Pieter. 03 MAGAZINE OVER DE PIETERSKERK LEIDEN
Pieter. 1
Jaargang 03 | 2020
Inhoud. Jaargang 03 | 2020
05
Column
06
De Pieterskerk Leiden en de
coronacrisis
11
Leidse Steunpilaren
12
900 jaar Pieterskerk Leiden
14
De Pieterskerk Leiden als
20
huiskamer van Leiden Goedeljee, de Pieterskerk
36
De daadkracht van gravin
38
Een ogenblik in het leven van
42
Historische inventarisaties
48
30
2020: De Pieterskerk Leiden en
het Pilgrimjaar
Huiskamer van Leiden
Jacobus Elisa Johannes Capitein Johannes de Laet, kind van een
Historische epidemieën en de Pieterskerk Leiden
52 56
van de Pieterskerk Leiden
26
Petronilla van Saksen
nieuwe elite
en Leiden
24
De Pieterskerk Leiden als
De gewelfschotels van de
14
Pieterskerk Leiden
Colofon.
De Pieterskerk Leiden en de
Redactie
Dies Natalis van de Universiteit Leiden
Ward Hoskens, Margot van Laar en Corrie van den Berg
Eindredactie
Frieke Hurkmans
60
Column: De Pieterskerk Leiden 50 jaar geleden
De noodzaak van continuïteit
Vormgeving
Valetti, Claudia Claas
Drukwerk
Drukkerij Van der Linden
Oplage
2000 exemplaren
We zijn nog steeds trots op de restauratie van de Pieterskerk in Leiden. Een fantastisch project!
900 jaar
Pieterskerk Leiden
Historische epidemieën en de Pieterskerk
Donateur worden
Wilt u Vriend worden van de Pieterskerk Leiden? Ga naar www.pieterskerk.com/steun-ons of tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij, 9:00 – 17:00 uur)
Adverteren
Graag adverteren in de Pieter? Contacteer ons via marketing@pieterskerk.com of tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij, 9:00 – 17:00 uur) De Pieter is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Vrienden van de Pieterskerk. Kloksteeg 16, 2311SL Leiden Tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij 9:00-17:00 uur) E-mail: info@pieterskerk.com
www.burgy.nl Pieter. 2
24
48
Pieter. 3
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Column.
Frieke Hurkmans
directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden
WAT IS DE WERELD SNEL VERANDERD. WIJ WILLEN AL ONZE PARTNERS EEN HART ONDER DE RIEM STEKEN: Nederlands Kamerkoor, Residentie Orkest, All Class Catering, Catering Lokaal, Flowsound, Fountex Security, Nieuwenburg, Parasol Verhuur, Rojan, Servé, Van der Linde Catering. Onze oproepkrachten: Bram, Yentl, Barteld, Eveline, Matthijs, Martijn, Marte, Koen, Marit, Alex, Rein, Aron, Nadine, Joris, Inge, Casper, Chiel, Martijn, Kasper, Willem, Alexander, Scott, Lucas, Tjeu, Thomas, Max.
Onze vrijwilligers: Jos H., Jeroen, Wanda, Tamara, Liesbeth, Jos W., Hanna, Marianne, Maria, Regine, Harriet,
D
INSDAG 10 MAART 2020 VOND HET
BENEFIETGALA VOOR DE PIETERSKERK LEIDEN PLAATS. HET WAS EEN PRACHTIGE AVOND WAAR WEER TAL VAN BEDRIJVEN EN INSTELLINGEN AANWEZIG WAREN OM HET © Foto: Mike van Bemmelen
ONDERHOUD VAN DE PIETERSKERK LEIDEN TE ONDERSTEUNEN. IK LIEP HET PODIUM Waar ik hier graag speciaal aandacht voor wil vragen
OP OM IEDEREEN TE VERWELKOMEN EN
is hoe ongelofelijk trots ik ben op het kleine vaste team van de Pieterskerk Leiden. De teamleden worden niet
VERTELDE VOL ENTHOUSIASME DAT WIJ NU
bij naam genoemd op de pagina waar alle anderen wel
AL UITKEKEN NAAR ONS JUBILEUMJAAR 2021.
genoemd worden, dat vonden zij niet nodig. Daarom dank ik hier: Raymond, Boy, Judith, Margot, Ward en Carl, die onvermoeibaar en met enorme energie meebuigen met
Tijdens deze avond voelde het onwennig dat wij geen
alle veranderingen. Wij worden daarbij gesteund door een
Annamarie, Gerda, Dineke, Charles, Wim, Monique, Johanna, Anneke, Geert, Atie, Carlien, Hans, Simon, Mart, Truus,
handen meer mochten schudden, zoals de dag ervoor
krachtige Raad van Toezicht en Vriendenbestuur. Niet in de
was afgekondigd door premier Rutte. Gedurende de
laatste plaats zijn de berichtjes die wij ontvangen van onze
Marina, Andor, Annelies, Agnes, Hans, Mike, Brian, Lowieke, Cor, Adrian, Mariëlle, Dea, Carla, Hans, Jet, Ton, Willem,
benefietavond besefte slechts een enkeling dat dit voor
trouwe vrijwilligers en oproepkrachten hartverwarmend en
Marie Louise, Wout, Annebe, Femke, Brenda, Janno, Elsa, Eef, Mart.
een hele lange tijd het laatste event zou zijn. Twee dagen
bemoedigend. Het zal nog even duren, maar wij hebben er
later, op donderdag 12 maart, werd het bij ons en de rest
het volste vertrouwen in dat op enig moment de concerten
van Nederland duidelijk dat wij allen in een pandemie
van de Scratchdagen, onze grote Leidse koren Ex Animo,
verzeild waren geraakt.
Con Amore en Toonkunstkoor en de Bachconcerten weer zullen klinken in de Pieterskerk Leiden. Dan zal er ook weer
Van het ene op het andere moment waren wij genoodzaakt
een spectaculair benefietgala kunnen plaatsvinden.
evenementen te annuleren. Kon de Matthäus Passion 2020 doorgaan? Wij wisten het de eerste weken oprecht
Voor nu zijn wij vooral bezig met het goed onderhouden
niet. The rest is history zou men kunnen zeggen, ware
van het monument; wij wachten erop dat de overheid
het niet dat wij nog steeds niet kunnen overzien wanneer
groen licht geeft en het museumcafé open mag. Dan kan
deze Covid-19 pandemie voorbij zal zijn. Net als veel
de Pieterskerk Leiden haar deuren weer voor u openen.
instellingen en bedrijven die hard geraakt worden door
Er staat dan een mooie tentoonstelling op u te wachten, u
de noodzakelijke coronamaatregelen, wordt ook de
kunt met (klein)kinderen of alleen de schommel op tijdens
Pieterskerk Leiden ondersteund door de overheid. Dat
een lunch en bent zeer welkom voor een rondleiding of
houdt ons voor nu overeind. Voor het komende jaar
een borrel in uw prachtige monument.
hebben wij alles op alles gezet om ons 900-jarig monument
Pieter. 4
open te kunnen houden voor bezoekers. U leest daar in dit
Ik hoop, nu nog meer dan anders, u ook in het komende
magazine meer over.
jaar in de Pieterskerk Leiden te mogen begroeten.
Pieter. 5
De Pieterskerk Leiden en de corona crisis
DE ZWARE ÉN DE UNIEKE CONSEQUENTIES VAN DE LOCKDOWN
IN JANUARI 2020 GING DE PIETERSKERK LEIDEN EEN MOOI JAAR TEGEMOET. ER WAREN VOLOP PLANNEN VOOR ZOWEL DE KORTE ALS DE LANGE TERMIJN EN ER ZOUDEN NOG MEER MOOIE PROJECTEN OPGESTART WORDEN. BOVENDIEN HAD DE PIETERSKERK LEIDEN NET HET TWEEDE JAAR OP RIJ BUDGETNEUTRAAL AFGESLOTEN: EEN UNICUM EN EEN PRESTATIE VAN FORMAAT.
IN DE EERSTE TWEE MAANDEN WERD ECHTER STEEDS MEER DUIDELIJK OVER HET NIEUWE CORONAVIRUS, DAT ZICH STEEDS SNELLER BEGON TE VERSPREIDEN. EN IN MAART KWAM HET KEERPUNT. HET WAS METEEN DUIDELIJK DAT ER EEN MANIER GEVONDEN MOEST WORDEN OM IN DEZE TIJDEN DE MISSIE TE VERVULLEN WAAR DE PIETERSKERK LEIDEN ALTIJD VOOR STAAT: HET BEHOUD VAN HET MONUMENT EN HET ONTSLUITEN VAN DE GESCHIEDENIS.
De belofte van 2020 Er is weinig veelzeggender dan een greep uit de
Bij de Pieterskerk Leiden is de blik altijd op de toekomst
activiteiten en cijfers waar 2020 uitzicht op bood:
gericht, juist vanuit het besef van de waardevolle erfenis
het langgekoesterde en tot in de puntjes verzorgde
uit het verleden en de schoonheid van het alledaagse
Pilgrimjaar van Leiden400, 363 dagen open, circa
heden in het monument. Hierdoor was de realisatie er
130.000 tot 150.000 bezoekers tijdens evenementen
al snel, dat deze crisissituatie onze samenleving nog
en de openstelling, de Matthäus Passion en het
lang in haar greep zou houden en dat er daarom een
Weihnachts Oratorium, het STIDOC textielfestival, de
nieuwe manier gevonden moest worden om vooruit te
Open Monumentendagen, de LIFF Summer Special
kunnen en het onderhoud zoveel mogelijk te kunnen
op het plein, het Whisky festival, de Veerstichting,
garanderen. Er moest een nieuwe bedrijfsvoering
de Leidse hofjesconcerten, de Cantatediensten, zes
worden opgezet. Vooralsnog was het monument echter
zomerorgelconcerten, de Leiden Marathon, een volle
van het ene op het andere moment gesloten.
3 oktober dankdienst…en zo kan er nog veel meer
Kansen en sereniteit in de lockdown
genoemd worden.
De plotselinge lockdown betekende dat het monument
© Foto: Mike van Bemmelen
Vanaf begin maart begon steeds duidelijker te worden,
bijna twee maanden dicht is geweest. Zoals zovele
dat veel hiervan dreigde te vervallen. Zeker toen op
anderen, werkte ook het team van de Pieterskerk
12 maart de lockdown werd
Leiden thuis. Er heerste een
afgekondigd. De eerste grote
ongekende stilte in de stad. Gek
deceptie was de annulering
genoeg bood deze situatie ook
van de Matthäus Passion. Dit
kansen voor creativiteit. Een van
jaarlijkse moment van rust en
de eerste voorbeelden hiervan
bezinning kon niet doorgaan,
is de banier die boven het
op een moment dat velen er
Westportaal werd opgehangen
wellicht wel meer behoefte
onder de hashtag #samensterk,
aan hadden dan ooit. Tevens
met een prachtig gedicht van de
viel daarmee een van de
Leidse stadsdichter Marianne
grootste evenementen van
van Velzen. Voorbijgangers die
de Pieterskerk Leiden weg en daarmee ook de recettes,
tijdens de lockdown een korte wandeling in de stad
die erg belangrijk zijn voor de jaaromzet van het
maakten, werden met het hoopvolle en geruststellende
monument.
gedicht een hart onder de riem gestoken. Het project
Pieter. 7
was mogelijk gemaakt dankzij een zeer snel opgezette donatieregeling van Fonds 1818. Een uniek voorbeeld van de onverwachte kansen in deze periode was een project van de Leidse kunstenaar Casper Faassen, die een week lang zijn droomproject ten uitvoer kon brengen in een lege Pieterskerk Leiden. Al langere tijd liep hij rond met zijn idee, maar was er geen tijd voor in de drukke schema’s van de Pieterskerk Leiden en hemzelf. Het project resulteerde in een prachtige video, waarin een dansact van fenomenale schoonheid - met speciaal gecomponeerde muziek -
Minister van Engelshoven van OCW bezoekt de Pieterskerk Leiden
werd opgevoerd in het door zon verlichte monument. Deze beeldschone video is te zien op de website van Casper Faassen: www.casperfaassen.com.
Een nieuwe, tijdelijke openstelling Er werd in deze periode ongekend hard gewerkt. Enerzijds waren plannen voor een nieuwe bedrijfsvoering volop in ontwikkeling, anderzijds moest gegarandeerd worden dat de Pieterskerk Leiden verschillende lockdowns zou doorstaan. Doordat de Pieterskerk Leiden al jaren uitzonderlijk goede resultaten kon overleggen dankzij
een
solide
bedrijfsvoering
en
jarenlange
© Foto: Mike van Bemmelen
goede contacten had in de erfgoedsector, kreeg de
Opnames van het kunstproject Hover through the fog van Casper Faassen © Foto: Casper Faassen
Pieterskerk Leiden door proactief handelen al snel een
bedrijfsvoering
een
Op 17 augustus vond een bijzonder bezoek plaats,
voortrekkersrol in de ontwikkeling van nieuw crisisbeleid
tijdelijke balie opgebouwd met bezoekersinformatie,
dat erkenning gaf voor de inzet, aanpassingen en
en steunmaatregelen.
kleine snacks en drinken en bezoekers konden tijdslots
creativiteit van de Pieterskerk Leiden in deze crisistijd:
reserveren. In het midden van het schip was bovendien
minister Ingrid van Engelshoven van OCW kwam naar
Via het samenwerkingsverband Kunsten ’92 legde
de schommel opgehangen, die normaal gesproken
de Pieterskerk Leiden. In maart had de minister nog
de Pieterskerk Leiden haar casus voor aan het
tijdens de Open Monumentendagen hangt. Zo hadden
gezegd: Het ironische is dat de crisis extra hard neerkomt
ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap
mensen op woensdag tot en met zondag tussen 12.00-
bij de instellingen die het altijd lukte om veel eigen inkomsten
(OCW). De gevolgen van de enorme klap voor het
17.00 toch gelegenheid kennis te maken met het
te genereren. Deze karakterisering was een-op-een van
verdienvermogen werden daarin uitgelegd, evenals
monument (of even lekker te schommelen).
toepassing op de Pieterskerk Leiden.
werd een eerste resultaat geboekt: de Tegemoetkoming
Tegelijkertijd werd er hard gewerkt aan nieuwe
Op 17 augustus konden de plannen en (een deel van)
schade COVID-19 (TOGS) werd ook opengesteld voor
fondsenwervings- en donatiecampagnes. Zo werden
de opstelling voor de aangepaste bedrijfsvoering met
de monumentensector, op basis waarvan later ook
verschillende opties geboden aan mensen die tickets
haar gedeeld worden, evenals met de tevens aanwezige
de Tegemoetkoming Vaste Lasten (TVL) kon worden
hadden voor de Matthäus Passion 2020, waaronder
burgemeester Henri Lenferink, voorzitter van de
aangevraagd. Ook kreeg de Pieterskerk Leiden een rol
de mogelijkheid om de kosten van de tickets te
Raad van Toezicht Melanie Schultz van Haegen-Maas
in de ontwikkeling van een overbruggingskrediet door
doneren. Deze donaties werden toegevoegd aan
Geesteranus en vertegenwoordigers van het Nationaal
het Nationaal Restauratiefonds. In de loop van de zomer
een nieuw wervingsproject: de Steunpilaren. Hierin
Restauratiefonds. Naast directeur-bestuurder Frieke
kreeg deze regeling nadere invulling.
kunnen donateurs zich aanmelden als Steunpilaar voor
Hurkmans vertelden medewerkers en vrijwilligers van
verschillende bedragen en krijgen dan ofwel een naam
de Pieterskerk Leiden over de uitdagingen van het
op een naambord op de nieuwe donatiezuil (donaties tot
behouden en exploiteren van nationaal erfgoed in
€1000) ofwel op een van de monumentale zuilen (vanaf
crisistijd. Het lot van de Pieterskerk Leiden kwam zo
donaties tussen €12.500 en €25.000). De donateurs van
volop in de schijnwerpers te staan.
werden
ontwikkeld.
Er
werd
de noodzaak voor nieuwe steunregelingen. Al snel
Een schommel, fondsenwerving en hoog bezoek In de aanloop naar versoepeling van de coronamaatregelen in juni had de Pieterskerk Leiden gewerkt aan een tussentijdse aangepaste openstelling van het monument. Hierdoor konden er toch bezoekers
© Foto: Mike van Bemmelen
worden ontvangen, terwijl de plannen voor een nieuwe
Pieter. 8
de Matthäus Passion en het Bach & Leiden Mecenaat kregen ook het aanbod hun naam te laten toevoegen
In het artikel ‘De Pieterskerk Leiden als huiskamer van
op de donatiezuil.
Leiden’ kunt u meer lezen over de nieuwe bedrijfsvoering van de Pieterskerk Leiden.
Pieter. 9
www.deleeuw.nl
Onze ervaring in uw belang U staat voor een keuze die invloed heeft op een belangrijk deel van uw verdere leven. Alle reden dus om het helemaal goed te doen wat betreft de aan- of verkoop van uw huis, de financiering van uw woning of het afsluiten van een verzekering. De Leeuw -al actief sinds 1951- helpt u graag bij het maken van een keus waarvan u nog vele jaren plezier hebt.
HBK brengt wat verder helpt, niet alleen wat gevraagd wordt.
Leidse Steunpilaren STEUN DE PIETERSKERK LEIDEN WIJ VRAGEN UW STEUN OM HET BEHOUD EN ONDERHOUD VAN HET MONUMENT IN TIJDEN VAN CORONA TE KUNNEN GARANDEREN. In 2021 bestaat de Leidse Pieterskerk 900 jaar, een prachtig monument waar de rijke Leidse geschiedenis dwars doorheen loopt. Het is de plek waar Graaf Floris in 1254 werd gedoopt; de plek waar Leidenaren sinds 3 October 1574 dank zeggen voor het Ontzet van Leiden. De plek waar in 1575 de Universiteit Leiden werd opgericht. Maar ook de plek waar de grote Leidse koren, Ex Animo, Con Amore en het Toonkunstkoor, ieder jaar optreden en
www.hbk.nl
Leiden Katwijk Molenwerf 4 Andreasplein 14 T 071 - 514 20 45 T 071 - 407 61 44
Rijnsburg Rijnsburgerweg 100 T 071 - 405 16 16
Sassenheim Hoofdstraat 220 T 0252 - 229 646
waar de Matthäus Passion en het Weihnachts-Oratorium duizenden bezoekers trekken. Alle grote concerten en evenementen zullen voor langere tijd onmogelijk zijn door de noodzakelijke overheidsmaatregelen. Daarmee valt ons verdienvermogen, dat de basis is voor onze
Stichting Werk en Onderneming
continuïteit, weg. Uw steun is dan ook hard nodig.
Steunpilaar
CANTATEDIENSTEN
De pilaren van de Pieterskerk dragen het eeuwenoude
starters zzp’ers ondernemers kunstenaars flexwerkers
Leidse monument. Wij vragen u of ook u een steunpilaar wilt zijn voor de Pieterskerk Leiden. Uw gift draagt bij aan de instandhouding van het unieke monumentale erfgoed dat de Pieterskerk Leiden is. Uw naam komt op
Bedrijfsruimte Voor Starters Starterskortingen tot 50% Kortlopende contracten
www.werkenonderneming.nl
Gratis flexwerkplekken betaalbare vergader-, cursus- en coachruimtes
Bel 071 - 513 82 67
de donatiezuil of monumentale steunpilaar, als blijk van uw steun voor het monument.
De belastingdienst helpt ons Giften aan een goed doel met een (culturele) ANBI-status worden ondersteund door de Geefwet. De Stichting Pieterskerk Leiden heeft een culturele ANBI status (Algemeen Nut Beogende Instelling). Door de Geefwet kunt u een gedeelte van uw gift via uw belastingaangifte retour ontvangen. Meer informatie hierover kunt u vinden via: www.anbi.nl.
Wilt u Steunpilaar worden? De Framboos
De Olga
Kom naar een cantate van Bach uitgevoerd in de oorspronkelijke kerkdienstsetting Hooglandse Kerk & Pieterskerk Leiden
Bezoek ons | www.stichtingcantate.nl
Ir. Driessen
Voor meer informatie kunt u contact met ons opnemen (zie www.pieterskerk.com).
Haagweg 4
Tieleman & Dros
Pieter. 11
Een greep uit de namen die varianten of afgeleiden zijn van de naam Petrus Pieter, Peeks, Piet, Pernette, Boutros, Pjotr, Perry, Peta, Peterina, Peer, Pierre, Petra, Pit, Petrina, Petrosina, Pedro, Petroeska, Petronette, Petrouska, Petrusa, Pie, Peke, Pierina, Perez, Pita
IN 1121 WERD DE PIETERSKERK LEIDEN ALS GRAFELIJKE KAPEL GEWIJD. HET MONUMENT IS ZELFS OUDER DAN DE STAD, DIE ZIJ HAAR SLEUTELS GAF. IN DE NEGEN EEUWEN DIE SINDSDIEN ZIJN VERSTREKEN, GROEIDE DE PIETERSKERK LEIDEN UIT TOT HET BEELDBEPALENDE MONUMENT IN DE LEIDSE BINNENSTAD DAT ZIJ NU IS.
T
elkens bood het monument een belangrijke reflectie
moment worden opgepakt. Ondanks de crisis zal er toch
van de stad waar zij zich in bevond. Ook in het heden is
geprobeerd worden manieren te vinden om in elk geval
de Pieterskerk Leiden een centrale plek in het stadsleven
op een paar momenten in het jaar even stil te staan bij
voorbehouden en daarom biedt dit unieke jubileum ook
negen eeuwen historie. Zeker nu de tijden meer dan ooit
de kans om vooruit te kijken. Zowel naar de komende
vragen om adaptatie aan veranderende omstandigheden,
honderd jaar van de Pieterskerk Leiden, als naar het
is het goed om ook bewust te zijn van dat stevige
duizendjarig jubileum dat het monument wacht.
fundament.
Toen de Pieterskerk Leiden tijdens de middeleeuwen
Om te beginnen zal de Pieterskerk Leiden opnieuw aan drie
begon te groeien van een kleine kapel tot een grote
zijden van buitenaf worden aangelicht. Op dit moment ligt
stadskerk, groeide het met de stad mee. Toen en
de Pieterskerk Leiden 's avonds volledig in het donker, in
in de eeuwen daarna, werd het indrukwekkende
het hart van de stad. Na een jarenlang traject is het gelukt
bouwwerk figuurlijk gesproken gedragen door de
om in ons jubileumjaar, net als in de vorige eeuw het geval
stadsgemeenschap.
grote
was, de monumentale deuren weer in het licht te zetten.
veranderingen, waarvan de Beeldenstorm van 1566
Verder zal er in de loop van 2021 een tentoonstelling
natuurlijk de bekendste is. Wat er in het monument
worden samengesteld waarin het 900-jarige jubileum
plaatsvond, het gebruik, veranderde evenzeer. Toch, of
centraal zal staan. Daarnaast zijn er plannen om op
misschien wel door de vele, vele veranderingen, bleef het
29 juni, de dag van het hoogfeest van Petrus & Paulus,
een monument van en voor de stad.
Leidenaren met een naam geassocieerd met Petrus uit te
Het
interieur
onderging
nodigen. Hoe dat er precies uit zal zien, zal afhangen van
900 jaar Pieterskerk Leiden EEN BLIK TERUG EN EEN BLIK VOORUIT
Vooruitkijkend naar het duizendjarig jubileum ligt er een
de coronamaatregelen die op dat moment gelden. Op 11
geweldige opdracht, die al die eeuwen lang een constante
september is het de 900ste verjaardag van de Pieterskerk
factor is geweest: de instandhouding van het monument.
Leiden; deze dag delen wij graag met andere Leidse
Zorgvuldig en regulier onderhoud moet doorlopend
jarigen. Iedereen die op 11 september in Leiden geboren
kunnen plaatsvinden, zodat het monument telkens weer
is, is dan welkom voor koffie of thee met appeltaart. Via
zijn nieuwe plaats kan vinden in de stad, zoals het al
de social media en onze website (www.pieterskerk.com)
die eeuwen heeft gedaan. Er zijn al talloze ongelofelijke
houden wij u op de hoogte.
uitdagingen geweest voor de realisatie - en vooral de bekostiging - van deze opdracht. In de huidige tijd, waarin een ongekende crisis heerst, staat de Pieterskerk Leiden weer voor een nieuwe grote uitdaging. Opnieuw verandert er veel en ditmaal in een zeer kort tijdsbestek, alles met het doel om het monument en haar geschiedenis aan de komende generaties door te kunnen geven. 2021 zal met zekerheid geen jaar zijn zoals een 900-jarig jubileum eigenlijk gevierd dient te worden. Een feestje in coronatijd is een heel beperkt feestje, zoals vele bruidsparen en jubilarissen inmiddels weten. Wat wel of niet mogelijk is, zal van veel zaken afhangen waar nu nog geen zicht op is. Een aantal van de geplande feestelijke activiteiten zullen met zekerheid op een later
Maquette van Leiden met bovenin de Pieterskerk rond 1121. © Foto: Claudia Claas
Pieter. 12
Pieter. 13
Lugdunum Batavorum Anno 1670, Christiaan Hagen. Erfgoed Leiden en Omstreken.
De Pieterskerk Leiden als huiskamer van Leiden EEN PLEK TUSSEN WERK EN THUIS, ONTSPANNING EN PRODUCTIVITEIT
BIJ DE PIETERSKERK LEIDEN IS DOOR DE EEUWEN HEEN ALTIJD IN KANSEN GEDACHT. OOK NU, IN EEN TIJD VAN ONGEKENDE CRISIS, WORDT ER GEKEKEN NAAR WAT ER WÉL KAN. AL SNEL NADAT DE EERSTE LOCKDOWN VAN KRACHT WAS GEWORDEN, IS ER DAAROM EEN PLAN UITGEWERKT OM OPEN TE KUNNEN BLIJVEN IN TIJDEN VAN RESTRICTIES. IN DE NIEUWE OPENSTELLING ZAL DE PIETERSKERK LEIDEN NOG MEER INVULLING GEVEN AAN DE BIJNAAM DE HUISKAMER VAN LEIDEN TE ZIJN: EEN PLEK WAAR JE KUNT ONTSPANNEN, (NET)WERKEN EN EEN SIMPELE MAALTIJD KUNT BESTELLEN OF EEN BORREL KUNT DOEN MET VRIENDEN EN FAMILIE. In 2021 is de Pieterskerk Leiden al 900 jaar een plaats
Café De Pieter, of het monument bezichtigen tijdens
van ontmoeting in het centrum van Leiden en dat willen
museale openstellingen, of tot rust komen tijdens een
wij, juist nu, blijven. De ruimte en de ervaring die de
uitvoering van de Matthäus Passion. Zeker in de huidige
Pieterskerk Leiden biedt zal uniek zijn in de stad en heeft
coronatijden is er meer behoefte dan ooit om elkaar
voor ieder wat wils: een Museumcafé, een tentoonstelling
ongedwongen te kunnen blijven ontmoeten, nu zoveel
over de geschiedenis van de stad, een grote tafel om in
andere activiteiten en alledaagse dingen tijdelijk niet
te pluggen met je laptop en aan de slag te gaan, een
meer mogelijk zijn. Deze ideeën sluiten perfect aan bij
spelletjestafel, ruimte voor vergaderingen op 1,5 meter
de missie van de Pieterskerk Leiden: De Pieterskerk
in het koor én een schommel.
Leiden
wil
mensen
verbinden
&
inspireren
als
ontmoetingsplaats tussen verleden & toekomst. Goede
Overleven
gesprekken en ontmoetingen zijn de kern van de zaak.
Omdat het onderhoud van ons monument voor het
De Pieterskerk Leiden zal zodra de horeca weer open
overgrote gedeelte door de Pieterskerk Leiden zelf
mag dan ook voor een breed publiek open zijn. Een plek
wordt verdiend, was snelle actie geboden toen door de
om te leren, te ervaren, te werken, in kleine clubjes te
coronamaatregelen het traditionele verdienmodel bijna
vergaderen, vrienden te ontmoeten of gewoon om rustig
volledig wegviel. Alles werd in het werk gesteld om een
te zitten en te genieten van de bijzondere ambiance.
model te creëren, waarbij de maatschappelijke en financiële
Kortom, een huiskamer en een plek waar men hopelijk
schade kon worden geminimaliseerd en de Pieterskerk
vaker terug wil komen.
Leiden deze crisis zo goed als mogelijk kon overleven en tegelijkertijd de werkzaamheden rond het onderhoud
De tijdelijke nieuwe bedrijfsvoering
zo volledig als mogelijk door konden blijven gaan.
Waar anders vele jaren nodig zijn om een nieuwe bedrijfsvoering te implementeren, was het nu een
Door de tijdelijk vernieuwde openstelling zoals die aan
kwestie van maanden om plannen te ontwikkelen en
het begin van de crisis is bedacht, hoopt de Pieterskerk
uit te voeren: als eerste het maken van een eerste
Leiden een zogenaamde Third Place te worden. Wellicht
tentoonstelling, getiteld De Verdwenen Stad en als
heeft u wel eens eerder van de term gehoord, of
tweede het inrichten van een Museumcafé. Er is veel
misschien is dit de eerste keer. De gedachte erachter zal
aandacht besteed aan de ontwerpfase en tegelijkertijd
u echter ongetwijfeld bekend voorkomen. Het concept
in hoog tempo gewerkt om klaar te zijn voor een periode
bestaat al tientallen jaren en komt voort uit de moderne
van wisselende maatregelen, naar gelang de pieken en
gedachtevorming over het openbare leven in de stedelijke
dalen van het aantal coronabesmettingen in Nederland.
omgeving; zo werden bibliotheken samengevoegd met culturele centra en werden overdag cafés geopend in de
Al in 2018 waren er gesprekken begonnen voor het
foyers van theater- en concertzalen.
maken van een zomertentoonstelling in 2022. Daarvoor was er al contact gelegd voor samenwerking met Erfgoed
© Foto: Mike van Bemmelen
Bij de Pieterskerk Leiden liep het een en ander al
Leiden en Omstreken. Als centrale archiefinstelling in
‘door elkaar’; zo kon je al rustig een krantje lezen in
de regio beschikken zij over een schat aan informatie
Pieter. 15
en materialen, maar ontbreekt het in het algemeen aan de ruimte om uitgebreidere tentoonstellingen te organiseren. De Pieterskerk Leiden heeft als centraal gelegen monument een uitstekende locatie, een nationale uitstraling en een sterke band met stad en regio, om deze materialen tentoon te stellen. De tijdelijke nieuwe bedrijfsvoering bracht alles in een stroomversnelling met een fantastische eerste tentoonstelling als resultaat.
De tentoonstelling De Verdwenen Stad De tentoonstelling met de titel De Verdwenen Stad toont foto’s van de 19e-eeuwse Leidse fotograaf Jan Goedeljee (1824-1905), die talloze werken naliet die een stadsbeeld laten zien dat vandaag de dag nauwelijks meer te herkennen is. Hier zijn alle verdwenen stadspoorten, grachten, panden, fabrieken en markten, zelfs het oude station nog te zien; de foto’s zullen menig Leidenaar verbazen, over hoe hun stad in anderhalve eeuw tijd is veranderd. Naast de foto’s van Goedeljee zijn ter vergelijking foto’s van de hedendaagse situatie geplaatst, gemaakt door fotografe Claudia Claas. Als bonus hierop ontwikkelt de Pieterskerk Leiden drie stadswandelingen in de izi.TRAVEL app, waarmee bezoekers op ontdekkingstocht kunnen langs de verdwenen plekken in de stad. In een speciaal artikel in deze 3e editie van de Pieter, kunt u meer lezen over het leven van Jan Goedeljee.
Het Museumcafé Café Pieter, dat dienst deed als ingang tot het monument en als museumcafé, voldeed als gevolg van de coronamaatregelen niet aan de 1,5 meter richtlijnen, die naar verwachting ook nog tot diep in 2021 zullen gelden. Om die reden werd besloten het museumcafé te verplaatsen naar het schip en de aangrenzende
Tentoonstelling Jan Goedeljee. © Foto: Claudia Claas
beuken. Daar kan met veel gemak zelfs 2 meter afstand tussen tafels worden geboden. In het midden van het schip is de grote schommel teruggekeerd, die
komt ook nu van pas: gastvrij en enthousiast bezoekers
ook voor het nieuwe bedrijfsmodel van toegevoegde
ook bij Open Monumentendagen en tijdens de aangepaste openstelling in de
ontvangen. Daarnaast bleken eerdere opleidingen en
waarde. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het installeren
zomer gehangen heeft. Bij deze gelegenheden bleek de schommel altijd weer
werkervaring goed aan te sluiten bij de nieuwe ideeën. Zo
van
een groot succes, bij jong én…jong van geest. Verder staat er een spelletjestafel
was de huidige bedrijfsleider van de Pieterskerk Leiden in
warmtegordijnen bij de monumentale in- en uitgang, en
waarop Mens-erger-je-niet gespeeld kan worden, is er een grote leestafel
zijn jongere jaren chef in de betere restaurants, heeft de
het opzetten van informatieschermen door middel van
waaraan gewerkt kan worden, zijn er comfortabele fauteuils en een driezitsbank,
directeur een eigen cateringbedrijfje gehad en heeft een
een zogenaamd narrowcasting netwerk.
enkele en dubbele tafels en zelfs twee uitermate gerieflijke hangmatten. In
collega van sales hogere hotelschool gedaan. Kortom,
het midden van het schip is ook ruimte om een klein podium op te bouwen,
ervaring genoeg in huis om ook deze bijzondere switch
Voor de Pieterskerk Proloog waren al toekenningen
voor muzikale acts. In het hele monument is goede wifi beschikbaar, op hoge
te kunnen maken. Kijkt u daarom vooral niet raar op
gedaan in de fondsenwerving. In nauw overleg met
snelheid. En op de achtergrond klinkt rustige, ontspannen jazzmuziek.
als op enig moment uw koffie wordt ingelopen door de
de toekennende fondsen kon de bestemming worden
conservator, die en passant al uw historische vragen kan
vervroegd naar het nieuwe project. Daarnaast is er
beantwoorden.
direct na de openstelling van het Kickstart Cultuurfonds
Eind oktober waren twee testdagen gepland, om de logistiek van het museumcafe te kunnen testen en dat was een succes. Na wat laatste aanpassingen zou de Pieterskerk Leiden in de tweede week van november open gaan, totdat drie
beveiligingscamera’s
voor
tentoonstellingen,
- een samenwerkingsverband van grote cultuurfondsen
Dankbaar
in het kader van corona - een aanvraag ingediend als
Deze nieuwe opzet kon in delen aansluiten bij een eerder
museum, die volledig werd toegekend. Daarnaast werd
gelanceerd project voor de opschaling van de museale
een monumentenlening toegekend vanuit het ministerie.
faciliteiten van de Pieterskerk Leiden, dat onder de
Weliswaar een bedrag dat - onder gunstige condities -
noemer Pieterskerk Proloog was ontstaan. Hiervoor zou
moet worden terugbetaald, maar wel een bedrag dat
een informatie- en ontvangstruimte ingericht worden
zorgt dat de liquiditeit stabiel is. De hulp van vele kanten
Het kleine vaste team van de Pieterskerk Leiden is op dit moment voor een
Stichting Vrienden van
bij de ingang op Kloksteeg 16, maar in het tijdperk van
maakt het mogelijk om snel aan de slag te kunnen gaan en
groot deel hun reguliere werk kwijt, door het wegvallen van de evenementen
de Pieterskerk Leiden
de 1,5 meter was deze opzet niet langer een optie. Een
daarvoor is de Pieterskerk Leiden enorm dankbaar.
en het tekort aan financiële middelen. Maar waar men altijd al goed in was,
aantal belangrijke aspecten van dit plan zijn echter
dagen na de laatste testdag de meest recente lockdown werd afgekondigd. Nu is het wachten op betere tijden: zodra de horeca weer aan de slag mag, worden ook de poorten van de Leidse Pieterskerk weer geopend.
Gastvrije ontvangst
Orde van St. Pieter
Tentoonstelling Jan Goedeljee. © Foto's: Claudia Claas
Pieter. 16
Pieter. 17
grafisch ontwerp + fotografie + illustratie
WANNEER TEKST EN BEELD ELKAAR ONTMOETEN ZORGT DE VORM ERVOOR DAT ZE ELKAAR VERSTERKEN
Drukwerk, Print, Kopie DRUKKERIJ
+• • • •
TR GEBO OUW- & Besta ORTE kaa rte an en eig de collec n tie Ook O en ontwe s rp. ud H ollan ds!
Briefpapier, Visitekaartjes, Enveloppen Geboorte- & trouwkaarten Flyers en brochures Boekjes, Scripties, Proefschriften
• Print, Kopie, Plot, Scan • in zwart en kleur • A4/A3 en groot formaat • Bouwtekeningen • Congresposters • Afwerken en inbinden
Pieterskerk Leiden
+
REPRO
WWW.VAL E T TI.N L AL MEER DAN 115 JAAR HET ADRES VOOR UW DRUK- EN REPROWERK
Vliet 4a-6 2311 RE Leiden Telefoon: 071 - 512 08 15 info@drukkerijvanderlinden www.drukkerijvanderlinden.nl
DRINKING OUT OF THE BOX! Wist je dat wij naast hele mooie wijnen in de winkel vanaf nu ook maandelijks 2 verschillende wijnboxen aanbieden waarmee je eenvoudig je eigen kleinschalige thuiswijnproeverij kunt houden?
Leer meer over de diverse wijnen en proef de verschillende stijlen vanuit jouw veilige thuisomgeving.
Henri Bloem Wijnbox vanaf € 54,(geschikt voor 1-6 personen)
Wat zit er allemaal in? • 6 flessen wijn • Uitgebreide wijn- en spijstips • Uitleg & instructies: proeven als een pro • Diverse kortingsbonnen van Leidse Locals • Bovendien in elke box een leuke verrassing! Vraag ernaar in de winkel: Levendaal 96-98 Leiden of mail voor meer info naar: leiden@henribloem.nl
Professionals in direct marketing & more mailing printing data-entry fulfillment
Promail Heerenweg 6-A1, 2222 AM Katwijk t (071) 401 54 60 f (071) 403 41 02 e info@promail.nl i www.promail.nl
Voor de opening: houd onze sociale media en de website (www.pieterskerk.com) in de gaten
Goedeljee, de Pieterskerk en Leiden EEN 19E-EEUWSE FOTOGRAAF EN ZIJN STAD
E
“EEN TYPISCHE PERSOONLIJKHEID, EEN LEIDENAAR OP ENDE EN DAARDOOR POPULAIR ALS SLECHTS WEINIGEN”, ZO WERD JAN GOEDELJEE (1824-1905) OMSCHREVEN IN DE OPENINGSREGELS VAN ZIJN OVERLIJDENSBERICHT IN HET LEIDSCH DAGBLAD, OP 16 OKTOBER 1905. EEN LEVEN LANG WAS GOEDELJEE INNIG VERBONDEN MET HET LEIDSE STADSLEVEN EN ZEER ACTIEF IN HET VERENIGINGSLEVEN. ALS EEN VAN DE EERSTE FOTOGRAFEN IN DE STAD BOUWDE HIJ EEN LANGE CARRIÈRE OP, DIE HEM VEEL BEKENDHEID OPLEVERDE. ZIJN MAATSCHAPPELIJKE INZET DROEG DAAR DES TE MEER AAN BIJ.
Vrijwel elke Leidenaar zal in de tweede helft van
nagemaakte neoclassicistische zuil met een urn erop
de 19e eeuw wel eens zijn naam voorbij hebben
in de hoek. Het zijn, kortom, niet de attributen van een
zien
beginnende amateurfotograaf. Bovendien geeft het feit
komen:
hetzij
als
fotograaf,
boekbinder,
begrafenisondernemer, lid van de Leidse Schutterij,
dat zijn zoon Johannes de
president
en
foto maakte de indruk dat
Genoegen’, of als medeoprichter van de 3 October
Jan al bekwaam genoeg was
Vereeniging. Tegenwoordig is hij het meest bekend
in het vak, om zijn zoon de
om zijn uitgebreide en gedetailleerde stadsfotografie,
fijne kneepjes bij te brengen.
evenals de vele portretten die men bij hem in zijn atelier
De compositie - die ietwat
liet maken. Dankzij Goedeljee geldt Leiden als een
scheef is en ook delen buiten
van de beste fotografisch gedocumenteerde steden
het decor om laat zien - lijkt erop te wijzen dat de jonge
in Nederland. En natuurlijk figureerde de Pieterskerk
Goedeljee zich nog aan het begin van het traject bevond.
van
de
werkliedenvereniging
‘Nut
Leiden als oudste stadskerk regelmatig in zijn werk. Het is niet bekend hoe of van wie Goedeljee het
Het pad naar de fotografie
vak leerde. Er waren al fotografen in Leiden die een
Jan Goedeljee wordt geboren op 24 augustus 1824 - ongeveer een maand voor het 250-jarig jubileum van het Leids Ontzet - als zoon van de Leidse boekbinder Nicolaas Goedeljee en Antje Richter. Op zijn vierentwintigste trouwt hij met Sara Catharina Wagemans en het echtpaar koopt een huis aan de Papengracht in Leiden. Op dat moment werkt Goedeljee net als zijn vader als boekbinder. Het zou echter nog jaren duren voordat Goedeljee zich officieel registreerde als fotograaf, rond 1865. Ruim voor die tijd is echter al duidelijk dat Goedeljee zich in zijn eigen atelier bekwaamt in het vak en de kunst van de fotografie. Zo is er een portretfoto van Goedeljee zelf uit 1861 bewaard gebleven, gemaakt door zijn destijds twaalfjarige zoon Johannes Goedeljee. Op de foto staat Goedeljee in een uniform van de Nationale Militie (of vermoedelijk de Leidse Schutterij), met geweer en al. De foto is overduidelijk genomen in een ingericht fotografie-atelier: er hangt een geschilderde achtergrond, er ligt een mooi kleed en er staat een
Jan GoedelJee. Pieterskerk 3e eeuwfeest Universiteit Leiden, 1875. Erfgoed Leiden en Omstreken
Portret Jan Goedeljee, Johannes Goedeljee, 1861. Collectie De Lakenhal
Pieter. 21
© Foto: Claudia Claas
Op de foto’s zijn de grote tribunes te zien, die speciaal
In zijn eerder aangehaalde overlijdensbericht in het
broers had overleefd, waardoor de koning uiteindelijk
voor deze gelegenheid waren opgebouwd. Goedeljee
Leidsch Dagblad, van 16 oktober 1905, werd zijn
werd opgevolgd door zijn dochter Wilhelmina. Goedeljee
maakte zowel foto’s van de lege tribunes vooraf, als
maatschappelijke inzet als volgt omschreven: En als hij
sr. overleed in 1905, waarna zijn zoon in 1910 failliet ging
tijdens de plechtigheid zelf, waarop een afgeladen
zijn hart aan een zaak gaf, dan deed hij het ook voorgoed.
te midden van de toegenomen concurrentie in Leiden.
vol monument te zien is. Bovenaan de toen nog
Het nieuws geraakte er bij hem niet af, integendeel zijn
Goedeljee jr. overleed in 1921.
witgepleisterde
geplaatst,
toewijding nam voortdurend toe. Zoo kon hij in vele functiën,
waarbij vooral de Amerikaanse vlag er visueel tussenuit
die hij bekleedde, wijzen op een langen staat van dienst.
springt. De foto’s van de lege tribunes zijn aanmerkelijk
Had men hem eenmaal in het bestuur van een of andere
scherper, dan de foto van de volle Pieterskerk Leiden.
vereeniging, was hij na ernstig beraad er toe overgegaan zijn
Het is hierdoor goed te zien dat de fotografie nog
schouders ergens onder te zetten, dan liet hij niet af er zich
niet op beweging was toegespitst. Men was zich daar
ten volle aan te geven en men hield hem vast, wetend dat,
goed van bewust, want er werd ook een gedenkboek
wat aan zijn zorg was toevertrouwd, in goede handen zat.
pilaren
waren
vlaggen
met prenten van het eeuwfeest gemaakt. De eerste
Het familiebedrijf
Een Leidenaar op ende
van de plechtigheid in de Pieterskerk Leiden, vanuit
In 1877 kocht Goedeljee het pand aan Hogewoerd 160,
In zijn eigen tijd had Goedeljee vooral bekendgestaan
een tegenovergestelde standplaats ten opzichte van
waar hij een grote nieuwe studio kon inrichten. Zijn zoon
als een actieve en gewaardeerde deelnemer aan het
de foto’s van Goedeljee. Hoewel de fotografie van
Johannes, die inmiddels ook professioneel fotograaf was,
maatschappelijk leven, maar vandaag de dag viert
Goedeljee inmiddels overduidelijk breed bekend was
verhuisde met zijn vrouw naar de Hogewoerd en een
men zijn fotografische nalatenschap het meest. In een
in de stad, hadden de oude beeldtechnieken in 1875
jaar later trok Goedeljee sr. bij hen in. Hier begon een
beschouwing van zijn werk uit 1985 prees een moderne
vooralsnog een streepje op hem voor.
jarenlange samenwerking met zijn zoon, die zo nauw was
fotograaf Goedeljee om zijn vakmanschap, liefdevolle
duizend
Jan Goedeljee. Pieterskerk te midden van de Pieterskerkwijk, 1861. Erfgoed Leiden en
oudere techniek gebruikten (het daguerreotype), maar
Omstreken.
Goedeljee beschikte over nieuwere materialen en methoden. Het is daarom zeer waarschijnlijk dat hij autodidact was. En niet de eerste de beste: in 1866 gaf hij een album uit met foto’s van de Leidse Hortus Botanicus, waarin zijn talent en vakmanschap al terug te zien zijn. De combinatie van boekbinder en fotograaf was overigens een uitermate gunstige, omdat hij zijn eigen uitgaven kon verzorgen en verkopen. Naast zijn enorme
productiviteit
en vakmanschap zullen deze eigen publicaties ongetwijfeld bijgedragen
hebben aan
zijn
succes, ook ten opzichte van zijn Leidse tijd- en vakgenoten, die er zeker wel waren (denk bijvoorbeeld aan Israël Kiek, de naamgever van ‘het kiekje’).
Foto’s van het derde eeuwfeest van de Universiteit Leiden Aan de werkdrift van Goedeljee zijn ook de overlevering van een aantal van de vroegste foto’s van de Pieterskerk Leiden te danken. Het mooiste voorbeeld is waarschijnlijk de reeks foto’s die hij maakte van het interieur ten tijde van het derde eeuwfeest van de Universiteit Leiden in 1875. In het Leidsch Dagblad stond op 15 februari 1875, een week na de plechtigheid: ...de photographieën, die door den heer Goedeljee van de Pieterskerk zijn vervaardigd, verdienen bijzondere aanbeveling.
intekenaars
ontvingen
een
kleurenprent
dat het bij sommige foto’s moeilijk is vast te stellen wie
aandacht en zijn waardevolle bijdrage aan de historische
Een maatschappelijke duizendpoot
van hen de maker is. Vanaf 1879 mocht Goedeljee zich
documentatie van de stad.
Waar Goedeljee nu vrijwel uitsluitend als fotograaf
hoffotograaf noemen, omdat hij een aanstelling kreeg
herinnerd wordt, zal hij in zijn eigen tijd minstens
als fotograaf voor kroonprins Alexander. Deze derde
Als deze twee aspecten van zijn leven naast elkaar
zoveel
zijn
zoon van koning Willem III zou echter zes jaar voor zijn
worden gezet valt op: Goedeljee heeft in bijna alles wat
grote maatschappelijke activiteit. Zo werd hij in 1864
vader komen te overlijden, nadat hij zijn twee oudere
hij deed zijn leven gewijd aan de stad waar hij van hield.
bekendheid
hebben
genoten
dankzij
benoemd tot commissielid van de ‘Volksvoorlezingen’ van de Leidse afdeling van de Maatschappij tot nut van het Algemeen. De commissie organiseerde een tentoonstelling van voorwerpen, die werklieden in hun vrije tijd hadden gemaakt en waar Goedeljee - officieel alleen nog boekbinder - tussen stond met een aantal foto’s.
FOTOTENTOONSTELLING
PIETERSKERK LEIDEN
Ook
werd
hij
in
1866
medeoprichter
van
de
arbeidersvereniging Nut en genoegen, waarvan hij jarenlang
bestuurslid
bleef.
Samen
met
andere
DE VERDWENEN STAD JAN GOEDELJEE
Bezoek de tentoonstelling De Verdwenen Stad De Pieterskerk Leiden en Erfgoed Leiden en Omstreken presenteren de tentoonstelling De
arbeidersverenigingen waren zij zeer actief in de
Verdwenen Stad, waarin de stadsfotografie van Jan Goedeljee van het 19e-eeuwse Leiden
organisatie van het 300-jarig jubileum van het Leids
centraal staat. Zijn foto’s worden vergezeld door recente foto’s van Leiden van fotografe
Ontzet in 1874. Als grote aanjager hiervan kreeg
Claudia Claas, zodat de stad van toen en de stad van nu met elkaar vergeleken kunnen
Goedeljee een bijzondere stoel cadeau, waar in de
worden. Zo worden de talloze veranderingen in de afgelopen 150 jaar zichtbaar en komt
hoofdsteun een zilveren inscriptie met zijn verdiensten
‘de verdwenen stad’ weer prominent in beeld.
verstopt zat. Door een speciaal mechanisme schoot de plaquette boven de rugleuning uit. Tussen 1873 en 1884
Zodra de coronamaatregelen het toelaten zullen de tentoonstelling en het museumcafé
zat hij vervolgens in de commissie die het standbeeld
gelijktijdig toegankelijk zijn van ma t/m zo 11.00-20.00 uur. De ingang is via het zuidportaal
voor Van der Werff zou realiseren, in wat nu bekendstaat
van het monument, aan de Kloksteeg. Houdt u hiervoor onze sociale media en website
als het Van der Werfpark, maar destijds bekend stond
(www.pieterskerk.com) in de gaten.
als de Ruïne. In 1886 werd Goedeljee penningmeester van de nieuwe 3 October Vereeniging.
Pieter. 22
Pieter. 23
H
et bijzondere aan hun werken was vooral hun focus
op het maken van waarheidsgetrouwe afbeeldingen van de vele objecten in het monument. De volledigheid van hun werken werd pas relatief recent overtroffen, door de uitgebreide fotografische documentatie rondom de grote restauraties van de Pieterskerk Leiden, onder het beheer van de stichting. Buchelius publiceerde zijn Inscriptiones monumentaque in templis et monasteriis Belgicis inventa in 1625. Zoals de titel suggereert omvat dit naslagwerk ook andere bouwwerken dan de Pieterskerk Leiden; Buchelius ging kerken en kloosters af door heel de Nederlanden. Hij legde zich vooral toe op de vele wapenschilden van adellijke families, die overal in de kerken en kloosters te zien waren. Daarbij tekende hij ook de wapens in de glasin-lood ramen na, waardoor er ten dele ook bekend is wat er in de verdwenen ramen van de Pieterskerk Leiden heeft gestaan. Kneppelhout publiceerde zijn Gedenkteekenen in de Pieterskerk te Leyden in 1864; in tegenstelling tot Buchelius nam hij uitsluitend de Pieterskerk Leiden tot onderwerp. Nog meer dan Buchelius, die ruim na de Beeldenstorm
TWEE HISTORISCHE WEERGAVEN VAN HET INTERIEUR
De Pieterskerk Leiden opgetekend HET INTERIEUR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN SPREEKT AL EEUWEN TOT DE VERBEELDING. IN DE LOOP DER TIJD IS ER VEEL VERANDERD EN MEN WAS ZICH DAAR ALTIJD AL VAN BEWUST. DAAROM IS ER VEEL UIT DE PIETERSKERK LEIDEN GEDOCUMENTEERD EN ONDERZOCHT. TWEE HISTORISCHE INVENTARISSEN SPRINGEN ER MET KOP EN SCHOUDER BOVENUIT: DIE VAN ARNOLD BUCHELIUS
van 1566 publiceerde, was het Kneppelhout te doen om het bewaren van kennis over wat in zijn ogen verdwijnende objecten
waren.
De
‘gelijkmaking’ van 1795, waarbij vele verwijzingen naar adel en regenten uit de Nederlandse kerken waren verwijderd, was hem een gruwel. Ook zijn eigen tijd stemde hem uitermate bezorgd over het verdwijnende historische landschap. Door een zo compleet mogelijke inventaris van de Pieterskerk Leiden te publiceren, wilde hij voorkomen dat objecten in de vergetelheid zouden verdwijnen. Wanneer de twee werken naast elkaar worden gelegd valt op dat er ook veel behouden is gebleven en dat de twee auteurs soms met andere ogen naar dezelfde objecten keken. In dit beeldartikel ziet u de verschillen tussen een 17e-eeuwse en een 19e-eeuwse blik.
Boven links: Buchelius. Grafzerk Van Boschuysen.
UIT 1625 EN JONKHEER K.J.F.C. KNEPPELHOUT VAN STERKENBURG UIT 1864.
Boven rechts: Buchelius. Glas-in-lood raam, folio 75. Collectie Univeristeit Utrecht. Onder links: Kneppelhout. Grafzerk Van Boschuysen. Onder rechts: Kneppelhout. Epitaaf Nicolaas Stochius.
Kneppelhout. Epitaaf Rembertus Dodonaeus
Pieter. Pieter.2424
Pieter. 25
TERUGBLIK OP HET HERDENKINGSJAAR VAN LEIDEN400
2020: De Pieterskerk Leiden en het Pilgrimjaar
D
it jaar is het 400 jaar geleden dat de Mayflower naar Amerika voer, met aan
boord de Pilgrims. Om deze herdenking vorm te geven is in Leiden onder de naam Leiden400 een alliantie tussen Erfgoed Leiden en omstreken, Museum De Lakenhal, Leiden Marketing en de Pieterskerk Leiden ontstaan. Deze gedeelde geschiedenis werd vormgegeven met partners in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Wampanoag Nation. Een historische gebeurtenis van 400 jaar geleden, die ook in de context van deze moderne tijd uniek, urgent en relevant is. De stuurgroep formuleert dat als volgt, namelijk dat:
het een unieke herdenking is: het verbindt onze lokale geschiedenis aan een wereldberoemd verhaal.
het een urgente herdenking is: we staan voor het eerst stil bij de desastreuze
het een relevante herdenking is: de thema’s van het verhaal resoneren in het
consequenties voor de oorspronkelijke bewoners van Amerika. hier en nu. Migratie, vrijheid, tolerantie. Sinds de eerste connectie vijf á zes jaar geleden door de Pieterskerk Leiden werd gelegd, onderhoudt Leiden nauwe banden met de internationale partners om een herdenkingsprogramma vorm te geven op het gebied van cultuur, maatschappij, educatie, wetenschap en erfgoed toerisme. In de aanloop naar 2020 werden Leiden en de Pieterskerk Leiden al druk bezocht en in de eerste weken van 2020 was het herdenkingsjaar al in volle gang, toen de corona pandemie uitbrak. Vervolgens liep alles anders dan gepland. Fysieke uitwisselingen bleken al snel onmogelijk en heel even leek het herdenkingsjaar volledig in het water te vallen. Toch bleek al snel dat wonderlijk genoeg er voor Leiden ook grote voordelen waren. In de Verenigde Staten en Engeland werd bijna het volledige programma verplaatst naar 2021. Leiden koos bewust een ander pad en boog een aantal projecten om naar een digitale uitvoering: de officiële opening,
HOEWEL HET PILGRIMJAAR ER ZOALS VELE ANDERE PUBLIEKSEVENEMENTEN ANDERS UIT IS KOMEN TE ZIEN IN HET CRISISJAAR 2020, ZIJN ER MEERDERE BIJZONDERE HOOGTEPUNTEN TE VIEREN. DOOR DE UITGEBREIDE VOORBEREIDINGEN ZIJN ER BOVENDIEN VERBANDEN GELEGD, DIE NOG JARENLANG ZULLEN VOORTDUREN. OOK DE PIETERSKERK LEIDEN HEEFT UITERAARD IN DE SCHIJNWERPERS GESTAAN IN DEZE
de academische conferentie, de educatie-uitwisselingen en de presentatie van de nieuwe 3D erfgoedroute tussen Leiden en Delfshaven, werden allen digitaal gepresenteerd. De officiële Leidse digitale opening werd een vier uur durende live productie, die maar liefst 150.000 mensen van over de hele wereld heeft bereikt. De opnames werden gemaakt in de eerste lockdown, in een zo goed als lege stad op een koude, maar prachtig zonnige dag. Via een Engelstalige livestream op YouTube, Instagram en 14 verschillende internationale Facebook-accounts werden kijkers 3,5 uur lang
ALTERNATIEVE HERDENKING VAN HET PILGRIMJAAR, GEORGANISEERD DOOR LEIDEN400.
Doopkapel van de Pieterskerk Leiden. © Foto: Kees Hummel
Pieter. 26
Pieter. 27
Eerste publieke dienst Pilgrims in Amerika, 1621, naar Johann Georg Schwartze, 1814-1874. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
craftmanship Zo kwamen er 50 wetenschappers van over de hele
Tip:
wereld 3 dagen lang digitaal samen op het academische congres over de Pilgrims, georganiseerd vanuit de
sound www.elbertse.com craftmanship
mikevanbemmelen fotograaf & filmmaker
www.elbertse.com
Universiteit Leiden; werken vanaf dit jaar Leidse scholieren samen met scholieren uit de Verenigde Staten aan een
Naast het inhoudelijke programma kan
internationale challenge tijdens een tweejarige online
in de Pieterskerk Leiden bovendien de
uitwisseling; opende Leiden samen met Rotterdam en
Mayflower Escaperoom gespeeld worden,
de Provincie Zuid-Holland een gloednieuwe 3D erfgoed
die gebouwd is rond het thema van de
route van Leiden naar Delfshaven, waar we 400 jaar terug
Pilgrimgeschiedenis. Via de social media
in de tijd kunnen kijken met behulp van ieders telefoon;
en de website van de Pieterskerk Leiden
zijn er nieuwe digitale reconstructies van belangrijke
(www.pieterskerk.com) houden wij u op de
Leidse gebouwen uit de 17e eeuw gemaakt; werd er een
hoogte wanneer deze weer toegankelijk is.
online publieksevent samen met het Museum of Fine Arts in Boston gepresenteerd, om de link tussen Leiden en Boston te onderzoeken, en werd er samen met de 3 October Vereeniging een mooie online Pilgrimwandeling gemaakt. Deze activiteiten zorgden ervoor dat Leiden, mogelijk zelfs nog meer dan tijdens het reguliere programma,
www.mikevanbemmelen.nl
aandacht kreeg van nationale en internationale pers.
100 jaar toonaangevend
De Pieterskerk Leiden is dit jaar bezocht en genoemd door The New York Times, Boston Globe, NBC, de
l thuis aan het erskerk Leiden. aken voor jullie enda in de gaten heb iets nieuws
Tarragona, kathedraal – nieuwbouw 2013 in orgelkast uit 1563
artikelen in gespecialiseerde ‘erfgoed’ media, waaronder de American Ancestors & Mayflower Quarterly Magazine. Vanzelfsprekend was er ook in de regionale en lokale pers veel aandacht. Conservator Ward Hoskens en directeur-bestuurder Frieke
Hurkmans
hebben
iedereen
rondgeleid
langs de plaatsen in het monument, waar normaal gesproken vele Amerikaanse toeristen zich vergapen
© Foto: Mike van Bemmelen
aan
de
authenticiteit
en
tastbaarheid
van
de
Pilgrimgeschiedenis. Het hoogtepunt van deze rondgang is altijd de doopkapel van de Pieterskerk Leiden, waar meegenomen op een stadswandeling op afstand, dwars
een grote gedenksteen de oorspronkelijke begraafplaats
door de historische binnenstad en langs plaatsen
markeert van John Robinson (1576-1625): de leider
ayflowerescaperoom.nl van
belang voor de Pilgrimgeschiedenis. Hierdoor
van de Pilgrimgemeenschap in Leiden. Ook kon de
konden Amerikanen en Engelsen die van plan waren
permanente tentoonstelling over de Pilgrimgeschiedenis
geweest naar Leiden af te reizen, op afstand toch een
in de doopkapel getoond worden en kwamen er andere
goede indruk krijgen van wat er in Leiden te zien is.
onderwerpen met een Amerikaanse connectie aan
De livestream maakte internationaal zoveel indruk, dat
bod, zoals de verhalen van Jean Luzac (1746-1807) en
deze is genomineerd voor de prestigieuze International
Thanksgiving.
Travel & Tourism Awards. Maar Leiden is nog niet klaar. 2020 was een kick-off jaar Dankzij het succes van de online opening hebben we
om de belangrijke thema’s van dit herdenkingsjaar te
meer evenementen naar het digitale domein verplaatst.
lanceren. Via de website van Leiden400 is te volgen wat er nog meer op stapel staat.
Pieter. 28
Oceanië 4 – 6014 DB Ittervoort (NL) E info@verschuerenorgelbouw.nl
T 00 31 (0) 475 491882 I www.verschuerenorgelbouw.nl
Leiden, Pieterskerk – restauratie 1998 / groot onderhoud 2017
Trouw, NRC en KLM magazine. Ook verschenen er
D
HET ONDERHOUD VAN DE PIETERSKERK LEIDEN IN 2020
it geldt ook voor het onderhoud aan het monument:
dit moet zoveel mogelijk door kunnen blijven gaan. De
De noodzaak van continuïteit
realisatie van een nieuwe bedrijfsvoering - waarover u elders in deze editie van de Pieter meer kunt lezen - is cruciaal om de noodzakelijke inkomsten hiervoor te genereren, nu de reguliere activiteiten niet langer kunnen plaatsvinden. Want uitgesteld onderhoud betekent een exponentiële toename van onderhoudskosten in de toekomst. Gedurende het hele jaar heeft er daarom onderhoud plaatsgevonden in de Pieterskerk Leiden en zijn álle noodzakelijke keuringen volgens schema uitgevoerd.
Een voortvarende start
TE MIDDEN VAN DE NOODZAKELIJKE BEPERKINGEN DOOR DE CORONAMAATREGELEN IS
Begin dit jaar ging de Pieterskerk Leiden een regulier,
HET CENTRALE DOEL VAN DE PIETERSKERK LEIDEN HET WAARBORGEN VAN CONTINUÏTEIT.
strak gepland onderhoudsjaar tegemoet. Het feit dat de bedrijfsvoering zowel in 2018 en 2019 budgetneutraal
HIERBIJ GAAT HET ONDER MEER OM HET BEHOUD VAN BESTAANDE KENNIS, EXPERTISE
was afgesloten, was een steun in de rug en er waren
EN SAMENWERKINGEN, OM HET MONUMENT ZORGVULDIG EN VERANTWOORD OVER TE
voorbereidende werkzaamheden gestart voor een aantal
KUNNEN DRAGEN AAN TOEKOMSTIGE GENERATIES.
preventieve onderhoudsproject stond reeds gepland: het
middelgrote onderhoudsprojecten. Het eerste grote reinigen van de hoge en lage kappen, boven de gewelven van het monument. Achteraf bezien is het gunstig geweest
Pieter. 30
Pieter. 31
Schoonmaken hoge en lage kappen. © Foto: Mike van Bemmelen
dat dit project gepland stond voor in januari, omdat
de kansels en de epitafen, volledig stofvrij gemaakt. Eind
het in de gangbare jaarplanning een rustige periode
februari vond er periodiek onderhoud plaats aan het
is qua evenementen en dus een ideale tijd voor groter
aspiratiedetectiesysteem van het monument. Daarmee
onderhoud.
kan in een uiterst vroeg stadium brand worden gedetecteerd, dus een goed functionerend systeem is
Het specialistische bedrijf Hein Facility heeft over een
absoluut cruciaal. Het gaat ook hierbij om substantiële
periode van ruim twee weken elke hoek en elke balk
onderhoudskosten. In januari was nog een ploeg van de
in de kappen gereinigd. Hierbij gaat het hoofdzakelijk
Brandweer Hollands-Midden langsgekomen voor een
om het verwijderen van stof; dat
externe training in de Pieterskerk Leiden, om kennis
klinkt
spannend,
te nemen van de situatie in een groot monumentaal
maar het is uitermate belangrijk
wellicht
niet
bouwwerk. Het is voor de Pieterskerk Leiden een eer
dat dit elke paar jaar gebeurt. Het
om twee keer per jaar onderdeel uit te mogen maken
gaat namelijk om bijzonder grote
van de training van het Leidse brandweerkorps. Voor
ruimtes, die relatief weinig bezocht
hen is het leerzaam en nuttig om te mogen trainen in
of gebruikt worden. Ze worden
ons monument.
vrijwel uitsluitend gebruikt voor onderhoud en het beheren van
Daarnaast werd zoals ieder jaar de volledige zerkenvloer
bekabeling. Over langere periodes bouwt zich zo een
van de Pieterskerk Leiden in de bijenwas gezet, om
stoflaag op, die op de lange termijn schadelijk kan zijn
het oppervlak van de stenen van een beschermlaag te
voor het monument. Het vergroot de kans op activiteit
voorzien. Naast ander klein onderhoud en reguliere
van schadelijke insecten en vormt bovendien een
keuringen die plaatsvonden, was er nog een ander
brandgevaar. Door de reiniging zijn deze risico’s voor de
groot project dat was uitgevoerd voordat de lockdown
aankomende tien tot vijftien jaar geminimaliseerd.
werd afgekondigd: een complete en gedetailleerde fotografische opname van het goudleerbehang en het
Direct na de reiniging heeft er een inspectie van
perkament in de 17e-eeuwse Kerkmeesterskamer, door
De gevolgen van de lockdown
het balkhout plaatsgevonden, uitgevoerd door de
de huidige huisfotograaf Mike van Bemmelen. Door
En toen werden op 12 maart de eerste grootschalige
specialisten van Van Lierop. Zij controleren periodiek of
een dergelijke opname vijfjaarlijks te laten uitvoeren
coronamaatregelen van kracht. Wekenlang kon er
er actieve insecten aanwezig zijn in het hout. Er werd
kan de staat van deze kwetsbare materialen zorgvuldig
slechts beperkt personeel aanwezig zijn, laat staan
Links: C-ploeg Noord Brandweer
wederom geen activiteit geconstateerd. Ook binnen het
gemonitord worden, zodat de kleinste ontwikkelingen
externe onderhoudspartners. Ondanks de ongelofelijk
Hollands-Midden.
monument zijn de grote objecten, zoals de gildeborden,
over een langere periode toch zichtbaar zijn.
grote financiële uitdagingen die zich direct na de
Rechts: Inspectieronde Van Lierop.
coronamaatregelen aandienden, werd er voor gekozen
Foto's: Raymond van Ruitenburg
om daar waar mogelijk het geplande onderhoud uit te voeren. Daarbij werd en wordt iedere offerte vooraf zorgvuldig beoordeeld op haalbaarheid. De lockdown- periode bood de gelegenheid om een nieuwe planning uit te werken, om het onderhoud weer op te starten zodra dat mogelijk - en verantwoord - was. Dit was mede noodzakelijk om voor te bereiden op een eventuele volgende lockdown: al het noodzakelijke dat
Schilderen van de kozijnen van de
uitgevoerd kon worden in de zomer, moest ingepland staan. Gelukkig waren vaste onderhoudspartners en
orgels kon gepleegd worden; er werd zoutuitslag op
-leveranciers de lockdownperiode goed doorgekomen
het metselwerk verwijderd; er vond een dieptereiniging
en flexibel in de alternatieve planning.
in de bijgebouwen plaats; de complete rigging van de hijsinstallatie in het monument werd nagezien en nog
Een grote en complete inhaalslag
veel meer. Hoewel de kosten voor het bovengenoemde
In juni begonnen versoepelingen van de maatregelen
onderhoud relatief goedkoop waren, was het geen
en werd er weer meer beweging mogelijk. Het voordeel
geringe taak.
van de grote hoeveelheid beschikbare ruimte betaalde
Pieter. 32
zich uit: er was voldoende plek om te werken. Er werden
Daarnaast werd er ook het noodzakelijke onderhoud
veel keuringen doorgezet, zodat alles dit jaar in ieder
gepleegd om door te kunnen werken aan de tijdelijke
geval gedaan zou zijn. Het reguliere onderhoud aan de
alternatieve bedrijfsvoering van de Pieterskerk Leiden.
Pieter. 33
Kerkmeesterskamer. Foto: Raymond van Ruitenburg
Zo werd er aan de leidingen en elektra in het monument
van de Pieterskerk Leiden, aan het Pieterskerkhof.
gewerkt, om alles geschikt te maken voor het opbouwen
Omdat deze monumentale panden direct grenzen
en inrichten van een grote bar met keuken; werden de
aan Kloksteeg 16 & 16A deed Niek Stikkelorum van de
waxinerekken waar nodig hersteld door Smederij Van
Stichting Jean Pesijnhof het zéér genereuze aanbod, om
der Vegt en werden er bijvoorbeeld voorbereidingen
de oude kosterswoning van de Leidse Pieterskerk mee
> HOUTHERSTEL MET EPOXYTECHNIEK
getroffen om een snellere wifi-verbinding in het
te nemen in de onderhoudswerkzaamheden.
> VOCHTBESTRIJDING / KELDERAFDICHTING
Hierbij zijn alle kozijnen en kapellen aan voor- en
Een helpende hand
achterzijde van het pand volledig gerestaureerd en
Een ander zeer groot project dat in deze periode
is tevens de deur op Kloksteeg 16 van nieuwe verf
Onder: Onderhoud van de waxine-
plaatsvond, was alleen mogelijk door de énorme
voorzien. De kosten voor deze werkzaamheden zijn
rekken door Smederij Van Der Vegt.
financiële hulp van Stichting Jean Pesijnhof. Het
volledig gedragen door de Stichting Jean Pesijnhof:
Foto's: Raymond van Ruitenburg
ging hierbij om het onderhoud aan de kozijnen en
een donatie waar de Pieterskerk Leiden - zeker in deze
dakkapellen van het pand op Kloksteeg 16A, waar
moeilijke tijden - ontzettend door geholpen en zeer
Villa Rameau zich bevindt. De Stichting Jean Pesijnhof
dankbaar voor is.
en Epitafen.
De beste vriend voor het MKB? Een betrouwbare club die alles weet van ICT. Bij voorkeur een Kempisch bedrijf dat snapt dat jij wel andere dingen aan je kop hebt. Namelijk het runnen van een bedrijf. Mensen die komen als je belt. En zorgen dat ‘t werkt. Nou, dat bestaat: Analyst ICT.
> HOUTINSECTENBESTRIJDING > ZWAMBESTRIJDING
Daarom de beste Kempische ondernemer, scheur dit blad uit en hang het op je prikbord. Het gaat je nog redden. Want;
> HOUT- EN VOCHTINSPECTIE
monument te realiseren.
Boven: Reinigen van de Gildeborden
Van Lierop houdt uw monument statig...
> ONDERHOUDSABONNEMENTEN
Dit is Berry van Bree, GODS GIFT VOOR HET MKB Hij weet namelijk alles van ICT • • • • • • • •
beheert ook de proveniershuisjes tegen de oostzijde
Vooruitdenken De genereuze donatie van Stichting Jean Pesijnhof voor de werkzaamheden aan Villa Rameau was zeer, zeer welkom, maar vormt een bijzondere uitzondering. De zijn een thema met een lange historie. Telkens weer zijn er nieuwe manieren gevonden om het gebruik en het onderhoud van het monument te combineren. Zonder
info@analystict.nl | 040 -2070 007 | www.analystict.nl
✆ 0172 43 35 14
kosten van het onderhoud van de Pieterskerk Leiden Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht
Verzorgt systeem- en netwerkbeheer en ondersteunt zowel Microsoft als Apple netwerken Spreekt ‘Jip en Janneke-taal’, gooit niet met ongebrijpelijke IT-termen Werkt met een team van Kempische professionals dat altijd dichtbij is Staat 24/7 klaar. Berry begrijpt dat je bedrijf nooit stilstaat Neemt zelf de telefoon op en komt zelf naar je toe. (Bandjes blussen geen brandjes) Stemt af met andere ICT-leveranciers of providers. Om miscommunicatie te voorkomen Zorgt dat jouw data beveiligd zijn en dat je op afstand kunt werken Is al de beste vriend van o.a. Oogenlust, P. van de Ven, Len Interieur & Styling, Kwinten Interieur en First Class Bakery
www.vanlierop.nl
GRATIS INSPECTIE VRAAG NAAR DE VOORWAARDEN
de inkomsten uit het gebruik van het monument is het onderhoud onmogelijk. Dit is altijd de harde waarheid geweest en is ook nu niet minder waar.
ONS WATERFILTER SYSTEEM
Met het wegvallen van de inkomsten uit de evenementen, die de Pieterskerk Leiden reeds decennialang overeind houden, moet er een alternatief beschikbaar zijn om te voorkomen dat er een achterstand ontstaat, die alleen maar zou kunnen leiden tot nog hogere onderhoudskosten
in
de
toekomst.
Ook
moet
preventief onderhoud door blijven gaan, eveneens om kostenvermeerdering te voorkomen. Om continuïteit in het onderhoud te waarborgen, moet
DE DUINEN ZORGEN VOOR ONS WATER
er daarom ook continuïteit gerealiseerd worden in de exploitatie. Het nieuwe bedrijfsmodel van de Pieterskerk Leiden, waarin het Museumcafé en de tijdelijke
WIJ ZORGEN VOOR DE DUINEN
tentoonstellingen centraal staan, zal hierin moeten voorzien. In een aantal artikelen in deze editie van de Pieter.03 kunt u meer lezen over deze alternatieve bedrijfsvoering, die de continuïteit moet borgen in het gebruik van de Pieterskerk Leiden, de overdracht van haar historie en het noodzakelijke onderhoud. Dit zijn - al eeuwenlang - de drie kernpunten van het voortbestaan van de Pieterskerk Leiden.
www.dunea.nl Pieter. 34
Pieter. 35
© Foto: Claudia Claas
De daadkracht van gravin Petronilla van Saksen DE ONVERVAARDE, WAARSCHIJNLIJKE OPRICHTER VAN DE PIETERSKERK LEIDEN
R
ond het jaar 1100 trouwde zij met Floris II en nam
zij de naam Petronilla aan, vernoemd naar een katholieke
opvolgingsstrijd, hopende haar tweede zoon Floris op de grafelijke troon te hijsen.
heilige die volgens legendes een dochter van Petrus was. In 1121 werd de Pieterskerk Leiden als grafelijke
Ook hield zij zich bezig met de binnenlandse politiek,
familiekapel gewijd aan Petrus en Paulus, in het jaar dat
zelfs toen haar zoon Dirk VI meerderjarig was. Dit was
Floris II overleed. Het is zeer waarschijnlijk dat Petronilla
zeer uitzonderlijk naar contemporaine standaarden en
de initiatiefnemer voor de oprichting en wijding van
wederom een teken dat zij niet voor een kleintje vervaard
de kapel is geweest. Haar persoonlijke connectie met
was. Volgens de Egmondse annalen bestierde zij het
Petrus, haar algemeen bekende vroomheid, haar
graafschap ‘met krachtige hand’. Tussen 1121 en 1133
activiteit in kerkelijke bestuurlijke zaken, de connectie
was Petronilla direct bij alle belangrijke gebeurtenissen
met haar komst naar Leiden en het feit dat zij later ook
betrokken. Zelfs kerkelijke benoemingen verliepen via
nog het klooster van Rijnsburg stichtte wijzen allemaal in
haar, zoals de benoeming van de kapelaan Ascellinus tot
deze richting.
abt van de abdij van Egmond in 1124. Toen hij slecht bleek te functioneren stelde Petronilla ook, in overleg
De toekomst van een adellijke dame
met de bisschop van Utrecht, een opvolger aan in 1130.
Geertruid was de oudste dochter uit het huwelijk tussen Hedwig van Formbach en Dirk II, de hertog van Opper-
Toen
Lotharingen. Door een eerder huwelijk van haar moeder
opvolgingstwisten uitbraken tussen haar zoons Dirk VI
er
tussen
1129
en
1132
meermaals
was zij de halfzus van Lotharius, de latere Rooms koning,
en de jongere Floris ‘de Zwarte’, nam zij ten volle deel aan
of keizer, van de Duitse landen. Als jonge vrouw van
de verwikkelingen. In eerste instantie steunde zij Floris,
hoge adel zal ze een goede opleiding hebben genoten,
die haar favoriet zou zijn geweest, maar toen de twist
waarbij zeer waarschijnlijk haar latere vroomheid tot
werd bijgelegd en Floris toch weer ten strijde trok, koos
wasdom kwam.
zij de kant van Dirk. Dirk zou tot zijn dood in 1157 graaf van Holland blijven, terwijl Floris na omzwervingen door
Toen Floris II, die in zijn tijd bekendstond als ‘zeer rijk
West-Friesland en Utrecht vermoord zou worden tijdens
en zwaarlijvig’, jong kwam te overlijden, nam Petronilla
een jachtpartij; hij was betrokken geraakt bij een oude
zijn nagedachtenis op zich. Zij liet hem bijzetten in de
twist in de familie van de bisschop van Utrecht, toen hij
abdijkerk van Egmond, waar zij een timpaan boven de
wilde trouwen met een lid van de familie, Heilwive van
ingang liet plaatsen waarop zij en haar jonge zoon Dirk
Rode.
VI ter weerszijde van Petrus staan afgebeeld. Hiermee toonde zij opnieuw haar vroomheid en haar toewijding
Rust in Rijnsburg
aan Petrus. Nu zij als gravin alleen stond, liet zij zich
Op 15 september 1133 werd de abdijkerk van Rijnsburg
tevens nadrukkelijk afbeelden met haar nageslacht:
gewijd door de Utrechtse bisschop. Het initiatief van
een duidelijke verklaring dat als het aan haar lag, haar
Petronilla was hiermee geslaagd. Zij had zelfs nonnen
publieke rol nog zeker niet uitgespeeld was na het
uit Oost-Saksen laten overkomen. Kort na de wijding
overlijden van haar echtgenoot.
liet zij haar geliefde Floris in de abdijkerk bijzetten. Zelf trok zij zich in Rijnsburg grotendeels uit het openbare
PETRONILLA, DE HERTOGIN VAN SAKSEN, GEBOREN ALS GEERTRUID (1082-1144) WAS EEN BIJZONDER DAADKRACHTIGE VROUW, WIER ERFENIS EEN STEMPEL HEEFT GEDRUKT OP DE GESCHIEDENIS VAN HOLLAND EN LEIDEN. NA DE VROEGE DOOD VAN HAAR ECHTGENOOT GRAAF FLORIS II VAN HOLLAND (1091-1121) WIERP ZIJ ZICH OP DE HOGE POLITIEK VAN HAAR TIJD EN TOONDE ZIJ HAAR VROOMHEID
Een bedreven en doortastende politica
leven terug. Op 23 mei 1144 kwam zij te overlijden en
Als kind van hoge Europese adel was Petronilla niet
werd zij in Rijnsburg begraven. Haar leven was zeer
wars
grensoverstijgende
uitzonderlijk en bewogen geweest; de oprichting van
feodale politiek. Tussen 1123 en 1125 stuurde zij een
de Pieterskerk Leiden was slechts een van haar vele
militaire expeditie erop uit om haar halfbroer Lotharius
nalatenschappen, maar bijna negen eeuwen later een
te steunen in een machtsstrijd met de Duitse keizer
van haar voornaamste.
van
forse
inmenging
in
Hendrik V. Ook mengde zij zich in 1127 in een Vlaamse
MEDE DOOR GROTE BETROKKENHEID BIJ EN INVLOED IN HET KERKELIJK BESTUUR IN EN ROND HOLLAND.
Petronella beschouwd het timpaan Egmond, Hübner & Van Santen Roeloffzen, 1910. Collectie: Rijksmuseum
Pieter. 36
Pieter. 37
TOEN IN MEI 2020 GEORGE FLOYD STIERF NADAT EEN WITTE POLITIEAGENT HEM BIJ EEN ARRESTATIE MET ZIJN KNIE TEGEN DE GROND HIELD EN HIERBIJ MINUTENLANG OP ZIJN NEK DRUKTE, LEIDDE DIT OPNIEUW TOT GROTE PROTESTEN IN AMERIKA EN OOK IN NEDERLAND. HET NEDERLANDS SLAVERNIJVERLEDEN WERD OPNIEUW TEGEN HET LICHT GEHOUDEN. HET LEVENSVERHAAL VAN JACOBUS CAPITEIN (1717-1747) VERTEGENWOORDIGT EEN VAN DE MEEST SCHRIJNENDE EPISODES IN DE NEDERLANDSE KOLONIALE GESCHIEDENIS.
Het vertrek uit de Goudkust
Een ogenblik in het leven van Jacobus Elisa Johannes Capitein DE KORTSTONDIGE CONNECTIE TUSSEN HET TRAGISCHE LEVENSVERHAAL VAN EEN VRIJGEMAAKTE SLAAF EN DE PIETERSKERK LEIDEN
Jacobus werd in 1717 in slavernij geboren, aan de
Er waren veel instanties die een bijdrage leverden om
West-Afrikaanse Goudkust (het huidige Ghana). Toen
dat doel te bereiken. Naast Van Goch droegen ook het
op zeven- of achtjarige leeftijd zijn ouders overleden
Hof van Holland, de hoogste rechtbank in de provincie,
werd hij verkocht aan Arnout Steenhart, die hem als
het theologische studiefonds Anthony Hallet en de
‘geschenk’ aan de kapitein Jacobus van Goch overdroeg.
Haagse stadsregenten bij aan de bekostiging van zijn
Het was Van Goch die hem in 1728 naar Nederland zou
studie. Tot 1742 zou Jacobus ingeschreven staan bij de
brengen. In Den Haag kreeg hij les in het Nederlands
universiteit. Het was tijdens deze vijf jaren, dat hij als
en de schilderkunst, waarna hij werd ingeschreven bij
student in de Pieterskerk Leiden de kansel betrad om
de Haagse Latijnse school en les kreeg in de klassieke
een preek te houden. Het onderwerp van zijn preek
en Oosterse talen. Zo kreeg Jacobus onderwijs op
leek aan te sluiten bij zijn persoonlijke ervaringen. Het
hoog niveau en werd hij klaargestoomd voor een
onderwerp was namelijk Efeze 2:19: Zoo zijt gy dan niet
academische opleiding.
meer vreemdelingen en bywoners, maar medeburgers der heiligen en huisgenooten Gods.
De predikant Johan Philip Manger gaf hem bovendien catechetisch
onderwijs
(godsdienstonderwijs)
en
was ook degene die hem doopte op 8 juli 1735 in de
prestigieuze
Een gewraakte these Na het overlijden van zijn ouders en het moment dat hij
Haagse
als
slaafgemaakte
bezit
Kloosterkerk, die in 1617
werd van Jacobus van Goch,
door prins Maurits aan de
had het leven van Jacobus
contraremonstranten
in
was
het
teken
gestaan
van
geschonken. Hier ontving hij
zijn studie en het verkrijgen
voor het eerst zijn volledige
van
Nederlandse naam: Jacobus
Vele verschillende personen
Elisa Johannes Capitein, allen
en
een instanties
predikantspost. hadden
een
rol op zich genomen in zijn
afkomstig van zijn voormalige eigenaar en sponsor Jacobus van Goch, of diens
opvoeding en onderwijs, hetzij als voogden, docenten
familieleden. Het zegt veel dat zijn Afrikaanse naam
of financiers. Hoewel deze onderwijsloopbaan door
onbekend is.
vele pupillen zal zijn doorlopen, was de levensloop van de als slaafgemaakte geboren Jacobus bij lange na niet
Een studie theologie
gebruikelijk geweest. Aan het einde van zijn studie, in
Op 22 juni 1737 werd Jacobus Capitein ingeschreven als
1742, bleek eens te meer dat dit het geval was.
student theologie bij de Universiteit Leiden. Zeven jaar lang, vanaf zijn elfde, was hij hiervoor klaargestoomd;
Op last van zijn mecenassen hield Jacobus op 10 maart
elke stap die nodig was op weg naar een studie
1742 een oratie, of dissertatio, getiteld: Dissertatio
theologie, had hij genomen. Uiteindelijk was het doel om
politico-theologica
een aanstelling te krijgen als predikant en als zendeling
non
terug te keren naar Afrika.
Portret van predikant Jacobus Elisa Johannes Capitein, door Pieter Tanjé, 1742. Collectie Rijksmuseum
Pieter. 39
contraria
de (vrij
Servitute,
Libertati
Christianae
vertaald:
‘Politiek-theologische
Villa Rameau hem, vanwege zijn voor anti-abolitionisten ‘welgevallige’ meningen, ‘een witte ziel’ toe.
Een tragisch einde Jacobus was echter overtuigd van zijn stellingen en behield de wens om zijn leven in het teken te stellen van zijn christelijke levensbeschouwing. Op 7 mei 1742 werd hij in Amsterdam bevestigd als dominee in de Nederduits Gereformeerde Kerk. Daarna preekte hij nog tweemaal in Nederland, in Muiderberg en Ouderkerk aan de Amstel. Op 8 oktober 1742 - op 25-jarige leeftijd - kwam hij aan in de Nederlandse nederzetting Elmina aan de West-Afrikaanse Goudkust, om predikant te worden in zijn geboorteland. Hier startte hij een school voor zowel Europese, als Afrikaanse kinderen. Hij bleek hier echter tussen de wal Foto van het Fort Elmina aan de voormalige Goudkust in Ghana
en het schip te geraken, doordat zowel de christelijke Nederlanders, als de niet-christelijke Afrikanen zijn
dissertatie beargumenterend dat slavernij en christelijke vrijheid niet
uitoefening van het ambt nauwelijks accepteerden.
onverenigbaar zijn’). Men is er lange tijd van uitgegaan dat dit betekende
Toen hij verantwoordelijk werd voor de opleiding van
dat Jacobus gepromoveerd was en de doctorstitel mocht voeren, maar
de zoons van de vorst van de Asante, Opoku Ware
er is tot op heden geen registratie van zijn promotie teruggevonden in
I (1700-1750), wilde hij hen naar Nederland sturen
de universiteitsarchieven. Het was deze oratie waarin Jacobus de stelling
voor hun opleiding, maar dit werd hem door de
verdedigde dat de slavernij moreel verdedigbaar was, wat hij baseerde
Nederlandse directeur-generaal in Guinea (het huidige
op het onderscheid tussen lichamelijke en geestelijke vrijheid. Een
Frans-Guinee) verboden. In 1745 trouwde Capitein,
slaafgemaakte was volgens deze redenering niet lichamelijk, maar wel
waarschijnlijk opgedragen tegen zijn wens, met de uit
geestelijk vrij.
Nederland overgekomen Antonia Ginderdros. Zoals zoveel in zijn hele levenswandel, was ook zijn huwelijk
Al snel werd de rede naar het Nederlands vertaald en nog hetzelfde jaar
een voorbewerkte zaak. Hij begaf zich ook in de handel,
uitgegeven. Het boek maakte vier drukken door. Na jaren van academische
maar door een aantal grote tegenvallers belandde hij
vorming leek Jacobus zich verenigd te
in zware schulden. Op 1 februari 1747 overleed hij op
hebben met deze stelling, vanuit zijn
30-jarige leeftijd, ruim een maand nadat hij gerechtelijk
persoonlijke overtuiging als christen. Op
was veroordeeld vanwege deze schulden.
dit punt moet echter nadrukkelijk de vraag gesteld worden, in hoeverre hij vanuit eigen
Het leven van Jacobus was zodoende kort, tragisch en
overtuiging tot deze stelling is gekomen.
tumultueus. In slavernij geboren, stierf hij de jure als
Hij was immers jarenlang naar dit punt
vrij man met een zelfstandig beroep. Desondanks was
begeleid,
onontkoombare
hij zijn hele leven afhankelijk geweest van eerst zijn
afhankelijkheidsrelatie. Uiteindelijk leek alles in zijn leven te draaien om zijn
eigenaren en later zijn begunstigers. Hoewel Jacobus
afkomst en de meningen die hij er op nahield. Voor anti-abolitionisten was
stellig was in zijn overtuigingen, blijft de vraag open
dit slechts een onderdeel van een decennialang debat over de wettigheid,
staan in hoeverre hij hier op eigen initiatief en uit vrije
moraliteit en mogelijke afschaffing van slavernij.
wil toe gekomen was. Zijn verhaal toont de kwalijke en
vanuit
een
verreikende gevolgen van de eenzijdige machtsrelaties Wetende dat Jacobus doelbewust op dit pad werd gezet, is het volgende
tussen kolonisator en gekoloniseerde, slavenhouder en
lofdicht dat over hem werd geschreven des te schrijnender om te lezen:
slaafgemaakte, evenals de tragiek en complexiteit in de
Aanschouwer zie deez’ Moor: zijn vel is zwart: maar wit/zijn ziel, daar Jezus zelf
levensverhalen van de talloze individuele slachtoffers in
als Priester voor hem bidt. Deze door en door racistische denkwijze dichtte
deze geschiedenis.
Pieter. 40
BOEK NU: WWW.VILLARAMEAU.NL | KLOKSTEEG 16, LEIDEN | 071 512 43 19 Pieter. 41
Detail secco in het koor. © Foto: Claudia Claas
DE VEELZIJDIGE, MAAR OOK BEKLEMMENDE NALATENSCHAP VAN EEN LEIDSE WETENSCHAPPER
Johannes de Laet, kind van een nieuwe elite VANAF BEGIN 17E EEUW IS DE NEDERLANDS WEST-INDISCHE COMPAGNIE (WIC) BETROKKEN BIJ DE TRANS-ATLANTISCHE SLAVERNIJ. NEDERLAND IS VERANTWOORDELIJK VOOR HET
De jonge jaren van een kosmopoliet en vluchteling Na de vlucht van de familie De Laet uit Antwerpen trokken zij naar Amsterdam. Daar was Johannes de Laet leerling aan de Latijnse school, in voorbereiding op zijn academische studie in Leiden. In 1597 schreef hij zich in aan de universiteit voor een studie filosofie. Hij woonde in bij de theoloog Franciscus Gomarus (1563-1641), de latere leidsman van de contraremonstranten, en studeerde bij de beroemde taalkundige Joseph Scaliger (1540-1609), bij wie ook Hugo de Groot (1583-1645) studeerde in die tijd. Na zijn afstuderen in 1602 trok hij naar Londen, om zich te bekwamen als koopman. Hij trouwde in 1604 met Jacquemine Vanlore (1587-1606), die echter na twee jaar op jonge leeftijd kwam te overlijden. Jacquemine kwam uit een voorname Nederlandse calvinistische gemeenschap in Londen; De Laet hield er hierdoor goede contacten op na. Hij verkreeg hierdoor bijvoorbeeld het denizenship in het Verenigd Koninkrijk, wat geen burgerschap inhield, maar wel vergelijkbare rechten opleverde. Na Jacquemine’s overlijden keerde Johannes in 1607 terug naar Leiden en begon aan een studie theologie. In Leiden trouwde hij met Maria Boudewijns van Berlicum († 1643).
De Arminiaanse twisten De Laet kwam uit een diep-calvinistisch milieu en bleef zijn leven lang streng orthodox. Hij kwam als student niet per toeval in te wonen bij de ‘precieze’ calvinistische theoloog Gomarus. Toen de felle religieuze debatten tussen de contraremonstranten (Gomaristen) en remonstranten
VERSCHEPEN VAN 600.000 AFRIKANEN. DAT IS 5 PROCENT VAN DE NAAR SCHATTING 12 MILJOEN SLAAFGEMAAKTEN, DIE DOOR EUROPA VERHANDELD WORDEN TUSSEN DE 15E EN 19E EEUW. OOK INWONERS VAN LEIDEN WAREN EEUWENLANG BETROKKEN BIJ SLAVENHANDEL, UITBUITING EN ONVERHULD RACISME. HIERONDER HET VERHAAL VAN JOHANNES DE LAET (1581-1649), GEOGRAAF, POLYGLOT EN BEWINDVOERDER VAN DE WIC, DIE HET GROOTSTE DEEL VAN ZIJN LEVEN IN LEIDEN DOORBRACHT.
Pieter. 42
Pieter. 43
Vergadering door de West-Indische Compagnie, door Simon Fokke, 1768-1772. Collectie Stadsarchief Amsterdam.
Atlantische handel en slavenhandel - en verdiende
zou nog ruim een eeuw een van de standaardwerken
eeuwenlang zouden doorwerken. Hij leefde weliswaar
daarmee een fortuin. Zo mengde hij zich bijvoorbeeld in
over de Nieuwe Wereld blijven. In een polemiek uit
in een tijd met een ander moreel bewustzijn, maar
grote landaankopen, zoals in de huidige staat New York,
1644 toonde De Laet zijn autoriteit op dit gebied door
zijn rol in de geschiedenis van de WIC en de opkomst
waar hij onder meer ‘De Laet’s Burg’ (of Laetburg) bezat.
stellingen van Hugo de Groot te
van de Nederlandse slavenhandel is onomstotelijk
De Laet was als WIC-bewindvoerder actief betrokken
weerleggen, die gebaseerd waren
en heeft verschrikkelijke gevolgen gehad. Bovendien
bij de vroege Nederlandse slavenhandel, door de
op taalkundige vergelijkingen en
was zijn wereldbeeld in hoge mate bepaald door een
verovering van slaafgemaakten op buitgemaakte Spaanse
hielden dat de oorspronkelijke
onmiskenbaar superioriteitsgevoel ten opzichte van
schepen. Dit vertegenwoordigde voor 1630 de grootste
bewoners van Amerika afkomstig
andere volkeren.
betrokkenheid van de WIC in de slavenhandel.
waren uit China (de Inca’s aan de Zuid-Amerikaanse westkust),
De Laets leven is tot op zekere hoogte illustratief voor
Na 1630 begon de WIC forten aan de Afrikaanse westkust
Scandinavië (in Noord-Amerika)
de geschiedenis van de Nederlandse Republiek en haar
en het huidige Brazilië te veroveren op de Portugezen,
en
van
bestuurlijke elite in dit tijdvak. Alle aspecten - of zij nu goed
waardoor de Republiek decennialang een grote rol had in
orthodox-christelijke Ethiopiërs).
zijn, of uitermate slecht - zijn in zijn levensverhaal terug te
de slavenhandel. In de tweede helft van de 17e eeuw en
Bovendien nam De Laet in de wisseling van geschriften
zien. Wellicht is het daardoor ook een biografie waaruit
de 18e eeuw nam het Nederlandse aandeel wereldwijd
ook De Groot’s beheersing van het Latijn op de korrel.
dit tijdperk, in al zijn complexiteit en uitermate gemengde
Ethiopië
(als
missie
nalatenschappen, beter begrepen kan worden.
in relatieve zin af, maar namen de absolute aantallen
(Arminianen) losbarstten, koos De Laet dan ook de kant
nog altijd toe. De WIC zou tot haar definitieve opheffing
In 1648 speelde De Laet een rol in de publicatie van de
in 1792 in totaal circa 300.000 slaafgemaakten naar de
Historia naturalis Brasiliae (‘Natuurhistorie van Brazilië’)
Nieuwe Wereld transporteren, oftewel de helft van de
door een versleutelde bijdrage aan de tekst succesvol
in totaal circa 600.000 door Nederlandse handelaren
te ontcijferen. Uit Brazilië kwam veel nieuwe kennis
vervoerde slaafgemaakten. De Laet had zodoende als
en onderzoek, door opdrachten van de door de WIC
bewindvoerder en investeerder van de WIC, op een
aangestelde
formatief moment, bijgedragen aan de opkomst en groei
Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679). Johan
van de Nederlandse deelname aan de slavenhandel.
Maurits was tevens degene die forten langs de West-
gouverneur-generaal
van
de
kolonie,
Afrikaanse kust veroverde, waaronder Elmina, waardoor
van de Gomaristen. Hij publiceerde deze stellingname in
het
1617 in een commentaar: de Commentarii de Pelagianis et
De Laets wetenschappelijke nalatenschap
Semi-Pelagianis.
In de herinnering aan Johannes De Laet richt men zich historisch gezien echter merendeels op de vele
Nederlandse
aandeel
in
de
Trans-Atlantische
slavenhandel begon te groeien.
In 1618 en 1619 was hij de Leidse vertegenwoordiger bij
wetenschappelijke en geleerde werken, die hij gedurende
De elite van de Nederlandse Republiek
de Synode van Dordrecht, waar de strenge leerstellingen
zijn
(slaven)
In 1649 publiceerde De Laet ook de eerste complete
Portret Johannes de Laet,
van Gomarus definitief ingevoerd werden. Deze nationale
handelsactiviteiten besteedde hij hier bijzonder veel tijd
editie van de werken van de beroemde Romeinse
door Jan Gerritsz. van Bronckhorst,
twist, die de Republiek sterk had verdeeld, eindigde in een
aan. We zagen reeds zijn bijdragen tijdens de Arminiaanse
architect Vitruvius (ca. 85-20 v. Chr.), in het Latijn. Hier
ca. 1641. Collectie Rijksmuseum
politieke terechtstelling waarbij raadpensionaris Johan
twisten, die mede voortkwamen uit zijn theologische
voegde hij een vertaling aan toe van The Elements of
van Oldenbarnevelt werd onthoofd en Hugo de Groot een
studie. Zijn belangstelling was echter aanmerkelijk breder
Architecture (1624) van Sir Henry Wotton. In 1641 zou De
levenslange gevangenisstraf kreeg opgelegd.
en lag in het bijzonder bij de geografie, botanie, etnografie,
Laet nog een ander lid van de adellijke Wotton-familie
filologie en de vergelijkende taalkunde.
ontmoeten, Katherine Stanhope (1609-1667), toen hij op
hele
leven
produceerde.
Naast
zijn
een diplomatieke missie naar Londen ging om het huwelijk
De Laet en de WIC Vanuit Leiden zette De Laet ook zijn handelsactiviteiten
Zo bracht hij in 1625 de eerste editie uit van zijn zeer
tussen (toekomstig) stadhouder Willem II en de Engelse
voort. Hierbij richtte hij zich op de handel met de Nieuwe
succesvolle Nieuwe Wereldt ofte Beschrijvinghe van West-
prinses Mary te beklinken. Katherine trouwde dat jaar met
Wereld, waar de jonge Republiek een toenemend aandeel
Indien, die nog meerdere nieuwe edities zou kennen, met
Johannes Polyander van Kerckhoven (1594-1660), die ook
in had. Dit was mede vanwege de strijd met Spanje,
telkens nieuwe kaarten, planten, streekbeschrijvingen
deelnam aan de diplomatieke missie en later net als De
dat enorme koloniale bezittingen had in het westelijk
en beschrijvingen van de oorspronkelijke bewoners van
Laet werd begraven in de Pieterskerk Leiden. De Laet was
halfrond. In 1619 werd De Laet medeoprichter en in
het Amerikaanse continent. De Laet had echter een
tijdens de missie gevraagd om een volledige genealogie
1621 bestuurder in de Heren XIX van de WIC, als Leidse
uitgesproken negatieve mening over de oorspronkelijke
van Willem II aan te bieden aan de Engelse koning Charles I.
vertegenwoordiger in de Amsterdamse kamer. Dit bleef
bewoners, die hij vooral beschouwde als barbaarse
hij tot zijn dood in 1649. De Laet zag de WIC als een
duivelaanbidders die leefden in een volstrekt primitieve
De vele lijntjes tussen al deze gebeurtenissen uit het
instrument in de strijd tegen Spanje en toonde zich in zijn
anarchie.
laatste decennium van De Laets leven, illustreren dat hij onderdeel was gaan uitmaken van de elite van de
geschriften fel antikatholiek. De Laet maakte zelf de vertalingen voor nieuwe versies in
Nederlandse Republiek. Als zodanig was hij ook ten volle
De Laet deed grote investeringen in de Compagnie
het Latijn (1633) en het Frans (1640), die daardoor gelezen
betrokken bij grote ontwikkelingen in de Nederlandse en
- die destijds het staatsmonopolie bezat op de Trans-
konden worden door een breed Europees publiek. Het
wereldwijde geschiedenis, waarvan de consequenties
Pieter. 44
Pieter. 45
Voorblad van de Beschrijvinghe van West-Indien, 1625. Collectie Nationaal Archief.
Wij zijn er voor u.
Nog steeds hulp gezocht!
Dirk Hofman, Ruud Heijnekamp en Joke Warmerdam
Bij het verlies van een dierbare komt er veel op u af. Graag nemen wij u de zorg uit handen, zodat u rustig afscheid kunt nemen. Ook als u niet of elders verzekerd bent. Monuta Willem de Zwijgerlaan 179, Leiden T 071 - 521 32 31 (24 uur per dag bereikbaar) E leiden@monuta.nl I www.monuta.nl/leiden
Vanwege de wisselende lockdowns ben ik veel thuis aan het werk, in plaats van op mijn kantoor in de Pieterskerk Leiden. Ik zal mijn kantoor snel afstoffen en gereed maken voor jullie komst. Via de onderstaande link kun je mijn agenda in de gaten houden voor een afspraak. Hopelijk tot snel, ik heb iets nieuws ontdekt!... Ward Hopkooper Conservator
www.mayflowerescaperoom.nl
06 8393 3092 Veldman Rietbroek architecten
www.veldmanrietbroek.nl
gecertificeerd restauratiearchitect
vele projecten in Leiden en omgeving
restauratie Pieterskerk 1990-2009
(071) 513 00 28 www.vawr.nl
Pieter. 47
EEN STILLE GETUIGENIS VAN EEN EEUWENLANGE STRIJD
Historische epidemieën en de Pieterskerk Leiden
NU DE PANDEMIE DIE WERD VEROORZAAKT DOOR HET CORONAVIRUS DE WERELD IN HAAR GREEP HOUDT, KOMT EEN VAN DE GROOTSTE BEWEGERS VAN DE WERELDGESCHIEDENIS WEER SCHERP IN ONS BLIKVELD: EPIDEMIEËN. ALLES WAT VANZELFSPREKEND LIJKT KOMT IN ZULKE TIJDEN IN HET GEDRANG EN IEDEREEN WORDT LINKSOM OF RECHTSOM AAN HET BESMETTINGSGEVAAR BLOOTGESTELD.
O
ver een periode van negen eeuwen heeft de Pieterskerk Leiden zich vaak te midden van deze
catastrofale epidemieën en pandemieën bevonden. Zeker toen de stad sterk begon te groeien, grepen ziekten steeds regelmatiger om zich heen. Net als grote historische gebeurtenissen zoals de Beeldenstorm (in 1566) of de Bataafse Revolutie (in 1795) hadden deze epidemieën een diepe impact op de stad en de belevingswereld van haar bevolking. Het verhaal van de Pieterskerk Leiden ten tijde van historische epidemieën gaat zowel over de collectieve reactie op het gevaar, als over de vele persoonlijke tragedies die het geheel uitmaakten.
Kwaadafweer Een belangrijk element in de verhouding tot gevaarlijke ziekten tijdens het katholieke tijdperk van de Pieterskerk Leiden, was de religieuze en psychologische ‘bewapening’ die werd ingezet tegen al het naderend onheil: de zogenaamde kwaadafweer. Dit fenomeen, dat ook ziekten moest afweren, nam allerlei vormen aan. Zo moesten de kerkklokken de stadsbewoners beschermen door onweeren… stormwinden, Donder, Haegel, de Pest, de vyanden, jae selfs de Duyvels met deselfs aenhang [te] verdryven. De toren van de Pieterskerk Leiden - de Koning der Zee - die in 1512 neerstortte, bevatte meerdere klokken, die na de instorting werden omgesmolten tot één grote klok: die niet voor niets de naam de Salvator, oftewel de redder, ontving en in het nieuwe klokkenhuis aan de Kloksteeg kwam te hangen.
Ziekte en honger tijdens het beleg van Leiden. © Erwin Olaf / Universiteitsbibliotheek Leiden / Museum De Lakenhal.
Pieter. 48
Pieter. 49
Courtesy: Galerie Ron Mandos, Amsterdam
Helemaal bovenin de sacristie, waar alle gewijde
en er waren voorschriften waar ook ex-patiënten, huisgenoten, familie
liturgische objecten werden bewaard, hing in het
en verzorgers zich aan moesten houden. Zo moesten zij zes weken lang
gewelf een beeldje van een draak, vleermuis of
zichtbaar met een witte roede (een stok) lopen, als zij zich in het openbaar
duiveltje om ongewenste binnendringers te verjagen.
begaven. Zij mochten zich dan niet in de parochiekerken begeven, met een
Er kon echter ook gebeden worden bij het altaar voor
uitzondering voor begrafenissen. Rouwkleden uit de doodskist van een
Sint-Sebastiaan, die gold als een van de katholieke
patiënt mochten de kerk echter niet in bij een begrafenis, maar moesten
‘pestheiligen’, in het noordelijke dwarsschip. Dat was
vervangen worden. Een andere, grimmige maatregel was het vangen en
een prominente plek in het monument waar veel
doden van straathonden, die werden gezien als besmettingsgevaar upter
mensen langs liepen, omdat de doorgang in feite
straeten, inder kercken ende andere hoecken van der stede.
als een soort overdekte straat fungeerde. Waar de geneeskundige kennis ontbrak en de ziekten vaak vrij
Zoals ook nu gebeurt werden overtredingen van de strenge voorschriften
spel hadden, greep men naar andere middelen ter
bestraft, vaak met een boete. In deze tijden, waarin de maatschappelijke
bescherming en voor de gemoedsrust.
rol van de kerk vaak overlapte met het seculiere gezag, konden er ook andere soorten straffen worden opgelegd. Zo werd de hoogte van een
De pest
boete vaak uitgedrukt in de hoeveelheid bijenwas, die geschonken
De verwoestende kracht van epidemieën werd echter
werd voor de kaarsen op de altaren van de parochiekerken. Bij zware
ook op meer praktische manieren bestreden, die in
overtredingen konden bestraften ook op verplichte bedevaart gestuurd
sommige gevallen vrijwel gelijk waren aan methoden
worden, waarbij de afstand van de pelgrimstocht werd bepaald door de
die ook nu weer gebruikt worden. Deze werden
ernst van de overtreding. Bestemmingen konden variëren van Noordwijk,
ontwikkeld over een lange periode waarin Europa met
tot Keulen of zelfs Het Heilige Graf in Jeruzalem. Zo kon de pelgrim boete
Leidse Courant 04-08-1973.
grote regelmaat werd getroffen door epidemieën,
doen en bidden voor de stad, terwijl hij of zij ook voor langere tijd de stad
Collectie: Erfgoed Leiden en omstreken.
beginnend bij de bekendste historische pandemie:
niet tot last was.
bekende dichtregel van Van Hout staat op zijn
zogenaamde ‘Spaanse griep’ die qua verspreiding en
monument, dat in 2013 in de Pieterskerk Leiden werd
impact de Zwarte dood benaderde. Al in 1917 had de
bezweek naar schatting circa een derde tot de helft
Het beleg, het Ontzet en een nieuwe bestrijding van epidemieën
geplaatst. Gezien de context van de epidemieën die
hervormde kerk een Ziekenhuiscommissie in het leven
van de Europese bevolking aan de pest. Meer dan
In de stad en de Pieterskerk Leiden, waar jaarlijks de 3 oktober dankdienst
Van Hout meemaakte, krijgt het vers een nieuwe laag
geroepen, die via de kosterij van de Pieterskerk Leiden
anderhalve eeuw daarna werd Leiden vrijwel elke tien
wordt gehouden, is bekend hoe de Leidenaren geleden hebben tijdens het
van betekenis: De zielen, rustende in den Heer, der dooden
te bereiken was. Deze commissie zorgde er mede
jaar getroffen door een nieuwe uitbraak.
beleg door de Spanjaarden in 1573-1574. De verhalen uit de overlevering
lijven, die men ziet bedelven, behouven u gebedt niet meer:
voor dat predikanten van buiten Leiden patiënten uit
benadrukken vaak de honger en ondervoeding die heersten, culminerend
Bidt voor uwen naesten en uzelven.
hun gemeente in het Academisch Ziekenhuis konden
de Zwarte Dood van 1347-1351. Bij deze pandemie
bezoeken. Een gezant van een Brits instituut voor
Belangrijke tactieken die werden toegepast waren
in de herdenking van de uitdeling van haring en wittebrood door de
bijvoorbeeld preventie, isolatie en wat nu social
geuzen. Vooral in de laatste maand van het beleg werd honger geleden,
Epidemieën bleven onverminderd de kop opsteken.
volksgezondheid raadde Leidenaren in 1919 nog aan
distancing
personen
al was er ook toen een klein rantsoen beschikbaar voor de allerarmsten,
Tijdens een uitbraak van de pest in 1604-1605 schreef
om een masker te dragen: er is geen reden om ook aan
moesten verplicht zes weken thuis in quarantaine
van een half pond vlees per dag. Vele malen dodelijker dan de honger
de koster, die het doodsregister bijhield, op sommige
het gebruik van gelaatsmaskers niet te wennen.
waren de ziekten die rondwaarden, waarvan de pestuitbraak de zwaarste
dagen: God lof, heden niemand begraven. Desondanks
was. Veruit de meeste van de circa 6000 dodelijke slachtoffers bezweken
maakte de stad een sterke groei door. Dat niet iedereen
Ook in het heden heeft een pandemie de wereld
waarschijnlijk aan deze ziekte.
geveld werd door de gevolgen van epidemieën, blijkt als
weer in haar greep en daarmee ook de Pieterskerk
op 6 mei 1608 Steven Bugont in de Pieterskerk Leiden
Leiden. En ook nu geldt dat de crisis tweeledig is:
Na het Ontzet veranderde er veel in het stadsbestuur, vaak door de
wordt begraven op de eerbiedwaardige leeftijd van 107
epidemiologisch en economisch. Of zoals de Leidsche
onvermoeibare aanjager Jan van Hout. Zo ook wat betreft de armenzorg
jaar en 4 maanden. De virulente pestuitbraken zouden
Courant op 4 augustus 1973 met een alziend inzicht
en de ziekenzorg, die in zijn ogen geen klerikale aangelegenheid waren,
al vroeg in de 18e-eeuw uit West-Europa verdwijnen.
kopte: Geldgebrek eeuwenlang taaiste virus Pieterskerk.
maar een taak van de stedelijke overheid. Zijn voorstel was om een van de
Het bekende Pesthuis in Leiden, dat in de 2e helft van
Een gunstige constatering in het artikel biedt echter
inmiddels leegstaande kloosters in de stad om te bouwen tot een pest- en
de 17e eeuw werd voltooid, zou haar oorspronkelijke
houvast: …de meeste wonden werden in een gunstiger
dolhuis. Hoewel hij dit al in 1577 opperde, duurde het nog jaren voordat de
functie nooit vervullen. Overigens kreeg het Pesthuis
periode weer geheeld.
plannen gerealiseerd konden worden: het geld ontbrak. Uiteindelijk zou in
wel een schitterend gevelreliëf door Rombout Verhulst,
1596 door een grote loterij voldoende geld worden binnengehaald om het
die ook het monument voor Van Kerckhoven jr. in de
Met dank aan de rubriek Vondst van de Week van
voormalig Sint Caeciliaklooster (nu Rijksmuseum Boerhaave) te verbouwen.
Pieterskerk Leiden maakte.
Erfgoed Leiden en Omstreken, getiteld ‘Een zorgelick en
wordt
genoemd.
Besmette
voorspruytende siecte’, geschreven door Saskia Leupen, Van Hout maakte in 16e-eeuwse stijl reclame voor de loterij, door een
Spaanse griep en het taaiste virus
voor de historie van middeleeuwse maatregelen tegen
zogenaamde rederijkerswedstrijd te organiseren. Voor deze dicht- en
Waar Leiden in de 19e eeuw getroffen werd door
de pest in Leiden.
toneelwedstrijd schreef hij zelf ook een stuk, Het Loterijspel. Een andere,
cholera-epidemieën, was het de pandemie van de
Willem de Haen. Sterfte door ziekte en pest onder Leidenaren. 1574 – 1612-1614. Collectie: Rijksmuseum
Pieter. 50
Pieter. 51
De gewelfschotels van de Pieterskerk Leiden
1.
OP 29 METER HOOGTE, IN HET HOUTEN TONGEWELF VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, BEVINDEN ZICH TIEN KUNSTVOORWERPEN DIE WELISWAAR NIET VERBORGEN ZIJN, MAAR VOOR HET BLOTE OOG NAUWELIJKS TE ZIEN. OP TIEN VAN DE TWAALF HOUTEN GEWELFSCHOTELS ZIJN NAMELIJK KLEURRIJKE SCHILDERINGEN AANGEBRACHT.
D
e oudste schotels dateren uit het begin van de 15e eeuw, de jongste - op de plek waar eens de ingestorte toren
stond - dateren uit de vroege 16e eeuw. Alle verwijzen naar christelijke symboliek. Ze vormen bovendien een van de weinige plekken in het monument waar zowel Petrus als Paulus te zien zijn; oorspronkelijk was de Pieterskerk Leiden aan beiden gewijd, maar waar de sleutels van Petrus het symbool van de stad werden, verdween Paulus uit beeld. Lange tijd was er weinig onderzoek gedaan naar de gewelfschotels, maar dit veranderde doordat er tijdens de grote
3.
restauratie tussen 2003 en 2008 een grote houten vloer op steigers was gezet in de nok van het schip. Het laatste
2.
5.
4.
6.
7.
Toen de sleutels van Petrus het symbool van de stad werden, verdween Paulus uit beeld. onderzoek en onderhoud voor die tijd vonden plaats in de eerste helft van de twintigste eeuw, toen ze ook opnieuw beschilderd werden.
1.
Apostel Paulus met zwaard
2.
Apostel Petrus met sleutels
3.
Sleutels van Petrus, stadswapen van Leiden
4.
Zon met gezicht
5.
Geblindoekte man
6.
Adelaar, het symbool van evangelist Johannes
7.
evangelist Lucas 8.
In dit beeldartikel brengen we deze verborgen schatten van de Pieterskerk Leiden eens goed in beeld. Meer informatie kunt u vinden in het boek De Pieterskerk in Leiden - Bouwgeschiedenis, inrichting en gedenktekens, hoofdstuk 5 van Deel 1: Bouwgeschiedenis. Het boek is
Os, het symbool van
Leeuw, het symbool van
Onze proactieve advocaten ondersteunen met gespecialiseerde kennis en ervaring ondernemers, overheden en organisaties. Wat kunnen we voor u betekenen?
Denk vooruit
La Gro Geelkerken
evangelist Marcus 9.
Engel, het symbool van evangelist Matthäus
10. Veronica die het ware gelaat van Christus toont
verkrijgbaar via de website van de Pieterskerk Leiden (www.pieterskerk.com), in de webshop.
9.
Als betalen niet vanzelf gaat
8.
10.
Boommarkt 3a 2311EA Leiden • Postbus 11122 2301EC Leiden • Tel 071-5161010 • www.buikenvanderhorst.nl
Pieter. 55
DE VELE VORMEN EN GEZICHTEN VAN EEN EEUWENLANGE TRADITIE
De Pieterskerk Leiden en de Dies Natalis van de Universiteit Leiden
De academie en de stad Het plechtige ceremonieel werd echter ook vaak vergezeld door luchtigere activiteiten. De Dies Natalis was namelijk niet alleen bedoeld als een interne viering van de Leidse academische gemeenschap, maar moest ook de verbondenheid met de stad tentoonspreiden. De universiteit vormde lange tijd nog bijna een stad in een stad, doordat de academie er zelfs een eigen rechts- en belastingstelsel op mocht nahouden. Zo is lang aangenomen dat Rembrandt van Rijn zich onder meer liet inschrijven vanwege de belastingvoordelen voor studenten, zoals een vrijstelling van de belasting op bier. Maar de universiteit is voor de stad ook altijd een aanjager van bedrijvigheid geweest, alleen al door de vele studenten
DE DIES NATALIS IS - SAMEN MET DE 3 OKTOBER DANKDIENST VAN HET LEIDS ONTZET
die er gehuisvest moesten worden, met alle voorzieningen
- EEN VAN DE EEUWENOUDE TRADITIES DIE NOG ALTIJD IEDER JAAR PLAATSVINDEN IN
uitgeverijen,
DE PIETERSKERK LEIDEN. MET EEN PLECHTIGE CEREMONIE WORDT DE OPRICHTING VAN DE UNIVERSITEIT IN DE PIETERSKERK LEIDEN, OP 8 FEBRUARI 1575, HERDACHT. IN HET CORTÈGE LOPEN DE HOOGLERAREN VAN DE UNIVERSITEIT - BEGELEID DOOR DE PEDEL EN KLOKGELUI UIT DE PIETERSKERK LEIDEN - DOOR DE KLOKSTEEG HET MONUMENT IN,
die daarbij horen. Denk aan de vele academische aan
de
studenten,
hospita’s de
die
logementen
kamers voor
aanboden
Cortège van de Universiteit Leiden in de Kloksteeg bij de
bezoekende
Pieterskerk Leiden, 2020. © Foto: Raymond van Ruitenburg
wetenschappers, maar ook de kleermakers, restaurants, private docenten, instrumentmakers, ongetwijfeld ook
onderdeel van het programma, zoals in 1855 toen de
de slijterijen en vele andere beroepen in Leiden. Dit was
Breestraat over een grote lengte feestelijk werd verlicht.
zeker in economisch moeilijke tijden, zoals tijdens het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw,
Een moment van weerzien en van afscheid
een behoorlijk wederzijds gunstige relatie.
Met al deze festiviteiten is het ook te begrijpen dat de
BIJ HET ZUIDPORTAAL. IN DE PIETERSKERK LEIDEN VONDEN SOMS PUBLIEKE PROMOTIES PLAATS EN WORDEN NOG STEEDS IEDER JAAR EREDOCTORATEN UITGEREIKT VOOR BIJZONDERE WETENSCHAPPELIJKE OF MAATSCHAPPELIJKE VERDIENSTEN.
Dies Natalis een moment van weerzien was, voor oud-
Een feest mag ook gevierd worden
collega’s, alumni of mensen die van buiten stad of land
Geleidelijk aan kwam er in de loop der tijd ook steeds
hiervoor speciaal naar Leiden kwamen. Het waren goede
meer ruimte voor feest en vertier. Dit was met name
momenten om bij te praten, kennis uit te wisselen over
te zien tijdens jubileum- en lustrumjaren, als er wat
wetenschap of beleid en om zaken te doen.
extra’s te vieren was. Zo werd in 1825 tijdens het 250-jarig jubileum een grote historische optocht door
In het verleden vonden rectorswissels plaats tijdens
studenten georganiseerd, die de inwijdingsoptocht van
de opening van het academisch jaar. Dit had ook te
8 februari 1575 nabootste. Optochten waren sowieso
maken met het feit dat er elk jaar een nieuwe rector
al een terugkerend programmaonderdeel, omdat men
werd benoemd. Inmiddels is die traditie van jaarlijkse
dan de hele stad kon doortrekken in mooie kostuums,
benoemingen alweer bijna een halve eeuw verdwenen.
en alle Leidenaren die wilden konden komen kijken.
Op maandag 8 februari 2021 zal er tijdens de Dies
Studenten trokken in de 19e eeuw zelfs nog te paard
Natalis na zeven jaar afscheid worden genomen van
en in harnas door de stad, vaak om grote momenten uit
rector Carel Stolker.
de Nederlandse en Europese geschiedenis te recreëren. Zelfs als je nu naar de prenten kijkt, ziet het er nog steeds
Het complete plaatje
spectaculair uit.
De ceremonie in de Pieterskerk Leiden was en bleef natuurlijk altijd de hoofdzaak van de Dies Natalis, om de
Anoniem. De Pieterskerk Leiden op 8 februari 1875. Collectie;Rijksmuseum.
Ook werd er muziek gemaakt tijdens optochten en werden
stichting van de universiteit in de Pieterskerk Leiden in
er soms grote feesten gehouden, zoals in 1855 toen op de
1575 te herdenken. Maar de plechtigheid was ook een
Grote Ruïne (het huidige Van der Werffpark) de beroemde
onderdeel van grotere festiviteiten, waar de Universiteit
Engelse Vauxhall pleasure garden werd nagebootst, een
Leiden - en niet in de laatste plaats de studenten - de
waar begrip in die tijd. Ook illuminaties waren regelmatig
stad bij betrok.
Pieter. 57
Carel Stolker neemt afscheid
De Pieterskerk Kraamkamer van de Universiteit Leiden 445 jaar geleden is de Universiteit Leiden in de Pieterskerk opgericht. Sindsdien zijn we onlosmakelijk aan elkaar verbonden in het hart van de stad. Onze wetenschappers en studenten ontmoeten elkaar onder het schitterende dak. We vieren er onze verjaardag (de dies natalis) en verwelkomen elk jaar onze nieuwe eerstejaars. Nelson
TIJDENS DE DIES NATALIS OP 8 FEBRUARI 2021 NEEMT CAREL STOLKER AFSCHEID ALS RECTOR MAGNIFICUS VAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN. DE STICHTING PIETERSKERK LEIDEN DANKT CAREL STOLKER VOOR ZIJN NIET AFLATENDE STEUN. In de volgende editie van de Pieter houden wij een afscheidsinterview met Carel Stolker.
Pieter. 58
Bij ons leer je de wereld kennen
Mandela en Prinses Beatrix kregen er een eredoctoraat. Aanstaande studenten leren hier de universiteit kennen op onze Open Dagen. En voordat onze kersverse alumni hun handtekening in het Zweetkamertje kunnen zetten na het behalen van hun bul, heeft menigeen gezweet op een tentamen in de Pieterskerk.
Column. VAN KERK, CONCERTZAAL EN AULA TOT STICHTING PIETERSKERK LEIDEN
De Pieterskerk Leiden 50 jaar geleden
Er was nog een reden waarom de hervormde gemeente liever niet de indruk gaf dat zij de Pieterskerk Leiden volledig uit handen gaven. Dat jaar ontstond er grote controverse rondom het lustrumcongres van de universiteit, dat mede georganiseerd werd door
NA 1969 IN DE PIETER.02, NU HET JAAR 1970. DE PIETERSKERK LEIDEN WAS NOG ALTIJD IN HET BEZIT VAN DE LEIDSE HERVORMDE GEMEENTE.
activistische
studentencommissies.
De
studenten
wilden een krachtig statement maken, onder meer over de gevolgen van milieuvervuiling en moderne
MEN HAD MET EEN AANTAL GROTE RESTAURATIES IN HET VOORUITZICHT
consumptiegewoonten voor de volksgezondheid. Naast
ECHTER AL NAGEDACHT OVER HET AFSTOTEN VAN EEN VAN DE
rumoer vanwege de inrichting die de studenten voor
KERKGEBOUWEN. VAN DE GROTE LEIDSE STADSKERKEN WERD HET VAN DE PIETERSKERK LEIDEN VERWACHT DAT ZIJ ZICHZELF KON BEDRUIPEN, DOOR BIJVOORBEELD EVENEMENTEN, CONCERTEN OF TENTAMENS TE
een scherpe inhoudelijke invulling ontstond het meeste ogen hadden. Deze werd ook wel omschreven als ‘ludiek psychologisch decor’ en bestond bijvoorbeeld uit verkeersborden, enorme ballonnen, hoofden van papier-maché op houten staken, 15 kilometer aan touwwerk tussen de
ORGANISEREN.
pilaren en talloze provocatieve leuzen op spandoeken
HIER WERD DE KIEM GELEGD VOOR DE STICHTING DIE VANDAAG
en posters. Ook monumenten werden meegenomen in het decor; zo werd het monument voor Boerhaave
HET MONUMENT BEHEERT. IN DEZE REEKS KIJKEN WIJ TERUG OP
omgebouwd
DEZE ONTSTAANSGESCHIEDENIS AAN DE HAND VAN HISTORISCHE
objecten - waaronder het kippenhok - opruimen en
provisorisch
kippenhok
(inclusief
kippen). De hervormde gemeente liet echter een aantal als compromis afgeschermd in een hoek zetten. De
KRANTENARTIKELEN.
A
tot
congresdagen waren ook niet zonder incidenten. Op een gegeven moment werd zelfs een paard het monument ingebracht. Achteraf verzuimden de studenten de
l voor 1970 liep het kerkelijk bezoek aan de Pieterskerk Leiden langere tijd sterk terug.
rommel van een groot feest op het Pieterskerkplein
Ter illustratie dient het gegeven dat het monument, voor het tweede jaar op rij, gedurende
op te ruimen, waarop dienstplichtige militairen binnen
de winter werd gesloten. Meerdere orgelconcerten - die eens in de honderdtallen werden
Leiden het op zich namen om het plein op te ruimen,
bezocht - moesten worden afgelast omdat de kaartverkoop de kosten niet meer dekte. Er
voordat op maandag hun weekdienst begon.
werd daarom al langer nagedacht over een nieuwe bestemming voor de Pieterskerk Leiden,
De hervormde gemeente wilde het monument overdragen aan de Leidse Univeristeit
Leidsch Dagblad 07-01-1970. Erfgoed Leiden en Omstreken.
Pieter. 60
hoewel men er nog niet over uit was of dit betekende dat het monument moest worden
Tegen de achtergrond van deze taferelen werd er
afgestoten door de hervormde gemeente.
gestaag dooronderhandeld over de overdracht van het monument. De onderhandelingen tussen de universiteit
Een van de meest concrete voorstellen uit eerdere jaren begon vastere vormen te krijgen:
en de hervormde gemeente zouden echter nog na 1970
de hervormde gemeente wilde het monument overdragen aan de Leidse universiteit.
doorlopen. Zo bleef de tamelijk precaire status quo
Praktisch gezien betekende dat een verhuurcontract voor de langere termijn. De hervormde
voorlopig in stand, terwijl veel noodzakelijk onderhoud
gemeente sprak echter niet graag van verhuur, omdat zij in beperkte mate medegebruiker
niet kon worden bekostigd. Het volgend jaar zou een
van het pand wilde blijven. Van de universiteit werd echter wel verwacht dat zij grote
doorslag plaatsvinden, waarover u meer kunt lezen in
investeringen zouden bekostigen, zoals de verwarming en een eventuele verbouwing van
de volgende bijdrage in de reeks De Pieterskerk Leiden 50
het monument.
jaar geleden.
Pieter. 61
FOTOTENTOONSTELLING
PIETERSKERK LEIDEN
DE VERDWENEN STAD JAN GOEDELJEE
Voor de opening: houd onze sociale media en de website www.pieterskerk.com in de gaten Pieter. 62
Pieter. 63