Pieter. 01 MAGAZINE OVER DE PIETERSKERK LEIDEN, SINDS 1121 Jaargang 01 | 2018
Pieter. 1
Inhoud. Jaargang 01 | 2018
05 06
35
Column
Met aandacht zorg dragen voor
Rembrandt 2019
het monument
Herman Boerhaave - Grondlegger van de moderne geneeskunde
40
Mayflower 400 en het Pilgrim herdenkingsjaar 2020
11
Rondleiders trainingen voor jong & oud
16
Archief overgebracht naar
50
Interview met het bestuur Stichting Vrienden van de Pieterskerk
18
Interview Leo
22
Rembrandt 2019
24
Onderhoud van de Pieterskerk
van Doeselaar
Leiden is een monumentale klus
30
Luzac en de Amerikaanse Declaration of Independence
Erfgoed Leiden
28
46
54
Genieten van Bach in optima forma
56
Ramen met Namen
59
Het aftellen naar de 900
jaar is
begonnen… Pieterskerk Leiden, toplocatie tijdens
Open Monumentendagen
60
Conservator start promotie onderzoek naar de Pieterskerk
Gedenkplaat onthuld voor
Cornelis Schuyt
22 Colofon. Redactie
Wouter Hollenga (hoofdred.) / Ward Hoskens
Eindredactie
Frieke Hurkmans
Vormgeving
Valetti, Claudia Claas
62
Agenda: concerten en evenementen
Drukwerk
Drukkerij Van der Linden
Oplage
2000 exemplaren
van kozijn tot kathedraal
Luzac en de Amerikaanse
Genieten van
Declaration of Independence
Bach
Donateur worden
Wilt u Vriend worden van de Pieterskerk Leiden? Ga naar www.pieterskerk.com/steun-ons of bel ons op onderstaand telefoonnummer.
Adverteren
Wilt u adverteren in De Pieter? Contacteer ons via marketing@pieterskerk.com
Acht jaar hebben we eraan gewerkt: de Pieterskerk in Leiden. Een fantastisch project!
of bel ons op onderstaand telefoonnummer. De Pieter is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Vrienden van de Pieterskerk. Kloksteeg 16, 2311SL Leiden Tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij, 9:00 – 17:00 uur) E-mail: info@pieterskerk.com
www.burgy.nl Pieter. 2
46
54
Pieter. 3
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Column.
Frieke Hurkmans
directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden
Beter met planten Better with Plants 20.04.2019 – 7.10.2019
V
OOR U LIGT HET EERSTE NUMMER VAN
HET NIEUWE MAGAZINE DE PIETER DAT NAMENS HET BESTUUR VAN DE VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK LEIDEN MET TROTS AAN U WORDT GEPRESENTEERD.
© Foto: Mike van Bemmelen
U was in het verleden gewend om tweemaal per jaar van ons
toedragen. Wij zijn onze adverteerders dan ook oprecht
een vriendenbericht te ontvangen. Het was een manier om
zeer erkentelijk dat zij ons op deze wijze willen steunen. Uw
u te bedanken voor uw bijdrage aan het onderhoud en u op
bijdrage aan het monument gaat dan ook vanaf nu voor de
de hoogte te houden van nieuwtjes en wetenswaardigheden
volle 100% richting het onderhoud en daar zijn wij zeer, zeer
over uw Pieterskerk. De kosten voor het maken van de twee
dankbaar voor.
vriendenberichten werd vanzelfsprekend betaald uit uw donaties. Dat vond het bestuur van de Vrienden uiteindelijk
Wat betreft het onderhoud, er is dit afgelopen jaar weer veel
zonde van uw bijdrage, hetgeen ik van harte ondersteun.
gebeurd. Om maar een paar zaken te noemen, de schilders
Kon er niet iets bedacht worden dat uw bijdrage volledig
zijn het dak op geweest en hebben meer dan 22 houten
terecht zou komen bij het onderhoud, maar dat u gelijktijdig
deuren en ramen - die zich op grote hoogte bevinden -
wel op de hoogte gehouden zou worden?
geschilderd; dakdekkers hebben een gedeelte van de leien en het zink hersteld; monumentaal hekwerk in en rond
Hortus botanicus Leiden
Het antwoord kwam van voormalig bestuurslid van de
het monument is gerestaureerd en opnieuw geschilderd;
Vrienden van de Pieterskerk Leiden, Koen Brakenhoff. Koen,
de zerkenvloer is net als ieder jaar in de was gezet en
in het dagelijks leven hoofd marketing van het Mauritshuis,
waar nodig bijgewerkt, van het historisch kansel is het
stelde voor om een echt ‘glossy’ magazine te maken zoals
binnenwerk schoongemaakt en de zitting met nieuw groen
in de museumwereld niet ongebruikelijk is. Een mooi en
laken bekleed (de oude paardenharen vulling is daarbij
inhoudelijk jaarlijks blad, dat bewaard kan worden. Met dat
geheel bewaard gebleven). En, afgelopen week zijn alle
idee zijn wij aan de gang gegaan binnen onze organisatie.
gildenborden preventief aan een inspectie onderworpen
Het zal u niet verbazen dat de naam snel gevonden was. In
op houtaantasting door insecten en/of zwammen, gelukkig
navolging van de Linda, de Chantal, de Wendy en zelfs de
bleek alles prima in orde.
Maarten, leek ons De Pieter de lading wel dekken. Dankzij u allen als Vrienden van de Pieterskerk Leiden In alle eerlijkheid had het wellicht De Paul & Pieter moeten
kunnen wij dagelijks blijven werken aan de instandhouding
heten, want zoals u vast wel weet werd in 1121 de kapel die
van ons aller bijna 900 jaar oude monument. Zoals in De
de voorloper was van ons huidige monument, gewijd aan
Pieter te lezen is, het aftellen is begonnen…
de heiligen Petrus en Paulus. Paulus is echter al vanaf een vroeg stadium naar de achtergrond verdwenen en Petrus
Ik hoop, als altijd, u in het komende jaar in de Pieterskerk te
werd met zijn sleutels schutspatroon van de stad Leiden.
mogen begroeten bij één van de evenementen, concerten
De kosten voor De Pieter worden nu gedekt uit advertenties
of tijdens openstellingen van uw prachtige monument.
van (stads)partners die de Pieterskerk Leiden een warm hart
Pieter. 4
Pieter. 5
H
HET 350STE GEBOORTEJAAR IN 2018 VAN HERMAN BOERHAAVE (1668-1738) WAS AANLEIDING VOOR HERNIEUWDE AANDACHT VOOR ZIJN LEVEN EN WETENSCHAPPELIJKE NALATENSCHAP. ER ZIJN VEEL PLEKKEN IN LEIDEN EN OMGEVING DIE HERINNEREN AAN BOERHAAVE, WAT ONDER MEER TE DANKEN IS AAN ZIJN VELE TALENTEN EN ZIJN WELVAART. IN DE PIETERSKERK LEIDEN HERINNERT EEN INDRUKWEKKEND MONUMENT AAN BOERHAAVE.
Herman Boerhaave
Grondlegger van de moderne geneeskunde
Jonge jaren
medepassagier in een trekschuit zou zo tekeer zijn gegaan
Boerhaave kwam uit een Leidse poortersfamilie, maar
tegen de werken van Spinoza, dat Boerhaave het niet kon
groeide op in het nabijgelegen dorpje Voorhout, waar
weerstaan te vragen of de beste man wel ooit eens wat
zijn vader was aangesteld als predikant. Op veertienjarige
van Spinoza had gelezen? Spinoza’s theorie werd in die tijd
leeftijd vertrok Boerhaave naar Leiden om onderwijs
als bijzonder onchristelijk beschouwd (de Curatoren van
te volgen aan de Latijnse School in de Lokhorststraat.
de universiteit karakteriseerden het als volgt: “[Spinoza’s
Zijn puberteit werd getekend door een wond die hij
theorieën
op zijn twaalfde opliep aan zijn linker bovenbeen, dat
schadelijke,
geïnfecteerd raakte en niet wilde genezen. Talloze artsen
en heterodoxe stellingen
die hij bezocht konden hem niet helpen, maar op zijn
ende conclusien bequaem
zeventiende bedacht Boerhaave zelf een succesvolle
om de geheele christelijke
behandeling. Vijf jaar lang had hij als jongeman het
religie
te
onvermogen van de geneeskundige praktijk aan den lijve
ende
voor
ondervonden. Naar alle waarschijnlijkheid was het deze
menschen den wegh te
ervaring die in hem de belangstelling voor de medische
banen tot het absoluut
wetenschap opwekte. Een van de meest prominente
atheismus”). Dit incident betekende echter niet dat
monumenten in de Pieterskerk Leiden gedenkt tot op
Boerhaave zich volledig van het geloof afkeerde, maar de
de dag van vandaag zijn baanbrekende innovaties en de
heersende vijandigheid tegenover andersdenkenden was
faam die hij verwierf.
waarschijnlijk toch een factor in zijn beslissing de theologie
kunnen
worden
beschouwd]
als
zeer
goddelooze
subverteeren eenvoudige
te laten voor wat het was. Boerhaave was als jongetje door zijn vader onderwezen
BESCHEIDEN PREDIKANTENZOON GROEIDE UIT TOT AUTORITEIT IN DE MEDISCHE WETENSCHAP IN EUROPA
in onder andere de klassieke talen, geschiedenis en
Mechanische interpretatie
uiteraard, als predikantszoon, Bijbelstudies. Boerhaave
Boerhaave vestigde zich als arts in Leiden. Boerhaave’s
was dan ook een overtuigd christen. Toen hij zich op zijn
talent werd herkend en in 1701 kreeg hij een positie als
zestiende inschreef bij de universiteit in Leiden begon hij
lector toegewezen aan de universiteit, zodat hij mocht
aanvankelijk met een studie theologie. Al snel legde hij
doceren. Boerhaave bleef graag in Leiden blijkens zijn
zich echter ook toe op de geneeskunde. Wellicht om geen
afwijzing van een aanstelling als hoogleraar geneeskunde
aanstoot te geven door zijn theologische studie opzij te
aan de universiteit van Groningen in 1703. De beloning
leggen besloot hij om in Harderwijk te promoveren op de
voor Boerhaave’s loyaliteit, en een poging om hem
geneeskunde, in plaats van in Leiden. Alle studie had hij
ook in de toekomst voor Leiden te behouden, was een
in Leiden verricht, hij ging slechts voor de verdediging van
verhoging van zijn jaarlijkse bezoldiging met bijgaand de
zijn proefschrift naar Harderwijk.
veelzeggende belofte dat de eerste vrijkomende leerstoel voor een hoogleraarschap aan Boerhaave zou worden
Andersdenkenden
toegekend. Deze dubbele gunst werd door Boerhaave
Volgens een anekdote besloot hij op de terugreis
dankbaar in ontvangst genomen door het geven van een
definitief af te zien van een vervolg in de theologie. Een
rede, die werd gezien als een van zijn beste. Zijn betoog
Hermanus Boerhaave (1668-1738). Geneeskundige, hoogleraar aan de universiteit te Leiden, Cornelis Troost, 1735. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam
Pieter. 7
ging over het nut van een mechanische interpretatie van
nauw verwant met de medische wetenschap en werd als
te geven aan studenten. Het profijt van deze omslag kan
het functioneren van het lichaam voor de geneeskunde.
onlosmakelijk onderdeel ervan beschouwd.
haast niet overschat worden.
allegorische opvatting vervangen. De wetmatigheid die
Hortus Botanicus
Professor Boerhaave, Europa
achter deze ‘mechanische wetten’ van Boerhaave lag
De medicinale werking van planten stond centraal in deze
Al in zijn eigen tijd werden Boerhaave’s werk en innovaties
is kenmerkend voor de richting waarin hij de medische
studies naar het plantenrijk. Botanische tuinen zoals de
alom erkend als van buitengewoon hoge kwaliteit. Zijn
wetenschap wilde bewegen, namelijk naar een meer
Hortus Botanicus van de Universiteit Leiden werden veelal
reputatie was zo breed bekend dat studenten vanuit heel
exacte wetenschap. Met deze
gebruikt om deze planten te kweken, om ze te gebruiken
Europa speciaal naar Leiden afreisden om zijn colleges
rede was het hoogtepunt van
voor onderzoek. De Vlaamse geneeskundige Rembert
te kunnen volgen. Boerhaave kreeg zelfs bezoek van
Boerhaave’s carrière echter nog
Dodoens (1517-1585; gelatiniseerd naar Dodonaeus)
de Russische tsaar en vernieuwer Peter de Grote, die
lang niet in zicht. Uiteindelijk
publiceerde bijvoorbeeld een Cruijdeboeck waarin hij
naar West-Europa reisde om nieuwe kennis op te doen.
zou Boerhaave namelijk zijn
de geneeskundige planten zorgvuldig en overzichtelijk
Volgens een anekdote zei Boerhaave, toen hij hoorde dat
felbegeerde
aanstelling
als
documenteerde zodat de apothekerspraktijken beter
de tsaar hem wilde bezoeken, dat hij de volgende dag om
hoogleraar
geneeskunde
in
konden bepalen wat een goede werking had en, minstens
vijf uur ’s ochtends nog wel tijd in zijn agenda vrij had.
Leiden toch krijgen, al was het
even belangrijk, welke planten geen of slechte effecten
Boerhaave’s toewijding aan werkzaamheden als arts en
nog een aantal jaar wachten.
hadden. Dodonaeus, die ook in Leiden hoogleraar was,
het geven van colleges was zo groot dat hij zelfs voor een
De
die
wordt tevens in de Pieterskerk Leiden herdacht, met een
vorst zijn dagschema niet wilde omgooien. Ook de lijfarts
vrijkwam, in 1709, bleek die van de geneeskunde en
epitaaf. De leerstoel in de botanie ging over het algemeen
van de Oostenrijkse keizer in Wenen bezocht Boerhaave
Linksboven: Hermanus Boerhaave onderwijst een groep
botanie te zijn. Deze gecombineerde leerstoel, hoewel
gepaard met het directeurschap van de Hortus Botanicus,
in Leiden om te leren van deze briljante wetenschapper.
leerlingen, Jacob Folkema, 1756. Collectie: Rijksmuseum,
nog niet direct gericht op de medische praktijk, was toch
een functie die Boerhaave zou bekleden van 1709 tot
een goede vervolgstap in zijn wetenschappelijke carrière.
1730. Hij vernieuwde de plantencollectie en inrichting van
Een andere anekdote verhaalt van een brief die Boerhaave
De botanie, ofwel de plantkunde, was zeker in die tijd
de Hortus gedurende zijn aanstelling.
ontving, geadresseerd met uitsluitend de tekst: professor
De ‘mechanische’ interpretatie moest de heersende
eerste
leerstoel
Amsterdam Rechtsboven: Het huis van Boerhaave aan het Rapenburg. © Foto: Claudia Claas
Boerhaave, Europa. Vaak wordt gezegd dat deze brief
Hippocratische geneeskunde
afkomstig was van een vorst uit het Verre Oosten, het
In 1714 volgde de leerstoel in de praktische geneeskunde,
keizerlijk hof van China werd zelfs als oorsprong genoemd.
waarmee Boerhaave zijn studenten aan het ziekbed kon
De faam van Boerhaave zou genoeg zijn geweest om de
onderwijzen. Het was in deze aanstelling dat Boerhaave
brief op het juiste adres te doen arriveren.
privé-experimenten wagen in het laboratorium dat hij speciaal in zijn eigen huis liet inrichten.
zijn wereldfaam zou verdienen. Hij wist zijn diepgaande theoretische kennis van de klassieke geneeskunde,
Bij al deze internationale contacten hielp het dat
gebaseerd op de overlevering uit de klassieke oudheid,
Boerhaave een polyglot was, wat wil zeggen dat hij
Boerhaave was als viervoudig hoogleraar een welgesteld
te combineren met de ontwikkelende wetenschappelijke
meertalig was. Hij sprak naast Nederlands, ook vloeiend
man. Hij woonde met zijn vrouw Maria (geboren
methoden in de praktische behandeling van patiënten.
Engels, Frans, Duits en Latijn en kon ook Grieks, Italiaans
Drolenvaux) met wie hij in 1710 was getrouwd in een
Hierin kwam zijn ‘mechanische interpretatie’ tot zijn recht.
en Spaans lezen. Boerhaave’s internationale reputatie
groot herenhuis aan het Rapenburg 31-33, dat te
was zo groot dat zijn neefjes later op zijn naam (en met
herkennen is aan een gedenkschrift aangebracht op de
Hiermee baande Boerhaave de weg voor de omslag van
een aantal van zijn manuscripten en collegedictaten) zich
buitenmuur. In 1724 kocht Boerhaave het kasteel Oud-
de oude geneeskunde, die uitsluitend op gevestigde
als geneeskundigen konden vestigen in Sint-Petersburg,
Poelgeest, in Oegstgeest gelegen. Het indrukwekkende
kennis voortbouwde, naar de medische wetenschap zoals
waar tot op heden een deel van Boerhaave’s archieven
bouwwerk had ook omvangrijke tuinen, waar Boerhaave
wij die vandaag de dag kennen, waarin het onderzoek
aanwezig zijn, die de neefjes met zich meebrachten.
een bomenverzameling (arboretum) liet planten en een kruidentuin liet aanleggen, vergelijkbaar met de
door middel van experimenten nieuwe kennis moest opleveren. Boerhaave was vooral voorstander van
Laboratorium aan huis
Hortus Botanicus. Het echtpaar kreeg vier kinderen,
de praktijkgerichte Hippocratische geneeskunde. Bij
Dat Boerhaave een uitzonderlijke kennisdrift bezat blijkt
hoewel slechts een van hen een volwassen leeftijd zou
patiënten werd een speciaal behandelingsplan opgesteld
ook wel uit het vierde hoogleraarschap dat hij vanaf 1718
bereiken. Dit was zijn oudste dochter Johanna Maria, die
op basis van symptomen in plaats van het toepassen
zou bekleden in de scheikunde, in de vroege achttiende
trouwde met Frederik de Thoms, een man die dankzij een
van (vaak ineffectieve) standaardbehandelingen. Deze
eeuw een nieuwe wetenschap die nog grotendeels in de
diplomatieke carrière onder meer werkte voor de Britse
praktijkcolleges gaf Boerhaave in het Caeciliagasthuis in
kinderschoenen stond. De ontwikkeling van de chemie
koning George I, graaf werd in het Koninkrijk van Napels
Leiden (waar nu Museum Boerhaave gevestigd is), dat in
was indicatief voor de wetenschappelijke revolutie die in
(Zuid-Italië) en Pruisisch gezant in Venetië. Ook zij werden
1636 door de gemeente ter beschikking werd gesteld aan
Europa gaande was en waar Boerhaave als medicus ook
in het familiegraf van de Boerhaave’s in de Pieterskerk
de arts Otto Heurnius (1577-1652) om medisch onderwijs
onderdeel van was. Ook Boerhaave zou zich aan talloze
Leiden begraven.
Gezicht op de Hortus Botanicus te Leiden, Anoniem, 1712. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam
Pieter. 8
Pieter. 9
Gezicht op Kasteel Oud-Poelgeest. 1738, Hendrik Spilman, naar Abraham de Haen
Sigillum veri simplex
(II), 1750-1792. Collectie: Rijksmuseum,
Dat Boerhaave ongeëvenaarde gaven bezat moge
Amsterdam
duidelijk zijn. Hij speelde ook nog de luit, maar of zijn talent daarvoor van hetzelfde niveau was is niet bekend. Boerhaave stond algemeen bekend om zijn
zoon van de classicus en hoogleraar Tiberius Hemsterhuis
bescheidenheid en zijn alledaagse voorkomen. Hij droeg
en werd zelfs conservator van de antiquiteitencollectie
geen pruik, zoals in die tijd gewoon was en ook zijn
van de stadhouderlijke familie.
kleding was eenvoudig voor een man van zijn welvaart en positie. Dat Boerhaave waarde hechtte aan eenvoud en
Heiligdom voor het helende genie
bescheidenheid blijkt uit zijn persoonlijke motto Sigillum
Centraal in het ontwerp staat een klassieke funeraire urn,
veri simplex (‘het teken van de waarheid is eenvoud’), dat
geplaatst op een hoge sokkel. Het monument verwijst op
ook op een kleine decoratief gebeeldhouwde zegel op
meerdere manieren naar Boerhaave’s betekenis voor de
zijn monument in de Pieterskerk Leiden staat. Het motto
geneeskunde. De hoofdjes rondom de urn verbeelden
is kenmerkend voor de relatieve praktische eenvoud
de levensloop van de mens, man en vrouw, van jong
en toepasbaarheid die Boerhaave nastreefde in zijn
naar oud. Een slang rond het medaillon met Boerhaave’s
wetenschappelijke theorieën en onderwijs. Boven het
portret symboliseert de geneeskunde, vergelijkbaar
zegel is een medaillon met zijn beeltenis te zien.
met het universele symbool voor de geneeskunde, de
Boerhaave, het orakel dat de geneeskunde opnieuw uitvond.
esculaap. De slang vertegenwoordigt zowel de dood, Het monument werd pas in 1762 opgericht, dus ruim
door zijn gif, als de genezing, door het vervellen. De
twintig jaar na zijn dood. De eenvoud die eerst behouden
brandende toortsen in de decoraties rond het medaillon
bleef door de afwezigheid van een monument bij het
symboliseren het leven. Aan de voorkant van het
familiegraf werd niet toereikend geacht door Boerhaave’s
monument staat de Latijnse tekst Salutifero Boerhaavii
nabestaanden. Vanuit het heden beschouwd is dit een
Genio Sacrum (“heiligdom voor het helende genie van
gelukkige keuze, want de zerk van het familiegraf is
Boerhaave”).
inmiddels niet meer in de Pieterskerk Leiden aanwezig. Het ontwerp voor het monument kwam van de
Dat voor Boerhaave een ‘heiligdom’ werd opgericht is
Leidenaar Frans Hemsterhuis, een filosoof, verzamelaar
niet zo verwonderlijk gezien de bijnaam die hij kreeg
van klassieke oudheden en secretaris van de Raad van
gedurende zijn loopbaan. Doordat zoveel studenten,
State. De vervaardiging werd toevertrouwd aan Anthony
geleerden en belangstellenden naar Leiden reisden
Wapperon. Het is een typisch neoclassicistisch ontwerp,
speciaal om Boerhaave te ontmoeten of te horen spreken
wat paste bij de belangstelling, zeg gerust passie die
werd hij wel ‘het orakel’ genoemd. Het orakel dat de
Hemsterhuis had voor de klassieke oudheid. Hij was de
geneeskunde opnieuw uitvond.
Pieter. 10
Pieter. 11
Monument voor Boerhaave in de Pieterskerk Leiden. © Foto: Claudia Claas
VRIJWILLIGE RONDLEIDERS SPIJKEREN BIJ MET EEN CURSUS STORYTELLING
Pieterskerk Leiden rondleiderstrainingen voor jong & oud
IN MEI EN SEPTEMBER WERDEN EEN NIEUWE REEKS RONDLEIDERSTRAININGEN GEORGANISEERD IN DE PIETERSKERK LEIDEN. ONZE RONDLEIDERS WETEN HUN ENTHOUSIASME EN KENNIS OVER HET MONUMENT OVER TE BRENGEN AAN ONZE BEZOEKERS EN SPELEN ZO EEN ONMISBARE ROL IN HET DELEN VAN DE BIJZONDERE GESCHIEDENIS VAN DE LEIDSE PIETERSKERK.
D
e deelnemers aan deze training bestonden uit geroutineerde
rondleiders van de Pieterskerk Leiden die hun vaardigheden wilden aanscherpen, nieuwe rondleiders al dan niet met ervaring elders en (kantoor)medewerkers die hun kennis over het monument willen vergroten. De trainingen van afgelopen jaar zijn mede mogelijk gemaakt door bijdragen van Fonds 1818 en het Rabobank Wensenfonds, die het ontsluiten van de geschiedenis van de Pieterskerk Leiden van harte ondersteunen.
Persoonlijke connecties De training richt zich op de kunst van het vertellen van verhalen en wordt begeleid door een externe trainer gespecialiseerd in storytelling In twee avonden wordt iedereen bijgespijkerd over hoe je de juiste focus legt op zowel de groep die je rondleidt en het verhaal dat je wilt vertellen. Alle deelnemers krijgen vooraf de opdracht een verhaal voor te bereiden waarin hun persoonlijke connectie met het monument in naar voren komt. Dit levert de prachtigste verhalen op.
Europera Een van de vrijwilligers van het eerste uur nam iedereen mee naar 1983 en vertelde vol vuur over de eerste Leidse Uitdag en hoe het 10-jarig bestaan van de Leidse Uitdag werd gevierd met de voorstelling Europera. Een opera waar 600 amateurs aan meededen en waar na de slotakkoord vanaf de loopbruggen minutenlang een bloemenregen over de spelers neerdaalde.
Junior rondleiders Bij de Open Monumentendagen 2018 waren voor het eerst junior rondleiders aanwezig op de zaterdag. Hun levendigheid bij het vertellen over het Laatste Oordeel van Lucas Van Leyden was zo aanstekelijk dat een dame op zondag terugkwam om te vertellen hoezeer zij geraakt was door hun enthousiasme. De vier junior rondleiders vonden de ervaring zo leuk dat zij graag ingingen op het verzoek van de Pieterskerk Leiden om verder te worden getraind. Dat zal in de komende maanden in gang worden gezet. Wie weet treft u één van hen bij een rondleiding in de Pieterskerk Leiden in 2019.
Boven: Rondleider tijdens Open Monumentendagen. © Foto: Stefan Tetelepta Onder: Junior rondleiders tijdens Open Monumentendagen. © Foto: Frieke Hurkmans
Rondleider worden?
Heeft u interesse om rondleider in de Pieterskerk Leiden te worden? Meldt u zich dan aan voor de nieuwe trainingen in 2019 via het e-mailadres vrijwilliger@pieterskerk.com.
Pieter. 12
Rabobank Wensenfonds 2018. © Foto: Lavinia Spruitenburg
Pieter. 13
Wij zijn er voor u. Dirk Hofman, Ruud Heijnekamp en Joke Warmerdam
Bij het verlies van een dierbare komt er veel op u af. Graag nemen wij u de zorg uit handen, zodat u rustig afscheid kunt nemen. Ook als u niet of elders verzekerd bent.
Pieter
Fairtrade koffie Biologische fruitsappen Gratis WiFi Lunch Borrel Leidsche bieren
Monuta Willem de Zwijgerlaan 179, Leiden T 071 - 521 32 31 (24 uur per dag bereikbaar) E leiden@monuta.nl I www.monuta.nl/leiden
Open van 11:00 tot 18:00 uur | Kloksteeg 16, Leiden | .pieterskerk.com/cafe Pieter. 14
Pieter. 15
Archief Stichting Pieterskerk Leiden overgebracht naar Erfgoed Leiden
AFGELOPEN APRIL IS HET ARCHIEF VAN DE STICHTING
H
et archiefmateriaal dateert voor het overgrote
deel uit de periode na 1974. Oudere archieven van
PIETERSKERK LEIDEN MET ALLE ZORG EN MET BELEID
de Pieterskerk Leiden bevinden zich al in de regionale archieven, zoals de doop-, trouw- en begraafboeken en
NAAR DE ARCHIEFDEPOTS VAN ERFGOED LEIDEN
de archieven van de Hervormde Gemeente Leiden.
AAN DE BOISOTKADE VERVOERD. HIER GING EEN
Omvangrijke klus
COMPLETE HERINVENTARISATIE VAN DE ARCHIEVEN AAN VOORAF, UITGEVOERD DOOR DE CONSERVATOR WARD HOSKENS EN ONDER BEGELEIDING VAN DE ARCHIEFSPECIALISTEN VAN ERFGOED LEIDEN. DIT ALLES OP INITIATIEF VAN DE STICHTING PIETERSKERK LEIDEN OM OOK DE NIEUWSTE GESCHIEDENIS VAN DE KERK TE ONTSLUITEN.
Het stichtingsarchief omvat een divers geheel van documentatie. Het begint natuurlijk met de overdracht van de kerk door de Hervormde Kerkgemeente van Leiden en de oprichting van de nieuwe stichting op initiatief van de gemeente en universiteit, gevolgd door de eerste grote restauratieperiode van de kerk tussen 1978-1982. Daarna komt de opbouw en het reilen en zeilen van de kerk als culturele instelling en evenementenlocatie in beeld. Ook de tweede restauratieperiode gedocumenteerd.
van De
2001-2010 nieuwste
is
uitgebreid
stukken
in
het
stichtingsarchief dateren uit 2017. De herinventarisatie was een omvangrijke klus, waarbij al het aanwezige materiaal moest worden beschreven conform de richtlijnen van het Regionaal archief en omgepakt moesten worden in zuurvrije archiefdozenen
mappen.
Voordat
het
ompakken
van
het
archiefmateriaal plaatsvond nam het archief 55 meter opslagruimte in beslag. Na ompakken, samenvoegen en deels vernietigen van dubbelen van de materialen, die zich op verschillende locaties in de bijgebouwen van de Pieterskerk Leiden bevonden, meet het archief 27 strekkende meter en bestaat het uit 349 dozen. Daarnaast werden bijvoorbeeld ook dia’s, video’s, CD’s en historische tekeningen overgedragen. De overdracht en de herinventarisatie aan Erfgoed Leiden zijn een belangrijk onderdeel van het ontsluiten van
de
geschiedenis
van
het
monument
voor
toekomstige generaties. Omdat de Stichting Pieterskerk Leiden zo veel als mogelijk paperless werkt, is dit een van de laatste keren dat er een groot papieren archief van de Pieterskerk Leiden zal worden overgedragen. In de toekomst zullen voornamelijk digitale bestanden als archiefmaterialen overgedragen worden aan het regionaal archief, dat internationaal voorloper is in de voorbereidingen op grootschalige dataopslag.
Boven: Origineel programma van de onthulling van het Marnix-venster in de Pieterskerk, 1940 - uit archief van Stichting Pieterskerk Leiden Midden: De verhuizing van het archief Stichting Pieterskerk Leiden. Onder: Het ontvangst van het archief door Erfgoed Leiden en Omstreken.
Foto afkomstig uit fotoverzameling van W.K.L. Rameau, maker onbekend, periode begin 20ste eeuw.
Pieter.166 Pieter.
Pieter. 17
INTERVIEW MET TITULAIR-ORGANIST LEO VAN DOESELAAR
Van Sweelinck tot Frank Zappa LEO VAN DOESELAAR IS EEN VEELZIJDIG MUSICUS, DIE ALS ORGANIST, PIANIST EN FORTEPIANIST EEN ENKELE EEUWEN OMVATTEND REPERTOIRE BESTRIJKT. NAAST ZIJN ‘PROFESSUR’ AAN DE UNIVERSITÄT DER KÜNSTE IN BERLIJN HEEFT HIJ ALS ORGANIST EEN GROTE CONCERTPRAKTIJK OPGEBOUWD IN BINNEN-EN BUITENLAND. SAMEN MET ZIJN VROUW, WYNEKE JORDANS, VERZORGT HIJ PIANOCONCERTEN OVER DE HELE
Hoe bent u met orgelmuziek in aanraking gekomen?
WERELD. SINDS 1998 IS VAN DOESELAAR TITULAIR-
Mijn vader en moeder waren beide amateur-organist. Op zondag speelde de een bij de ochtenddienst in
ORGANIST IN DE PIETERSKERK LEIDEN. HOOG TIJD
de kerk en de ander tijdens de middagdienst. Vooral bij de middagdienst ging ik vaak mee en zat ik naast
OM LEO VAN DOESELAAR AAN HET WOORD TE
met enige regelmaat aanwezig was bij de repetities met een mannenkoor en een fanfare. Bij ons thuis
mijn vader of moeder bij het orgel. Mijn vader was daarnaast amateur-dirigent in Zeeland, waardoor ik stond een klein harmonium, waar ik psalmen en gezangen op speelde. Vanaf mijn achtste kreeg ik les
LATEN OVER ZIJN LEVEN MET MUZIEK.
op het harmonium. De leraar vond mij helaas nog te klein voor het orgel, “Je kunt niet bij de pedalen!”. Op mijn tiende zijn we verhuisd naar Den Haag. Daar kreeg ik de gewilde lessen op het orgel van Gerard Akkerhuis, een groot Bach-specialist, op het orgel van de Nieuwe Kerk aan het Spui. Dat klikte geweldig: hij was een levenslustige, muzikale, maar soms ook erg strenge man, maar dat was precies wat ik nodig had. Hij liet mij op dertienjarige leeftijd meedoen met een nationaal amateur-concours, dat ik vervolgens gewonnen heb. In die tijd was het winnen van een dergelijk concours landelijk nieuws, al helemaal als dertienjarige, waardoor ik als kleine jongen interviews op radio en televisie mocht geven, prachtig! Akkerhuis heeft mij op een geweldige manier gevormd. Hij heeft mij het vak van musicus ingetrokken en kansen geboden die niet voor iedereen vanzelfsprekend waren. Zo ben ik via Akkerhuis begonnen met studeren aan het Amsterdamse Sweelinck Conservatorium: orgel bij Albert de Klerk en piano bij Jan Wijn.
Pieter. 18
Pieter. 19
© Foto: Claudia Claas
Nee, dat weet je bijna nooit van tevoren. Wat je wel weet is, welk soort orgel, qua grootte, stijl, stijlperiode en in welke akoestische omstandigheden. Daarmee houd je met de programmering vooraf zeker rekening. Bij het begin van een concert voel je vaak aan of het een aandachtig en geconcentreerd publiek is. Dat is niet uit te leggen of te verklaren, maar dat voel je gewoon. Ik heb het hier vaker over gehad met collega musici, die dit ook herkennen.
Leiden, Pieterskerk – restauratie 1998 / groot onderhoud 2017
Tarragona, kathedraal – nieuwbouw 2013 in orgelkast uit 1563
Past u het orgelspel aan op het publiek, bijvoorbeeld verschil in land of leeftijd van bezoekers?
U reist de hele wereld over voor orgel- en pianoconcerten. Wat is het meeste bijzondere dat u tijdens de vele reizen heeft meegemaakt? In China zijn er ontzettend veel mensen die piano spelen, ook veel kinderen. Bij concerten zitten er dan ook meestal moeders - en een enkele een vader - met hun enige kind. Toen mijn vrouw en ik in China, jaren geleden, een pianoconcert gaven speelden wij op een zeker moment een Hongaarse dans van Brahms. Al bij de eerste noten begon iedereen op de maat mee te klappen, van jong tot oud! Blijkt dat dit stuk werd gebruikt in een film van Charlie Chaplin (‘The Great Dictator’ red.), die daar op dat moment heel populair was. Heel indrukwekkend om mee te mogen maken! © Foto: Claudia Claas
Wat verwachten mensen niet van Leo van Doeselaar?
sound craftmanship
Oceanië 4 – 6014 DB Ittervoort (NL) E info@verschuerenorgelbouw.nl
T 00 31 (0) 475 491882 I www.verschuerenorgelbouw.nl
Vanaf 1994 bent u als ‘Professor für künstlerisches Orgelspiel’ verbonden aan de Universität der Künste in Berlijn. Is de opleiding tot organist een populaire opleiding?
erg van echt hele moderne muziek. Vroeger ging ik, gek
Ja en nee. Over het algemeen ziet men in Europa het aantal studenten afnemen,
van klassieke muziek. Bijvoorbeeld concerten van Frank
behalve in Berlijn en andere grote Duitse steden. Bij mijn aanstelling, een paar jaar
Zappa, daar heb ik heel wat geld aan uitgegeven.
sound www.elbertse.com craftmanship
opleiding. Tegenwoordig zit de opleiding in Berlijn nog steeds ieder jaar vol, met
Wat is het mooiste muziekstuk om te spelen op een orgel?
www.elbertse.com
ongeveer 24 á 25 studenten. Ter vergelijking: in Parijs zijn het er nu 12. In Duitsland
Specifiek voor het Van Hagerbeer-orgel? Dan kies ik
is orgelmuziek onverminderd populair. Doordat veel organisten die geboren zijn in
persoonlijk voor een grote Sweelinck Fantasie. Dat is alsof
de babyboomperiode nu met pensioen gaan, komen er veel plekken in Duitsland
je met een tijdmachine wordt teruggeschoten naar 1610,
beschikbaar voor jonge organisten-kerkmusici. Voor Duitsland, maar ook Zwitserland
1620. Alles klopt dan, de akoestiek in de Pieterskerk Leiden
en de Scandinavische landen, geldt dat je van alleen kerkorganist zijn goed kunt leven.
sluit hier fantastisch op aan. Dit moet zijn zoals Sweelinck
In Nederland moet je als organist bijna altijd ook nog een ander instrument beoefenen
het bedoeld heeft. Ik krijg er altijd een heel bijzonder,
om rond te kunnen komen.
onbeschrijfelijk gevoel bij, wetende dat je orgelpijpen
Ha! Ik heb niet zoveel geheimen. Geen gekke hobby’s. Ik hou van hele goede popmuziek of jazz. Ik hou ook heel genoeg, vaker naar popconcerten dan naar uitvoeringen
na de val van de Berlijnse muur, wilde men een nieuwe, andere richting op met de
zitten. Dat zijn orgelpijpen die het Leidens Ontzet hebben
Beide orgels zijn op hun eigen manier bijzonder. Sowieso is Nederland als orgelland
meegemaakt! Als organist is het een voorrecht om zo’n
erg bijzonder. Ieder orgel is weer anders, qua toon, geluid, stemming enzovoort. De
orgel te mogen bespelen. Die geschiedenis moet je in
orgels met elkaar vergelijken is simpel gezegd appels met peren vergelijken. Maar het
ere laten. Daarom is het zo belangrijk om goed voor de
Van Hagerbeer-orgel is zo uniek, zo zonder vergelijk en bezit zoveel heel oud, prachtig
orgels te zorgen, ze te onderhouden, zodat dit ook voor
pijpwerk, dat ik toch wel daarvoor moet kiezen.
toekomstige generaties bewaard blijft.
100 jaar toonaangevend Pieter. 20
Kom naar een cantate van Bach uitgevoerd in de oorspronkelijke kerkdienstsetting
Hooglandse Kerk & Pieterskerk Leiden
aanspreekt die al vanaf de 15e, 16e eeuw in het orgel
Van Hagerbeer-orgel of het Thomas Hill-orgel?
CANTATEDIENSTEN
Bezoek ons | www.stichtingcantate.nl
H
Hoewel mensen vaak aan Amsterdam denken als het om Rembrandt gaat zijn er meerdere steden die een programma ontwikkelen. Leiden zal als geboortestad uiteraard aandacht besteden aan de meester, te meer omdat Rembrandt zijn carrière in Leiden begon en zich in zijn eigen atelier in de stad zeven jaar heeft toegelegd op het verfijnen van zijn kenmerkende schilderstijl.
Opgegroeid in het hart van Leiden De familie Van Rijn was geworteld in Leiden, de stad waar Oude en Nieuwe Rijn samenkomen. De jonge Rembrandt werd ingeschreven bij de Latijnse School, op steenworp afstand van de Pieterskerk Leiden. Als leerling van die school zong hij met zijn klasgenootjes in het koor van de Pieterskerk Leiden. Hij heeft vele voetsporen achtergelaten in de straten rond de kerk, waar hij ook als student veel zal hebben vertoefd. Hij verliet de universiteit al weer snel omdat hij zijn roeping al gevonden had. Als tiener ging hij in de leer bij de schilder Jacob Isaacsz. van Swanenburg. In 1625 begon Rembrandt zijn eigen atelier in Leiden, waar hij zich concentreerde op het verfijnen van zijn vaardigheden. Oudere generaties
Leiden viert het Rembrandtjaar in 2019 IN 1609 WERD REMBRANDT VAN RIJN IN LEIDEN GEBOREN ALS MOLENAARSZOON.
LANDELIJK ZAL HET AANKOMEND JAAR DAAROM IN TEKEN STAAN VAN WERK EN LEVEN VAN NEDERLANDS MEEST FAMEUZE MEESTERSCHILDER.
schilders reisden naar Italië om de oude meesters te zien, maar Rembrandt koos voor diepgang op afstand.
Rouw en trouw in de Pieterskerk Leiden Rembrandt vond de volgende stap in zijn carrière in Amsterdam, waar hij veel portretopdrachten kreeg. Hij zou tot zijn dood in Amsterdam blijven. Rembrandts vader Harmen Gerritsz. van Rijn overleed in 1630, al voordat zijn zoon naar Amsterdam toog. Hij werd begraven in het familiegraf van de familie Van Rijn, vlak voor het kansel van de Pieterskerk Leiden. In 1636 trouwde zijn broer Willem in de Pieterskerk Leiden met Willempje Pietersdr. van Steijlant. In 1640 werd zijn moeder Neeltgen Willemsdr. van Zuytbrouck bijgezet in het familiegraf, bij haar echtgenoot. Zijn broer Adriaen werd in 1652 in de Pieterskerk Leiden begraven. Ongetwijfeld keerde Rembrandt hiervoor terug naar Leiden. Links: Zelfportret jonge Rembrandt, Rembrandt van Rijn, 1629 Rechtsboven: Portret van Rembrandt’s moeder, Rembrandt van Rijn, 1628 Rechtsonder: Schutters van wijk II onder leiding van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als de ‘Nachtwacht’, Rembrandt van Rijn, 1642 Alle beelden collectie: Rijksmuseum, Amsterdam.
Pieter. 22
Pieter. 23
DE PRAKTIJK VAN HET RESTAUREREN VAN EEN EEUWENOUD RIJKSMONUMENT
HET INSTANDHOUDEN VAN EEN MONUMENTALE
Onderhoud van de Pieterskerk Leiden is een monumentale klus Restauratie goudleerbehang Kerkmeesterkamer © Foto: Hielco Kuijpers
Pieter. 24
STADSKERK IS EEN PERMANENT PROJECT. DE HISTORIE VAN DE PIETERSKERK LEIDEN WORDT GEKENMERKT DOOR TALLOZE RESTAURATIES. DE LAATSTE RESTAURATIE DUURDE VAN 2001 TOT 2010 EN HEEFT ERVOOR GEZORGD DAT HET MONUMENT NOOIT IN EEN BETERE TOESTAND HEEFT VERKEERD. NU IS HET ZAAK DIT ZO TE HOUDEN.
W
aar men zou kunnen denken dat het werk wel wat
zou afnemen na zo’n grote restauratie is dat toch niet het geval. Directeur-bestuurder Frieke Hurkmans: ‘Eigenlijk geldt, je onderhoudt om niet te hoeven restaureren. Alles wat vandaag gedaan kan worden betekent een kostenbesparing in de toekomst. Het is voor de stichting dan ook zaak om het onderhoudspeil op een hoog niveau te handhaven. Hier is elk jaar weer een substantiële begroting voor nodig. Onze bedrijfsleider Raymond van Ruitenburg is fulltime bezig om het onderhoud in goede banen te leiden en samen met de conservator probeer ik het geld hiervoor op te halen’. Raymond van Ruitenburg geeft aan: ’Een paar jaar geleden is er een meerjarenonderhoudsplanning (MJOP) opgesteld. De Stichting Pieterskerk Leiden is bovendien als een van de eerste monumentale kerken bezig om dit proces te digitaliseren en deels te automatiseren, waardoor alle afzonderlijke aspecten zo soepel mogelijk kunnen worden afgehandeld. Kleine klussen kunnen bijvoorbeeld al worden gemeld in een mobiele app, met een foto en omschrijving erbij, die wordt bijgehouden in de nieuwe digitale onderhoudsomgeving’. Van Ruitenburg geeft aan dat het hebben van een meerjarenplanning cruciaal is: ‘Het is de Noordster van de onderhoudspraktijk en zorgt ervoor dat onvoorziene restauratiebehoeften geminimaliseerd worden en ondervangen worden als
Pieter. 25
www.deleeuw.nl
reguliere
onderhoudsactiviteiten.
Het
HBK brengt wat verder helpt, niet alleen wat gevraagd wordt.
bedrijfsmatig
organiseren van de onderhoudstaak levert al op de korte termijn een enorm verschil op in de jaarlijkse
Onze ervaring in uw belang U staat voor een keuze die invloed heeft op een belangrijk deel van uw verdere leven. Alle reden dus om het helemaal goed te doen wat betreft de aan- of verkoop van uw huis, de financiering van uw woning of het afsluiten van een verzekering. De Leeuw -al actief sinds 1951- helpt u graag bij het maken van een keus waarvan u nog vele jaren plezier hebt.
onderhoudskosten’. Het
onderhoud
splitst
zich
voornamelijk
op
in
monumentaal onderhoud en routinematige klussen. Raymond van Ruitenburg: ‘Bij alles wat met onderhoud
een groot aantal monumenten hersteld. Is de epitaaf van
te maken heeft wordt steeds de samenwerking gezocht
Thomas Erpenius schoongemaakt van specie en andere
met
gecertificeerde
en
resten die de beeldschone decoraties op de koperen
vakmensen.’ De afgelopen jaren is er
plaat ontsierden. Soms speelt toeval een rol, recentelijk
in de Pieterskerk Leiden veel gebeurd
kwam in de kansel de originele verstelbare lessenaar
op
tevoorschijn bij een kleine restauratie waarbij de niet
gebied
van
leveranciers
het
monumentale
onderhoud. Zo vond in drie fasen
Leiden Katwijk Molenwerf 4 Andreasplein 14 T 071 - 514 20 45 T 071 - 407 61 44
www.hbk.eu
originele binnenbekleding werd weggehaald.
Rijnsburg Rijnsburgerweg 100 T 071 - 405 16 16
Sassenheim Hoofdstraat 220 T 0252 - 229 646
een meerjarige restauratie van het 17e-eeuwse Van Hagerbeerorgel plaats,
Daarnaast worden er nog talloze routinematige klussen
waarbij in al het pijpwerk de loodcorrosie is bestreden.
uitgevoerd zoals jaarlijkse keuringen, het schilderen van
Werd in de Kerkmeesterskamer het goudleerbehang
kozijnen en deuren op het dak met kleuren van het Leidse
en
kerkmeesters
kleurenpalet, het recht leggen van leien en het jaarlijks in
gerestaureerd. Zijn de smeedijzeren hekken rondom
de was zetten van de zerkenvloer om het oppervlak van
de
perkamenten
naamlijst
der
REDFRAME PRODUCTIES
een beschermende laag te voorzien, die bovendien een mooie glans op de stenen oplevert. Naast de eigen inkomsten ontvangt de Pieterskerk Leiden ook nog belangrijke bijdragen van de gemeente Leiden en het Rijk. Hurkmans: ‘Met ons eigen verdienvermogen
beleving creëren
en de structurele bijdragen van de (lokale) overheid hebben we een mooie basis. Maar een monument van de omvang van de Pieterskerk Leiden is net een rupsje-nooitgenoeg. Incidentele projectsubsidies en de bijdragen van de Vrienden zijn zo ongelofelijk noodzakelijk en maken dat wij speciale restauratieprojecten kunnen uitvoeren’. Bedrijfsleider Raymond van Ruitenburg sluit af: ‘Op mijn lijstje staan nog een heleboel onderhoudsprojecten die noodzakelijk zijn. We zorgen goed voor onze oude dame, zoals de Pieterskerk op kantoor ook wel wordt genoemd’.
Linksboven: Restauratie epitaaf Erpenius. © Foto: Stefan Tetelepta Rechtsboven: Zijpanelen van het kansel worden voorzien van nieuwe stof bij Stoffeerderij Nieuwe Rijn. © Foto: Stoffeerderij Nieuwe Rijn. Linksonder: Schilderen van de dakkapellen. © Foto: Claudia Claas
INNOVATIEVE AUDIOVISUELE OPLOSSINGEN Doeltreffend communiceren. Efficiënt vergaderen. Beleving creëren. AVEX heeft een innovatieve kijk op audiovisuele oplossingen in de vergaderomgeving. We realiseren oplossingen waarmee u uw boodschap met impact overbrengt.
www.avex-int.com Lid van Global Presence Alliance, Benelux Member
Pieter. 26
door Mike van Bemmelen
Uw bedrijf beter in beeld in foto of film? Voor een uitgebreide portfolio kijk op onze websites fotografievanbemmelen.nl of redframe.nl tel: 071-5801353
AANDACHT VOOR KENNISOVERDRACHT ROND NEDERLANDS ERFGOED
HET JAARLIJKS WISSELENDE THEMA
De Pieterskerk Leiden hoort altijd bij de landelijke
kwam er ook uit Frankrijk natuursteen. Bij de laatste
toplocaties
Monumentendagen.
restauratie van 2001 tot 2010 is gebruikgemaakt van
In 2018 was dat niet anders, met bijna zesduizend
Portland Stone, afkomstig uit Dorset aan de zuidkust
bezoekers (5982 om precies te zijn…) hoorden wij
van Engeland en uit Polen de Rakowicer zandsteen,
opnieuw bij de toppers. Het landelijke thema van dit
die sterk lijkt op het Duitse Bentheimer zandsteen. De
jaar, Europese oorsprong van kennis en ideeën, kunst- en
Europese handelswegen van arbeid, kapitaal, goederen
bouwstijlen en materialen was voor de Pieterskerk Leiden
en diensten waren dus ook in de middeleeuwen volop
niet ingewikkeld om vorm te geven.
aanwezig.
Bouwmeesters
Europees karakter
EN ZO ANDERE DELEN VAN DE
Doordat de Pieterskerk geworteld is in de Leidse
De vele kunststijlen die dankzij de eeuwenoude
gemeenschap en de Nederlandse geschiedenis, brengt
geschiedenis in het monument aanwezig zijn geven
GESCHIEDENIS TE ONTSLUITEN. VOOR
het bijna als vanzelfsprekend met zich mee dat er talloze
een goed beeld van de ontwikkeling van de Europese
verbanden zijn met de Europese cultuur, handel en
kunst. In de laatgotische kerk bevinden zich elementen
politiek. Alleen al de bouw- en architectuurgeschiedenis
uit de gotiek, de renaissance, de barok, het rococo, het
is doordrongen van de Europese invloeden. Zo was een
neoclassicisme, de romantiek, de neogotiek en inmiddels
van de bekendste bouwmeesters van de Pieterskerk
ook meerdere modern ontwerpen. Het Europese
Leiden, Rutger van Kampen, een Keulenaar die jarenlang
karakter van de geschiedenis van de Pieterskerk Leiden
gewerkt heeft in Praag voordat hij naar de Nederlanden
is op cultureel vlak net zo zichtbaar als in bouwkundig
kwam. Het vakmanschap van bouwmeesters als Rutger
opzicht. De Pieterskerk is gebouwd in een tijd dat heel
was veelgevraagd in een periode waarin groeiende
West-Europa katholiek was, een van de vele erfenissen
Europese steden elkaar probeerden de loef af te
van het Romeinse Rijk. De oorspronkelijke Pieterskerk
steken met indrukwekkende kerken en kathedralen. De
Leiden is weliswaar gebouwd als familiekapel van de
bouwmeesters van de Pieterskerk Leiden kwamen vaker
graven van Holland, maar ook dat is kenmerkend voor
uit andere streken. Zo kwam bouwmeester Aernt van
de Europese feodale cultuur van die tijd. Het groeien
den Doem uit Utrecht, Evert Spoorwater uit Antwerpen.
van steden en het bouwen van nieuwe kerken past
VAN DE OPEN MONUMENTENDAGEN
Pieterskerk Leiden, toplocatie tijdens Open Monumentendagen
BIEDT DE MONUMENTEN DE MOGELIJKHEID OM HUN ERFGOED OP TELKENS NIEUWE MANIEREN AAN BEZOEKERS TE PRESENTEREN
DE PIETERSKERK LEIDEN ALTIJD EEN BIJZONDER WEEKEINDE.
tijdens
de
Open
net zozeer in Europese ontwikkelingen, waarbij in
Europese handelswegen
het bijzondere geval van de Pieterskerk Leiden werd
Niet alleen de kennis en kunde kwam van over het
voortgebouwd op een inmiddels al eeuwen op die
hele continent, ook de bouwmaterialen kwamen van
plaats verankerde locatie.
ver. Niet vreemd als je bedenkt hoeveel natuursteen er nodig was voor een imposant kerkgebouw zoals de
Schommelen
Pieterskerk Leiden moest worden. De stenen waren in
Europa mocht dan als thema geen probleem zijn, voor
Nederland niet voorradig en werden via de vele rivieren
2019 is het landelijke thema 'Plekken van plezier'. Hoe de
van de laaglanddelta naar Leiden getransporteerd. De
Pieterskerk daar invulling aan gaat geven is nog even de
bakstenen kwamen simpelweg van steenhandelaren
vraag. Met zekerheid zal met dit thema de schommel
vlak buiten Leiden, maar de natuursteen kwam van
die dit jaar in het Schip hing terugkomen. Zet u alvast
verder. Het kwam bijvoorbeeld uit de omgeving van
de data in uw agenda: zaterdag 14 en zondag 15
Brussel, Doornik en Namen in het huidige België en
september 2019.
de Eifel in het huidige Duitsland. Bij latere restauraties
1121
Pieter. 28
© Foto: Stefan Tetelepta
ca. 1300
ca. 1450
ca. 1500
Pieter. 29
1565
ca. 1650
ca. 1860 - heden
Nieuwe gedenkplaat in de Pieterskerk Leiden
IN JUNI IS EEN NIEUWE GEDENKPLAAT ONTHULD VOOR DE ORGANIST EN COMPONIST CORNELIS SCHUYT (1557-1616) IN JUNI VIERDEN KLASSIEKE MUZIEK LIEFHEBBERS IN LEIDEN TIJDENS HET SCHUYT-FESTIVAL HET LEVEN EN DE WERKEN VAN DE LEIDSE COMPONIST CORNELIS SCHUYT, DIE HOOFDORGANIST WAS VAN ZOWEL DE PIETERSKERK LEIDEN ALS DE HOOGLANDSE KERK.
T
© Foto: Mike van Bemmelen
was waarschijnlijk bedoeld om een band te scheppen met Cornelis, die de reis samen met zijn vader Floris ondernam. Ook Floris was in zowel de Pieterskerk Leiden als de Hooglandse kerk hoofdorganist. Onderweg zullen vader en zoon menige indrukwekkende muziektradities zijn tegengekomen, maar tot een aanstelling elders
ijdens het festival werd door Henri Lenferink,
kwam het niet.
burgemeester van Leiden en tevens lid van het Comité van aanbeveling van het Schuytfestival, een gedenkplaat
Keuze voor locatie
voor Cornelis Schuyt onthult op de deur naar het Van
Dat Cornelis de rest van zijn leven in Leiden zou
Hagerbeerorgel. Een geschikte plaats om een organist
doorbrengen
te herdenken omdat Cornelis Schuyt zelf nog via deze
geschreven.
deur de wenteltrap op heeft gelopen op weg naar het
1593 een levenslang contract aangeboden van het
klavier van het orgel. Hoewel in Cornelis Schuyt’s tijd het
stadsbestuur, maar vond aanvankelijk drie of vier jaar
Van Hagerbeerorgel nog een heel ander uiterlijk had,
ruim voldoende. Cornelis lijkt zijn opties open te hebben
aangezien de huidige orgelkas dateert uit 1643 toen
gehouden, wellicht hield hij rekening met een terugkeer
vader en zoon Van Hagerbeer het orgel in de huidige
naar een van de plekken die hij tijdens zijn studiereis had
staat brachten.
bezocht. Omdat zijn vader Floris nog altijd hoofdorganist
stond De
echter
allerminst
teruggekeerde
Cornelis
in
steen
kreeg
in
was moest Cornelis bovendien nog even in de schaduw van zijn vader blijven staan.
Aanstelling in Leiden Lenferink benadrukte in zijn speech de trots die de stad
Pieter. 30
© Foto: Mike van Bemmelen
nog altijd mag hebben voor de componist die als jonge
Goede contracten
man al dermate getalenteerd was dat het stadsbestuur
Het Leidse stadsbestuur was echter vastberaden de
besloot een studiereis naar Italië voor hem te bekostigen,
componist voor de stad te behouden. Gedurende zijn
zodat hij zich verder kon ontwikkelen en voorbereiden
carrière ontbrak in de contracten van Cornelis altijd
op zijn toekomstige aanstelling in Leiden. En dit terwijl
de provisie die organisten aanmaande hard te blijven
een dergelijke investering in talent in die tijd niet bepaald
studeren en bovendien was hij vrijgesteld van de eed die
gebruikelijk was. Er is, aldus Lenferink, genoeg reden om
voor Leidse publieke ambten gebruikelijk was. Ook zijn
stil te staan bij deze muzikaal begaafde stadsgenoot, die
jaarlijkse vergoeding was niet mis, hij zou uiteindelijk 450
zo’n goed gevoel had voor de ontwikkelende tradities van
gulden per jaar gaan verdienen. Daar stond uiteraard wel
zijn tijd.
een behoorlijk takenpakket tegenover. Na het overlijden
Dat het stadsbestuur besloot te investeren in de
van zijn vader werd Cornelis in 1601 hoofdorganist van
ontwikkeling van de jonge organist is tekenend voor de
de twee grote stadskerken. Naast die dubbele functie
waarde die gehecht werd aan zijn gaven. De studiereis
werd hij geacht tafelmuziek te verzorgen bij bijzondere,
Pieter. 31
leven, ondanks dat het katholicisme zich wel naar de
Voorliefde voor madrigalen Schuyts muzikale oeuvre was niet gering, maar er is helaas veel oorspronkelijk werk verloren gegaan. Cornelis stond misschien wel het meest bekend om zijn madrigalen, een seculiere muziekvorm die zijn oorsprong vond in Italië. Deze voorliefde voor madrigalen deed Cornelis op tijdens zijn studiereis, toen
sluiten voor de schepenen, in plaats van voor de kerk.
madrigalen droeg hij zo nu en dan ook
Dit burgerlijk huwelijk was een Hollandse oplossing voor
op aan Leidse burgers, zoals zijn tweede
het onvoorziene probleem dat mensen uit verschillende
bundel Italiaanse madrigalen Hymeneo,
kerken nog wel eens met elkaar zouden willen trouwen.
overo madrigali nuptiali et altri amorosi
Deze enorm praktische en medemenselijke oplossing in
(Lofzang aan Hymen, ofwel bruiloftsen andere liefdesmadrigalen), die hij opdroeg aan Jacob van Duvenvoorde, Heer van Obdam en admiraal voor Holland, die in 1604 trouwde met Anna van Brederode. Veel van zijn madrigalen zijn echter verloren gegaan.
tijden van religieuze twisten was zo effectief dat ook de Pilgrims hem vanuit Leiden introduceerden in hun nieuwe gemeenschap in Plymouth, Amerika.
Nederlandstalig Schuyt was ook betrokken bij een andere vernieuwing
Uitzondering organisten Zijn belangstelling voor Italiaanse muzikale tradities Cornelis
laten gaan.
Cornelis, zijn zus en zijn twee halfbroers hun huwelijk lieten
uitweidde over zijn reiservaringen. De
achtergrond.
dat men er niet aan zou durven denken dit verloren te
familie Schuyt aan haar oorspronkelijke geloof is dat zowel
dat hij juist in zijn eerste madrigaalboek
te
Floris en Cornelis Schuyt was waarschijnlijk van dien aard
Een veelzeggend teken van het vasthouden door de
op haar hoogtepunt was. Vandaar ook
mogelijk
een uitzondering gemaakt. Het talent en de kunde van
Burgerlijk huwelijk
de populariteit van deze composities
hadden
schuilkerken verplaatste. Voor organisten werd wel vaker
maken werd
met
zijn
volwassen
katholieke tijdens
de
meer wereldse gelegenheden en moest hij een aantal
onafhankelijkheidsstrijd tegen de Spanjaarden, waarin
leerlingen muziekonderwijs geven. Daarnaast was hij een
de Calvinisten in de noordelijke Nederlanden de
aantal jaar verantwoordelijk voor het ‘versteken’ van de
katholieke kerk zouden vervangen. Omdat grote delen
klokkenspelen van het stadhuis en de looihal, oftewel
van de bevolking na deze ‘Alteratie’ katholiek bleven
het herprogrammeren van de carillons. Dit was iets wat
werden zij niet per definitie geweerd uit het publieke
meerdere keren per jaar moest gebeuren, rond zijn tijd gemiddeld zo’n acht keer per jaar (en dat voor twee
uit zijn tijd, namelijk de groeiende belangstelling voor de Nederlandse taal, onder andere aan de universiteit. Hoewel Cornelis zelf graag voor Italiaanse werken componeerde zette hij ook Nederlandstalige werken op muziek, zoals de gedichten van de beroemde classicist en humanist Daniël Heinsius. Ontegenzeggelijk een levensloop en nalatenschap die het herdenken meer dan waard zijn, zoals ook Lenferink tijdens de onthulling van de gedenkplaat opmerkte.
Zichtbaar voor toekomstige generaties
torens).
De nieuwe messing gedenkplaat is op initiatief van de Stichting Leiden stad van muziek in samenwerking met de
Dankbaarheid
Stichting Pieterskerk Leiden, ontworpen door de Leidse
Onze kennis over Cornelis’ buitenlandse verblijf is
ontwerpers Sam Gobin en Nina Kleingeld. De laatste is
gebaseerd op mededelingen in zijn Primo libro de madrigali
de dochter van de ontwerper Jan Kleingeld, die vele
(Eerste madrigaalboek) uit 1600, waarin hij in het Italiaans
ontwerpen voor de Pieterskerk Leiden heeft gemaakt,
schrijft blij te zijn dat hij in Leiden was teruggekeerd na
waaronder die van het monument voor Jan van Hout
veel werkzaamheden en omzwervingen in Italië en elders.
in de noordwesthoek van de kerk. Het ontwerp van de
Hij droeg het boek op aan de pretore, consuli et senato, dus
gedenkplaat voor Schuyt verbeeldt een fragment uit zijn O
aan de schout, schepenen en vroedschap van Leiden, en
Leyda gratiosa. Rechts van het midden is de handtekening
toonde zich dankbaar voor de gunsten die zij hem en zijn
van Cornelis Schuyt te zien, die uit de archieven is
vader hadden bewezen. Zijn dankbaarheid is bovendien
overgeleverd. Door deze gedenkplaat blijft de naam en
vereeuwigd in de madrigaal O Leyda gratiosa (O bevallig
het talent van Cornelis Schuyt ook voor toekomstige
Leiden), die ook werd uitgevoerd tijdens het concert op 9 juni en in een canon met de tekst ‘Bewaert Heer Hollandt,
Ontwerpers Nina Kleingeld & Sam Gobin tijdens de
generaties zichtbaar.
onthulling van de gedenkplaat. © Foto: Mike van Bemmelen
En zalicht Leyden’.
Pieter. 32
Pieter. 33
Van Hagenbeerorgel © Foto: Maarten van der Kamp
VEELAL ACHTER DE SCHERMEN WERKEN MEDEWERKERS VAN DE STICHTING PIETERSKERK LEIDEN ER HARD AAN OM HET MONUMENT TE ONDERHOUDEN EN GELIJKTIJDIG OM ALLES GEBRUIKSKLAAR TE MAKEN VOOR DE
Relaxed thuiskomen in het hart van Leiden
Met aandacht zorg dragen voor het monument
VERSCHILLENDE EVENEMENTEN. TWEE VAN DE KERNTAKEN VOOR ONZE ORGANISATIE ZITTEN IN ELKAARS VERLENGDE, DE VERHUUR EN HET ONDERHOUD. EEN INTERVIEW MET OUD-COLLEGA EN HUIDIG LEVERANCIER, DAAN FRERIKS.
Kloksteeg 16, Leiden | www.villarameau.nl | 071 512 43 19 Pieter. 34
Pieter. 35
© Foto: Claudia Claas
Samen met Frieke heb ik verder gebouwd aan de professionalisering van de organisatie. Bij mij lag de focus voornamelijk op het inrichten van allerhande systemen. Dit heb ik vierenhalf jaar als freelancer met heel veel plezier mogen doen’.
Samenwerken Inmiddels is Freriks na een paar andere projecten operationeel directeur bij Servé Verhuurservice, al acht jaar vaste partner van de Pieterskerk Leiden. Daan Freriks legt uit: ‘Servé levert alle benodigdheden voor de meest uiteenlopende evenementen. Van verhuur van stoelen, tafels en serviesgoed tot volledig ingerichte keukens.
Extra stap zetten
Binnen mijn functie hou ik mij bezig met de gehele
Als geen ander weet Daan Freriks hoe belangrijk het is
operatie en dan met name de
om rekening te houden met de kwetsbare kanten van
afdelingen
het werken in een monument: ‘Buiten het feit dat de
© Foto: Claudia Claas
logistiek Servé
Pieterskerk Leiden een monumentale locatie is, moeten
mensen in aanraking met de geschiedenis van de
natuurlijk al uit de tijd dat ik bij
wij als leverancier ook rekening houden met de ligging
Pieterskerk Leiden. Activiteiten, hetzij cultureel, hetzij
de Pieterskerk Leiden werkte.
in het historische centrum en de omwonenden. Daarom
commercieel hebben een waarde die verder gaat dan
Het is erg leuk om nu de zaken
werkt Servé met chauffeurs die net even de extra stap
het strikt financiële, maar hebben die evenementen dan
van de andere kant te kunnen
willen zetten. Dit houdt in dat onze chauffeurs op de
geen gevolgen voor het onderhoud van het monument?
bekijken. Servé is continu op zoek
hoogte zijn van de huisregels in en rond de Pieterskerk
Dit is een terechte vraag, die wij als beheerder van een
naar goede samenwerkingen met
Leiden, zoals bijvoorbeeld het gebruiken van de sluis bij
rijksmonument en stichting met een publieke doelstelling
deze
opdrachtgevers. Iedereen heeft het tegenwoordig over
het laden en lossen in verband met het binnenhouden van
mogen verwachten. En hoewel het simpele antwoord
activiteiten elkaar. Het monument kan niet onderhouden
partnership, maar dit wordt maar op weinig plekken ook
de warmte. Daarnaast moeten onze transportmiddelen
ja is, is het volledige antwoord ietwat meer gelaagd.
worden zonder de opbrengsten van de verhuringen;
echt hard gemaakt. Bij een langdurig partnerschap zoals
die wij gebruiken voor de materialen ook geschikt zijn voor
Gebruik van een monument heeft altijd consequenties,
het is immers een zeer kostbare aangelegenheid die
bij de Pieterskerk Leiden hoort ook sámen ontwikkelen
de monumentale zerkenvloer van de Pieterskerk Leiden.
maar om bovengenoemde redenen willen wij deze graag
vanwege hoge restauratieve eisen behoorlijk wat vergt.
en sámen naar de toekomst kijken. Ik denk dat menig
Zo zijn harde wielen en pompwagens niet toegestaan,
dragen gezien de toegevoegde waarde van dat gebruik.
Daartegenover staat dat het verhuren van het monument
partner, en wij als Servé zeker, er trots op is om te kunnen
waardoor wij hiermee bij het transport rekening moeten
Bovendien heeft gebruik altijd gevolgen gehad. Slijtage
ook een reden geeft om het monument te onderhouden.
leveren aan een locatie zoals de Pieterskerk Leiden’.
houden.’
van zerken is een voorbeeld van alle tijden en problemen
en
Daan Freriks
transport,
© Foto: Servé Verhuurservice
O
p
een
bijzondere
wijze
ondersteunen
verkoop.
Ik
kende
die wij vandaag niet meer hebben zijn honden die tegen Dat geldt bijvoorbeeld voor uitzonderlijke evenementen
Moderne voorzieningen
Elk proces in de bedrijfsvoering van de Pieterskerk Leiden
zoals de 3 Oktober Dankdienst, de Dies Natalis van
De Pieterskerk Leiden is er op haar beurt trots op dat er
dat weerslag heeft op het monument is zo opgezet dat
de Universiteit Leiden, de Scratch Muziekdagen, de
ieder jaar weer talloze evenementen plaatsvinden waar
het eventuele risico’s zo dicht mogelijk bij nul brengt.
kerstnachtdienst of de uitvoeringen van de Matthäus
±70.000 tot 80.000 mensen in contact komen met elkaar
Hoewel er veel mogelijk is in het monument voor klanten,
Passion in de Stille Week (om er maar een paar
en met de geschiedenis van het monument en de stad.
is bepaald niet alles mogelijk. De Pieterskerk Leiden denkt
te
commerciële
Al eeuwenlang is de Pieterskerk Leiden de plaats waar
actief mee met klanten om een gewenst resultaat op
evenementen. Grotere en kleinere evenementen, diners,
de Leidse gemeenschap samenkomt en is gastlocatie
een verantwoorde manier te bewerkstelligen. Daarnaast
recepties, lezingen en congressen zijn een manier om
voor mensen uit alle windstreken. Dankzij de moderne
werkt de Pieterskerk Leiden met haar vaste partners,
meer mensen in contact te brengen met de Pieterskerk
voorzieningen die vandaag de dag aanwezig zijn is er
leveranciers en kennisinstellingen actief samen om
Leiden, naast dat ze uiteraard substantieel bijdragen aan
veel mogelijk en kunnen evenementen zoals concerten,
processen te verbeteren en kennis uit te wisselen. Zo
het onderhoudsbudget.
lezingen en symposia plaatsvinden op manieren die
worden na ieder evenement evaluaties geschreven
eerder niet mogelijk waren. De 3000m² vloerverwarming
waarin door de leidinggevenden op de vloer ook
Professionalisering van de organisatie
zorgt er dan ook nog voor dat het binnen aangenaam
onderhoudskwesties worden benoemd die vervolgens
Iemand die alles weet van de verhuur en het onderhoud
warm is in hartje winter.
direct kunnen worden opgepakt of gemonitord.
noemen),
maar
evengoed
voor
van de Pieterskerk Leiden weet is Daan Freriks (35 jaar): ‘Eind 2010 ben ik bij de Pieterskerk Leiden begonnen als
Evenementen van groot belang
senior accountmanager. In eerste instantie had ik twijfels
Jaarlijks ontvangt de Pieterskerk Leiden naast gasten
over het ‘werken bij een kerk’, maar na een aantal goede
voor de evenementen ook nog ruim 40.000 bezoekers
gesprekken met Frieke (Hurkmans – directeur-bestuurder
tijdens de museale openstellingen. Samen met de
Pieterskerk Leiden, red.) heb ik toch de stap gemaakt.
evenementen komen meer dan 110.000 tot 120.000 Groepsfoto Servé Verhuurservice. © Foto: Servé Verhuurservice
Pieter. 36
Pieter. 37
zuilen plassen of een kudde vee die door het transept heen loopt. Ook hoeven er geen 600 stoven meer binnengedragen te worden met brandende briketten om de kerk een beetje op temperatuur te houden. De vraag is vooral hoe met die consequenties van gebruik wordt omgesprongen. Door het jarenlang opbouwen en verzamelen van kennis door de Pieterskerk Leiden én haar partners is er ruimschoots ervaring aanwezig om een
'Je krijgt het gevoel in de geschiedenis te stappen en er zelfs onderdeel van te zijn'
proactief beleid te voeren. We weten waar knelpunten zitten en wat de eventuele risico’s zijn.
Gemeenschappelijke waarde Haring & Corenwyn Gala
Freriks vult nog aan: ‘Een monument als de Pieterskerk
Gevraagd naar wat voor Freriks het meest memorabele
Leiden zorgt er met haar serene schoonheid niet
evenement is dat hij in de Pieterskerk Leiden hebt
alleen voor dat je bijna niet om die geschiedenis heen
meegemaakt antwoordt hij: ‘Ja, ik kan niet anders
kan, je krijgt ook het gevoel er in te stappen en er zelfs
zeggen dan dat dit het Haring & Corenwyn Gala is. Dit
onderdeel van te zijn. Dit is een unieke kwaliteit en dat
is een evenement dat echt onderscheidend is, waarbij
is een kostbaar goed. Het overstijgt het rumoer van het
de Pieterskerk Leiden als evenementenorganisatie een
alledaagse leven en biedt een plek om verbinding te
hele mooie rol weet te vervullen. Samen met een aantal
vinden met het verleden. Naast de cultuurhistorische
partners, waaronder Servé, zet de Pieterskerk Leiden
waarde is er namelijk sprake van een gemeenschappelijke
jaarlijks een gala van formaat neer, dat altijd net even
waarde, iets waar de Pieterskerk Leiden altijd bijzonder
anders is. Heel eerlijk, daar mag de Pieterskerk Leiden,
aan hecht. Als ik iets heb meegekregen uit de tijd dat ik er
gezien de omvang van het team, heel erg trots op zijn.
werkte, is het dat wel’.
Evenementen van groot belang voor het monument
Daarom vind ik het ook zo mooi dat ik dit evenement vanuit meerdere hoeken heb mogen meemaken: vanuit mijn oude functie bij de Pieterskerk Leiden, vanuit mijn huidige functie bij Servé en vanaf dit jaar ook als lid van de Commissie Protocol van de 3 October Vereeniging.’
Stagehands maken de Pieterskerk klaar voor het Haring & Corenwyn Gala. © Foto: Hielco Kuijpers
Pieter. 38
Impressie inrichting Haring & Corenwyn Gala. © Foto's: Claudia Claas
Pieter. 39
Mayflower 400 en het Pilgrim herdenkingsjaar 2020
In 1620 vertrokken de Pilgrims vanaf de Vliet uit Leiden
van de Pieterskerk Leiden komen dan ook al sinds jaar en
op weg naar Delfshaven, waar zij ter zee zouden gaan op
dag uit Amerika.
de Speedwell op weg naar de Britse territoria in NoordAmerika. In 1607 waren zij Engeland ontvlucht om hun
Plymouth Colony
geloofsopvatting in vrijheid te kunnen belijden. De Engelse
In 1620 zou een groot deel van de Pilgrims, gedreven door
kerk stond onder het gezag van de koning en duldde
noodzaak en idealisme, hun heil zoeken door verder te
geen afwijkende geloofsopvattingen. Bovendien waren
trekken naar de Nieuwe Wereld. Ze waren gedwongen in
de Pilgrims van mening dat elke kerk zelfstandig moest
Engeland aan te meren vanwege de slechte staat van hun
zijn en wees dus de Anglicaanse kerk als hiërarchische
eerste schip en stapten na een enerverende zoektocht
instelling af. Om deze redenen werden de Pilgrims, die
over op de Mayflower. De naam van dit schip is tot de dag
een puriteins calvinisme beleden, actief vervolgd in hun
van vandaag diep ingebed in het Amerikaans historisch
thuisland en besloten zij als complete gemeenschap een
bewustzijn. De Pilgrims zouden de eerste permanente
nieuwe, veilige thuishaven te vinden waar zij hun idealen
nederzetting stichten in wat later de Verenigde Staten van
REISDEN. NA TWAALF JAAR GEWOOND TE HEBBEN IN O.A. DE KLEINE WEVERSHUISJES TEGENOVER DE
konden verwezenlijken.
Amerika zou worden, de Plymouth Colony. Het Mayflower
PIETERSKERK EN HIER GELEEFD, GELIEFD EN GELOOFD TE HEBBEN WAAGDEN ZIJ DE OVERTOCHT OM EEN
Vrijheidsmentaliteit
1620 hun gemeenschappelijk zelfbestuur verklaarden,
De jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden,
is een cruciaal manuscript in de geschiedenis van de
die bekend stond om haar tolerantie, bood goede
Verenigde Staten.
HET JAAR 2020 IS EEN BIJZONDERE MIJLPAAL VOOR HET VERHAAL VAN DE PILGRIMGESCHIEDENIS IN LEIDEN EN DE UNIEKE BAND DIE DE STAD HEEFT MET DE VROEGSTE AMERIKAANSE GESCHIEDENIS. IN DAT JAAR IS HET PRECIES VIERHONDERD JAAR GELEDEN DAT DE PILGRIMS, EEN BEKENDE GROEP AMERIKAANS KOLONISTEN, UIT LEIDEN VERTROKKEN EN OP HET SCHIP DE MAYFLOWER NAAR DE NIEUWE WERELD
NIEUWE EIGEN GEMEENSCHAP OP TE BOUWEN IN DE TOENMALIGE BRITSE DOMEINEN. DE ORGANISATIE DIE DE INTERNATIONALE HERDENKINGEN ORGANISEERT GAAT ONDER DE NAAM MAYFLOWER 400.
Compact, een document waarin de Pilgrims in november
vooruitzichten voor de Pilgrims. Na een maandenlange zoektocht naar een nieuwe thuishaven vonden zij deze
Omwille van de vrijheid
in Leiden, waar zij in 1609 een samenleving troffen
Deze kleine kolonie zou de bron blijken van veel van de
die bekend stond om haar onderscheidende vrijheid
belangrijkste waarden van de Amerikaanse republiek, zoals
van meningsuiting, voortkomend uit de strijd tegen
de vrijheid van geloof, de vrijheid van meningsuiting, een
de Spaanse overheersing gedurende de Nederlandse
democratisch bestuur en de overweldigende ambitie om
Opstand en uit de grondslagen van de betrekkelijk
een nieuwe, idealistische gemeenschap op te bouwen. De
nieuwe universiteit van Leiden. De Leidse uitgevers
inspiratie hiervoor kwam deels voort uit hun twaalfjarig
stonden bekend in Europa om hun progressieve
verblijf in de dynamische, tolerante Hollandse stad, met
publicatiebeleid. Deze vrijheidsmentaliteit kwam ook
het motto ‘Haec libertatis ergo’ (ofwel: Dit omwille van de
voort uit voorspoedige economische ontwikkeling van
vrijheid), Leiden.
de stad, dankzij een sterk aantrekkende lakenindustrie en een grote instroom van arbeiders, zelfstandige ondernemers, geleerden en kapitaalkrachtige migranten uit de Hugenoten-gemeenschappen in Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden.
Rol van de Pieterskerk Leiden In Leiden vestigden de Pilgrims zich in de schaduw van de grootste stadskerk waar zij hun huwelijken, dopen en overledenen in de boeken lieten registreren en veel van hun geloofsgenoten lieten begraven, waaronder uiteindelijk ook hun leider John Robinson, in 1625. Al in 1891 werd op initiatief van Amerikaanse kerken een gedenkplaat onthuld aan de buitenkant van de doopkapel van de Pieterskerk Leiden. Hiermee werd de Pilgrimgeschiedenis, die inmiddels in de Verenigde Staten haast mythische proporties had aangenomen, ook in Leiden zichtbaar. Sindsdien is er regelmatig aandacht geweest vanuit Amerika voor het Leidse hoofdstuk van de Pilgrimgeschiedenis. Veel van de internationale bezoekers Gedenkplaat John Robinson aan de buitenkant doopkapel. © Foto: Stefan Tetelepta
Pieter. 40
Eerste publieke dienst Pilgrims in Amerika, 1621, naar Johann Georg Schwartze, 1814-1874. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam
Pieter. 41
Afstammelingen van de Pilgrims
terug te zien in deze bijna 900 jaar oude monumentale
De Pilgrims hebben een grote naamsbekendheid onder
stadskerk, middenin een stad die vele eeuwen ouder is
de Amerikaanse bevolking, vanwege hun historische
dan hun thuisland. Op deze plek is al jarenlang een kleine
belang voor het Amerikaanse nationaal bewustzijn, maar
tentoonstelling ingericht waarin het Leidse hoofdstuk in
ook dankzij de vele Amerikanen die afstammen van de
de Pilgrimsaga wordt verteld. Daar is sinds een aantal jaar
Mayflower passagiers van 1620. In totaal stammen 9
bovendien een kopie te zien van het Mayflower Compact
Amerikaanse presidenten van hen af, te weten John
waarin de Pilgrims het zelfbestuur uitriepen voor de
Adams, John Quincy Adams, Zachary Taylor, Ulysses
nederzetting die bekend zou worden als Plymouth Colony.
S. Grant, James A. Garfield, Calvin Coolidge, Franklin
Zij tekenden het document aan boord van de Mayflower,
Delano Roosevelt, George H.W. Bush, George W. Bush
toen het schip voor anker lag vlak voor de kust van Amerika.
en Barack Obama). De schattingen van het totaal aantal Pilgrimafstammelingen lopen op tot enkele miljoenen en
Portret van John Adams,
Naast een zelfstandigheidsverklaring
ook een aantal hedendaagse Leidse families stamt van
Reinier Vinkeles (I), 1782.
aan het adres van de Engelse koning
Collectie: Rijksmuseum,
hen af, doordat een deel van de Pilgrimgemeenschap in
was het een belofte van de mensen
Amsterdam
Leiden achterbleef met hun leider John Robinson.
aan boord om zich te binden aan het lot van deze nieuwe gemeenschap,
Herdenking
hier en nu, bijvoorbeeld ten aanzien van migratie en de
Ook in het Verenigd Koninkrijk zal tijdens de Mayflower
vrijheid van meningsuiting.
400 uitgebreid aandacht besteed worden aan deze
Het verhaal van de Pilgrims roept vragen op die ook in
helft van de opvarenden waren avonturiers en handelaren
geschiedenis. In een landelijk programma zullen zij
het hier en nu van toepassing zijn. De internationale
die pas in Engeland aan boord waren gegaan. Ze
aansluiten bij de internationale herdenkingen door
herdenking van de vier naties - Nederland, Engeland,
ondertekenden allen op 21 november 1620 en wisten dat
aandacht te geven aan de oorsprongsgeschiedenis van
de Verenigde Staten en de First Nations - is een goede
hen een zware winter te wachten stond. Op de achterkant
de Pilgrims. Zij waren immers van oorsprong Engelsen
gelegenheid om de immer relevante thematiek van
van het Mayflower Compact is een nieuwe belofte te zien
en hoewel zij hun gemeenschap naar eigen inzicht
migratie, tolerantie en oppressie op het heden te
van de leden van de Mayflower 400, waarin de betrokken
organiseerden stonden zij officieel nog onder bescherming
betrekken om toekomstige generaties te inspireren met
instellingen
van de Engelse koning Jacobus I (1566-1625).
deze rijke en altijd nog relevante geschiedenis.
herdenking in 2020 op zich nemen.
In Leiden wordt door samenwerkende organisaties,
VERNIEUWDE INRICHTING DOOPKAPEL
Rabobank Wensenfonds
is geweest, een uitgebreid en gevarieerd programma
Er worden in de doopkapel van de Pieterskerk Leiden
lichtbakken met led-lampjes maken de informatiedoeken
opgezet om deze geschiedenis onder de aandacht te
al decennia geen kinderen meer gedoopt, maar deze
ook zichtbaar tijdens de avonduren in de winter, wanneer
brengen bij Leidenaars en Nederlanders.
rustige hoek van de kerk is nog altijd een belangrijke
dit hoekje van de kerk in donker gehuld is. Deze verbetering
De herdenkingen zullen worden verbonden aan vier
plek. Hier werd namelijk John Robinson (1576-1625)
is mogelijk gemaakt dankzij een genereuze bijdrage uit het
thema’s: de context van de Nederlandse Gouden Eeuw,
begraven. Hij was de leider van de Pilgrims die hen vanuit
Rabobank Wensenfonds, die begin dit jaar werd uitgereikt.
vrijheid en tolerantie als internationale waarden, de
Engeland naar Leiden bracht en uiteindelijk ook in de
Het Wensenfonds is een initiatief van de Rabobank Katwijk-
invloed van het Hollandse vrijheidsdenken op de Pilgrims
stad zou achterblijven om te zorgen voor de mensen die
Leiden om culturele en sociale projecten te ondersteunen
en de relevantie van het verhaal en haar thema’s in het
nog niet naar Amerika konden reizen. In 1625, vijf jaar
die zonder steun niet gerealiseerd kunnen worden. De
na het vertrek van de Mayflower, overleed Robinson in
Pieterskerk Leiden is een van de vele begunstigden uit
een van de huisjes aan de overkant van de Kloksteeg, die
Leiden en omstreken.
waar de Pieterskerk Leiden vanaf het begin bij betrokken
met in gedachten de zware tijden die voor hen lagen. Ongeveer de
de
organisatie
voor
de
internationale
In de zomer is de tentoonstelling vernieuwd. Nieuwe
de Pilgrims toen al zeventien jaar bewoonden. Net als Vanaf dit najaar is er een nieuwe stadswandeling door Leiden beschikbaar: de Pilgrims Route. In deze
veel van zijn vrienden en geloofsgenoten werd hij in de
Barack Obama
Pieterskerk Leiden begraven.
De nieuwe doeken gaven ons de kans om een belangrijke
wandelgids is een fraaie route uitgestippeld langs vele
toevoeging te maken. In de lijst van Amerikaanse
bezienswaardigheden met betrekkingtot de Pilgrims, elk rijkelijk voorzien van
De afstammelingen van de Pilgrims die naar Amerika
presidenten die afstammen van de Pilgrims ontbrak nog
achtergrondverhalen, anekdotes en illustraties. Enkele hoogtepunten op de
voeren zouden uiteindelijk deze plek kiezen voor hun
de naam van Barack Obama, die net als zijn voorganger
route zijn het Jean Pesijnhof, Universiteit Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken,
eerste gedenktekens ter nagedachtenis aan de twaalf jaar
George W. Bush afstamt van de Pilgrimfamilie Blossom.
de William Brewstersteeg, het Leiden American Pilgrim Museum, Museum De
die hun voorouders in Leiden doorbrachten.
Lakenhal en natuurlijk de Pieterskerk Leiden. Dit boekje is daarmee de ideale
Speciaal voor Mayflower 400 is er door de organiserende
basis voor een onvergetelijke wandeling in de voetsporen van de Pilgrims
Mayflower Compact
partners uit Amerika, Engeland en Nederland een website
door historisch Leiden. De wandelgids is voor € 3,50 verkrijgbaar en wordt
De doopkapel is dan ook waar onze Amerikaanse
gemaakt met informatie over de verschillende locaties:
onder andere verkocht in de museumwinkel van de Pieterskerk Leiden.
bezoekers langslopen om een stukje van hun geschiedenis
www.mayflower400leiden.nl.
Pieter. 42
Vernieuwde inrichting doopkapel © Foto's: Claudia Claas
Pieter. 43
Door de jaren heen hebben wij als catering partner talloze evenementen verzorgd in de Pieterskerk. Een partnership waar wij als familiebedrijf trots op zijn! Bij All Class Kitchen Art Events ligt de focus op producten uit de regio, voornamelijk het Groene Hart. Onze filosofie begint bij de basis, simpel is het moeilijkst. Pure smaken op onze eigen wijze gepresenteerd. Binnen All Class hebben wij 4 labels geïntroduceerd waarmee we de particuliere en zakelijke markt nog beter kunnen bedienen.
A Complete Event
Ons good looking label voor het organiseren, produceren en uitvoeren van zakelijke events. Bij dit label worden ze enthousiast van plannen, organiseren, budget bewaken, moodboards maken, locaties bezoeken en de kick van een geslaagd event.
Drukwerk, Print, Kopie
A Ceremony
A Ceremony is het special label van All Class Kitchen Art Events. De crew van A Ceremony heeft ruime ervaring in het begeleiden, uitvoeren en produceren van de meest uiteenlopende huwelijksfeesten. Een meerdaagse bruiloft in Frankrijk, een family style wedding met shared dining of een classy high end 5 gangen diner met bijpassende wijnen. Benieuwd naar de andere labels of naar wat wij voor u kunnen betekenen tijdens uw event? Weet dat u ons altijd kunt bellen op 0715143330. Ga voor meer informatie over All Class Kitchen Art Events naar www.allclass.nl
DRUKKERIJ
+• Gespecialiseerd in:
• • •
Gespecialiseerd in:
Persoonsbeveiliging Persoonsbeveiliging ‘High risk’ beveiliging 'High risk' beveiliging Alarmopvolging / surveillance* Alarmopvolging/surveillance* SecuritySecurity auditsaudits
• Print, Kopie, Plot, Scan • in zwart en kleur • A4/A3 en groot formaat • Bouwtekeningen • Congresposters • Afwerken en inbinden
Gevestigd in Wassenaar verzorgt Gloseco B.V. alGevestigd 14 jaar de beveiliging voor Gloseco haar klanten. in Wassenaar verzorgt B.V. al 14In binnenen buitenland. jaar de beveiliging voor haar klanten. In binnen- en buitenland. Gloseco B.V. Hofcampweg 71-5 2241KE Wassenaar 070-3586966 Gloseco B.V. security@gloseco.com Hofcampweg 71-5 2241KE Wassenaar
*Alarmopvolging/surveillance exclusief in de gemeente Wassenaar.
Pieter. 44
+
AL MEER DAN 115 JAAR HET ADRES VOOR UW DRUK- EN REPROWERK
security@gloseco.com
W: www.cateringlokaal.nl T: 085 – 2737900 E: info@cateringlokaal.nl
TR GEBO OUW- & Besta ORTE kaa rte an en eig de collec n ties e n ont Ook O ud H werp. ollan ds!
REPRO
070-386966 * Alarmopvolging / surveillance exclusief in de gemeente Wassenaar
Ook lokale ondernemers op jouw evenement? Want wat je Lokaal haalt is lekker(der)! Dat is het credo en tegelijkertijd het geheim achter het succes van Catering Lokaal. Daar zijn wij van overtuigd! Catering Lokaal is een partycateraar gespecialiseerd in borrels, walking dinners, congressen maar uiteraard ook uitgeserveerde diners, waarbij alle ingrediënten voor onze seizoensmenu’s bij lokale Leidse ondernemers vandaan komen. Denk aan: heerlijk vers brood van Mamie Gourmande uit het Gangetje, een mooi stukje vlees van Slagerij Van der Zon uit de Haarlemmerstraat, mooie kazen van De Fransoos uit de Doezastraat en wat denk je van een bijpassend wijnarrangement van Henri Bloem aan het Levendaal! Met liefde gemaakt, waarbij het ambacht je toelacht. Dit noemen wij oprecht Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, waarbij ook jij met je evenement een steentje kunt bijdragen aan de Leidse economie!
Briefpapier, Visitekaartjes, Enveloppen Geboorte- & trouwkaarten Flyers en brochures Boekjes, Scripties, Proefschriften
Schoonmaakonderhoud Glasbewassing Opleveringsschoonmaak Vloeronderhoud Gevelreiniging Woningontruiming 06 4611 5019 De Reinigers Pieter. 45
Vliet 4a-6 2311 RE Leiden Telefoon: 071 - 512 08 15 info@drukkerijvanderlinden www.drukkerijvanderlinden.nl
LEIDEN NAUW VERBONDEN MET ONTSTAANSGESCHIEDENIS VERENIGDE STATEN
Luzac en de Amerikaanse Declaration of Independence IN LEIDEN WORDT BIJ DE AMERIKAANSE CONNECTIE BEGRIJPELIJKERWIJS DIRECT
de moeite van het lezen waard is). Jefferson had hele jaargangen van de publicatie in bezit, dat hem informeerde als geen ander blad. Nederland had immers historische kennis van het rebelleren tegen een tirannieke vorst. Portret van hoogleraar Jean Luzac, Ludwig Gottlieb Portman, 1787 - 1828.
L
Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam
In 1581 had de Staten-Generaal een eigen document opgesteld waarin zij de Spaanse koning afzwoeren, de Akte van Verlatinghe. Dit was in feite de Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring. Luzac’s schrijven voorzag
uzac was vanuit Leiden persoonlijk betrokken bij de strijd voor
Jefferson van inspiratie en mogelijk zelfs van de tekst zelf.
onafhankelijkheid en de totstandkoming van de Verenigde Staten van Amerika
Veel elementen hieruit, zoals bijvoorbeeld het opsommen
vanaf 1776. Jean Luzac (1746-1807) kwam uit een familie van Leidse hugenoten
van grieven jegens het wanbestuur van de koning, keren
TUSSEN DE VROEGE AMERIKAANSE GESCHIEDENIS EN LEIDEN. HET VERHAAL VAN
die halverwege de achttiende eeuw in Leiden en daarbuiten een naam hadden
terug in de Amerikaanse Declaration of Independence.
DE LEIDSE PROFESSOR EN PUBLICIST JEAN LUZAC IS NIET MINDER BIJZONDER EN
begonnen besloot Luzac na een vierjarig verblijf in Den Haag terug te keren
Buskruitramp
naar Leiden om zijn oom Etienne bij te staan op de redactie van hun Gazette de
Dankzij zijn redacteurschap en correspondentie droeg
Leyden (voluit Les Nouvelles extraordinaires de divers endroits). Deze Franstalige
Luzac bij aan een van de belangrijkste, vormende
krant was oorspronkelijk opgericht om Franse migranten in Leiden van nieuws
gebeurtenissen van zijn tijd. Daarbij zou Luzac ook
te voorzien, maar bereikte ook een internationaal lezerspubliek. Op het
hoogleraarschappen aan de Universiteit Leiden bekleden
hoogtepunt werd de krant door heel Europa gelezen met een oplage in de
in de Klassieke Talen en Vaderlandse geschiedenis. In
duizenden, waarmee rond de 100.000 lezers werden bereikt.
1807 kwam hij op tragische wijze om het leven bij de
GEDACHT AAN DE PILGRIMS. ER IS ECHTER EEN TWEEDE DIRECTE CONNECTIE
BELANGWEKKEND VOOR HET AMERIKAANS HISTORISCH BEWUSTZIJN.
gevestigd als publicisten en journalisten. Na een carrière in de rechten te zijn
Buskruitramp aan de Steenschuur in Leiden. Hij zou op De Gazette de Leyden was een van de belangrijkere nieuwsbronnen voor een
het moment van de explosie over de Steenschuur hebben
geïnteresseerd Europees publiek geworden toen Luzac zich bij de redactie
gelopen, vermoedelijk op weg naar of van zijn huis aan
voegde. Jean werd degene die de krant opstuwde tot haar hoogtepunt, door
het Rapenburg, dat te herkennen is aan de gedenkplaat
zijn verslaggeving van de ontwikkelingen in revolutionair Amerika.
die in 1909 op Amerikaans initiatief werd onthuld. Op het in 1809 opgerichte monument voor Luzac, in het
Breed netwerk
zuidtransept van de Pieterskerk Leiden, worden zijn
De familie Luzac had door haar journalistieke werk een breed internationaal
bijdragen aan de onafhankelijkheidsstrijd herdacht: “Aan
netwerk opgebouwd, ook in de Britse koloniën in Noord-Amerika. De toenemende
onzen vriend Mr. Iohan Luzac. Hoogleraar. Hij was de
Amerikaanse onvrede over het Britse bestuur begon opstandige vormen aan te
schrik der verdrukkers, de troost der verdrukten”.
nemen en in 1776 verklaarden de Amerikanen de onafhankelijkheid, in een van de beroemdste teksten uit de Westerse wereldgeschiedenis, de Declaration of
De Schoolmeester
Independence, geschreven door Thomas Jefferson.
Dankzij een van de vele bijzondere evenementen in de Pieterskerk Leiden, de Boekdrukkunstbeurs, kwam
Luzac maakte gebruik van zijn netwerk in de Amerikaanse koloniën en was
een ander bijzonder verband tussen Nederland en
op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in Amerika. Zo werd de krant in
de Amerikaanse onafhankelijkheid aan het licht. Het
Europa de belangrijkste informatiebron voor de gebeurtenissen in de aanloop
oorspronkelijke papier van tweehonderd van de vroegste
naar en tijdens de revolutie. Jean correspondeerde met de latere presidenten
drukken van de Declaration of Independence werd
George Washington (1e president), John Adams (2e president en vader van
namelijk gemaakt in een van de molens in de Zaanstreek.
de 6e president John Quincy Adams, die tijdens het ambassadeurschap van
Luzac wees Jefferson op de goede kwaliteit van het
Declaration of Independence
zijn vader in Nederland nota bene door Luzac in Leiden werd onderwezen)
Nederlandse papier, waarop Jefferson het Zaanse papier
Ter ere van de 400-jarige herdenking van de Leids-Amerikaanse
en indirect met Thomas Jefferson (3e president), grote namen in de strijd voor
liet overkomen en liet daarop de eerste versie drukken
geschiedenis heeft de Stichting Pieterskerk Leiden de Declaration
onafhankelijkheid.
van de Declaration of Independence. Het zijn deze drukken waarop correcties werden aangebracht en die uiteindelijk
of Independence laten herdrukken op het originele papier van
Pieter. 46
papiermolen de Schoolmeester. De Declaration of Independence is
Akte van Verlatinghe
hebben geleid tot de definitieve versie van de Declaration.
samen met de uitleg over het document en haar Leidse geschiedenis
Terwijl Jefferson bezig was de zwaarwegende tekst van de Declaration op te
De enige nog overgebleven Zaanse papiermolen, de
in een stijlvolle blauwe koker te koop voor € 80,- (excl. verzendkosten).
stellen voorzag Luzac’s verslaggeving hem van de nodige kennis. Hij sprak bij
Schoolmeester, maakt tot op de dag van vandaag nog
Alle opbrengsten uit de verkoop van deze herdrukken gaan naar het
de Gazette de Leyden over the benefit of that paper (de voordelen van dat blad)
papier op precies dezelfde manier als in de tijd van de
onderhoud van de Pieterskerk Leiden.
en noemde het the only one in Europe worth reading (de enige in Europa die
Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd.
© Foto: Claudia Claas
Pieter. 47
INTERVIEW MET HET BESTUUR VAN DE STICHTING VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK
Hulp gezocht! Bij mijn onderzoek naar de Pilgrims heb ik een groot geheim ontdekt in de Pieterskerk Leiden. Sindsdien heb ik het gevoel dat ik gevolgd word. Ik ben daarom dringend op zoek naar mensen die mij kunnen helpen bij het veiligstellen van het geheim. Ben jij de geschikte kandidaat? Ward Hopkooper Conservator
‘De Pieterskerk verbindt alle inwoners van Leiden’
SINDS AFGELOPEN JAAR HEEFT HET BESTUUR VAN DE STICHTING VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK EEN NIEUWE SAMENSTELLING, MET TWEE NIEUWE GEZICHTEN. MOMENTEEL WORDT HET BESTUUR GEVORMD DOOR JAN HOEKEMA (VOORZITTER), BARBARA TER KUILE (PENNINGMEESTER), SABINE VERSCHOOR (SECRETARIS) EN SASKIA HEMMES (ALGEMEEN BESTUURSLID). WAT DRIJFT HET BESTUUR?
Om maar meteen met de deur in huis te vallen: welke herinnering over de Pieterskerk Leiden zal jullie altijd bij blijven? ‘Jaarlijks mag ik namens alle Vrienden een cheque voor het onderhoud overhandigen op het benefietgala voor de Pieterskerk’, zegt Jan Hoekema, ‘Het is altijd een prachtig moment om daar namens honderden donateurs te mogen staan’. Sabine Verschoor: ‘Ik ben opgeleid als mediëvist, voor mij is ieder bezoek aan de Pieterskerk echt een historische sensatie. Mijn mooiste belevenis was het spelen van de
0G6
Mayflower Escaperoom, een paar maanden geleden.
R 5 * XS 2
Op 20 seconden na net niet gehaald’. Barbara ter Kuile vult Sabine aan: ‘Ja, prachtig! Wij hebben dit onlangs ook tijdens ons bedrijfsuitje gespeeld’. Een herinnering die Saskia Hemmes altijd zal bijblijven is
R 7 4 K 2 8 3
de wijze waarop zij in haar studententijd kennismaakte met de stad Leiden én met de Pieterskerk: ‘Een van de
B6B 7 % 63
2 & $ 6 6yi
activiteiten van mijn studentenvereniging – zo'n 28 jaar geleden alweer! – was het nuttigen van het avondeten in de Pieterskerk voor álle 500 eerstejaars studenten. Als nieuwkomer bijzonder indrukwekkend!’.
www.mayflowerescaperoom.nl Pieter. 48
Pieter. 49
Links Sabine Verschoor, rechts Jan Hoekema. © Foto: Claudia Claas
grafisch ontwerp + fotografie + illustratie
WANNEER TEKST EN BEELD ELKAAR ONTMOETEN ZORGT DE VORM ERVOOR DAT ZE ELKAAR VERSTERKEN
hard er gewerkt wordt om de Pieterskerk in de beste staat Links Saskia Hemmes, rechts Barbara ter Kuile. © Foto: Claudia Claas
te brengen en te behouden’.
Sfeer • Decor • Inrichting • Styling www.nieuwenburgsfeer.nl
WWW.VALETTI.NL
Saskia vult aan: ‘Daarom hebben wij meer Vrienden en daarmee meer donaties nodig. Dat willen we doen door
‘Eén donateur meer of minder telt echt’
Sabine en Saskia, jullie zijn in 2017 toegetreden tot het bestuur van de Vrienden. Hoe combineren jullie de bestuursfunctie met de dagelijkse werkzaamheden?
meer ruchtbaarheid aan de Stichting Vrienden van de
Sabine: ‘Naast de vaste vergaderingen verspreid over het
Wat willen jullie meegeven aan de Vrienden van de Pieterskerk Leiden?
jaar, communiceren we veel via mail en WhatsApp-en met
Pieterskerk te geven, zodat de stichting blijvend de Pieterskerk kan steunen. Uiteindelijk staat dat voorop!’.
elkaar. Ik vind het belangrijk om me in mijn vrijetijd in te zetten voor cultuur en erfgoed in mijn eigen stad’.
Saskia: ‘De Pieterskerk verbindt alle inwoners van Leiden en is een monument dat de stad Leiden nooit
‘Eigen ondernemer zijn betekent een druk bestaan, maar
mag verliezen. Een minstens net zo lange en duurzame
ook behoorlijk wat flexibiliteit in tijdsindeling’, zegt Saskia:
toekomst voor de Pieterskerk als haar verleden al heeft
‘Dit zorgt ervoor dat ik ook af en toe overdag tijd kan
geduurd kan alleen gewaarborgd worden als er voldoende
besteden aan bestuurswerkzaamheden’.
middelen aanwezig zijn en blijven. Eén van de belangrijke bronnen van deze middelen betreft de vrijgevigheid van
Welk doel hebben jullie als bestuur gesteld voor de komende jaren?
de Vrienden van de Pieterskerk. Dit is een pijler die de
Jan: ‘Na de laatste grote restauratie, die in 2010 is
‘Eén donateur meer of minder telt echt’, geeft Barbara
afgerond, volgde de overgang naar de nieuwe, eigenlijk
aan: ‘Gezien het belang van het voortbestaan van de
nog moeilijkere fase van onderhoud en het bouwen aan
Pieterskerk voor alle inwoners van Leiden en omstreken,
een stevige marktpositie. Meer donateurs is dan ook
is Vriend worden naar onze mening een mooie en
het hoofddoel. Namens de Raad van Toezicht ben ik
toegankelijke mogelijkheid om wat voor de stad Leiden
voorzitter van de Vrienden. Daardoor ben ik goed op de
en haar inwoners te doen’. Sabine vat het samen: ‘De
hoogte hoe ingewikkeld het onderhoud is en weet ik hoe
Vrienden zijn de ambassadeurs voor de Pieterskerk!’.
Pieter. 50
Stichting Werk en Onderneming
Pieterskerk niet kan missen’.
Verse en authentieke Franse delicatessen Hollandse, lokale boerenkaas vers van ’t mes Ruime keuze in belegde broodjes & catering
starters zzp’ers ondernemers kunstenaars flexwerkers
Unieke kerstpakketten op maat
Bedrijfsruimte Voor Starters Starterskortingen tot 50% Kortlopende contracten
www.werkenonderneming.nl
Gratis flexwerkplekken betaalbare vergader-, cursus- en coachruimtes
Bel 071 - 513 82 67 De Framboos
De Olga
Haagweg 4
Tieleman & Dros
Ir. Driessen
Doezastraat 8, Leiden - 071 512 52 56
L
Genieten van Bach in optima forma
iefhebbers van klassieke muziek kunnen in Leiden
op meerdere momenten in het jaar genieten van muziek
van Johann Sebastian Bach. De Pieterskerk Leiden staat rond Kerstmis en Pasen, zoals u mogelijk weet, in het teken van Bach. De traditionele uitvoeringen op Witte Donderdag en Goede Vrijdag zijn bij velen bekend en de
bijzondere uitvoering van Leidse amateurs van C.O.V. Ex Animo is in de Stille week al sinds begin vorige eeuw een
traditie in Leiden. Ook komend jaar zal Ex Animo op de Heilige Woensdag weer te horen zijn in de Pieterskerk Leiden. Op Witte Donderdag en Goede Vrijdag wordt
de Matthäus Passion uitgevoerd door het Nederlands Kamerkoor en het Residentie Orkest onder leiding van Jan Willem de Vriend.
Daarnaast wordt jaarlijks rond Kerst het Weihnachts-Oratorium uitgevoerd door het Nederlands Kamerkoor en wisselende befaamde (buitenlandse) orkesten onder leiding van dirigent Peter Dijkstra. De afgelopen jaren waren dat onder meer B’Rock en Concerto Köln. Dit jaar wordt er samengewerkt met het zeer bijzondere Praagse barokgezelschap Collegium 1704.
Bach & Leiden Mecenaat Speciaal voor de Bach-uitvoeringen in de Pieterskerk Leiden zijn er pakketten samengesteld die u de kans bieden om te genieten van Bach in optima forma. Als deelnemer van het Bach & Leiden Mecenaat heeft u recht op verschillende privileges, zoals bijvoorbeeld toegangskaarten voor de voorste rijen, een luxe voorontvangst of een Meet & Greet met de dirigent na afloop van het concert. Het Bach & Leiden Mecenaat draagt direct bij aan het behoud van de Pieterskerk Leiden. Met uw gift steunt u 900 jaar Leids erfgoed en kunnen ook toekomstige generaties blijven genieten van de unieke sfeer en ambiance van de Pieterskerk Leiden. Uw gift zal onder andere gebruikt gaan worden voor restauratie van het 17e-eeuwse goudleerbehang in de Kerkmeesterskamer. Voor meer informatie over het Bach & Leiden Mecenaat en de verschillende mogelijkheden kunt u een mail sturen naar sales@pieterskerk.com.
Matthäus Passion 2018 © Foto: Simon van Boxtel
Pieter. 52
Pieter. 53
Matthäus Passion 2019
Ook dit jaar ontfermt Jan Willem de Vriend zich over wat toch wel het allerbekendste werk is van Bach: de ‘Matthäus Passion’. Ontroerend beschrijft Bach een muzikaal eerbetoon aan het lijden en sterven van Christus. Voor talloze Nederlandse de jaarlijkse ontmoeting met de wonderschone aria’s, recitatieven en koralen uit dit meesterwerk. Muziek die de tijd
Nederlands Kamerkoor
za. 22 december 2018, 19.30
eventjes laat stilstaan.
Peter Dijkstra chef-dirigent
Pieterskerk Leiden
‘De Vriends visie op de Matthäus is meeslepend’, NRC
www.pieterskerk.com
Uitvoerenden Residentie Orkest Weihnachts-Oratorium 2017 © Foto: Simon van Boxtel
Weihnachts-Oratorium 2018
Bachs Weihnachts-Oratorium is de ideale manier
Nederlands Kamerkoor Haags Matrozenkoor Jan Willem de Vriend dirigent
om kerst feestelijk in te luiden. Volgens traditie werken het Nederlands Kamerkoor en chef-dirigent
Solisten
Peter Dijkstra ieder jaar samen met een ander
Marcel Beekman evangelist
topensemble en solisten van wereldformaat. Dit jaar
Andreas Wolf Christus
werkt het Nederlands Kamerkoor samen met het
Renate Arends sopraan
baanbrekende Praagse barokgezelschap Collegium
Barbara Kozelj alt
1704. En uiteraard klinkt bij het Nederlands
Robert Getchell tenor
Kamerkoor, zoals altijd, het complete Weihnachts-
Antonio Abete bas
Oratorium: van de feestelijke cantate voor Eerste Kerstdag tot die voor Driekoningen. Een mooiere manier om de feestdagen in te gaan is er haast niet.
Donderdag 18 april 2019 Aanvang concert: 19:30 uur Pauze: 21:00 uur
‘Peter Dijkstra weet kracht, energie en precisie te
Einde concert: circa 23:00 uur
bundelen’, NRC
Vrijdag 19 april 2019
Uitvoerenden
Aanvang concert (deel 1): 11:30 uur
Nederlands Kamerkoor
Pauze: circa 13:15 uur
Collegium 1704
Aanvang concert (deel 2): 14:30 uur
Peter Dijkstra chef-dirigent
Einde concert: circa 16:00 uur Kaarten via: www.pieterskerk.com/mp19
WeihnachtsOratorium
Solisten Elizabeth Watts sopraan
Verhoging BTW tarief
Maarten Engeltjes countertenor Benedikt Kristjansson tenor
Het kabinet heeft besloten per 1 januari 2019 het lage btw-tarief
Tobias Berngt bas
te verhogen van 6% naar 9%, dit geldt ook voor concertkaarten. Koopt u uw kaarten voor de Matthäus Passion 2019 vóór 31
Zaterdag 22 december 2018
december dan geldt voor u nog het 6% tarief.
Aanvang concert: 19:30 uur Pauze: 20:45 uur
De netto opbrengst van alle Bachconcerten wordt gebruikt voor het
Einde concert: 22:30 uur
reguliere onderhoud en het behoud van de Pieterskerk Leiden.
Kaarten via: www.pieterskerk.com/wo18
Pieter. 54
met Collegium 1704 o.l.v. Peter Dijkstra
De Pieterskerk Kraamkamer van de Universiteit Leiden 444 jaar geleden is de Universiteit Leiden in de Pieterskerk opgericht. Sindsdien zijn we onlosmakelijk aan elkaar verbonden in het hart van de stad. Onze wetenschappers en studenten ontmoeten elkaar onder het schitterende dak. We vieren er onze verjaardag (de dies natalis) en verwelkomen elk jaar onze nieuwe eerstejaars. Nelson
Mandela en Prinses Beatrix kregen er een eredoctoraat. Aanstaande studenten leren hier de universiteit kennen op onze Open Dagen. En voordat onze kersverse alumni hun handtekening in het Zweetkamertje kunnen zetten na het behalen van hun bul, heeft menigeen gezweet op een tentamen in de Pieterskerk.
Vereeuwig uw naam in de Pieterskerk Leiden MET DE FEESTDAGEN VOOR DE DEUR IS IEDEREEN DRUK MET HET ZOEKEN VAN EEN ORIGINEEL CADEAU. DE PIETERSKERK LEIDEN HEEFT HIERVOOR DE PERFECTE OPLOSSING GEVONDEN: U KUNT EEN NAAM IN EEN VAN DE RAMEN VAN HET MONUMENT LATEN BRANDSCHILDEREN. DE LEIDSE ONTWERPER SAM GOBIN EN GLAZENIER STEF HAGEMEIER UIT TILBURG, ZIJN VERANTWOORDELIJK VOOR HET BRANDSCHILDEREN VAN HET ONTWERP IN HET GLAS-IN-LOOD VAN DE RAMEN IN HET SCHIP VAN HET MONUMENT.
© Foto: Stefan Tetelepta
Knipoog naar de gildeborden Een gebrandschilderde naam, een origineel
De heiligenverering uit de katholieke tijd was na de reformatie taboe en
cadeau voor Kerstmis, verjaardag of jubileum. Bent
daarmee ook de gilde-altaren in de Pieterskerk Leiden. Om als gilde toch nog
u geïnteresseerd geraakt in het Ramen met Namen
enigszins ‘aanwezig’ te zijn in de kerk, werden toen de zogenaamde gildeborden
project? Door het 'kopen' van een naam in een van de beschikbare
vervaardigd en opgehangen. Dit zijn grote houten tableaus, fraai beschilderd
panelen vereeuwigt u uzelf of een ander in de Pieterskerk Leiden. Via
en voorzien van een bij dat gilde passende Bijbeltekst. In het gebruik van
de website van de Pieterskerk Leiden kunt u het aanmeldingsformulier
Bijbelteksten is duidelijk te zien dat er afstand werd genomen van de symboliek
invullen voor het project Ramen met Namen. Voor deelname betaalt u
uit de katholieke traditie. In de Pieterskerk Leiden hangen vijf gildeborden, van
een basisprijs van € 50 en vervolgens € 25 per teken (excl. BTW).
het gilde van de kleermakers, wevers, schoenmakers, smeden en timmerlieden. Met het Ramen met Namen project heeft men ook tegenwoordig nog de mogelijkheid vereeuwigd te worden in de Pieterskerk Leiden.
Prinsessenraam Het Prinsessenraam werd in 2011 gemaakt om de drie prinsessen van Oranje Catherina-Amalia, Alexia en Ariane te eren. Het initiatief kwam voort uit de Ramen met Namen projectgroep van de Pieterskerk Leiden, die graag de hechte banden wilde benadrukken tussen de Pieterskerk Leiden en het Koningshuis. Via zijn persoonlijk secretaris liet Koning Willem-Alexander, destijds Prins van Oranje, weten zeer enthousiast te zijn over het ramenproject en gaf hij zijn goedkeuring voor de vervaardiging van het raam. Dit tot grote vreugde en blije verrassing van eenieder die betrokken was bij het project en de Pieterskerk Leiden.
Gildebord van de timmerlieden. © Foto: Frank Emous
Bij ons leer je de wereld kennen
Pieter. 56
Pieter. 57
G E E L K E R K E N L I N S K E N S A D V O C AT E N OP 11 SEPTEMBER 1121 WERD DE PIETERSKERK LEIDEN GEWIJD.
Grootmeesters in het recht
DE WIJDING VAN DE GRAFELIJKE KAPEL WERD VERRICHT DOOR GODEBALD, DE 24E BISSCHOP VAN UTRECHT. DE KAPEL WERD GEWIJD AAN PETRUS ÉN PAULUS. MAAR PAULUS ZOU IN DE LOOP DER TIJD UIT BEELD VERDWIJNEN EN DE PIETERSKERK LEIDEN DIE ZOU UITGROEIEN TOT DE EERSTE GROTE STADSKERK VAN LEIDEN, WERD VOLLEDIG HET DOMEIN VAN PETRUS, DE BEWAARDER VAN DE SLEUTEL VOOR DE HEMELPOORT. HET IS DE OORSPRONG VAN DE NAAM SLEUTELSTAD EN DE SLEUTELS OP DE LEIDSE VLAG.
O
Het aftellen naar de 900 jaar is begonnen…
p 11 september 2021 zal het monument en de bijzondere band met de stad de
eerbiedwaardige leeftijd van 900 jaar bereiken. Genoeg reden om feest te vieren met alle
Leiden T 071 512 44 43 F 071 512 04 81
Noordeinde 2A Postbus 2020 2301 CA Leiden
Den Haag T 070 315 60 80 F 070 315 60 90
Mercuriusweg 11 Postbus 16131 2500 BC Den Haag
netlaw
Leidenaars, iedereen die over de jaren een band heeft opgebouwd met de Pieterskerk Leiden én de mensen die nog nooit de bijzondere geschiedenis van kerk en stad hebben gehoord. De Pieterskerk Leiden wordt dan wel weer een eeuwtje ouder, maar des te vitaler. Nog nooit heeft de Pieterskerk Leiden in zo’n goede staat verkeert dankzij het consequente onderhoud. Om dit zo te houden willen wij mensen enthousiast maken over de geschiedenis en schoonheid van ons monument. We willen zoveel mogelijk mensen kennis laten maken met de Pieterskerk Leiden en de ervaringen bieden die een leven lang bijblijven. Het monument dat al zoveel heeft meegemaakt en doorstaan heeft nog veel te bieden. De beeldenstorm, de Gouden Eeuw, de
kruitschipramp,
Wereldoorlog,
de
de
Tweede
bevrijding
en
de secularisatie. In alle tijden bleef de Pieterskerk Leiden een plek van ontmoeting en
Gewelfschotel Paulus © Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
bezinning. Dit is wat we willen laten zien en meegeven in de evenementen en projecten die het programma zullen vormen van ons jubileumjaar. De Pieterskerk Leiden blijft een plek voor ontmoeting en gemeenschap, ook na ons 900-jarig bestaan en wij opgaan voor
Als betalen niet vanzelf gaat
ons millennium. Kortom u hoort nog van ons. En in de tussentijd, als u als trouwe Vriend nog ideeën heeft laat het ons weten en stuur ons een e-mail naar info@pieterskerk.com o.v.v. 900-jaar Pieterskerk.
Boommarkt 3a 2311EA Leiden • Postbus 11122 2301EC Leiden • Tel 071-5161010 • www.buikenvanderhorst.nl
Pieter. 58
Pieter. 59
Gewelfschotel Petrus © Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
INTERVIEW MET WARD HOSKENS
Conservator start promotieonderzoek naar de Pieterskerk Leiden
De Pieterskerk is bijna 900 jaar oud en een plek vol historie. Wat zag jij dat je nog verder die geschiedenis in trok? De geschiedenis van de oudste Leidse stadskerk is natuurlijk geen onontgonnen terrein. Veel jaartallen, verhalen, anekdotes, biografieën van grote namen en de bouwgeschiedenis zijn bij kenners bekend. Vooral het boek dat na de restauratie verscheen is een prachtige uitgave en een schat van informatie over voornamelijk bouw- en kunsthistorische deelonderwerpen over de kerk. Wat er echter nog niet is en waar ik als historicus in geïnteresseerd ben, is een beschouwing van de rol van de Pieterskerk in de gemeenschap en cultuur die zij vertegenwoordigd. Het sluit aan bij thema’s die ik tijdens mijn studie onderzocht heb. Het gaat natuurlijk om de Leidse, maar ook de Nederlandse en zelfs internationale gemeenschappen zoals de Amerikaanse. En om de Europese cultuur uiteraard. Ik wil de Pieterskerk vanuit wat bredere perspectieven meer duiding geven, met de hoop ook meer dan alleen kenners en specialisten van deze specifieke geschiedenis te interesseren.
Je kiest voor de moderne geschiedenis van het monument, waarom eigenlijk? Deels omdat het aansluit bij mijn specialisme, maar ook omdat ik denk dat juist de afgelopen 200 jaar een belangwekkende historische ontwikkeling laat zien. Naast de rijke, indrukwekkende geschiedenis van de Pieterskerk zit daar een bredere cultuurhistorische significantie achter. Overigens kijken mensen me raar aan als ik vertel dat de moderne geschiedenis rond 1800 begint. Mensen zeggen dan ‘oh, noem je dát al modern’? Die perceptie op zich is al interessant, omdat ik ook geïnteresseerd ben in hoe mensen naar het verleden kijken en hoe ze het beleven.
BEGIN 2015 KWAM HISTORICUS WARD HOSKENS BIJ DE PIETERSKERK LEIDEN. HET HERINVENTARISEREN VAN HET STICHTINGSARCHIEF
WAS ZIJN TAAK ALS STAGIAIR. TIJDENS DEZE GROTE KLUS ZAG HIJ DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS EN ONTWIKKELING VAN DE STICHTING
LANGSKOMEN. GELEIDELIJK MOCHT HIJ OOK INVULLING GEVEN AAN
Een promotieonderzoek is wel intensief natuurlijk, hoe kijk je daar tegenaan? De standaard voor promoveren is 4 jaar, waar ik ook op mik, wetende dat er mensen zijn die het niet halen. Ik heb er echter wel vertrouwen in, toen ik studeerde heb ik ook nooit vertraging gehad. Wat fijn is, is dat het onderwerp een op een bij mijn dagelijks werk aansluit en dat ik vanuit de Pieterskerk de ruimte krijg er ook een halve dag aan te besteden. Daaraan verbonden is dat ik voor de Pieterskerk, in aanloop naar het 900-jarig jubileum, een aantal artikelen schrijf die nauw aansluiten bij mijn onderzoek. De vrije vrijdag die ik al had zal nu ook in het teken van promoveren gaan staan.
DE FUNCTIE VAN - DESTIJDS JUNIOR - CONSERVATOR.
Pieter. 60
Pieter. 61
© Foto: Claudia Claas
Agenda.
Hieronder staan enkele van de vaste activiteiten in de Pieterskerk Leiden. Actuele
Mei 2019
Universiteit Leiden
informatie vindt u via www.pieterskerk.com/agenda. Op dagen dat er geen events
Zaterdag 4 mei
Aanvang: 15:00 uur
zijn is de Pieterskerk Leiden in haar museale kracht te bezoeken. Dagelijks van 11-
Dodenherdenking
www.leidenuniv.nl
18 uur, toegang bedraagt 4 euro. Op vertoon van uw Vriendenpas is de toegang
Aanvang: 19:00 uur
voor u en een introducee gratis.
www.dodenherdenkingleiden.nl
Zaterdag 14 & zondag 15 september
December 2018
Musical Highlights
Zaterdag 18 & zondag 19 mei
Open Monumentendagen
Vrijdag 7 december
Aanvang: 19:30 uur
Leiden Marathon
www.pieterskerk.com
Huizingalezing
www.scratchleiden.nl
Inschrijving en informatie via
Aanvang: 20:00 uur www.huizingalezing.leidenuniv.nl
www.marathon.nl Zondag 17 februari
Oktober 2019 Donderdag 3 oktober
Scratch Muziekdagen –
Juni 2019
3 October Herdenkingsdienst
Vrijdag 21 december
Johannes Passion
Zaterdag 1 juni
Aanvang: 10:00 uur
Bachacademy
Aanvang: 19:30 uur
Leidse Orgeldag
www.3october.nl
Met Aukelien van Hoytema
www.scratchleiden.nl
Aanvang: 10:00 uur
Aanvang: 19:30 uur www.bachenleiden.nl Zaterdag 22 december
www.stichtingorgelstadleiden.nl Zaterdag 23 februari
Zaterdag 19 oktober Open Dag Universiteit Leiden
Open Dag Universiteit Leiden
Juli 2019
Informatie via
www.studereninleiden.nl
Zondag 7 juli
www.pieterskerk.com
Weihnachts-Oratorium
Zomerorgelconcert -
Nederlands Kamerkoor &
Maart 2019
Matthias Neumann
Zondag 27 oktober
Collegium 1704
Dinsdag 12 maart
Aanvang: 15:00 uur
Cantatedienst
Aanvang: 19:30 uur
Benefietgala
www.pieterskerk.com
Aanvang: 19:00 uur
www.pieterskerk.com/wo18
Stichting Vrienden van de Pieterskerk
Maandag 24 december
www.stichtingcantate.nl
Informatie via
Zondag 14 juli
sales@pieterskerk.com
Zomerorgelconcert -
November 2019
Frank van Wijk
Zaterdag 9 &
Kerstnachtdienst 18:30 uur – Kinderkerstfeest
Vrijdag 15 & zaterdag 16 maart
Aanvang: 15:00 uur
zondag 10 november
20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst
NLdoet – vrijwillige schoonmaakdag
www.pieterskerk.com
BoekKunstBeurs
22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst
Informatie via
www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl
vrijwilliger@pieterskerk.com
Zomerorgelconcert -
Zondag 24 november
Januari 2019
April 2019
Leo van Doeselaar
Cantatedienst
Maandag 7 januari
Zaterdag 13 april
Aanvang: 15:00 uur
Aanvang: 19:00 uur
Nieuwjaarsreceptie
Festival Whisky in Leiden
www.pieterskerk.com
www.stichtingcantate.nl
Gemeente Leiden
Aanvang: 13:00 uur & 19:00 uur
www.leiden.nl
www.whiskyinleiden.nl
Augustus 2019
Donderdag 28 november
Zondag 4 augustus
Thanksgiving Ceremony
Februari 2019
Woensdag 17 april
Inlooporgelconcert -
Informatie via
Vrijdag 8 februari
Matthäus Passion
Daniel Seeger
www.pieterskerk.com
Universiteit Leiden - Dies Natalis
C.O.V. Ex Animo
Aanvang: 15:00 uur - gratis
Aanvang: 15:00 uur
Aanvang: 19:30 uur
www.pieterskerk.com
http://evenementen.leidenuniv.nl/dies
www.exanimo.nl
www.stichting-handboekbinden.nl Zondag 21 juli
December 2019 Zaterdag 21 december
Zondag 11 augustus
Weihnachts-Oratorium
Donderdag 14 februari
Donderdag 18 april
Inlooporgelconcert -
Nederlands Kamerkoor &
Scratch Muziekdagen – Messiah
Matthäus Passion
Willeke Smits
Akademie für Alte Musik Berlin
Aanvang: 19:30 uur
Nederlands Kamerkoor &
Aanvang: 15:00 uur - gratis
Aanvang: 19:30 uur
www.scratchleiden.nl
Residentie Orkest
www.pieterskerk.com
www.pieterskerk.com
Zondag 18 augustus
Dinsdag 24 december
Inloopconcert - Erik van Bruggen
Kerstnachtdienst
PLUK DE VRUCHTEN VAN EEN GOEDE BOEKHOUDING
Voor veel ondernemers blijkt de output van hun administratie een gok. Voor APEK is
het een zekerheid. Boekhouden is onze tweede natuur. Daar plukt u de vruchten van. Met ons gedreven team voeren we ruim 27 jaar de boekhouding van kleine tot (middel) grote bedrijven door heel Nederland. Van loonstroken tot jaarcijfers, van controlling tot belastingadvies. En als de situatie erom vraagt werken we samen met ervaren partners op gebied van accountancy en juridische dienstverlening. Maak van boekhouden geen gokspel en neem vandaag nog contact op met APEK.
Aanvang: 19:30 uur Vrijdag 15 februari
www.pieterskerk.com/mp19
Scratch Muziekdagen – Jongeren Messiah
Vrijdag 19 april
Aanvang: 15:00 uur - gratis
18:30 uur – Kinderkerstfeest
Aanvang: 19:00 uur
Matthäus Passion
www.pieterskerk.com
20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst
www.scratchleiden.nl
Nederlands Kamerkoor &
22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst
Residentie Orkest
September 2019
Zaterdag 16 februari
Aanvang: 11:30 uur
Maandag 2 september
Scratch Muziekdagen –
www.pieterskerk.com/mp19
Opening academisch jaar
Pieter. 62
www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl
Administratie - Controlling - Belastingen - Detachering Rooseveltstraat 18-X, Leiden. T 071 - 523 55 88. www.apek.nl Pieter. 63