ο Γεώργ. Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1940 Βασιλική Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Κωνσταντίνος Ι. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (+ 1956).

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1935 Δεξιά τελευταίος Γ. Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1935 Εκμάθηση Ευρωπαϊκών Χορών στην ύπαιθρο, χωρίς, βεβαίως, την παρουσία Γυναικών: οι Γυναίκες δεν έπρεπε να συμμετέχουν σε τέτοιες «εκπολιτιστικές» δραστηριότητες….

Σιδηροδρομική Γέφυρα Σοφάδων Φωτογραφία έτους 1939 Ο μικρός «Έφηβος» της πρώτης σειράς είναι ο Θάνος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, μετέπειτα Συγγραφεύς των βιβλίων περί Σοφάδων. 3

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1949 «Ζωοπανήγυρις», ή «Ζωοπάζαρο».

ΣΟΦΑΔΕΣ Δεκαετία 1950 Ο Γαμβρός (τρίτος εξ αριστερών) Ελ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ οδεύων προς την Εκκλησία εν μέσω «Βλάμηδων».

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1939 Παρασκευή Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Γεώργιος Αθ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1939 Καταγραφή και «ταξινόμιση» αλόγων για ενδεχόμενη «επίταξη», η οποία δυστυχώς προέκυψε το 1940…. Πρώτος εξ αριστερών ο Γεώργιος Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1952 Αποκριάτικο γλέντι στο υποστατικό Κωνσταντίνου Ι. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ.

ΣΟΦΑΔΕΣ Φωτογραφία έτους 1930 Τρίτος εξ αριστερών ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Σοφάδων Κωνσταντίνος Ι. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.

Εις ανάμνησιν… «Καραγκούνα»: Τυπική ενδυμασία των Γυναικών του Θεσσαλικού Κάμπου. Δεξιά η Ευγενία Γ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ.

Γεωργικές εργασίες στον κάμπο των Σοφάδων. Έτος 1956.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΟΦΑΔΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γενική προσέγγιση | Πρόλογος.............................................................................V

Τα Δημοτικά Τραγούδια του Τόπου μας