Pieter. 04 MAGAZINE OVER DE PIETERSKERK LEIDEN
Pieter. 1
Jaargang 04 | 2021
Inhoud. Jaargang 04 | 2021
05
Column
36
De orde van St. Pieter
06
900 jaar Pieterskerk Leiden
40
Een leven gewijd aan de
in corona Tijd
08 13
Sublieme schoonheid, sublieme duurzaamheid
42
1121: het Jubileumbier van de
46
21 22
museum
30
De vroegste geschiedenis Burgemeester Lenferink door Universiteit geëerd met de
50
Opening pilgrimjaar wint
Gouden Giraffe Eerverlies en ongeluk in een kort huwelijk
26
Schilderkunst
Scalingerpenning De Pieterskerk Leiden als
56 58
Het levensverhaal van
Katherine, Lady Stanhope Onderhoud in crisistijd:
Museum
van de Pieterskerk Leiden
Pieterskerk Leiden
14
De Pieterskerk Leiden als
Een kennismaking met het
nieuwe College van Bestuur
14
van de Universiteit Leiden
Colofon.
Terugblik op een bijzondere
Redactie
historische band
Marianne Veltkamp
Het Koninklijk Huis en de Pieterskerk Leiden
Ward Hoskens, Margot van Laar en
Gastauteur
Ariadne Schmidt
Eindredactie
Frieke Hurkmans
60
Column: De Pieterskerk Leiden 900 jaar geleden
kansen en restricties
Vormgeving
Valetti, Claudia Claas
Drukwerk
Drukkerij Van der Linden
Oplage
1500 exemplaren
Het levensverhaal van We zijn nog steeds trots op de restauratie van de Pieterskerk in Leiden. Een fantastisch project!
Katherine, Lady Stanhope
Interview met
Carel Stolker
Verzending door Promail
Donateur worden
Wilt u Vriend of Steunpilaar worden van de Pieterskerk Leiden? Ga naar www.pieterskerk.com/steun-ons De Pieter is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Pieterskerk Leiden. Kloksteeg 16, 2311SL Leiden Tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij 10:00-17:00 uur) E-mail: info@pieterskerk.com De Pieter wordt in het geheel mogelijk gemaakt door de bijdragen van de adverteerders. Er wordt geen donatiegeld aan het jaarlijks magazine besteed.
www.burgy.nl
Pieter. 2
26
56
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke
Pieter. 3
toestemming van de uitgever.
Column.
Frieke Hurkmans
directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden
Matthäus Passion
D
ANSEN OP HET SLAPPE KOORD, DAT IS
MOGELIJK DE BESTE VERGELIJKING ALS IK AAN DE INSTANDHOUDING VAN DE PIETERSKERK LEIDEN DENK IN DEZE CORONA-TIJD. IN EEN
Pieterskerk Leiden 14 & 15 april 2022
VAN MIJN VORIGE BANEN MOCHT IK VIJF JAAR © Foto: Mike van Bemmelen
HET CASCADE CIRCUS PRODUCEREN IN DE STADSSCHOUWBURG UTRECHT. CIRCUSACTS werden aangescherpt. Onder normale omstandigheden
VANUIT DE HELE WERELD STREKEN DAN
is het al ingewikkeld genoeg om een monument als de Pieterskerk Leiden in evenwicht te houden, als het gaat om
GEDURENDE DE KERSTPERIODE NEER IN HET
het onderhoud. Nu moesten ook nog de grillige bewegingen als gevolg van de pandemie worden opgevangen en
THEATER. EEN FASCINEREND SCHOUWSPEL
jongleerden wij volop om jaarlijks terugkerende activiteiten in de lucht te houden. Het maakte van ons bij tijd en wijle
AAN ACROBATIEK EN WERELDACTS
ware evenwichtskunstenaars.
PASSEERDEN DE REVUE.
Toch is het met kunst en vliegwerk gelukt om het geplande onderhoud voor 2021 te kunnen uitvoeren. Dat is mede
Achter de schermen leerde ik al snel dat de acts die er op
te danken aan de hartverwarmende steun van alle
het eerste oog vrij simpel uit zagen, vaak technisch zeer
Vrienden en donateurs. Laat ik hier ook de niet aflatende
ingewikkeld waren. Zo kwam ik er achter hoe ongelofelijk
ondersteuning van onze vrijwilligers noemen, die mij en
vaardig men moest zijn voor kunsten op het slappe koord.
mijn team zo enorm motiveert.
Het grote verschil in moeilijkheid tussen een slap en een
Nederlands Kamerkoor & Residentie Orkest o.l.v. Peter Dijkstra
strak koord is, dat men bij een strak koord alleen het eigen
Inmiddels is het duidelijk dat het niet goed te voorspellen
lichaam in evenwicht hoeft te houden en dat de artiest bij
zal zijn hoelang deze pandemie ons, en de rest van de
het slappe koord ook de bewegingen van het touw moet
wereld, in haar greep houdt. Toch zal er ook in 2022, met
compenseren. Om de moeilijkheidsgraad nog verder op te
steun van de Vrienden en donateurs, alles aan gedaan
voeren, halen circusartiesten vaak ook nog acrobatische
worden om het onderhoud van de Pieterskerk Leiden vol
toeren uit of jongleren ze er lustig op los.
in het vizier te houden en zoveel mogelijk bezoekers te ontvangen. Met ieders steun dansen mijn team en ik het
Het afgelopen jaar heb ik vaak gedacht aan deze circusact
komend jaar weer met vertrouwen tegemoet.
als wij de balans probeerden te houden terwijl er amper inkomsten waren, er ergens in het monument onvoorzien
Ik hoop u ook in het komende jaar in de Pieterskerk Leiden
onderhoud nodig was of de coronamaatregelen weer
te mogen begroeten.
www.pieterskerk.com Pieter. 4
Pieter. 5
EEN BIJZONDER JUBILEUM
OP 11 SEPTEMBER 1121 WERD DE PIETERSKERK LEIDEN ALS GRAFELIJKE
900 jaar Pieterskerk Leiden in coronatijd
KAPEL GEWIJD. HET MONUMENT IS ZELFS OUDER DAN DE STAD, DIE ZIJ HAAR SLEUTELS GAF. IN DE NEGEN EEUWEN DIE SINDSDIEN ZIJN VERSTREKEN, GROEIDE DE PIETERSKERK LEIDEN UIT TOT BEELDBEPALEND MONUMENT IN DE LEIDSE BINNENSTAD. HET IMPOSANTE GEBOUW IS AL EEUWENLANG EEN VAN DE CENTRALE VERTEGENWOORDIGERS VAN DE LOKALE HISTORIE EN DE (INTER)NATIONALE GESCHIEDENIS. EEN 900 JARIG JUBILEUM IN CORONATIJDEN IS AMPER TE ORGANISEREN, TOCH WORDT HET GEPROBEERD OP ZEER BESCHEIDEN SCHAAL.
Een rijk verleden Weinig gebouwen kunnen bogen op een geschiedenis
behoud en onderhoud van het monument te kunnen
van negen eeuwen lang. Doordat de Pieterskerk
blijven garanderen en bezoekers een unieke ervaring te
Leiden opgericht was voordat er sprake was van een
bieden.
stad, kon een aanvankelijk kleine Romaanse kapel uitgroeien tot de imposante laatgotische kruisbasiliek
Dankzij de duurzaamheidsprijsvraag voor iconische
die de Leidse binnenstad in het heden siert. De centrale
stadskerken
positie van het monument in de soms geleidelijke,
duurzaamheid, die is opgezet door de Rijksbouwmeester
dan weer tumultueuze groei van de stad, heeft tot
en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, heeft een
gevolg gehad dat de Pieterskerk Leiden verbonden
multidisciplinair team van experts zich nadrukkelijk
raakte met bijzondere historische momenten in de
gericht op de toekomst van het monument en de
stadsgeschiedenis: de opkomst en het vertrek van het
urgente verduurzamingsopgave. Dat de Rijksoverheid
grafelijk hof, de Beeldenstorm, het beleg en het ontzet
dit grootschalige programma heeft opgezet en kansrijke
van de stad en de oprichting van de Universiteit Leiden,
initiatieven stimuleert biedt hoop voor de monumentale
om maar een kleine selectie uit de historie te noemen.
stadskerken van Nederland. De Pieterskerk Leiden
Sublieme
schoonheid
|
Sublieme
is gekozen als een van de negen geselecteerde De geschiedenis van de Pieterskerk Leiden zit zowel
stadskerken, waar de teams van experts op zoek zijn
in de stenen, als in de verhalen vervat. Een goed
gegaan naar universeel toepasbare oplossingen voor
onderhouden monument is even belangrijk, als een vaak
duurzaamheid in de erfgoedwereld. Zie voor meer
gedeeld historisch verhaal. In het jubileumjaar wil de
informatie over het project pagina’s 8-11.
Pieterskerk Leiden daarom aandacht besteden aan de vele verhalen die er over het monument te vertellen zijn,
Proost
vanuit verschillende perspectieven. Dit gebeurt in de
En om een 900 jarig jubileum te kunnen proosten
vorm van een reeks nieuwe Pieterskerklezingen, waarin
ontwikkelde de Pieterskerk Leiden een eigen speciaalbier,
de geschiedenis van het monument vanuit onverwachte
de 1121, vernoemd naar het oprichtingsjaar van de
en uiteenlopende invalshoeken wordt benaderd. Zie
Pieterskerk Leiden en een knipoog naar de vrolijke kant
pagina 18 voor meer informatie over dit programma.
van de geschiedenis van het monument. Voor meer achtergrond informatie over 1121, zie pagina 13.
Een hoopvolle toekomst Een jubileum van negen eeuwen nodigt ook uit
Met negen eeuwen vol wel en wee ten voorbeeld, grote
tot reflectie over de huidige uitdagingen waar de
successen en triomfen, samenkomsten in tijden van
Pieterskerk Leiden voor staat, midden in de coronacrisis
historische tragedies, maar ook in tijden van hoop, gaat
en met de verduurzamingsopgave in het vooruitzicht.
de Pieterskerk Leiden met vertrouwen de toekomst
De vernieuwde openstelling van het monument met
tegemoet: op naar het 1000-jarig jubileum.
de tentoonstelling biedt de weg voorwaarts, om het
© Foto Claudia Claas
Pieter. 6
Pieter. 7
Sublieme schoonheid, sublieme duurzaamheid M
Sint Bavo Haarlem: Hortus Inclusus, door Team 03 in de Sublieme Schoonheid-prijsvraag (een samenwerking van Inside Outside, Antea group en Braaksma & Roos Architectenbureau).
PIETERSKERK LEIDEN ONDERDEEL VAN EEN TOONAANGEVENDE DUURZAAMHEIDSPRIJSVRAAG DE PIETERSKERK LEIDEN WERD BEGIN 2021 GEKOZEN ALS EEN VAN NEGEN ICONISCHE NEDERLANDSE STADSKERKEN, DIE WERDEN GESELECTEERD VOOR EEN AMBITIEUS EN VOORUITSTREVEND PROJECT VOOR HET NEDERLANDS ERFGOED. HET WAS EEN OPENBARE PRIJSVRAAG VOOR DE VERDUURZAMING VAN ICONISCHE STADSKERKEN EN GEORGANISEERD DOOR DE RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED (RCE) EN DE VERTREKKENDE RIJKSBOUWMEESTER FLORIS ALKEMADE. DE NAAM VAN DE PRIJSVRAAG LUIDDE: SUBLIEME SCHOONHEID | SUBLIEME DUURZAAMHEID.
Pieter. 8
ultidisciplinaire teams van professionals uit de
de beeldbepalende monumenten, die de geschiedenis
architectuur, de duurzaamheid- en de erfgoedexpertise
en het karakter van hun steden ten voeten uit
hebben zich ingeschreven om aan de prijsvraag
vertegenwoordigen. Eeuwen hebben zij doorstaan:
deel te nemen. Hun complementaire specialismen
de Pieterskerk Leiden overleefde het instorten van de
zetten zij in om met innovatieve én inspirerende
toren in 1512 en de Leidse buskruitramp van 1807.
ontwerpvoorstellen te komen, die oplossingen bieden
Elders overleefden stadskerken zelfs grootschalige
voor de substantiële verduurzaming van de iconische
bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog, of
Nederlandse
van
werden nadien heropgebouwd. Zij staan aan weidse
deze beeldbepalende bouwwerken vraagt om unieke
pleinen of torenen boven de omliggende panden uit en
nieuwe ideeën, die tegelijkertijd recht doen aan hun
zijn oases van rust in drukke binnensteden.
stadskerken.
De
verduurzaming
monumentale waarden en deze historische gebouwen meenemen in een van de grootste maatschappelijke
Inmiddels staat Nederland voor de gedeelde opgave
opgaven van deze tijd.
om deze indrukwekkende overleveringen van het lokale en nationale verleden mee te nemen in de ambitieuze toekomstplannen voor de verduurzaming van onze
De blik voorwaarts van
economie en maatschappij. Het gaat er daarbij niet
Nederland zijn zonder hun beeldbepalende, iconische
alleen om ze hun historisch gegroeide plek in de stad
stadskerken? Of je nu in Leiden bent, Amsterdam of
te laten behouden, maar ook om ze geschikt te maken
Utrecht, Groningen of Naarden, Haarlem, Nijmegen of
voor blijvend toekomstig gebruik. De prijsvraag voor
Den Bosch: op al deze plaatsen staan al eeuwenlang
verduurzaming, die de RCE en de Rijksbouwmeester
Waar
zouden
de
historische
binnensteden
Pieter. 9
hebben uitgeschreven, is daarom gericht op drie thema’s:
voor de toekomst van de monumentale kerken en het
van het monument verwarmen is geen optie (op de
Gebruik en comfort (ontwerp), Energie (verduurzaming)
Nederlands erfgoed.
kantoorruimtes na), want het gaat tenslotte om één
en Verbinding met de omgeving (toegankelijkheid en
grote ruimte. De kosten voor het gasgebruik zullen per
inbedding). Genomineerde teams gingen aan de slag
Een uitdagend vraagstuk
jaar hoog oplopen. Maar naast energie verduurzaming
met het uitwerken van hun voorstellen op basis van hun
Dat het project gedragen wordt door twee vooraanstaande
ging het ook om het gebruik en comfort en niet in de
ingediende portfolio, om hun visie uit te werken tot een
landelijke instituten, genereert uiteraard de nodige
laatste plaats de verbinding naar de omgeving. Teams
schetsontwerp. Hiervoor kregen drie uit aanvankelijk
aandacht voor het thema. De ambitieuze en innovatieve
van experts gingen met alle drie de uitdagende dilemma’s
negen geselecteerde teams een tegemoetkoming in de
doelstelling van het project heeft ook de belangstelling
aan de slag.
kosten om de ideeën verder uit te werken.
van de landelijke pers gewekt. De Pieterskerk Leiden is daarbij prominent in de schijnwerpers komen te staan,
De jury koos per thema één team om de visie uit te
Zoals de titel van het project al aankondigt, is er grote
als voorbeeld van de verduurzamingsopgave. Een artikel
werken tot een ontwerp. De gekozen teams konden
aandacht voor de schoonheid van de oplossingen,
in de Trouw verwoordde het project in de openingszinnen
vervolgens hun ideeën verder uitwerken. De jury
passend bij de grootse en tegelijkertijd kwetsbare
als volgt: “Het is de trots van Leiden, de eeuwenoude
bestond onder andere uit Rijksbouwmeester Floris
monumentale esthetiek van de negen stadskerken.
Pieterskerk in het hart van de binnenstad. Zo’n 120.000
Alkemade en directeur van de Rijksdienst voor het
Het is niet alleen de vraag of het werkt, maar ook of
mensen bezoeken de kerk ieder jaar, corona buiten
Cultureel Erfgoed Susan Lammers en Patty Wageman
het visueel passend is. Poëzie, techniek en schoonheid
beschouwing gelaten. Als museumbezoeker, toerist,
als vertegenwoordiger van het Grote Kerken Overleg
vormen een interessante combinatie in de projectvisie.
voor bijeenkomsten van de Universiteit Leiden of voor
waar de Pieterskerk Leiden als founding partner aan
Bovendien moeten de oplossingen ook toepasbaar zijn
uitvoeringen van Bach’s Matthäus Passion. Grote vraag
verbonden is.
voor andere kerkgebouwen. Er wordt niet gevraagd
daarbij is: hoe krijgen de bezoekers het behaaglijk?”.
Dromen, durven, doen
om maatwerkoplossingen voor één unieke situatie, maar om bijzondere oplossingen die op een bruikbare
Om het monument als de Leidse Pieterskerk aangenaam
De organisatoren van de prijsvraag grijpen het vraagstuk
wijze kunnen worden vertaald naar verschillende
warm te krijgen wordt de verwarming twee dagen vooraf
met beide handen aan en zijn daarbij nadrukkelijk op
monumentale kerkgebouwen. Het doel is een solide plan
in rustig tempo digitaal opgevoerd. Alleen een gedeelte
zoek naar totaaloplossingen: ja, monumentale kerken moeten duurzaam gemaakt worden, maar traditionele Lente in de tuin van de Pieterskerk Leiden. © Foto Claudia Claas
verduurzamingsoplossingen zijn in deze fase niet meer toereikend. Er moet verder gedacht worden dan bijvoorbeeld isolatie van de gebouwschil en de ramen, of
afzienbare tijd niet meer zullen hebben. Voor het team
het plaatsen van zonnepanelen, aldus Rijksbouwmeester
van Inside Outside, Antea group en Braaksma & Roos
Alkemade. En om een breed draagvlak te creëren en
Architectenbureau
recht te doen aan de monumentale waarde, is het
Johanna van Doorn de combinatie van poëzie, techniek
essentieel dat de schoonheid en toepasselijkheid
en schoonheid evident. Zij stelden dat kerkgebouwen
van de oplossingen integraal onderdeel zijn van de
als gastvrije ruimtes al eeuwenlang onderdeel uit maken
ontwerpopdracht.
van een buurt, een stad en het publieke domein. Door
aangevuld
met
cultuurhistoricus
de tijd heen is deze verbinding vervaagd. De drempel Voor de beheerders van monumentale stadskerken is
is voor velen te hoog. Door het kerkgebouw naar
het ontwikkelen en ontwerpen van dergelijke ambitieuze
buiten toe te brengen in de vorm van een tuin
plannen een Herculeswerk, dat naast de kostbare
die verbinding opnieuw gestalte krijgen, als een veilige
opgave van het behoud en onderhoud vaak niet haalbaar
en groene ontmoetingsplek voor de stad, de buurt en
blijkt. Deze prijsvraag moet daarom handvatten bieden
de gemeenschap, voor arm en rijk, voor verschillende
die direct toepasbaar zijn. Bovendien kan er ook verder
generaties en hun visies op het ‘leven’.
kan
gedacht worden, zoals Frieke Hurkmans in het artikel in de Trouw aangaf: “Onze grote stadskerken zijn zo enorm
De buitenruimte rondom de kerken verandert bij
complex. Als het je lukt om die op een mooie, doordachte
dit creatief team in een tuin met betekenis: een tuin
manier te verduurzamen, dan kan het bijna overal”.
waar de ruimtelijke en emotionele ervaringen binnen in het kerkgebouw worden voortgezet. Ontmoeten,
Rijksbouwmeester Floris Alkemade en directeur-bestuurder van de Pieterskerk Leiden Frieke Hurkmans, 2021. © Foto Taco van der Eb
Verbindende volkspaleizen
ontspannen en verwonderen krijgen hier een plek.
Het energievraagstuk is een belangrijk en urgent
Mens, plant en dier kunnen hier hun thuis vinden. Kerk
vraagstuk, de verbinding naar de samenleving is dat
en tuin gaan een symbiose aan en vormen samen een
niet minder voor kerkgebouwen die steeds vaker
inspirerende en verwelkomende vrijplaats voor de stad.
geen kerkelijke functie meer hebben of dat binnen
Het interieur resoneert in de tuin.
Pieter. 11
WANNEER
TEKST EN BEELD
ELKAAR ONTMOETEN ZORGT DE VORM ERVOOR DAT ZE ELKAAR VERSTERKEN
mikevanbemmelen fotograaf & filmmaker
EEN UNIEK SPECIAALBIER VOOR HET 900-JARIG BESTAAN
1121: het jubileumbier van de Pieterskerk Leiden HET JUBILEUMJAAR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN IS EEN FEIT DAT GOED GEVIERD MAG WORDEN. DAAROM HEEFT DE PIETERSKERK LEIDEN, IN SAMENWERKING MET DE LEIDSCHE BIERBROUWERIJ EN STUDENTEN VAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN, EEN UNIEK JUBILEUMBIER ONTWIKKELD. HET RECEPT GEEFT EEN MODERNE TWIST AAN EEN ORIGINEEL 15E-EEUWS RECEPT VOOR EEN ‘KUYTBIERTJE’. DE NAAM VAN HET NIEUWE BIERTJE VERWIJST UITERAARD NAAR HET OPRICHTINGSJAAR VAN HET MONUMENT: 1121.
www.mikevanbemmelen.nl
nooit ver van verwijderd, getuige alleen al de talloze cafés en brouwerijen in de directe omgeving. Jan Steen was lang niet de enige bierbrouwer en herbergier in de buurt.
Het brouwproces Terwijl de huisvormgever aan de slag ging met een ontwerp voor het etiket, ging het productieproces ook voluit van start. Een brouwdag kon eind april gepland worden, waarbij de studenten en het Pieterskerkteam: Ward, Margot, Judith, Carl, Boy en Raymond, onder supervisie van de brouwer de eerste honderden liters
WWW.VALETTI.NL
Drukwerk, Print, Kopie DRUKKERIJ
+• • • •
Great minds think alike
bier brouwden. Na een dag van sjouwen en brouwen, kon
Tijdens de voorbereidingen voor het jubileumjaar kwam een eerder idee voor een Pieterskerkbiertje
het vergistingsproces zijn werk doen en enkele weken
in een stroomversnelling. De historie van het monument bood hiervoor de inspiratie. Zo lustten de
later was het zover: het bier was klaar. Daarna restte nog
middeleeuwse broeders van de Ridderlijke Duitse Orde naar verluidt al een goed biertje. En de schilder
twee dagen bottelen en etiketteren en was het product
Jan Steen - die sinds de 17e eeuw in het koor begraven ligt - was zelf een enthousiast brouwer en
compleet: een uniek speciaalbier voor een bijzonder
herbergier.
jubileum.
Deze mooie verhalen inspireerden niet alleen het team van de Pieterskerk Leiden, maar bracht ook een groep eerstejaarsstudenten van de Universiteit Leiden op ideeën. Sam Broere, Stijn Berger en Roy Zuidhoek presenteerden hun idee voor een eigen biertje in het jubileumjaar tijdens een college Publieksgeschiedenis van bijzonder hoogleraar stadsgeschiedenis Ariadne Schmidt. Zij waren uitgenodigd om hun projecten tijdens een van de laatste colleges te presenteren in de Pieterskerk
Briefpapier, Visitekaartjes, Enveloppen Geboorte- & trouwkaarten Flyers en brochures Boekjes, Scripties, Proefschriften
Leiden. In het publiek zaten directeur-bestuurder Frieke Hurkmans samen met de vaste medewerkers
TR GEBO OUW- & Besta ORTE kaa rte an en eig de collec n ties e n ont Ook O ud H werp. ollan ds!
aandachtig te luisteren. Zoals de Engelse vertaling van het oude Griekse gezegde luidt: ‘Great minds think alike, though fools seldom differ.’ De zaak werd snel beklonken: de studenten sloten zich aan bij het proces rond het ontwikkelen van het nieuwe jubileumbier voor de jubilerende Leidse Pieterskerk.
Een toegankelijk, kruidig blond biertje Eerdere gesprekken tussen de Pieterskerk Leiden en Jan Willem Fukkink van Leidsch Bier werden
• Print, Kopie, Plot, Scan • in zwart en kleur • A4/A3 en groot formaat • Bouwtekeningen • Congresposters • Afwerken en inbinden
voortgezet en al snel was het productieproces uitgestippeld. Stap één was uiteraard het bepalen van de
Professionals in direct marketing & more mailing printing data-entry fulfillment
+
Promail Heerenweg 6-A1, 2222 AM Katwijk t (071) 401 54 60 f (071) 403 41 02 e info@promail.nl i www.promail.nl
REPRO
AL MEER DAN 115 JAAR HET ADRES VOOR UW DRUK- EN REPROWERK
smaak van het bier. Tijdens een strak georganiseerde proefdag en na een zorgvuldige procedure werd het beste biertje gekozen uit vier varianten: een toegankelijk, kruidig blond speciaalbier van 6%. Het proefpanel bestond uit Jan Willem Fukkink, de studenten en leden van het Pieterskerkteam: de keuze viel unaniem voor een 15e-eeuwse kuytbier. De studenten gingen daarnaast aan de slag met hun onderzoek naar de Leidse biercultuur en de connecties met de Pieterskerk Leiden. Al snel bleek dat midden in de bruisende stad de geneugten van het leven nooit ver weg waren. Als middelpunt van het Leidse leven was ook de Pieterskerk Leiden hier
Vliet 4a-6 2311 RE Leiden Telefoon: 071 - 512 08 15 info@drukkerijvanderlinden www.drukkerijvanderlinden.nl
Pieter. 13
EEN RIJKE CULTUURHISTORISCHE COLLECTIE ALS MUSEALE BASIS
De Pieterskerk Leiden als museum
TOEN IN 1866 PLANNEN WERDEN ONTWIKKELD VOOR EEN STEDELIJK MUSEUM IN LEIDEN, WERD ER NAGEDACHT OVER VERSCHILLENDE LOCATIES IN DE STAD. HET MOEST EEN CENTRALE PLEK IN DE STAD ZIJN, WAAR DE REEDS VERZAMELDE COLLECTIE VAN OBJECTEN UIT DE LOKALE GESCHIEDENIS TOT ZIJN RECHT ZOU KOMEN. EÉN VAN DE BEOOGDE LOCATIES WAS HET KOOR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN. NIET VERWONDERLIJK DAT AAN HET MONUMENT WERD GEDACHT, WANT HET IS EEN CENTRALE PLEK IN DE STAD, VOLLEDIG VERVLOCHTEN MET DE STADSGESCHIEDENIS EN RUIM GENOEG VOOR HET BEZOEKEND PUBLIEK VAN TENTOONSTELLINGEN.
I
n 1874 werd na enkele jaren van verbouwingen het huidige Museum De Lakenhal
geopend, maar de overweging van de Pieterskerk Leiden was het voorteken van een gedachte die toen steeds meer opgang maakte. Men kreeg steeds meer oog voor de op zichzelf staande cultuurhistorische waarde van het monument en voor de verhalen uit het verleden, die vervat waren in de materiële en immateriële overlevering van de Pieterskerk Leiden. Het museale karakter van de Pieterskerk Leiden is ook nu onmiskenbaar. De komende jaren zet de Pieterskerk Leiden zich in om deze museale identiteit verder te ontwikkelen, door de museale publieksontvangst verder te professionaliseren en toe te werken naar de officiële Nederlandse museumstatus.
De collectie van de Pieterskerk Leiden De museale waarde van de Pieterskerk Leiden bestaat vooral uit de vele bijzondere objecten die het monument rijk is en de vele verhalen en bijzondere, eeuwenoude tradities die met het gebouw verbonden zijn. Dit laatste vertegenwoordigt zogenaamde immaterieel erfgoed. Het immateriële - niet tastbare - erfgoed geeft een samenleving een gevoel van identiteit en continuïteit. Het is een levende en dynamische vorm van erfgoed, in Leiden is de viering van het Leidens Ontzet het meest sprekende voorbeeld. Het immateriële erfgoed krijgt tegenwoordig steeds meer aandacht in de museale- en erfgoedsector. De collectie van de Pieterskerk Leiden bestaat uit talloze objecten, los en vast, die een reflectie geven van de geschiedenis van het monument, de stad, het land en zelfs internationaal. Bij dit laatste zijn de Pilgrims van groot belang, maar bijvoorbeeld ook de vele professoren uit heel Europa die aan de Leidse universiteit doceerden en in de Pieterskerk Leiden met een monument worden herdacht. De kern van de collectie bestaat uit een historisch gegroeide collectie van epitafen, grafzerken en gedenkmonumenten, naast unieke cultuurhistorische objecten zoals het 16e-eeuwse kansel in het schip, het 17e-eeuwse Van Hagerbeer orgel en het 15e-eeuwse koorhek. Of meer recent in de geschiedenis het indrukwekkende Marnixvenster, dat in 1945 definitief werd geplaatst in het oostelijke venster van het koor, op initiatief van de Universiteit Leiden.
Het Marnixvenster ter herdenking van de bestuurder Marnix van St.-Aldegonde (1540-1598), 2017. © Foto Hielco Kuipers
Pieter. 14
(1565-1641) richtte zich voornamelijk op de toenmalige
Museumstatus
glas-in-lood-vensters en een aantal zerken. In de 18e
De officiële museumstatus wordt
eeuw waren het Frans van Mieris de jongere (1689-1763),
verleend
Maximiliaan Louis van Hangest Genlis, baron d’Yvoy van
Nederland, na het doorlopen van
Mijdrecht (1753-1831) en Willemvan der Lelij (1698-1772)
een uitgebreide aanvraagprocedure.
die de fakkel overdroegen. En in de 19e eeuw, in 1864,
De Pieterskerk Leiden hoopt in de
volgde K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg (1818-1885)
komende jaren de museumstatus
met de publicatie De Gedenkteekenen in de Pieterskerk te
officieel te ontvangen. Dit biedt
Leyden, dat lange tijd het voornaamste naslagwerk over
bepaalde voordelen; zo is het met een
de cultuurhistorische collectie in de Pieterskerk Leiden
inschrijving in het museumregister
was en tot in het heden een waardevolle kunsthistorische
mogelijk om aan te sluiten bij de Museumjaarkaart, wat
publicatie is.
bezoekers met de kaart gratis entree biedt. Bovendien
door
Museumregister
zijn de ruim één miljoen houders van de Museumjaarkaart
De museale ontvangst
een interessante doelgroep voor de Pieterskerk Leiden,
De Pieterskerk Leiden zet al geruime tijd stappen
die dan bereikt kunnen worden via de nieuwsbrief
vooruit in de museale ontvangst van bezoekers tijdens
en
de openstelling. Zo is in de doopkapel een kleine
organiseert.
marketingcampagnes
die
de
Museumjaarkaart
permanente tentoonstelling over de Pilgrimgeschiedenis te zien, is in de kooromgang een tijdlijn geplaatst van de
Het verkrijgen van de museumstatus zou een bevestiging
geschiedenis van de Pieterskerk Leiden en werd in 2014
zijn van het gegeven, dat de Pieterskerk Leiden over een
werd het museumcafé geopend. In de laatste jaren zijn
periode van eeuwen in feite al een museum geworden is.
er ook plannen ontwikkeld om de bezoekersontvangst verder op te schalen, die door de coronacrisis nog verder werden aangepast. Dit resulteerde in een solide museale basisstructuur, waar de komende jaren op voortgebouwd kan worden. Epitaaf voor de student Johannes Gastgebius († 1628), 2017. © Foto Claudia Claas
Daarnaast heeft de 17e-eeuwse Kerkmeesterkamer van
kunstobjecten verdwenen. De Pieterskerk Leiden heeft
Een belangrijke stap richting in het verhogen van de
de Pieterskerk Leiden een uniek historisch interieur,
desondanks de rijkste collectie gedenkmonumenten
museale uitstraling is het maken van tentoonstellingen.
waarvan de delen - zoals het goudleerbehang, de
in een monumentaal kerkgebouw in Nederland. Dit is
In coronatijd is dan ook in samenwerking met Erfgoed
18e-eeuwse penantspiegel en het schilderij van Dirck
onder andere te danken aan de eeuwenoude en unieke
Leiden en Omgeving, de tijdelijke tentoonstelling De
Verhart - samensmelten tot een indrukwekkend geheel.
connectie met de universiteitsgeschiedenis. Die bestaat
Verdwenen Stad gemaakt. Een tentoonstelling waarbij
De vele gedenkmonumenten, epitafen en grafzerken
uit zowel een materiële, als ook immateriële overlevering.
stadsfotografie van de pionierende Leidse fotograaf
herinneren aan personen uit uiteenlopende (historische)
Zo wordt nog jaarlijks op (of rond) 8 februari de Dies
Jan
maatschappelijke
Goedeljee
(1824-1905)
centraal
staat.
In
de
professoren,
studenten,
Natalis van de Universiteit Leiden in het monument
tentoonstelling komt het 19e-eeuwse Leiden tot leven
schilders,
handelaren,
herdacht, om de inwijding van de universiteit in 1575 op
aan de hand van Goedeljee’s fotografie en moderne foto’s
kerkmeesters en zowel lokale, als nationale notabelen.
de oorspronkelijke locatie te vieren.
door fotografe en vormgever Claudia Claas, waardoor de
Een uniek geheel
De museale collectie vormt in feite een cultureel
kunnen worden. Informatieborden en objecten vertellen
De collectie van de Pieterskerk Leiden is gegroeid
verzamelwerk, dat als geheel meer is dan de som der delen.
het bijzondere verhaal van de getalenteerde, productieve
gedurende een periode van eeuwen en kent zodoende een
Bovendien zijn er door de talrijke gedenkmonumenten
Goedeljee en de stad waar hij zijn levenswerk aan wijdde.
rijke, diverse historische achtergrond. Uit de katholieke
vele kunsthistorische stijlen vertegenwoordigd, van
Een stadswandeling in de Izi.travel-app creëert bovendien
periode van de Pieterskerk Leiden zijn enkele bijzondere
classicisme tot neoclassicisme en romantiek tot neogotiek.
een interactieve verbinding met de stad.
kunstvormen bewaard gebleven, in het bijzonder de
Dit vermeerdert de kunsthistorische en culturele waarde
schilderingen op de koorzuilen en het geperst brokaat
van de rijke verzameling gedenkmonumenten in de
Deze tijdelijke tentoonstelling is gerealiseerd onder de
(een vorm van decoratieve textielimitatie).
Pieterskerk Leiden.
unieke omstandigheden van de coronacrisis, maar biedt
vaklieden,
groepen:
stadsbestuurders,
veranderingen in de stad tussen toen en nu vergeleken
tegelijkertijd een blauwdruk voor toekomstige tijdelijke De soberheid die vaak geassocieerd wordt met het
Het inzicht in de waarde van de collectie als geheel kent
tentoonstellingen. Het is gerealiseerd op basis van
interieur van de Pieterskerk Leiden komt voort uit de
zelf ook historisch precedent. Over de eeuwen heen waren
lange termijn ambities voor de museale ontvangst. Het
protestantse periode van het monument, die begon met
er meerdere personen, die (voornamelijk delen van) de
vertegenwoordigt daarom een belangrijke stap richting
de Beeldenstorm waarin talloze devotionele objecten en
collectie optekenden of beschreven. Arnoldus Buchelius
het verkrijgen van de officiële museumstatus.
Pieter. 16
Tentoonstelling De verdwenen stad. © Foto Claudia Claas
LEIDEN400 SLEEPT PRIJS IN DE WACHT VOOR SUCCESVOLLE LIVESTREAM
CANTATEDIENSTEN
Online opening Pilgrimjaar wint Gouden Giraffe DE OPENING VAN HET PILGRIMJAAR ZAG ER VOOR LEIDEN400 ANDERS UIT DAN VERWACHT, MAAR DE NIEUWE OPZET WAS ZO SUCCESVOL DAT DE ORGANISATIE NU EEN GOUDEN GIRAFFE IN DE WACHT HEEFT GESLEEPT IN DE CATEGORIE PR &
Kom naar een cantate van Bach uitgevoerd in de oorspronkelijke kerkdienstsetting
MEDIAWAARDE. MARLIJN KOK NAM DE PRIJS OP 18 MEI 2021 IN ONTVANGST IN DE
Hooglandse Kerk & Pieterskerk Leiden
PIETERSKERK LEIDEN.
Bezoek ons | www.stichtingcantate.nl
Tarragona, kathedraal – nieuwbouw 2013 in orgelkast uit 1563
Leiden, Pieterskerk – restauratie 1998 / groot onderhoud 2017
Livestream met tienduizenden kijkers Door de coronapandemie was het onmogelijk om liveevenementen te organiseren Op zaterdag 16 mei 2020 nam Leiden400 het publiek mee op een stadswandeling door de historische binnenstad van Leiden, tijdens de digitale opening van het Pilgrimjaar.
Gouden Giraffe beeldje in de
PR & Mediawaarde Leiden400 de Gouden Giraffe toe.
doopkapel in de Pieterskerk Leiden.
Daarnaast prees de jury Leiden400 voor de actieve
© Foto Claudia Claas
De gidsen van Leiden400 waren Michaël Roumen, Marlijn
samenwerking met alle culturele partners, waardoor
Kok en stadsgids Marike Hoogduin. Kijkers liepen via een
er naast de gigantische kijkersaantallen in totaal ook
livestream 3,5 uur mee in de voetsporen van de Pilgrims
ruim veertig (inter)nationale artikelen in de media
en kwamen daarbij onder meer in de Pieterskerk Leiden,
verschenen. Het beeldje van de Gouden Giraffe werd
waar zij werden ontvangen door directeur-bestuurder
in ontvangst genomen Marlijn Kok, Frieke Hurkmans en
Frieke Hurkmans.
Boy Heijnekamp. De prijs heeft een mooie vaste plek gekregen in de Pieterskerk Leiden in de buurt van de
De livestream werd gecrosspost op veertien verschillende
doopkapel, vlak bij het Leids Amerikaanse verhaal van de
(inter)nationale Facebook-accounts en kreeg een totaal
Pilgrims.
bereik van 141.313 volgers. Sinds de uitzending zijn nog eens 57.857 inlogs geweest op deze stream, vaak met
De
meerdere kijkers. Het zijn indrukwekkende aantallen, die
maatschappelijke relevantie, werd door de jury omarmt.
de kracht van de digitale media laten zien.
Om het complete historische verhaal te vertellen werden
boodschap
van
Leiden400:
Inclusiviteit
en
voor het eerst ook de oorspronkelijke bewoners van het
Oceanië 4 – 6014 DB Ittervoort (NL) E info@verschuerenorgelbouw.nl
T 00 31 (0) 475 491882 I www.verschuerenorgelbouw.nl
Gouden Giraffe
Amerikaanse continent centraal gesteld in het historische
De Gouden Giraffe is een jaarlijkse (inter)nationale
verhaal. Bovendien werd de geschiedenis gekoppeld
evenementenprijs in zes categorieën, die al sinds 1994
aan hedendaagse vraagstukken zoals migratie en
wordt uitgereikt aan instellingen die belevingen en live
ongelijkheid, waardoor het verhaal relevantie kreeg voor
momenten organiseren. De jury kende in de categorie
een grote nieuwe groep potentiële bezoekers.
Pieter. 21
JOHANNA DE LA COURT (1620-1678)
Eerverlies en ongeluk in een kort huwelijk WAAR ZE PRECIES LAG IS NIET ZEKER. ERGENS IN DE ZUIDELIJKE BEUK VAN DE PIETERSKERK LEIDEN. DE GRAFZERK IS ALLANG VERDWENEN. WAARSCHIJNLIJK IS JOHANNA - ZUSTER VAN DE BEKENDERE BROERS JOHAN EN PIETER DE LA COURT - BIJGEZET IN HET FAMILIEGRAF. MAAR DAT GAF GEEN GARANTIE OP EEN BLIJVENDE FYSIEKE HERINNERING. OVER HAAR LEVEN IS OPMERKELIJK GENOEG WÉL VEEL BEKEND. HAAR BEGRAFENIS IN DE PIETERSKERK BRACHT JOHANNA DE LA COURT WEER ONDER ÉÉN DAK MET HAAR VOORMALIGE ECHTGENOOT ADRIAAN HEEREBOORD. JOHANNA IS NOOIT GELUKKIG MET HEM GEWEEST. NA EEN KORT HUWELIJK TOONDE JOHANNA ZICH OPMERKELIJK STANDVASTIG OM VAN HAAR ECHTGENOOT AF TE KOMEN. Gastartikel geschreven door Ariadne Schmidt
H
Adriaan had schulden. Toen het paar de echtelijke woning
maar niet aan studeren toe kwam. Johanna verborg haar
in het Statencollege betrok, waren meubels verdwenen.
verdriet voor de dienstbodes, zat op de zolder te huilen.
In de weken erna werden de gevulde kelder, keuken,
Ze bad dat zij een volgende miskraam niet zou overleven,
provisiekamer, hout- en turfzolder leeggehaald. Met
opdat zij niet gedwongen zou zijn haar ‘ellendige stand’
8.000 gulden uit het huwelijksgoed van Johanna werden
aan ‘haar ouders te moeten openbaren’. Als Heereboord
de schulden afbetaald. Dat is opmerkelijk, omdat het paar
zich vervolgens bij zijn schoonvader beklaagt dat zijn
op huwelijkse voorwaarden was getrouwd en alleen het
vrouw zich niet gedraagt, kantelt de zaak. Johanna, die ter
vruchtgebruik van Johanna’s kapitaal voor het huwelijk
verantwoording wordt geroepen, vertelt haar vader alles.
mocht worden gebruikt. Mogelijk was een man met
Adriaan is furieus.
schulden te oneervol om het kapitaal niet aan te spreken. Omgekeerd vond Adriaan het moeilijk te verteren dat zijn
Naar de Breestraat
vrouw ‘de voogd was van de kas’.
Welke
opties
had
Johanna?
de
bekende
rechtsgeleerde Hugo de Groot moest er worden
Zoete wijn uit het vat
ingegrepen als wangedrag van een echtgenoot leidde
Snel werd duidelijk waardoor Adriaan in de schulden
tot schulden. Een boedelscheiding kon (verder) verval tot
was geraakt. Zijn gedrag tijdens de bruiloft was volgens
armoede voorkomen. Maar het haalde de echtgenoten
Pieter de la Court al een voorbode voor Adriaans ‘dulle
natuurlijk niet uit elkaar. Dat gebeurde wel bij de ‘opsluiting
en onbeschaamde genegenheid tot dronkenschap’. Die
op verzoek’. Deze mogelijkheid om een familielid (tijdelijk)
dronkenschap domineerde het huwelijksleven, als we
op te laten sluiten in een ‘beterhuis’ werd vooral aan het
Pieters opsomming van Adriaans wandaden mogen
einde van de eeuw populair. Alcoholisme werd daarbij het
geloven: Adriaan viel dronken in slaap in de kerk, smeet
vaakst aangevoerd als motivatie.
borden met eten tegen de grond hoewel Johanna hem zonder morren echte ‘dronkenmanskost’ bereidde -
Johanna ontvluchtte het huis. Op 19 april 1648 had
Links: Portret van Adrianus Heereboord.
et leek zo’n mooie match, het huwelijk tussen Johanna
machtig zout, zeer gepeperd en heel zuur - omdat hij
Adriaan haar geslagen en van de trap geduwd. Johanna
Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden
de la Court en Adriaan Heereboord. Voor de familie De
niets anders beliefde. Adriaan bedreigde en beledigde
was toen zwanger van het zoontje dat in juli werd geboren,
Rechts: Brief van Adriaen Heereboord,
la Court, die als migranten uit de Zuidelijke Nederlanden
zijn vrouw, schold haar uit voor varken of karonje (feeks),
maar slechts kort leefde. Nadat zij bij terugkomst ontdekte
waarmee hij in augustus 1648 zijn vrouw
naar Leiden was gekomen, betekende de verbintenis
drukte haar een wijnglas in het gezicht, sloeg haar met
dat Adriaan een week lang laveloos in bed had gelegen,
met de geboren Leidenaar en hoogleraar filosofie sociale
een kandelaar, vertelde een gast zijn vrouw als hoer te
erkenning. Voor Adriaan Heereboord bood het huwelijk
kunnen gebruiken, dronk vijf, zes dagen achtereen en
met Johanna, dochter uit de familie die zich had weten
sloop ‘s nachts in zijn hemd rond om zoete wijn uit het
op te werken tot succesvolle textielhandelaren, financiële
vat te slurpen.
deze sociale kringen niet uit liefde werd gesloten. Maar
Verdriet op zolder
de manier waarop Adriaan later toegaf Johanna vooral
Bovenop dronkenschap, mishandeling en het oneervolle
om haar geld te zijn getrouwd, was toch wel erg direct.
gedrag van haar man trof Johanna persoonlijk ongeluk. Ze kreeg drie miskramen en weinig steun van Adriaan die
Voogd van de kas
zich voor volle gezelschappen zou hebben beklaagd dat
Kort na het huwelijk op 27 november 1646 bleek de
zijn vrouw hem geen kinderen kon geven.
belofte mooier dan de werkelijkheid. De verbintenis duurde uiteindelijk nog geen twee jaar. Informatie over
Het leven vol schulden en dronkenschap was bijzonder
wat er zich in deze periode afspeelde, is afkomstig uit
oneervol. Er was Johanna aanvankelijk dan ook alles aan
pamfletten waarmee Heereboord en zijn schoonfamilie
gelegen om de vuile was binnen te houden. Letterlijk:
hun ruzie over het huwelijk uitvochten, en is dus gekleurd.
Johanna stond in alle vroegte op om de door Adriaan
Adriaan erkende overigens wel enkele beschuldigingen
bevuilde lakens uitgewassen en te drogen hebben
van zijn zwager. Bovendien zijn er verschillende
hangen op de vliering vóór de dienstmeiden wakker
verklaringen over Adriaans gedrag onder ede vastgelegd.
werden. Johanna vergezelde haar man als hij zich
Maar nog afgezien van de vraag wélke details nu precies
buitenshuis begaf, in de hoop met haar aanwezigheid zijn
waar waren, tonen de pamfletten met welke argumenten
‘eer te bewaren’. Adriaan klaagde hierop dat zijn vrouw
beide partijen elkaar bestreden.
steeds maar met hem uit wandelen wilde waardoor hij
probeert over te halen terug te komen. Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden
zekerheid. Het was niet ongewoon dat een huwelijk in
Portret van Johanna de la Court, 1675. Privé-collectie
Pieter. 22
Volgens
Johanna verborg haar verdriet voor de dienstbodes, zat op de zolder te huilen.
Pieter. 23
huis van Heereboord waarvan zij twee dagen eerder
Nog steeds hulp gezocht!
ooggetuige was geweest.
Ontsnappingsmogelijkheid De kerkenraad greep in en probeerde te verzoenen. Johanna’s vader, Pieter de la Court sr., hoopte dat zijn dochter zich alsnog bij haar echtgenoot zou voegen. Maar opmerkelijk genoeg liet hij de keuze aan haar. Johanna volgens haar vader wijs genoeg om te beslissen - weigerde terug te keren. Ze zocht de meest vergaande oplossing die het recht haar bood: een scheiding van tafel en bed. Een echtscheiding behoorde niet tot de mogelijkheden.
Vanwege de wisselende lockdowns ben ik veel thuis aan het werk, in plaats van op mijn kantoor in de Pieterskerk Leiden. Ik zal mijn kantoor snel afstoffen en gereed maken voor jullie komst. Via de onderstaande link kun je mijn agenda in de gaten houden voor een afspraak. Hopelijk tot snel, ik heb iets nieuws ontdekt!...
Protestanten accepteerden een echtscheiding wel, maar alleen bij overspel of ‘kwaadwillige verlating’. Minder vergaand was de scheiding van tafel en bed. In zo’n geval hoefde het paar niet langer samen te leven en stond een vrouw niet langer onder voogdij van haar man. Het
Ward Hopkooper Conservator
bood vrouwen een ontsnappingsmogelijkheid uit een ongelukkig huwelijk. En hoewel zo’n scheiding vooral als ‘afkoelingsperiode’ werd aanbevolen, kwamen van tafel en bed gescheiden echtelieden lang niet altijd weer bij elkaar.
Detail: Intekening van de begrafenis van Johanna de la Court in de Pieterskerk in de
www.mayflowerescaperoom.nl
Leidse begraafboeken in oktober 1678. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Samen gescheiden in de Leidse Pieterskerk Voor Johanna was zo’n scheiding niet evident. Adriaan was fel tegen, en sommeerde zijn vrouw terug te keren. De vertrok Johanna definitief en ging ze bij haar ouders aan
beslissing hierover was toen allang uit handen gegeven. Al
de Breestraat wonen. Haar plan had zij toen al getrokken.
na de duw van de trap had Johanna bij het Hof van Holland een verzoek tot scheiding ingediend. Uiteindelijk vond zij
Met het vertrek naar haar ouders had zij een opmerkelijke
het recht aan haar kant.
stap genomen. Het recht verplichtte een vrouw bij haar echtgenoot te wonen. En zij moest hem gehoorzaam zijn.
Adriaan continueerde in zijn dronkenschap. Hij overleed
Gehoorzaamheid mocht niet worden afgedwongen met
in 1661 op 47-jarige leeftijd. Johanna bleef na haar
geweld: volgens het Hollandse recht hadden mannen geen
vlucht naar haar ouders op de Breestraat wonen. Na
tuchtigingsrecht en mochten zij de voogdij over hun vrouw
haar overlijden in 1678 kwam Johanna dicht bij haar
niet misbruiken. Hugo de Groot vond dat mishandeling
voormalige echtgenoot te liggen. Maar haar inschrijving in
strafrechtelijk moest worden vervolgd. Johanna koos hier
het grafboek herinnert op geen enkele manier aan haar
niet voor en zij was geen uitzondering. Mishandeling door
huwelijk. Johanna werd als ‘juffrouw de la Court, weduwe
een echtgenoot werd als oneervol beschouwd. Maar
van de Breestraat’ begraven in de Pieterskerk Leiden.
een rechtszaak zou alles in de openbaarheid brengen
Onze advocaten ondersteunen met gespecialiseerde kennis en ervaring ondernemers, overheden en organisaties. Wat kunnen we voor u betekenen? Blijf op de hoogte via lagrogeelkerken.nl
en dat bracht een nóg grotere schande. Toch hadden zij wel een andere mogelijkheid. Met een schriftelijke verklaring voor de notaris over de incidenten kon de eer van de mishandelde vrouw worden hersteld. Ook Johanna maakte hiervan gebruik. Haar dienstboden Maritje en Annetje verklaarden op 21 april ten overstaan van de notaris dat Adriaan zijn vrouw slecht behandelde en regelmatig zeer beschonken was. Buurvrouw Cathalina de Graedts verklaarde over het ‘groot gerucht’ bij het
Pieter. 24
Ariadne Schmidt is gevraagd een artikel te schrijven voor deze jubileum editie van de Pieter. Op 1 september 2018 werd Prof. Dr. Ariadne Schmidt benoemd op de Magdalena Moonsleerstoel aan de Leidse universiteit. Daarbij onderzoekt zij de geschiedenis van de Leidse stadscultuur met speciale aandacht voor vrouwen in de historie.
Denk vooruit
La Gro Geelkerken Pieter. 25
IN HET CENTRUM VAN DE MACHT
D
e naam van een vrouw van bijzonder historisch
belang, Katherine Stanhope (1609-1667), komt voor op een monument in de Pieterskerk Leiden. Niet op een eigen monument, maar op dat van haar echtgenoot Johannes Polyander van Kerckhoven junior (1594-1660). Zij liet dit monument voor haar echtgenoot maken door de beroemde 17e-eeuwse beeldhouwer Rombout Verhulst (1624-1698). Tot 1860 stond het naast het Westportaal, maar voor een nieuw auditorium moest het wijken naar het noordtransept. Zelf had Katherine echter een rol in de geschiedenis, die minstens even groot was als die van haar echtgenoot, zo niet groter. Zij bevond zich te midden van twee politieke machtscentra: het Engelse koninklijke hof en het Nederlandse stadhouderlijke hof.
Het levensverhaal van Katherine, Lady Stanhope
De levenswandel van Engelse adel Katherine werd geboren in een voorname Engelse adellijke familie, als dochter van Thomas Wotton, baron Wotton of Marley (c.1588–1630) en Mary Throckmorton (d. 1658). Haar oom Henry Wotton (1568-1639) was een voorname Engelse diplomaat en politicus in het House of Commons. Als adellijke dame trouwde Katherine op 19-jarige leeftijd met Sir Henry Stanhope (d. 1634), ook edelman en politicus in het House of Commons. Zij woonden op het landgoed van de familie Wotton in Boughton Malherbe, in het graafschap Kent. Samen kregen zij drie kinderen (Mary, Catherine en Philip), voordat Henry in 1634 overleed.
Nieuwe vrijheden en nieuwe verplichtingen Na Henry’s overlijden kwam haar zoon onder de bescherming van de kroon te staan, waardoor Katherine
IN HET VERLEDEN WERD ER IN DE PUBLIEKE CULTUUR OVER HET ALGEMEEN ONEVENREDIG VEEL
een som van £2000 moest betalen om de voogdij over te nemen. Dit bedrag moest zij lenen, omdat
AANDACHT BESTEED AAN DE WERKEN EN LEVENS VAN MANNEN. DE PRESTATIES EN LEVENSVERHALEN
haar echtgenoot schulden had nagelaten en haar schoonvader weigerde haar bij te staan. De relatie met
VAN VROUWEN ZIJN DAARDOOR VAAK BUITEN BEELD GEZET OF ZELFS GENEGEERD. DIT HAD GEVOLGEN
haar schoonvader, de graaf van Chesterfield, verbeterde
VOOR DE MANIER WAAROP DE ROL VAN VROUWEN IN DE GESCHIEDENIS IS BESCHREVEN, TOT IN HET
niet. Zo gaf hij Katherine aan omdat zij haar deel (£30)
HEDEN. BRONMATERIALEN ZIJN ZELDZAMER EN VAKER EENZIJDIG OF GEKLEURD.
niet had voldaan, die hij vervolgens bij haar pachters
van een koninklijke belasting, de zogenaamde ship money, ophaalde. Katherine bracht tijd door met haar kinderen in Boughton Malherbe en in Londen, waar zij een huis bezat in Covent Garden. Hier verkeerde zij in adellijke sociale
Portret van Katherine, Lady Stanhope, later Countess of Chesterfield, circa 1635. Sir Anthony van Dyck. Privé collectie Mrs. Eugene Attwood
Pieter. 26
Pieter. 27
sinds 1647 stadhouder - werd de toekomstig stadhouder
allerergste soort”. Een harde, normatieve omschrijving
en Engelse koning Willem III (1650-1702) geboren.
van iemand, die functioneerde in een sociale en politieke rol waar onvermijdelijk spaanders vielen.
Een familie van twee landen Onderwijl ontfermden Katherine en Johannes zich over
Coda
hun eigen kinderen - Charles Henry (1643-1683) en
De opdracht voor het monument voor Van Kerckhoven
Amelie (1646-1663) - naast hun kinderen uit hun eerste
in de Pieterskerk Leiden was een van haar laatste
huwelijken. Zij maakten zich zorgen over de toekomst van
verrichtingen in Nederland. Na het overlijden van
Charles en Amelie, die als Nederlanders geen erfrechten
prinses Mary vertrok zij in 1660 naar Engeland, waar zij
hadden in Engeland. Daar bezat Katherine nog altijd haar
aan het hof een nieuwe functie vond. Zij trouwde met
landgoed en het huis in Londen. Na aanhoudende petities
Daniël O’Neill, een vertrouweling voor wie zij veel liefde
kreeg Johannes het denizenship (burgerschapsrechten
koesterde. Het huwelijk was kort, O’Neill overleed in
zonder nationaliteit) en een titel (baron) aangeboden. Om
1664. Mede door zijn erfenis stierf zij als een zeer rijke
zijn Nederlanderschap te behouden, wilde hij deze titel
vrouw. Ze bleef echter niet stilzetten, maar voerde ook
over laten dragen aan zijn jonge zoontje.
het ambt van Postmaster-General uit, dat zij overnam van
Originele locatie van het monument
O’Neill. Zij overleed op een van haar landgoederen op 9
aan de Westzijde in de Pieterskerk ca.
Ondertussen woedde in Engeland de burgeroorlog (1641-
april 1667, na een kort ziekbed.
1652) tussen de parlementaire factie en het koningshuis. In 1648 schonk koning Charles I een uitzondering voor de Engelse bezittingen van Katherine, maar in 1649 werd hij na lange gevangenschap veroordeeld en onthoofd. Ondanks hun grote bedroefdheid over zijn lot namen zij snel actie om de erfkwestie veilig te stellen: in 1649 bevestigde Charles II de uitzondering en verhief hun zoon, Charles Henry, tot Baron Wotton of Marley.
In 1860 werd het monument van Kerckhoven jr. door Rombout Verhulst verplaatst naar de Noordzijde van de Pieterskerk te Leiden (2017). © Foto Claudia Claas
kringen. Door haar maatschappelijke status als weduwe
van het Leidse Waalse College en de goedkeuring van de
Politieke strubbelingen en geschiedschrijving
ontstonden er onder adellijke heren na verloop van tijd
Engelse koning Charles I, liet Katherine haar bedenkingen
In de hoge internationale politiek en te midden van de
geruchten over nieuwe huwelijkskandidaten. Katherine
achterwege en trouwde met Van Kerckhoven in 1641.
vele facties, was het voor Katherine laveren tussen een
koos echter een ander pad, dat haar uit Londen weg zou
soms hoog oplopend wantrouwen vanuit de Nederlandse
Een prestigieuze, veeleisende aanstelling
bestuurlijke elite en politieke intriges van Engelse politieke
Toen het huwelijk tussen de stadhouderszoon en de
opponenten. Er waren herhaaldelijk pogingen om haar
Nieuwe keuzes
prinses was beklonken vertrokken zij naar Den Haag,
in een kwaad daglicht te zetten bij Charles II, die echter
Vanaf 1639 begonnen er onderhandelingen tussen het
waar Van Kerckhoven hoofd van Mary’s huishouden werd
zelden reële twijfels had.
brengen, maar dichter bij het centrum van de macht.
Engelse koninklijke- en het Nederlandse stadhouderlijke
en Katherine haar governess (gouvernante). Hoewel Mary
hof, over de totstandkoming van een huwelijk tussen
bij het afscheid van haar oude gouvernante grote stampij
Ze werd in 1651 zelfs kort gevangen genomen, toen zij
Willem (1626-1650), de zoon en beoogd opvolger van
maakte, kreeg zij al snel een grote genegenheid voor
in Engeland de zaken van haar zoon Philip behartigde.
stadhouder Frederik Hendrik (1581-1647) en de Engelse
Katherine en Johannes. Deze wederzijdse warme banden
Na hernieuwde aantijgingen in 1654 leek zij langere tijd
prinses Mary (1631-1660). Voor de onderhandelingen
zouden de rest van Mary’s leven behouden blijven.
in onmin te raken bij Charles II, maar in 1655 werden zij en Johannes uitgenodigd bij een exclusief koninklijk
reisde de ambitieuze Johannes Polyander van Kerckhoven De intimiteit van de taak van een gouvernante
gezelschap voor een reis door Duitse landen. Het echtpaar
ging echter gelijk op met zwaarwegende formele
werd later door andere koningsgezinden beschuldigd van
Na de dood van zijn eerste
verantwoordelijkheden. Er waren strikte verwachtingen
samenwerking met de Engelse Commonwealth-regering
vrouw Anne van Wesick (1598-
van een huwelijk tussen deze twee machtige families.
van Cromwell, terwijl zij juist nauwgezet werden gevolgd
1640) begon hij avances te
Stabiliteit, rust en absolute vertrouwelijkheid waren een
door regeringsinformanten.
maken naar Katherine, die
politieke halszaak.
meermaals naar Engeland.
Hoewel Katherines precieze politieke activiteiten niet
aanvankelijk de boot afhield. Er ontstonden roddels over
Zo moest Katherine - onder waakzaam toezicht van
schriftelijk zijn overgeleverd, lijken de contemporaine
Van
afkomst;
allerlei informanten - de ontwikkelende relatie tussen
intriges te hebben ingewerkt op de geschiedschrijving
hij zou issu d’un lieu obsur et d’une race vulgaire zijn (vrij
twee opgroeiende pubers in goede banen leiden. En er
over haar. Het Nederlandse wantrouwen lijkt terug te
vertaald: ‘afkomstig uit een obscuur gehucht en een
zou een nieuwe opvolger moeten komen in de lijn van
zien in een latere karakterisering van de historicus J.A.
vulgaire familie’). Na een goed woordje van een regent
beide huizen. In 1650 - vlak na de dood van Willem II,
Worp die haar omschreef als “eene intriguante van de
Kerckhovens
Pieter. 28
1848, Hendrik Ringeling. Collectie Museum De Lakenhal, Leiden
Pieter. 29
HET ONDERHOUD VAN DE PIETERSKERK LEIDEN IN 2021
Onderhoud in crisistijd: kansen en restricties
D
e snelle realisatie van een (tijdelijke) nieuwe bedrijfsvoering, de tijdelijke steunmaatregelen van de overheid en
nieuwe fondsenwervingsinitiatieven zoals de Steunpilaren van de Pieterskerk Leiden, leverden de middelen op om in 2020 en 2021 continuïteit in het onderhoud te bewerkstelligen. Ondanks alle tegenslagen van een voortslepende crisis zou de uitvoer van (groot) onderhoud nauwelijks stilvallen.
Starten met onzekere vooruitzichten Aan de ene kant betekende het bijvoorbeeld dat er, met minder activiteit in het monument, meer ruimte zou zijn voor de uitvoer van tijdsintensief onderhoud: normaal gesproken is met name februari een maand waarin veel culturele evenementen plaatsvinden. Aan de andere kant wilde we niets liever dan rekening mee houden om op korte termijn toch open kunnen gaan, hetgeen ingrijpende gevolgen voor ingeplande onderhoud zou hebben. Bovendien was de lockdown een periode waarin onderhoudsspecialisten door het hele land bijzonder veel werk hadden, waardoor het de vraag zou zijn of de wensen van de Pieterskerk Leiden overeenkwamen met de agenda’s van de onderhoudsspecialisten.
DOOR DE ONZEKERE TIJDEN VOOR DE BEDRIJFSVOERING VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, DIE BEGON NA DE KOMST VAN DE CORONAMAATREGELEN IN MAART 2020, LIGT DE NADRUK VOOR HET ONDERHOUD STERK OP HET ASPECT VAN CONTINUÏTEIT. BIJ HET BEGIN VAN DE CRISIS IN 2020 ONTSTOND EEN SITUATIE, WAARIN HET MAAR ZEER DE
VRAAG WAS OF ER VOLDOENDE MIDDELEN VOORHANDEN ZOUDEN BLIJVEN VOOR HET ONDERHOUD. HET WEGVALLEN VAN DE INKOMSTEN UIT DE REGULIERE BEDRIJFSVOERING LEVERDE VOOR DE KORTE ÉN LANGE TERMIJN EEN ZEER GROTE UITDAGING OP. WANT UITGESTELD ONDERHOUD BETEKENT ONHERROEPELIJK EEN EXPONENTIËLE TOENAME VAN ONDERHOUDSKOSTEN IN DE TOEKOMST.
Pieter. 30
Pieter. 31
Werkzaamheden voor het herstel van de voegen in de zerkenvloer in het noordtransept van de Pieterskerk Leiden, 2021. © Foto Mike van Bemmelen
Wat echter zeker was, was dat het niet zou lonen om
voor een groot deel digitaal plaats zou vinden en via
het monument als in de Kerkmeesterskamer. Dit is een
door de onduidelijkheid van de situatie onderhoud
een livestream uitgezonden zou worden. Deze jaarlijkse
van de redenen waarom ook gedurende de periodes
uit te stellen. Daarom werd de planning van kleine
traditie wilde de universiteit graag door laten gaan, mede
van zoveel mogelijk thuiswerken, er altijd één of twee
en
voortvarend
omdat er na acht jaar afscheid werd genomen van rector
teamleden in de Pieterskerk Leiden aanwezig zijn. Iedere
opgepakt. In de tussentijd konden in de eerste weken
magnificus Carel Stolker. Hester Bijl (rector magnificus)
dag worden rondjes gelopen en geschouwd.
van 2021 installaties worden uitgevoerd die in 2020
en Annetje Ottow (voorzitter College van Bestuur)
al financieel gedekt waren uit toegekende subsidies
zouden worden verwelkomd als zijn opvolgers. Het schip
Na de lekkages initieel snel te hebben verholpen werden
en donaties. Het ging daarbij om verbeteringen aan
van de Pieterskerk Leiden veranderde voor enkele dagen
de dakdekkers van Jobse ingeschakeld om de locatie op
het monument maar ook verbeteringen voor het in
in een indrukwekkende studio. Na deze bijzondere
het dak na te zien en de specialisten van Restauratie
de toekomstige uitgebreidere museale functie. Dit
onderbreking van de stilte in het monument, konden de
Nijhoff Asser - die reeds jaren bekend zijn met de ruimte
varieerde van de installatie van luchtgordijnen tot het
geplande onderhoudswerkzaamheden van start gaan.
- inspecteerden de Kerkmeesterskamer, waarbij geen
grote
onderhoudswerkzaamheden
plaatsen van beeldschermen waarop via narrowcasting
In een groot Rijksmonument als de Pieterskerk Leiden treden soms onvoorziene tegenvallers op
blijvende schade werd geconstateerd. De zwaarte van de
informatie gedeeld kan worden over het monument
Onderhoud van A tot Z
sneeuwval en de korte maar zeer strenge vorstperiode,
en/of tentoonstellingen. Al deze toevoegingen zijn een
Precies een week na de Dies vindt het eerste grote
die ook elders in het land gevolgen hadden voor
permanente verbetering voor de bezoekersontvangst in
onderhoud van 2021 plaats: het plaatselijk herstellen
monumentaal erfgoed, waren debet aan de ontstane
het monument.
van de voegen in de monumentale zerkenvloer. Dit
situatie.
is een uitstekend voorbeeld van werkzaamheden die Tegelijkertijd stond er begin februari 2021 nog een groot
voortkomen uit de meerjarenonderhoudsplanning voor
Systematiek en preventief onderhoud
Onderhoudswerkzaamheden aan het hekwerk
historisch evenement op de planning: de Dies Natalis van
de lange termijn. Periodiek dienen de voegen te worden
In
op het trans van de Pieterskerk Leiden door
de Universiteit Leiden, die vanuit de Pieterskerk Leiden
hersteld, omdat er in het reguliere gebruik gedurende
Monumentenwachtrapport
Smederij Van der Vegt, 2021.
de jaren kleine beschadigingen ontstaan. Deze ontstaan
waren
© Foto Raymond van Ruitenberg
voornamelijk lokaal, op plekken waar doorgaans veel
termijn (d.w.z. 1 jaar), werden geïnventariseerd en
gelopen wordt of voorwerpen staan. Voorafgaand aan
nagelopen. Op basis hiervan konden aanvullende
de werkzaamheden is de gehele monumentale vloer
onderhoudswerkzaamheden worden ingepland.
het
eerste benoemd
kwartaal voor
kwam binnen.
het De
behandeling
jaarlijkse
punten
op
de
die korte
gecheckt door de Leidse restauratiesteenhouwers met
Links: C-ploeg Noord Brandweer Hollands-Midden. Rechts: Inspectieronde Van Lierop. Foto's: Raymond van Ruitenburg
de toepasselijke naam: BamBam. Nadat de steenhouwers
Zo heeft Smederij Van der Vegt naar aanleiding van
klaar waren, zijn de reparaties gedetailleerd in kaart
de inventarisatie een opname gemaakt voor het
gebracht en gefotografeerd om vervolgens geborgd
behandelen en herstellen van beginnende roestvorming
te worden in het digitale onderhoudssysteem van de
in het hekwerk aan het exterieur van het monument. Dit
Pieterskerk Leiden. Hierdoor is ook later na te gaan waar
is een goed voorbeeld van preventief onderhoud, waarbij
en wanneer werkzaamheden aan de vloer zijn uitgevoerd
door te investeren in onderhoud op de korte termijn, de
en kan er op deze manier kennis worden verzameld
noodzaak voor groter onderhoud op de lange termijn
over eventuele patronen of kwetsbare plekken. Een
voorkomen wordt.
dergelijke digitale onderhoudsplanning- en registratie is cruciaal om specialistische kennis op te bouwen en te
Een voorbeeld van een verbeterpunt was ook het
kunnen delen voor onderhoud in de komende decennia
aanbrengen van een op maat gemaakt, stevig touw
of zelfs eeuwen. De Pieterskerk Leiden loopt met deze
over de lengte van de wenteltrap aan de westzijde.
wijze van digitaal borgen van onderhoud en kennis in de
Omdat hier normaliter weinig doorloop is, ontbrak het
erfgoedwereld ver op de troepen vooruit.
op dit gedeelte nog. Met deze toevoeging kan de trap gemakkelijker beklommen worden, bijvoorbeeld voor het
Het profijt van een snel reactievermogen
bereiken van gebouwdelen waar onderhoud uitgevoerd
In een groot Rijksmonument als de Pieterskerk Leiden
wordt.
treden soms onvoorziene tegenvallers op, die om acute aandacht vragen. Zo vonden er halverwege februari, te
Sprankelende vloeren en nette kitvoegen
midden van de hevige sneeuwval en het grillige weer
Het voortduren van de lockdown betekende dat er
in die periode, twee lokale lekkages plaats. Eén bij een
in april nog altijd veel ruimte was voor de uitvoer van
pilaar op de hoek van de noordelijke zijbeuk en het
onderhoud. Zo konden de volledige 452 meter van
transept en één in de Kerkmeesterskamer. Doordat
kitvoegen langs de kabelgoten, die gebruikt worden
deze snel werden geconstateerd en er snel effectief
voor elektra en installaties langs de zerkenvloer van
werd ingegrepen, bleef de schade zeer beperkt, zowel in
de Pieterskerk Leiden, in een keer vervangen worden Onderhoud en inspectie van de daken van de Pieterskerk Leiden door Jobse BV, 2021. © Foto Raymond van Ruitenberg
Pieter. 32
Pieter. 33
gedurende een aaneengesloten periode van een aantal dagen. De kitvoegen waren ruim twaalf jaar oud en hard toe aan vervanging. Daarnaast kon de samengestelde (grotendeels moderne) houten omsluiting van het koor worden voorzien van nieuwe verf. Daarvoor was eerder
Van der Vegt staat al meer dan 100 jaar voor kwaliteit, duurzaamheid en vakmanschap. Door deze elementen te combineren met de passie van, Van der Vegt zijn wij in staat om uw monumenten in de originele staat te herstellen.
Reinigingsmiddelen
al een kleuronderzoek gedaan door conservator Ward Hoskens. Ook konden de houten vloeren van het koor en de Kerkmeesterskamer intensief worden behandeld
Reinigingsmachines
Wij vinden niets belangrijker dan uw herinneringen te behouden en nieuwe belevenissen te creëren.
met meerdere lagen
Reinigingsmaterialen
was, waardoor deze karaktervolle vloeren er
bijna
weer
als
Hygiëne papier
nieuw uitzien.
Afvalbakken en dispsables
In de tussentijd loopt het
klein
dagelijks
onderhoud door, vaak uitgevoerd door de huismeesters van de Pieterskerk Leiden; worden inspecties en keuringen van installaties en apparatuur ingepland; vinden dieptereinigingen plaats en worden de meest uiteenlopende zaken zoals het monitoren van de temperatuur en luchtvochtigheid bij de orgels en in de Kerkmeesterskamer permanent strak gemonitord, middels periodieke controles. Vanzelfsprekend werd ook het jaarlijkse onderhoud aan de orgels uitgevoerd: het Thomas Hill orgel door Elberse Orgelmakers en het Van Hagerbeer orgel door Verschueren Orgelbouw.
Op weg naar een bijzonder jaar Na
lange
periodes
van
lockdown
en
variërende
coronamaatregelen kon de Pieterskerk Leiden in juni weer open voor publiek. Door veel onderhoud uit te voeren in het eerste halfjaar is er een strakke planning van
de
onderhoudswerkzaamheden
De authentieke stoeltjesprofiel puien gemaakt door Van der Vegt bieden kwaliteit, lange levensduur en een unieke uitstraling. Het proces van idee tot eindproduct gebeurd bij ons in de werkplaats (Bleskensgraaf) op traditionele wijze.
Veiligheid en milieu
sound craftmanship
Gejoma Schoonmaakartikelen b.v. T. 0251 - 21 19 21
Waterland 25
info@gejoma.nl
1948 RK Beverwijk
www.gejoma.nl
Manmakerweg 2 | 2971 VP Bleskensgraaf | 088 1652000 | www.vandervegt.nl
sound www.elbertse.com craftmanship
glas- en schilderwerk
www.elbertse.com
gerealiseerd
in een hoogst uitzonderlijk jaar. Uiteraard gaan ook gedurende de openstelling van de Pieterskerk Leiden de onderhoudswerkzaamheden gewoon door. Gezien de grote onzekerheid die sinds begin 2020 de Schilderen van de kooromgang en het Westportaal van de Pieterskerk Leiden, 2021.
wereld in haar greep houdt, is het een bijzonder resultaat
© Foto's Mike van Bemmelen
dat het gelukt is om het onderhoud van ons prachtige monument tot op heden zo optimaal mogelijk doorgang
Flevoweg 4, Leiden
heeft kunnen vinden. Daarvoor zijn wij alle donateurs en subsidieverstrekkers zeer, zeer dankbaar. Dankzij uw
071-5223439
info@vanmuiden.nl|www.vanmuiden.nl
steun gaat de Pieterskerk Leiden op een stabiele wijze het jubileumjaar van het 900-jarig bestaan in.
100 jaar toonaangevend Pieter. 34
Pieter. 35
© Foto: Claudia Claas
ONMISBARE STEUN EN BETROKKENHEID
De Orde van St. Pieter
EEN GROOT MONUMENTAAL GEBOUW ALS DE PIETERSKERK LEIDEN WORDT DOOR VELE HANDEN GEDRAGEN. AL IN DE VROEGE MIDDELEEUWEN GROEIDE DE PIETERSKERK LEIDEN UIT VAN EEN KLEINE KAPEL TOT EEN ECHTE STADSKERK, MIDDEN IN HET HISTORISCHE HART VAN LEIDEN. DE BETROKKENHEID IN DE STAD IS DAARDOOR ALTIJD GROOT GEWEEST. DIE KWAM VANUIT DE STADSBEWONERS EN VANUIT DE VELE INSTELLINGEN DIE DE STAD RIJK IS. NU VERTAALT ZICH DAT IN DE VELE VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK LEIDEN EN DE ORDE VAN ST PIETER.
Men voelde zich verbonden en er ontstond een gevoel van
gemeenschappelijke
verantwoordelijkheid
ten
aanzien van het monument. Dat was bijvoorbeeld te zien in de vele tientallen altaren, gedenkborden, honderden familiewapens en de vele bijzondere terugkerende bijeenkomsten in het monument, zoals de 3 oktober dankdiensten of de Dies Natalis van de Universiteit
De Macropa groep is gevestigd in de Breestraat. Wij voelen
Leiden. Van oudsher is de Pieterskerk Leiden een plaats
ons als Leidse onderneming betrokken bij de historie en het
van ontmoetingen.
monumentale karakter van de stad. Bijdragen aan het behoud en verantwoord gebruik van historische gebouwen vinden wij
Leidse betrokkenheid
belangrijk. Vanuit deze gedachte zijn wij lid van de Orde van
De Pieterskerk Leiden heeft altijd steun gehad uit
Sint Pieter. Koos Lansink, directeur Macropa
een breed maatschappelijk netwerk van publieke en private organisaties, die zich direct betrokken voelen bij het behoud van het monument. In het verleden nam dit veel verschillende vormen aan. Soms werd
deze steun was het onvoorstelbaar dat de Pieterskerk
er bijgedragen aan de plaatsing van een kunstobject
Leiden dit jaar haar 900-jarig jubileum zou kunnen vieren.
of
een
gedenkmonument,
werden
restauraties
medegefinancierd of werd er geïnvesteerd in praktische
In 1976 werd het beheer van het monument overgedragen
verbeteringen voor het gebruik van het gebouw. Zonder
aan de Stichting Pieterskerk Leiden. De gemeente en de universiteit speelden als stadspartners een grote rol in de totstandkoming van de stichting. Het is altijd duidelijk geweest dat er in de hele stad een grote betrokkenheid wordt gevoeld bij de instandhouding van het monument en dat bedrijven en instellingen die betrokkenheid graag een concrete vorm willen geven.
Nelson Mandela, Churchill en Rembrandt wisten het al, de Pieterskerk is in Leiden de plek waar je moet zijn. Dit prachtige monument vertegenwoordigt dan ook een essentieel onderdeel van de Leidse geschiedenis. Ik vind het waardevol om met respect naar het verleden, bij te mogen dragen aan de toekomst van deze beeldbepalende monument. Henk Gerla, CFO Raad van Bestuur Zorg en Zekerheid en voorzitter van de Orde van St Pieter
Daarom werd in 2009 de Orde van St. Pieter opgericht, de businessclub van de Pieterskerk Leiden, waar Leidse bedrijven en instellingen hun wens om het monument te ondersteunen vorm kunnen geven. De Ordeleden dragen jaarlijks een substantieel bedrag bij voor het in stand houden van het monument. Zoals steun in vroeger eeuwen uit de hele stad kwam, zijn zulke bijdragen ook nu onmisbaar voor de Pieterskerk Leiden.
Benefietgala Pieterskerk Leiden 2020. © Foto Mike van Bemmelen.
Pieter. 36
Pieter. 37
Ook in de afgelopen jaren zijn er diverse projecten
Deze publieke steun is voor de Pieterskerk Leiden van
mede mogelijk gemaakt door de bijdragen van de
groot belang. Het is in feite even belangrijk als de steun
leden van de Orde. Daarbij valt te denken aan de
voor het onderhoud zelf: de Pieterskerk Leiden is een
hoogstnoodzakelijke en succesvolle restauratie van het
monument van en voor de stad. Hoe meer aandacht in
17e-eeuwse Van Hagerbeerorgel (en de 15e-eeuwse
de stad ontstaat voor de unieke rol die het monument
ONS WATERFILTER SYSTEEM
orgelpijpen), het (innovatieve) herstel van de historische tuin op zuid, een nieuwe opslag die operationeel cruciaal is voor het onderhoud van het monument
DE DUINEN ZORGEN VOOR ONS WATER
en de tuinen, de noodzakelijke vervanging van het geluidssysteem die onmisbaar is bij de vele culturele en
De Pieterskerk Leiden is voor de academische stad Leiden van
zakelijke evenementen, het herstel van de 17e-eeuwse
grote waarde. Al eeuwenlang vinden hier ontmoetingen plaats
wijnkelder onder de Kerkmeesterskamer en het maken
WIJ ZORGEN VOOR DE DUINEN
tussen mensen die in Leiden wonen, werken of wetenschap
van een nieuwe houten klokkenstoel voor de 15e-eeuwse
bedrijven. In het leven van bijna iedereen die werkzaam is bij
Bonaventura luidklok.
het LUMC - medewerkers, onderzoekers en studenten – heeft de Pieterskerk een rol gespeeld. Om die reden dragen wij mede zorg voor dit prachtige monument. Douwe Biesma, Raad van Bestuur
SCOL is en voelt zich, als scholengroep met primair onderwijs en voortgezet onderwijs, verbonden en betrokken bij Leiden.
inneemt in de historie en het maatschappelijk leven,
De Leidse Pieterskerk is het hart van onze stad. De plek
hoe meer mensen zich betrokken zullen voelen bij de
waar cultuur en geschiedenis samenkomen. Eraan bijdragen
instandhouding van het monument. Zien geven, doet
deze plek in stand te houden en door te geven aan de jeugd
geven. Zien meeleven, doet meeleven. Het nodigt mensen
beschouwen wij als een van onze opgaven. Harry van Alphen,
uit om zich onderdeel te voelen van het behoud van het
voorzitter College van Bestuur
monument. Dit is bij uitstek een gemeenschappelijk
www.dunea.nl
opgave. De Pieterskerk Leiden is de leden van de Orde van St. Pieter daarom immens dankbaar voor hun bijdrage en steun aan deze gezamenlijke maatschappelijke missie.
Maatschappelijke missie De steun bestaat echter niet alleen uit de financiële bijdrage aan het onderhoud van de Pieterskerk Leiden: bedrijven en instellingen tonen ook hun maatschappelijke betrokkenheid en de waarde die zij hechten aan de ontsluiting van de rijke historie van het monument. Doordat de steun onderdeel is van hun maatschappelijke missie, tonen zij aan het publiek het belang van betrokkenheid
Wij de eigenaren van APEK Administraties, Bert & Eimert,
bij de sociale en culturele betekenis van de Pieterskerk
hebben een Leidsch rood en wit hart. Daarom ondersteunen
Leiden. Daarmee vervullen zij een voorbeeldfunctie,
wij een van de oudste iconen van Leiden, de Pieterskerk en
door het bredere publiek het belang te tonen van het
dat doen wij onder andere door lid te zijn van de Orde van
kwetsbare culturele erfgoed in de stad en de waarde van
Sint Pieter.
de Pieterskerk Leiden in de Leidse samenleving.
De Orde van St. Pieter
Als betalen niet vanzelf gaat
Heeft uw organisatie of bedrijf belangstelling om lid te worden? Kijk dan op www.pieterskerk.com. Indien u informatie wilt ontvangen over de Orde van St. Pieter kunt u zich wenden tot de directeurbestuurder van de Pieterskerk Leiden, Frieke Hurkmans via directie@pieterskerk.com.
Pieter. 38
Boommarkt 3a 2311EA Leiden • Postbus 11122 2301EC Leiden • Tel 071-5161010 • www.buikenvanderhorst.nl
DE SUCCESSEN VAN SCHILDER SUSANNA VAN STEENWIJCK-GASPOEL (1602-1664)
Een leven gewijd aan de schilderkunst
IN EEN TIJD WAARIN HET LANG NIET VANZELFSPREKEND WAS VOOR TALENTVOLLE VROUWELIJKE SCHILDERS OM HUN LEVEN TE WIJDEN AAN DE SCHILDERKUNST, SLAAGDE SUSANNA VAN STEENWIJCK-GASPOEL ERIN OM DE RESTRICTIEVE CONVENTIES VAN HAAR TIJD TE OVERSTIJGEN. EEN VAN DE WEINIGE WERKEN DIE DIRECT AAN HAAR TOE TE SCHRIJVEN IS, KOMT UIT HAAR LEIDSE PERIODE EN TOONT HET SCHIP VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, HET PERSPECTIEF GERICHT OP HET MONUMENTALE VAN HAGERBEER-ORGEL.
Doorzettingsvermogen uit pure passie De mores van de 17e-eeuwse kunstwereld verbood
en haar eigen carrière zou gaan vormgeven. Hiervoor verkoos zij om in Leiden te
het feitelijk aan vrouwen om zelfstandig vormen van
blijven, in die tijd uiteraard een stad met een rijke schildercultuur.
kunstenaarschap uit te oefenen. In de tamelijk zeldzame gevallen waarin deze conventie genegeerd werd, bleef
In deze tijd liet zij zien niet alleen schildertalent te hebben, maar ook
er eerder sprake van het gedogen van kunstenaressen,
ondernemerstalent. In 1640 werd in de stad de nieuwe lakenhal geopend (waar
dan van volledige acceptatie. Zij waren niet alleen zwaar
nu Museum De Lakenhal gevestigd is). Het was een symbool voor de trots van
in de minderheid; er werd ook minder aandacht besteed
de bloeiende Leidse lakenindustrie; Susanna zag hier kansen en ging aan het
aan hun werken en minder over hen geschreven. De
werk. In 1642 voltooide zij een schilderij van deze nieuwe Lakenhal en bood het
kunstenaarsgilden
Sint-Lucasgilden,
meerdere keren aan bij het Leidse stadsbestuur. Het was namelijk niet in opdracht
waren het domein van mannelijke collega’s. En om
geschilderd, maar op eigen initiatief. En Susanna bewees dat de aanhouder wint:
zover te komen moesten vrouwen aanzienlijke barrières
het stadsbestuur kocht het schilderij van haar voor het niet geringe bedrag van
beslechten: zij werden geweerd uit elke formele scholing.
zeshonderd gulden (omgerekend naar het heden zo’n € 7.245,-). Het werk werd
in
Europa,
de
omschreven als door “haar zeer curieus [lees: zorgvuldig] en kunstig afgebeeld”.
Het talent van Susanna Ook Susanna’s weg naar de schilderkunst verliep
Het interieur van de Pieterskerk Leiden
via omwegen. De herkomst van Susanna is onzeker;
Dit behoorlijke succes kan alleen maar als aanmoediging hebben gewerkt voor
vermoedelijk kwam zij uit een Leuvense familie, die in
Susanna, om haar zelfstandige carrière door te zetten. Rond 1655 verscheen dan
Engeland was neergestreken. Een steenhouwer die in
ook het eerdergenoemde schilderij van het Van Hagerbeer orgel aan de westzijde
Engelse archieven bekend stond als John Gaspoole, is een
van de Pieterskerk Leiden. Het monument was tamelijk populair; in 1652 voltooide
mogelijke verwant van Susanna.
ook Hendrick van Vliet een schilderij van het interieur van de kerk. Bij het bezien van het schilderij lijkt het duidelijk te zien dat Susanna tijd en zorg heeft besteed aan
Susanna trouwde met de Antwerpse architectuurschilder
een precieze weergave van de architectuur. De lichtval is een voor de Pieterskerk
Hendrick van Steenwijck (ca. 1580-1640), al is ook hier
Leiden kenmerkende lage middagzon, die door de grote vensters op het zuiden
onbekend wanneer dit precies plaatsvond. Hendrick
van het monument (aan de Kloksteeg) naar binnen valt.
was aanzienlijk ouder dan Susanna en was naar alle waarschijnlijkheid degene die haar het schildersvak
Een gevestigd kunstenaar
leerde. Wellicht trouwden zij wel vanwege de gedeelde
Volgens een tijdgenoot, Joachim von Sandrart, vestigde zij zich op enig moment
passie voor de schilderkunst. Het ging echter ook om
rond deze tijd in Amsterdam, waar zij zich kennelijk goed staande wist te houden als
een praktische relatie: Susanna stond Hendrick lange
architectuurschilder: “[Sie] übte sich ebenmässig im Perspectiv-Mahlen, verdiente
tijd bij in zijn atelier. Het is zeer waarschijnlijk dat een
darmit so viel, dass sie sich wol und ehrlich ausbringen können” (‘Zij oefende zich
aantal werken die aan hem - of zijn directe omgeving -
gelijkmatig in het perspectiefschilderen, waarmee zij zoveel verdiende, dat zij zich
zijn toegeschreven, gedeeltelijk of geheel van de hand
goed en eerlijk kon uitgeven’). Er zijn echter maar weinig werken van haar bekend
waren van Susanna. Beiden specialiseerden zich in het
gebleven.
architectuurschilderen. In 1664 kwam Susanna in Amsterdam te overlijden en werd daar - waarschijnlijk -
Op eigen kracht
begraven in de Zuiderkerk. Uit dat jaar dateert een kabinet (een klein kastje) waarop
In 1640 overleed Hendrick echter; in een kwitantie
schilderingen van haar te zien zijn, waaronder een kerkinterieur en een bijbels
wordt Susanna genoemd als “weduwe van Hendrick van
tafereel. Zo lijkt zij zich tot op het laatste jaar van haar leven aan de schilderkunst
Steenwijck, te Leyden”. Susanna was inmiddels dermate
te hebben gewijd; een uitzonderlijke prestatie in haar tijd en een testament van
gevestigd als schilder, dat zij doorging met schilderen
haar schildertalent.
op in hetdeorgel in de Pieterskerk Leiden, 1655, De Gezicht opGezicht het orgel Pieterskerk te Leiden,te circa 1655circa (Museum
Pieter. 40
Susanna van Steenwijck-Gaspoel. Museum DeGemeente Lakenhal, te Leiden Lakenhal, Leiden; bruikleen Collectie van de Protestantse Leiden)
Pieter. 41
IS DE PIETERSKERK LEIDEN OUDER DAN 900 JAAR?
De vroegste geschiedenis van de Pieterskerk Leiden DE OUDSTE BRONNEN OVER DE OPRICHTING VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, ALS KAPEL AAN HET HOF VAN DE GRAVEN VAN HOLLAND,
O
Op een stuk perkament dat is ingeplakt in een 15e -eeuws
Omdat slechts één staande zijde gedecoreerd was,
memorieboek van de Pieterskerk Leiden wordt dezelfde
oordeelt De Boer dat de steen tegen een muur of
datum genoemd. Ook de 18e-eeuwse geschiedschrijvers
ander object moet hebben gestaan. De typerende
Van Heussen en Van Mieris houden 1121 als stichtingsjaar
vorm, met een aflopende breedte met een verschil
aan. Het jaartal lijkt verder te corresponderen met de
van circa 25 centimeter, was kenmerkend voor
levensloop van een zeer waarschijnlijke kandidaat voor
Karolingisch-Merovingische sarcofagen, die tot in de
initiatiefnemer van de oprichting van de kapel: gravin
10e eeuw zijn gemaakt. Daarna gebruikte men een
Petronilla van Saksen (1082-1144).
zuiver rechthoekige vorm.
Maar was er wellicht sprake van een eerder bouwwerk?
Detectivewerk
Een theorie van mediëvist Dick de Boer uit de jaren
Nog altijd was er veel onduidelijkheid over de
’80 van de vorige eeuw - gebaseerd op de vondst van
oorsprong van de vondst. Er begon een heel onderzoek
een sarcofaagdeksel in een nabijgelegen tuin aan het
om te traceren wat de laatste verhuizingen van de
Rapenburg - houdt het hier in ieder geval wel op.
steen zouden kunnen zijn geweest. De studenten aan het Rapenburg 50 woonden pas een half jaar in het
Voer voor archeologen
pand. Voor die tijd waren de universitaire vakgroepen
De Boer begint zijn artikel in het jaarverslag van 1983
Engelse en Italiaanse taal- en letterkunde in het pand
van Bodemonderzoek in Leiden met de beschrijving van
gehuisvest. Er werden medewerkers van jaren terug
de vondst van het sarcofaagdeksel, in september van
opgespoord, maar niemand had ooit de bewuste plaat
dat jaar. De studenten van het pand op het Rapenburg
in de tuin opgemerkt. Men ging nog verder terug en
50 - het studentenhuis dat nog altijd bekend staat als
benaderde ene mevrouw Sonneveld, die het pand voor
Rap’L - troffen de steen aan op de achterplaats, voorover
die tijd bezat. Zij wees hen door naar meneer Pebesma,
liggend op een zandbed. Daar zagen zij een bewerkte
die in het aangrenzende pand op het Pieterskerkhof
natuurstenen plaat van ongeveer 15 centimeter dik,
had gewoond. Hij had ooit
met daarop een sierlijk asymmetrische decoratie van
een volière gebouwd op de
vlechtbandornamenten. De steen was 128 centimeter
plaats waar de steen later
lang en circa 60 centimeter breed.
was
aangetroffen,
maar
ook hij had het nooit eerder Er werd meteen nader onderzoek verricht: een monster
opgemerkt.
van de steen wees op een herkomst uit de omgeving van Brussel of Parijs, waar dergelijke eocene kalksteen
Na al deze doodlopende
VERWIJZEN ALLEN NAAR HET JAAR 1121. DE LEIDSE HISTORICUS JAN
werd gedolven. De steen had enkele beschadigingen
einden
trof
opgelopen, maar de egale verkleuring op de beschadigde
heer
Blankenburg
JANSZ. ORLERS (1570-1646) SPRAK VAN EEN GESCHRIFT DAT SINDS
delen suggereerde dat zij niet van recente datum
mevrouw Gunning-van Eijk
waren. Mogelijk dateerden zij zelfs van het moment dat
wel twee personen aan,
het sarcofaagdeksel uit het oorspronkelijke graf werd
die zich een met klimop
verwijderd.
bedekte natuurstenen plaat
CIRCA 1500 IN DE PIETERSKERK LEIDEN HING, WAAROP ZOU HEBBEN GESTAAN: “INDEN JARE 1121. DES SONNENDAECHS NAER ONS LIEFVROUWEN GHEBOORTE […] WORDE DEESE TEGHENWOORDIGHE KERCKE, GHEWIJT”.
men
in
de en
herinnerden, respectievelijk De ornamentiek op de steen, die nog duidelijk te
rond 1946 en 1928. Beiden
herkennen was, leverde verdere aanknopingspunten op
hadden echter alleen de
over de herkomst van de steen. De vlechtband-decoratie
onbewerkte
was namelijk van een Karolingische signatuur, die
en zodoende hadden zij
duidelijk verschilde van Iers-Engelse en Scandinavische
er verder geen acht op
vlechtbandornamentiek. Deze vorm werd vanaf de 8e
geslagen.
eeuw gebruikt en kwam voor in gebieden van Frankrijk
men erachter dat de laatst
tot Duitsland, tot in de 12e eeuw. De steen verschilde
bekende
daardoor van vergelijkbare stenen, zoals in de Keulse
het pand tussen 1917 en
domkerk en andere vondsten in Nederland. Er was dus
1918 had plaatsgevonden.
meer nodig om de herkomst te preciseren.
De Boer vermoedt dat de
zijde
Via
via
gezien
kwam
verbouwing
van
Voordeur van Rapenburg 50, 1938, W.J. Kret. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Portret van Dirk, eerste graaf van Holland, 1517, Lucas van Leyden. Collectie Rijksmuseum Amsterdam
Pieter. 42
Pieter. 43
Dit gebruik van de crypte wijst er volgens De Boer op dat het geen heiligenkapel met relieken was, maar een grafkapel, omdat het niet veel later afgebroken werd. Als het een heiligencrypte was geweest, zou dit ondenkbaar zijn geweest. Het niveauverschil dat Dröge constateert past echter niet in dit plaatje. Gezien de locatie bij het koor, moet de crypte volgens De Boer wel van een voornaam persoon zijn geweest, iemand die zo vroeg al een band zou hebben gehad met de opkomst van Leiden: de graven van Holland. Van de meeste leden van de grafelijke familie is echter bekend dat zij in Egmond of Rijnsburg begraven liggen, Voorbeeld van een steen met vlechtbandmotief,
dus De Boer vermoedt dat er een herbegraving heeft
periode onbekend. Collectie Rijksmuseum van
plaatsgevonden. Dit zou meteen verklaren waarom de
Oudheden
crypte uiteindelijk gesloopt is. De bouwresten zouden plaat toen is gevonden, maar vanwege het gewicht en
vervolgens gebruikt kunnen zijn om de gebieden langs
formaat niet is afgevoerd en eenvoudigweg opzij is gezet.
de oevers van de Vliet en het Rapenburg op te hogen.
De onachtzaamheid uit deze tijd was niet te vinden bij de studenten, die opmerkelijk genoeg wel de gedecoreerde
De Boer’s voornaamste kandidaat is de 10e-eeuwse
zijde onder ogen kregen. Het raadsel was met al dit
Gerulf, die als jongere broer van graaf Diederik I de
onderzoek echter nog steeds niet opgelost.
beschikking zou hebben gekregen over een eigen machtsgebied, gesitueerd rond de Rijnmonding (in
De verleiding van het ontbrekende puzzelstuk
het Latijn: in extrema parte Rheni fluminis). Hier zou hij
De Boer constateert in zijn artikel dat de bevindingen tot
vervolgens begraven zijn in de sarcofaag, waarvan nu
dan toe een oorspronkelijke herkomst uit de Pieterskerk
het deksel gevonden zou zijn. De Boer zegt: Dit beeld is
niet uitsloten. Hij zegt: Het is verleidelijk deze mogelijkheid
op zijn zachts gezegd opzienbarend, omdat het de Leidse
te relateren aan gegevens omtrent de voorgeschiedenis
geschiedenis op zijn kop zet. Met name de mogelijkheid
van het huidige kerkgebouw. Hij verbindt deze mogelijke
dat de Pieterskerk veel ouder zou zijn intrigeert De Boer.
herkomst vondst
aan
van
de
een
recente
Het jaartal 1121 zou dan fungeren als “een nieuwe start”
Romaans
voor de Pieterskerk, toen de graven definitief de macht
raam, tijdens de restauratie
in het graafschap verkregen.
tussen 1978 en 1984, onder de vloer bij het koor van de
De nevelen van de vroege historie
Pieterskerk. Later onderzoek
Het
door
Jan
sarcofaagdeksel, gevonden op een steenworp afstand
Dröge houdt er echter sterk
van de Pieterskerk, aan de vroegste geschiedenis van
rekening mee dat deze vondst
Leiden te verbinden. De vele onduidelijkheden over
geen onderdeel van een crypte
deze vroege periode in de Hollandse geschiedenis, de
betrof, maar dat delen van een ouder koorgebouw - mede
precieze herkomst van de steen, de vele openstaande
door over de eeuwen ontstaan niveauverschil - inmiddels
vragen en de suggestieve verbanden maken het echter
bijna een meter lager liggen dan het huidige vloerniveau.
twijfelachtig of deze vondst een ander licht werpt op het
bouwhistoricus
is
een
aantrekkelijke
gedachte
om
een
jaar 1121 als oprichtingsjaar van de Pieterskerk. De Boer ziet echter een connectie met een zinsnede uit een 14e-eeuws keurboek, waarin een oplossing werd
Het blijft onduidelijk of het gaat om een stukje van een
vermeld voor de zoektocht naar een staplaats voor
grotere puzzel, of een zonderlinge vondst die geen
vrouwen in de Pieterskerk. Deels onder het koor, door het
duidelijke antwoorden biedt. Wat zeker is, is dat het
raampje bezien, zouden zij niet werkelijk deelnemen aan
een uiterst intrigerend overblijfsel is van een nevelig
de mis, maar deze toch van dichtbij kunnen aanschouwen.
verleden.
Pieter. 44
BOEK NU: WWW.VILLARAMEAU.NL | KLOKSTEEG 16, LEIDEN | 071 512 43 19 Pieter. 45
IN DE VOETSPOREN VAN DE BEROEMDE FILOLOOG JOSEPHUS JUSTUS SCALIGER (1540-1609)
Burgemeester Lenferink door Universiteit geëerd met Scaligerpenning BEGIN DIT JAAR ONTVING BURGEMEESTER LENFERINK UIT HANDEN VAN (TOENMALIG) RECTOR MAGNIFICUS CAREL STOLKER DE SCALIGERPENNING, DIE SINDS 2017 DOOR DE UNIVERSITEIT LEIDEN WORDT UITGEREIKT VOOR BIJZONDERE VERDIENSTEN VOOR DE UNIVERSITEIT. STOLKER ZEI IN ZIJN TOESPRAAK DAT LENFERINK DE SCALIGERPENNING VERDIENT OMDAT HIJ GEDURENDE DE BIJNA ACHTTIEN JAAR DAT HIJ BURGEMEESTER IS, LEIDEN ALTIJD HEEFT GEREPRESENTEERD ALS UNIVERSITEITSSTAD, IN HET BIJZONDER IN DE INTERNATIONALE RELATIES. DAARMEE WAS HIJ EEN VOORBEELD VOOR BURGEMEESTERS ELDERS.
D
e Scaligerpenning is verbonden aan de Universiteitsbibliotheek en de
Leiden, tezamen met de epitaaf voor de beroemde
leerstoel van de Scaligerhoogleraar, die zich bezig houdt met de ontsluiting
botanist Carolus Clusius (1526-1609), een andere grote
van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek. Deze collecties
wetenschapper uit de beginperiode van de Leidse
bevatten veel werk en correspondentie van de naamgever van de leerstoel
universiteit. Met de komst van deze twee epitafen
en penning, Josephus Justus Scaliger, die wel wordt gezien als de grondlegger
werd de eeuwenlange band tussen de universiteit
van de wereldberoemde collectie Oosterse geschriften. In de Pieterskerk
en de Pieterskerk Leiden wederom bevestigd. De
Leiden gedenkt een epitaaf zijn betekenis voor stad en academie.
Pieterskerk Leiden stond ook wel bekend als Mausoleum Academicum, vanwege de vele professoren die er hun
Een illustere voorganger
laatste rustplaats vonden.
Scaligers faam had vanaf zijn komst grote betekenis voor Leiden. Scaliger stond ook wel bekend als ‘het sieraad van de Leidse universiteit’ (in het
Innovator in de wetenschap
oorspronkelijk Latijn: Academiae Lugduno-Batavae decus). Hij was al bekend als
Scaliger wordt veelal omschreven als filoloog en
een internationaal vermaard wetenschapper, voordat hij door de curatoren
historicus, wat grotendeels de reikwijdte van zijn
van de universiteit naar Leiden werd gelokt met een vorstelijk salaris en een
werken schetst, maar niet volledig recht doet aan de
vrijstelling van het geven van colleges. Hij moest zijn voorganger Justus Lipsius
bijdrage die hij heeft geleverd aan de ontwikkeling
(1547-1606) vervangen, die ook een beroemde filoloog was. De veelzijdig
van verschillende takken van de wetenschap. In een
getalenteerde Scaliger zou het aanzien van de jonge universiteit zeer doen
tijd waarin de wetenschap nog niet zo uitgebreid
toenemen door zijn aanstelling en onderzoek. En dit paste precies in de
vertakt was in specialismen als nu, wordt Scaliger
plannen van de curatoren, die in de Europese wetenschappelijke wereld snel
vaak genoemd als beginpunt van de ontwikkeling van
een naam wilde vestigen voor de universiteit.
meerdere moderne wetenschappelijke disciplines. Hij beheerste de taalkunde, geschiedschrijving en talloze
Lenferink ontvangt de Scaligerpenning, 2021. © Foto Monique Shaw
Pieter. 46
De epitaaf voor Scaliger werd in 1819 vanuit de Vrouwekerk in Leiden - die
afzonderlijke talenstudies, waarvoor de polyglot Scaliger
op het punt stond om gesloopt te worden - overgebracht naar de Pieterskerk
een uitzonderlijk talent had. Hij zou dertien talen hebben
Pieter. 47
gesproken of beheerst, van Grieks, Latijn en Frans tot
voor de kritische studie van bijbelteksten, die sinds de
Pupillen
Hebreeuws en Arabisch.
renaissance steeds meer (wetenschappelijke) aandacht
De twee hoogleraren, Raphelengius en Scaliger, legden
kregen.
(1466-1536)
in Leiden het grondwerk voor hun directe opvolgers,
uitgebreide studies verrichtte naar de oorspronkelijke
die verder gingen waar zij gebleven waren. Zo was de
Vloeiend Hebreeuws
Waar
Desiderius
Erasmus
Latijn)
Griekse teksten in de bijbel, spitste Scaliger zich lange
Arabist en expert in Oosterse talen Thomas Erpenius
beheerste hij uitstekend en hij publiceerde werken
tijd toe op de Hebreeuwse teksten van de Tenach (het
(Thomas van Erpe, 1584-1624) een leerling geweest van
over bijvoorbeeld de poëzie, retorica en grammatica
Oude Testament) en de Talmoed (een verzameling
Scaliger en zette hij ook het drukwerk in het Arabisch
in die talen. Waar hij echter een nog grotere bijdrage
commentaren
Hebreeuwse
voort met de drukpersmiddelen van Raphelengius. Hij
in leverde waren de Oosterse talen, die tot dan
uitspraak zou zo goed zijn geweest, dat hij zelfs een
zou uiteindelijk de meest vooraanstaande drukker in
toe nog grotendeels onontgonnen terrein waren
rabbi in Avignon wist te verbazen met zijn dictie.
het Arabisch worden binnen Europa, mede doordat hij
De
westerse
klassieke
talen
(Grieks
en
op
de
Tenach).
Zijn
succesvol voortbouwde op de basis die Raphelengius
in de Europese wetenschap. Zoals gezegd was zijn collectie de basis voor de huidige - over de eeuwen
De eerste Arabisten
gegroeide - collectie Oosterse geschriften in de Leidse
Later stortte Scaliger zich ook op de aan het
Universiteitsbibliotheek.
Hebreeuws verwante Arabische taal. In Parijs had hij
Dat Erpenius les kreeg van Scaliger was vrij uitzonderlijk,
de basisprincipes hiervan opgedaan bij de Arabist
omdat deze bij zijn aanstelling immers had bedongen
had gelegd.
Hebreeuws kreeg lange tijd bijzondere belangstelling
Guillelmus Postel (1510-1581), die de taal weer had
dat hij geen college hoefde te geven. Hij gaf op eigen
Epitaaf voor Josephus
van de vanuit het katholicisme tot het calvinisme
geleerd tijdens een reis door het Ottomaanse Rijk in
initiatief echter wel les aan een select clubje van
Justus Scaliger in de
bekeerde Scaliger; het was namelijk een geëigende taal
diplomatieke dienst. Een van de redenen dat Scaliger
bijzonder getalenteerde studenten, waar ook Hugo de
Pieterskerk Leiden, 2011.
inging op het aanbod om naar Leiden te komen,
Groot (1583-1645) zich onder schaarde. Er was naar
© Foto Frank Emous
was de aanwezigheid van de universiteitsdrukker en
verluidt nog een belangwekkende en onvoorziene
collega-taalkundige Franciscus Raphelengius (Frans van
uitkomst van deze zeldzame colleges van Scaliger.
Ravelingen, 1539-1597). Raphelengius werd de eerste
Volgens een van de overleveringen rondom De Groots
drukker van Arabische teksten in Nederland.
befaamde ontsnapping uit Loevestein was het een boekenkist van zijn vriend Erpenius geweest, waarin
Zowel hij als Scaliger schreven naar het Arabisch
hij uiteindelijk het slot wist te ontvluchten. Vervolgens
vertaalde ‘patenten’, voor ontdekkingsreizigers die naar
zou hij ook tijdelijk onderdak hebben gevonden in
Portret van Josephus Justus Scaliger,
het Oosten zeilden. Dit waren brieven
Gorinchem, bij de zus van Erpenius, Johanna en haar
hoogleraar Latijn, Oudheden en Historie -
waarmee handelaren en reizigers
echtgenoot, de handelaar Adriaan Daetselaar.
Icones 29, 1601. Collectie Universitaire
klassieke historische werken van de Romeinse Sextus
zich konden voorstellen aan lokale vorsten en heersers, hun goede wil
Een onderzoekend oog
Julius Africanus (160-240) en de Griekse Eusebius van
konden tonen en om toestemming en
Naast alle uitgebreide taalkundige expertises en
Caesarea (263-339). Bij een bijzondere historische
ondersteuning vragen bij het reizen
innovaties maakte Scaliger nog een andere grote stap
vondst kwam Scaligers enthousiasme voor zijn werk
en handelen in hun gebieden. Deze
voorwaarts in een andere tak van de wetenschap: de
tot uiting: in een brief aan zijn collega Isaac Casaubon
brieven gingen in het begin standaard
geschiedschrijving. Hoewel het nog tot de 19e eeuw
(1559-1614) schreef hij dat hij van pret door zijn kamer
mee bij de eerste Nederlandse reizen
zou duren voordat de moderne wetenschappelijke
op en neer sprong. Overigens waardeerde hij doorgaans
naar de Indische Oceaan. Het oudst
methoden
de rust om te studeren en klaagde over zijn luidruchtige
bekende ‘patent’ werd geschreven door Raphelengius
ontwikkeld, zette Scaliger een belangrijke eerste stap. Hij
en is alleen in het Arabisch bewaard gebleven; dit ging
ontwikkelde namelijk de chronologie, of tijdrekenkunde,
waarschijnlijk mee bij de eerste Nederlandse reis naar
waarmee jaartallen en data met precisie vastgesteld
Verdiensten voor de universiteit
Zuidoost-Azië, die vertrok op 2 april 1595 onder leiding
konden worden.
Dit beknopte overzicht van Scaligers wetenschappelijke
voor
de
geschiedschrijving
werden
buren bij zijn woning aan de Breestraat.
prestaties geeft een indruk van het belang dat zijn werk
van Cornelis de Houtman (1565-1599). De talenkennis in Leiden kreeg, naast de wetenschappelijke waarde,
Dit richtte zich met name op de klassieke oudheid,
had, voor de reputatie van de jonge universiteit. Het is
dus ook vrij snel een praktische toepassing. De
toen er andere jaartellingen waren dan de huidige
daarom een zeer toepasselijke keuze om de penning
diplomatieke en commerciële toenaderingen middels
moderne Westerse jaartelling. Zo rekende men in
voor bijzondere verdiensten van de universiteit - de
deze ‘patenten’, uit deze vroege fase van de reizen naar
Rome bijvoorbeeld ad urbe condita, oftewel vanaf de (op
Scaligerpenning - naar hem te vernoemen. Ruim 400 jaar
Zuidoost-Azië, bleken echter de opmaat te worden voor
legenden gebaseerde) stichting van de stad. Scaliger
nadat Scaliger in Leiden rondliep, is de universiteit nog
een imperialistische Nederlandse aanwezigheid die tot
voerde uitgebreid historisch onderzoek uit naar werken
altijd zeer gebaat bij de bijzondere inzet van individuen,
stand kwam onder de VOC.
in het Latijn en Grieks, die weer gebaseerd waren op
waarvoor in 2021 burgemeester Lenferink terecht deze
de meest uitgebreide, maar grotendeels verloren
onderscheiding in ontvangst mocht nemen.
Pieter. 49
Bibliotheken Leiden
Een kennismaking met het nieuwe College van Bestuur van de Universiteit Leiden
W
INTERVIEW HESTER BIJL (RECTOR MAGNIFICUS) EN MET ANNETJE OTTOW (VOORZITTER)
Wat is uw eerste herinnering aan de Pieterskerk Leiden?
We schuifelden in toga voorzichtig door de sneeuw naar
Rector Hester Bijl: ‘Ik denk de opening academisch jaar,
de Pieterskerk, vanaf ons Academiegebouw, in een soort
vlak voordat ik aantrad als vicerector in 2016. Ik was toen,
mini-cortège. Ik vergeet dat moment niet zo snel’.
in september van dat jaar, enorm onder de indruk van De viering van de start van het academisch jaar had in
Verandert uw beleving van de Pieterskerk Leiden, nu u in uw nieuwe functie begint?
die Leidse Pieterskerk een totaal andere sfeer dan op de
Hester Bijl: ‘Ik ken de Pieterskerk Leiden natuurlijk al uit
TU Delft, waar minder historie zichtbaar is op de campus.
mijn functie als vicerector. Dit monument staat centraal
Ik weet nog dat de Leidse vluchteling-student Lesage
in alle grote vieringen van de universiteit: het is de plek
Munyemana sprak, ook dat vond ik sterk: hij had een mooi
waar we met onze academische gemeenschap stilstaan
verhaal en was een goed voorbeeld van de betrokkenheid
bij onze oprichting op 8 februari en bij de start van het
die studenten voelen bij hun universiteit’.
academisch jaar, begin september. De universiteit is
die prachtige, statige kerk, vlakbij ons Academiegebouw.
hier immers in 1575 opgericht, vele studenten maakten
Voorzitter Annetje Ottow: ’Voor mij gaat mijn eerste
er tentamens, we reikten hier eredoctoraten uit tijdens
herinnering aan deze bijzondere kerk langer terug: ik
de viering van onze verjaardag – de Dies Natalis – dus
studeerde rechten in Leiden en had een tentamen in
veel historischer kun je het niet hebben. Mijn beleving
de Pieterskerk Leiden. Ook ik vond het een heel mooie
van de Pieterskerk verandert niet heel veel in mijn
omgeving. Maar het was voor mij persoonlijk niet de
nieuwe functie: monument en universiteit hebben een
meest rustgevende omgeving om tentamen te doen.
sterke band. De Pieterskerk Leiden voegt veel toe aan
Want die hoge ruimte en de bijzondere akoestiek daar,
de historische uitstraling van de universiteit als eerste
dat leidde me ook wel wat af.’ Lachend: ‘Het was eigenlijk
(oudste) universiteit van Nederland. Mijn beleving van
té indrukwekkend’.
de Pieterskerk Leiden wordt waarschijnlijk nog wat sterker nu ik als rector zelf de Dies Natalis ga leiden’.
Ottow voegt eraan toe: ‘En, korter geleden, was een
Hester Bijl. © Foto Mike van Bemmelen
Pieter. 50
bijzonder moment het eerste gezamenlijke optreden van
Annetje Ottow: ‘Ik heb hier dus gestudeerd, zoals ik al
Hester en mij tijdens de Dies Natalis op 8 februari 2021.
vertelde, en de universiteit is mijn alma mater en ook de
Er mochten maar weinig mensen bij zijn, en was volledig
stad Leiden is mij vertrouwd. Het is bijzonder om hier
online, ook al hadden we contact via een grote videowall
terug te keren als voorzitter van het college van bestuur.
met onze medewerkers, studenten en virtuele bezoekers.
De Pieterskerk is het hart van Leiden. Ik onderhoud als
Pieter. 51
college-voorzitter de relatie met de stad, en zowel het
uitgereikt. Ik moet natuurlijk meteen aan Nelson Mandela
Academiegebouw als de Pieterskerk zijn in mijn ogen
denken die hem in 1999 kreeg en op 8 februari van dit
onlosmakelijk met zowel universiteit als stad verbonden’.
jaar was er het eredoctoraat voor de Mozambikaanse mensenrechtenactivist
Mevrouw Bijl, als rector magnificus in Leiden voegt u zich in een lange lijn voorgangers, als eerste vrouw in de geschiedenis van de oudste universiteit van Nederland. Wat is uw persoonlijke beleving bij dit historische unicum? Hester Bijl: ‘Ik vond het enorme eer dat ik als rector mocht aantreden, na vier jaar vice-rectoraat aan deze mooie universiteit. De Leidse universiteit met oog voor traditie en tegelijkertijd ook de blik naar de toekomst. En met een breed spectrum aan wetenschapsgebieden en
onderwijsprogramma’s,
met
heel
gedreven
Graça
Machel,
Bijzonder
waardevol vind ik het dat we niet alleen eredoctoraten uitreiken aan wetenschappers maar ook aan mensen die buiten de academische wereld een uitzonderlijke prestatie leverden’.
Mevrouw Ottow, naast evenementen zijn er ook bijzondere activiteiten in de Pieterskerk Leiden, die doorlopend te bezoeken zijn. Als u zou moeten kiezen tussen een rondleiding, de Mayflower Escaperoom, het bezoeken van een tentoonstelling of een poosje op de schommel in het schip, wat zou dan uw voorkeur hebben?
uit
Annetje Ottow zegt lachend: ‘Ik houd niet zo van
binnen- en buitenland. De Pieterskerk Leiden hoort
escaperooms, maar die schommel in het schip – dat lijkt
hier natuurlijk bij als centrale plaats voor vieringen en
me wel wat! Ik heb ook geen hoogtevrees, dus dat komt
ceremonies, net als ons Academiegebouw’.
goed uit’.
Mevrouw Ottow, u bent de eerste vrouwelijke voorzitter van het College van Bestuur van deze universiteit! Ook een unicum dus, net als voor mevrouw Bijl. De Pieterskerk Leiden en de Universiteit Leiden zijn nauw verbonden in een eeuwenoude relatie. Talloze evenementen van de universiteit vinden plaats in de Pieterskerk Leiden: de Dies Natalis, de opening van het Academisch Jaar, de Huizinga-lezingen, tentamens, Open Dagen en nog veel meer. Hoe beschouwt u dit unieke partnerschap?
Wat zou u antwoorden op deze vraag, mevrouw Bijl?
medewerkers
en
met
talentvolle
studenten
'Alles in het monument heeft een uniek verhaal: de vloer, de spanten, de bijzondere regentenkamer… alles ademt historie en dat vind ik ongelooflijk mooi.'
‘Nou, ik houd wel van puzzelen en vraagstukken oplossen, en het lijkt me heel spannend en leuk om dat met anderen samen te doen – dus doe mij maar die Mayflower Escaperoom! Ik ben heel benieuwd’.
Heeft u, tot slot, nog een opmerking over de Pieterskerk Leiden, wilt u nog iets vertellen dat niet ter sprake kwam? Annetje Ottow: ‘Ik wil nog wel opmerken dat ik het
Annetje Ottow: ‘Ik herken me in wat Hester erover zegt.
bijzonder vind dat Hester en ik hier nu samen rondlopen,
Zoals ik al vertelde, ik ken de Pieterskerk Leiden al en
nadat dit toch eeuwenlang een bolwerk voor mannen
hij voelt vertrouwd. En dit monument en de universiteit
was. De fotoshoot is ook indrukwekkend, zoals we hier
hebben zeker een uniek partnerschap. Deze kerk is een
samen staan in dat prachtige licht van het monument…De
prachtig monument, op een unieke locatie, met veel zorg
Leidse Pieterskerk heeft zowel historie als toekomst. Dat
gerestaureerd bovendien. Alles in het monument heeft
geldt ook voor de universiteit, we staan op de drempel van
een uniek verhaal: de vloer, de spanten, de bijzondere
veranderingen. Dit is een tijd vol veranderingen, corona
regentenkamer… alles ademt historie en dat vind ik
brengt ons ook nieuwe inzichten. Ik vind het ook daarom
ongelooflijk mooi. Als universiteit zijn we heel blij met
wel leuk om te vertellen dat we onze jaarlijkse strategische
zo’n locatie voor onze belangrijke vieringen om de hoek’.
conferentie deze zomer in de kerk gaan doen, uiteraard met inachtneming van de coronavoorschriften. Dan
Mevrouw Bijl, in de Pieterskerk Leiden reikt de universiteit traditiegetrouw eredoctoraten uit aan personen uit de hele wereld, voor bijzondere verdiensten in de wetenschap of voor de (internationale) gemeenschap. Wat is in uw beleving het meest bijzondere eredoctoraat geweest?
praten we als universiteit over onze eigen strategie voor de komende jaren. Hoe mooi is om dat hier in deze kerk te kunnen doen, de plek waar het ooit allemaal begonnen is…?! Ik kijk ernaar uit!’. Hester Bijl: ‘Daar sluit ik me helemaal bij aan!’.
Hester Bijl: ‘In de geschiedenis van de universiteit is een hele reeks aan indrukwekkende eredoctoraten
10.
Pieter. 52
Pieter. 53
Annetje Ottow. © Foto Mike van Bemmelen
De Pieterskerk Kraamkamer van de Universiteit Leiden 446 jaar geleden is de Universiteit Leiden in de Pieterskerk opgericht. Sindsdien zijn we onlosmakelijk aan elkaar verbonden in het hart van de stad. Onze wetenschappers en studenten ontmoeten elkaar onder het schitterende dak. We vieren er onze verjaardag (de dies natalis) en verwelkomen elk jaar onze nieuwe eerstejaars. Nelson
Mandela en Prinses Beatrix kregen er een eredoctoraat. Aanstaande studenten leren hier de universiteit kennen op onze Open Dagen. En voordat onze kersverse alumni hun handtekening in het Zweetkamertje kunnen zetten na het behalen van hun bul, heeft menigeen gezweet op een tentamen in de Pieterskerk.
06 8393 3092
BEVEILIGING & BEWAKING De beveiliging van uw objecten en eigendommen kunt u zowel tijdens als buiten kantooruren met een gerust hart aan Fountex Company overlaten. Denk bijvoorbeeld aan evenementenbeveiliging, horecabeveiliging of professionele gastheren of gastvrouwen. Uitstraling speelt hierbij een grote rol. Representatief zijn is ons kenmerk.
Bij ons leer je de wereld kennen
FOUNTEXCOMPANY.NL Pieter. 54
FOUNTEXACADEMY.NL Pieter. 55
INTERVIEW MET CAREL STOLKER VOORMALIG RECTOR MAGNIFICUS VAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN
Terugblik op een bijzondere historische band Wat is uw eerste herinnering aan de Pieterskerk Leiden?
ons geval het Rapenburg en de Leidse Pieterskerk. Heel
Da’s meteen al een heel moeilijke vraag! Ik ben geboren in
veel mensen herinneren zich de Pieterskerk ook van
1954, in een Leids gezin, en het zal zeker zo zijn dat mijn
de schriftelijke tentamens, al die tafeltjes en stoeltjes.
vader en moeder ons als kinderen hebben meegenomen
En zeker, de jaarlijkse Huizinga-lezing is inmiddels een
naar de Pieterskerk. Maar de meest heldere herinnering
traditie in zichzelf geworden, vaak in een stampvolle
is toch een orgelconcert, samen met mijn vader. Ik weet
kerk. En dan de open dagen, ook daarin is de Pieterskerk
nog dat een toets kwam vast te zitten, een toon langdurig
Leiden de centrale plek. Weet je dat die open dagen qua
bleef hangen. Waarop mijn vader tegen me fluisterde:
aantallen mensen het grootste event zijn na “3 oktober”.
“Ik denk dat ie vastzit met zijn jas”. Overigens waren wij als gezin meer van de Hooglandse Kerk, waar de Leidse Studenten Ekklesia op zondagmorgen huisde. Een van de rijkdommen van Leiden: twee kathedrale kerken!
De band tussen de Pieterskerk Leiden en de Universiteit Leiden gaat terug naar de oorsprong van de universiteit in 1575. Als rector voegde u zich acht jaar geleden in een lange lijn voorgangers. Heeft u dat moment bewust zo beleefd?
Carel Stolker. © Foto Mike van Bemmelen
Pieter. 56
In de Pieterskerk Leiden reikt de universiteit traditiegetrouw eredoctoraten uit aan personen uit de hele wereld, voor bijzondere verdiensten in de wetenschap of voor de (internationale) gemeenschap. Wat is voor u het mooiste eredoctoraat geweest en wie zou u er in de toekomst graag nog een zien toekomen? Prachtige eredoctoraten, stuk voor stuk. Ik herinner me
die
ene
voor
tekenaar
Peter
van
Straaten.
Tekenaar met een hoofdletter, wiens tekeningen in
De Pieterskerk Leiden en het Academiegebouw zijn
ons psychologieonderwijs cruciaal zijn. Het mooiste
nauw met elkaar verbonden: Sint-Pieter met zijn sleutels
eredoctoraat zou ik zo niet kunnen noemen. Het is mooi
en Minerva met haar boek, zij zijn onze ouders. En ja,
om te zien dat we ons de afgelopen jaren als universiteit
die lange traditie van rectoren, het is zo bijzonder om
meer bewust zijn geworden van het belang van diversiteit
in die traditie te staan, om op deze manier deel uit te
ook waar het gaat om de eredoctoraten. Dus niet alleen
maken van de geschiedenis van de universiteit. Er zijn
de witte, misschien al te voor de hand liggende man of
honderden rectoren geweest. Op Wikipedia worden
vrouw uit Europa of de VS. We kijken nu ook breder.
ze bijgehouden. Ik zeg daar wel bij dat tot halverwege
En dat past voor een universiteit die het Oosten en het
vorige eeuw de functie van rector niet een bestuurlijke
Westen bestudeert en onderwijst, het Noorden en het
functie was, maar puur academisch, die maar voor een
Zuiden – de enige Nederlandse universiteit waar de zon
jaar werd vervuld. Daarom ook zijn het er zoveel.
niet ondergaat.
Ook in het heden zijn de Pieterskerk Leiden en de universiteit kernpartners, met de Dies Natalis, de opening van het Academisch Jaar, de Huizinga-lezingen, tentamens, Open Dagen en nog veel meer. Hoe beschouwt u die unieke relatie?
Zullen wij u in de toekomst terugzien bij het reveille en de dankdienst op 3 oktober?
Ja het is zo bijzonder, die eeuwenoude band. Elke Dies
dankdienst natuurlijk – beslist, al is het op enig moment
memoreerde ik het, wijzend naar de kansel: “Daar
schuifelend met een rollator. Ik ben bovendien in de
werden we opgericht, op die vroege ochtend van 8
loop van de tijd erg gehecht geraakt aan het team van
februari 1575”. Het was koud die ochtend, weet Willem
de Pieterskerk Leiden, onder leiding van Frieke. Petje-af
Otterspeer nog. Ik ken geen andere Nederlandse
– baret-af mag ik wel zeggen – voor hoe zij het in deze zo
universiteit die zo nauw is verbonden met een ‘plek’, in
moeilijke pandemische tijd doen!
In elk geval bij de koraalzang om 8 uur ‘s-morgens, onder leiding van Wim de Ru. Dat zingen van de koralen heb ik sinds mijn studententijd maar een keer gemist. En de
Pieter. 57
EEN EEUWENLANGE HISTORISCHE VERBINTENIS IN BEELD
Herdenking oud-Waterloo soldaten en jubileum van de Militaire Willemsorde in de Pieterskerk Leiden, 1865. Collectie Rijksmuseum
Het Koninklijk huis en de Pieterskerk Leiden HET HUIS VAN ORANJE-NASSAU HEEFT EEN LANGE HISTORISCHE BAND MET DE PIETERSKERK LEIDEN. EEN BELANGRIJK MOMENT WAS DE OPRICHTING VAN DE LEIDSE UNIVERSITEIT IN DE PIETERSKERK, IN 1575. WILLEM VAN ORANJE KOOS HET PAS BEVRIJDE LEIDEN ALS NIEUWE UNIVERSITEITSSTAD. DE STADHOUDERS VAN ORANJE WERDEN IN DE EEUWEN DAARNA ALS SCHUTSPATROON VAN DE UNIVERSITEIT GEVIERD.
B
Erepromotie Sir Winston Churchill met links prinses Juliana en prins Bernhard, 10 mei 1946, foto: A.H.M. van Vliet
ij bijzondere gelegenheden in de Pieterskerk Leiden was vaak een lid van het
Koninklijk huis aanwezig. Maar ook in Leiden studerende jonge Oranjes waren in de Nelson Mandela en koningin Beatrix, 1999. Collectie ANP
Pieterskerk Leiden te vinden en keerden regelmatig terug. In 1775 werd stadhouder Willem V als eregast ontvangen in de Pieterskerk Leiden, bij het 200-jarig jubileum van de universiteit. De bank voor het stadsbestuur was speciaal voor hem versierd met rood fluweel, omringd door een dubbele gouden band. Het was zo druk die dag, dat men zitplaatsen tekort kwam.
Het Marnixvenster in de kooromgang van de Pieterskerk Leiden, 2017. © Foto Hielco Kuipers
In 1865 was koning Willem III in de Pieterskerk Leiden, voor de herdenking van Waterlooveteranen die tussen 1813 en 1815 tegen Napoleon hadden gevochten. Uit het hele land kwamen duizenden (oud-)militairen hiervoor naar Leiden. In 1925 ontving koningin Wilhelmina een eredoctoraat van de universiteit in de Pieterskerk Leiden en in 1946 waren toenmalig prinses Juliana en prins Bernhard in het monument voor de uitreiking van het eredoctoraat aan Winston Churchill. In 1999 was koningin Beatrix aanwezig bij de erepromotie van Nelson Mandela. In 1989 ontving koningin Beatrix de Amerikaanse president Bush sr. in de Pieterskerk Leiden, die naar de stad was gekomen mede vanwege zijn afstamming van de Pilgrims. En ook koningin Maxima heeft de Pieterskerk Leiden bezocht bij een academische ceremonie: in 2017 was zij eregast bij de opening van de Asian Library. Tot slot zijn er twee bijzondere glas-in-lood ramen met een connectie tot het huis van Oranje te vinden in de Pieterskerk Leiden. Op het Marnixvenster in de oostelijke kooromgang staat Willem van Oranje centraal afgebeeld naast zijn raadsman Marnix van St.-Aldegonde. En in het noordtransept is het Prinsesseraam te vinden, waarop koning Willem-Alexander op uitnodiging van de Pieterskerk Leiden de namen van zijn dochters - Catharina-Amalia, Alexia en Ariane - liet plaatsen.
Koningin Máxima schudt de hand van de dochter van prinses Bendara van Yogyakarta, 2017 © Foto Marc de Haan. Collectie Universiteit Leiden
Het Prinsesseraam in de Ramen met Namen van de Pieterskerk Leiden, 2017 © Foto Claudia Claas
Pieter. 59
Column.
VAN GRAFELIJKE KAPEL TOT STICHTING PIETERSKERK LEIDEN
De Pieterskerk Leiden 900 jaar geleden
perkament zelf zou van eerdere datum kunnen zijn, maar moet alsnog van ruim na de oprichting dateren. Onder de tekst over de oprichting van de kapel staat namelijk een tekst over de overdracht van de Pieterskerk
IN DE AFGELOPEN JAREN STOND DEZE COLUMN IN HET TEKEN VAN EEN
Leiden aan de Ridderlijke Duitsche Orde in 1268, door graaf Floris V.
TERUGBLIK OP DE PIETERSKERK LEIDEN 50 JAAR GELEDEN, AAN DE HAND VAN HISTORISCHE KRANTENARTIKELEN. ZO WERD IN ELK NUMMER
De Duitsche Orde was een religieuze ridderorde, die eeuwenlang
kruistochten
voerde
in
Oost-Europa,
EEN STAPJE DICHTERBIJ DE OPRICHTING VAN DE HUIDIGE STICHTING
voornamelijk in de Baltische staten. In de gebieden die
PIETERSKERK LEIDEN GEZET.
commanderijen op, waar oud-kruisvaarders verzorgd
zij daar veroverden - en door heel Europa - richtten zij werden en konden wonen. Daarnaast woonden er
IN HET KADER VAN HET JUBILEUMJAAR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN GAAT
ook priesters, die in nabijgelegen kerken diensten verzorgden zoals in de Pieterskerk Leiden.
DE DUIK NAAR DE OORSPRONG VAN DE STICHTING NOG VERDER TERUG IN DE TIJD: NAAR DE OUDST BEKENDE TEKSTEN OVER HET MONUMENT.
De overdacht vond plaats omdat het grafelijk hof verplaatst werd vanuit Leiden naar het Binnenhof in Den Haag, waar al langer aan een nieuw complex werd
De oprichting van de kapel
gebouwd. Graaf Floris V droeg het patronaatsrecht
Op 11 september 2021 is de Pieterskerk Leiden 900 jaar oud. Het is de dag dat de kleine
over aan den Commanduyren Broeders des Duytschen
grafelijke hofkapel volgens de overlevering werd gewijd in 1121, door de Utrechtse bisschop
huyse, waarmee zij het recht verkregen om de priesters
Godebald (†1127). De Leidse historicus J.J. Orlers spreekt in 1614 van een geschrift waarop
te benoemen en - daaruit volgend - de diensten te
zou hebben gestaan: “Inden jare 1121. des sonnendaechs naer ons Liefvrouwen gheboorte
verzorgen. Dit betekende ook dat zij de inkomsten
[…] worde deese teghenwoordighe Kercke, ghewijt”. De waarschijnlijke initiatiefnemer voor
hieruit mochten behouden, waarmee zij onder meer hun
de oprichting van de kapel is de vrome gravin Petronilla van Saksen (1082-1144).
Commanderij aan de overkant van wat nu de Kloksteeg is onderhielden.
Het oudste document
"Inden jare 1121. des sonnendaechs naer ons Liefvrouwen gheboorte […] worde deese teghenwoordighe Kercke, ghewijt”.
Het oudst bekende document over de oprichting van de kapel staat op een stuk perkament,
De oorsprong van de Pieterskerk Leiden
dat is ingeplakt in een 15e-eeuws memorieboek van de Pieterskerk Leiden. In de
Opvallend is dat de handschriften van beide teksten -
middeleeuwen werd in memorieboeken geregistreerd op welke dagen en tijdstippen er een
over de oprichting en de overdracht - sterk verschillen.
mis werd opgedragen voor overleden personen.
Het suggereert dat de eerste tekst ouder is en dus ook - mogelijk gebaseerd op - een oorspronkelijke tekst.
Familieleden, religieuze gilden of broederschappen betaalden hiervoor, maar er werden ook
Complete zekerheid biedt het echter niet; middeleeuwse
wel via schenkingsakten of testamenten goederen of geldsommen nagelaten aan de kerk,
geschiedschrijving kende niet de standaarden of
als vergoeding voor het opdragen van de missen. Het was een manier om ervoor te zorgen
middelen van de hedendaagse geschiedschrijving.
dat men bleef bidden voor het zielenheil van overledenen, wat in het katholieke geloof als
Bovendien is bronnenmateriaal over die vroege periode
zeer belangrijk werd gezien: bidden voor het zielenheil betekende dat een overledene in het
in de Leidse geschiedenis uitermate schaars.
hiernamaals sneller vanuit het vagevuur naar de hemel kon komen. Het biedt echter wel het duidelijkste uitgangspunt voor
De Ridderlijke Duitsche Orde
de oprichting van de Pieterskerk Leiden, met die exacte
Het ingeplakte perkament met daarop de tekst over de oprichting van de Pieterskerk Leiden
datum - 11 september 1121 - in een tot de verbeelding
was toegevoegd aan een memorieboek, dat gedateerd wordt tussen 1450 en 1480. Het
sprekend tijdperk, negen eeuwen geleden.
Vermelding van de oprichting van de 12e-eeuwse kapel en het verkrijgen van het patronaatsrecht door de Ridderlijke Duitsche Orde in het memorieboek van de Pieterskerk Leiden, ca. 1450-1480. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Pieter. 60
Pieter. 61
za. 21 december 2019, 19.30 Leiden, Pieterskerk www.pieterskerk.com
WeihnachtsOratorium Les Talens Lyriques dirigent Christophe Rousset
zaterdag 17 december 2022 w w w.pieterskerk.com Pieter. 62
Pieter. 63
ca. 1860 - heden
1121
ca. 1650 ca. 1300
1565
ca. 1400
ca. 1500 ca. 1450
Pieterskerk Leiden Kloksteeg 16 2311SL Leiden +31(0)71 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com Voorkant: Pieterskerk Leiden met toren, anoniem, ca. 1515. Collectie Museum De Lakenhal, Leiden