Agored i Fusnes

Agored i Fusnes: Ymgynghoriad Plaid Cymru Mai 2014

Rhagair Bu sylwebyddion, y rhan fwyaf o wleidyddion ac eraill yn ystod y Dirwasgiad Mawr ac wedyn, yn canolbwyntio ar ddangosyddion economaidd oedd fwyaf amlwg ar hyd y DG. Mae Plaid Cymru yn croesawu pob arwydd fod pethau ar i fyny, a bod mwy o bobl mewn gwaith, am fod hyn yn dangos fod yr economi’n fwy hyderus unwaith eto.

Ond mae cael ein dwyn i mewn i ddadleuon ynghylch y prif ffigyrau’n unig yn golygu fod perygl i ni esgeuluso mater o bwys mawr i Gymru: y beiau strwythurol hanesyddol dwfn yn ein heconomi ni ein hunain sydd wedi golygu, hyd yn oed ar adegau o dwf cymharol yn y DG, fod cyfleoedd am i fusnesau dyfu ac i bobl yng Nghymru gael swyddi diogel gyda sgiliau a chyflogau da yn cael eu rhwystro.

Yng Nghynhadledd Wanwyn Plaid Cymru, gwnaed ymrwymiad i’r sector busnes i gynnal ymgynghoriad ystyrlon gyda busnesau a mudiadau eraill sy’n eu cynrychioli fyddai yn ein helpu i wneud Cymru y lle gorau yn Ynysoedd Prydain i gynnal busnes ac i roi i arweinwyr busnes ac entrepreneuriaid ran na bu ei thebyg o’r blaen i bennu gwariant cyfalaf y llywodraeth fel bod modd gwneud y gorau oll o fuddsoddiad er lles economaidd y tymor hir.

Dyma wireddu’r addewid hwnnw.

Rydym eisiau clywed barn arweinwyr busnes ar amrywiaeth o bynciau – o seilwaith i sgiliau ac o bolisi caffael i allforion.

Rydym eisiau sector busnes ffyniannus oherwydd bod hynny yn ganolog i adeiladu cenedl gyfiawn, ffyniannus a hyderus.

Rydym yn gwrthod y syniad fod hyblygrwydd busnes a safonau uchel mewn amodau gwaith yn gwrth-ddweud ei gilydd. Yn aml, y gwledydd gyda’r lefelau uchaf o weithgaredd busnes yw’r rhai gydag amodau gorau i’r farchnad lafur. I gael swyddi gyda chyflogau uchel a llawer o sgiliau, mae angen amgylchedd busnes llwyddiannus.

Mae’r naill yn ategu’r llall.

Ni ddylid caniatáu i’r gwelliant economaidd fod unwaith eto yn adferiad gwag i Gymru. I osgoi hyn, bydd Plaid Cymru yn gweithio gyda phob partner i ofalu y byddwn yn goresgyn gwendidau strwythurol ein heconomi, ac yn ail-godi ein cenedl.

Diolch am gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn.

Leanne Wood AC Arweinydd Plaid Cymru

Rhun ap Iorwerth AC Llefarydd Plaid Cymru ar yr Economi 2

Tabl Cynnwys Y sefyllfa bresennol

4

Amdanoch chi

7

Busnes a llywodraeth

9

Busnes a chyllid

12

Busnes a chyllid Ewropeaidd

11

Busnes a seilwaith

17

Busnes ac allforion

21

Busnes ac ardrethi

23

Busnes a sgiliau

25

Busnes a chaffael

27

Busnes a threthi

29

Busnes a mewnfuddsoddiant

30

Sut i ymateb Anfonwch bob ymateb i’r ymgynghoriad at heleddbrooks-jones@plaidcymru.org 17:00 ar ddydd Gwener 18 Gorffennaf yw dyddiad cau’r ymgynghori.

Plaid Cymru – the Party of Wales www.plaidcymru.org

3

Y sefyllfa bresennol A rhagdybio y bydd twf blynyddol y DG yn dychwelyd i’r gyfradd tymor-hir o 2% yn y ddegawd sydd i ddod, a bod Cymru yn parhau i fod y tu ôl i’r DG o 0.5% ar gyfartaledd, yna ar y rhagamcanion presennol, erbyn 2016 bydd y GVA y pen yn 70.3% o ffigwr y DG, ac erbyn 2036 prin y bydd dros 60%.

Tabl 1: Comisiwn y DG ar Gyflogaeth a Sgiliau, Cyfradd Twf Blynyddol, Gros Ychwanegu Gwerth a Chyflogaeth (%)1

Lloegr Cymru Yr Alban Gogledd Iwerddon Y Deyrnas Gyfunol

2000-2010 1.5 0.9 1.5 1.4 1.5

GVA 2010-2020 2.7 2.2 2.2 2.5 2.7

Cyflogaeth 2000-2010 2010-2020 0.4 0.5 0.7 0.5 0.4 0.2 1.0 0.5 0.4 0.5

Mae’r data yn Nhabl 1, a gymerwyd o adroddiad Comisiwn y DG ar Gyflogaeth a Sgiliau, yn darlunio pwynt y bu Plaid Cymru yn wneud ers tro byd - fod Cymru wedi gwneud yn weddol dda o ran creu swyddi, ond yn wael o ran GVA, sy’n golygu bod y swyddi yr ydym yn eu creu yn swyddi o werth isel gyda chyflogau gwael. Rhaid i drin y broblem hon a dwyn gwell swyddi, yn hytrach na dim ond mwy o swyddi, i Gymru fod yn ganolog i’n hymdrechion i gau’r bwlch rhyngom a gweddill y DG. Mae Plaid Cymru eisoes wedi amlygu pwysigrwydd ein sylfaen allforio fel catalydd i dwf economaidd. Bu canol i ddiwedd y nawdegau yn gychwyn cyfnod gweddol faith o ddirywiad ym mherfformiad economaidd Cymru a dirywiad cyfatebol yn allforion net Cymru.

Rhwng 1996 a 1999 cwympodd allforion net Cymru (y tu allan i’r DG) o £1.6 biliwn, oedd yn cyfateb i 6% o GDP Cymru - yr un swm a chwymp GDP Cymru mewn perthynas â gweddill y DG yn ystod hanner olaf y nawdegau.

Mae’r difrod i’r sector busnes yn ystod y cyfnod hwn yn dal yn berthnasol heddiw. Yn ystod yr un cyfnod o ganol i ddiwedd y nawdegau, cafwyd gostyngiad llym yn elw busnesau Cymru. Yr oedd gan y Gwarged Gweithredu Crynswth - sydd yn cynnwys incwm nad yw’n deillio o gyflogau - gyfran uwch yn GVA Cymru na’r DG gyfan ar gychwyn y nawdegau, ond dymchwelodd yng nghanol y ddegawd, ac y mae yn awr 5% yn is nac ar gyfer y DG.

1

UKCES, 2012. Working Futures: Report for Wales. Ar gael yma: http://www.ukces.org.uk/assets/ukces/docs/publications/working-futures-wales-final-report.pdf.

P.5

4

Siart 1: Gwarged Gweithredu Crynswth busnesau Cymru a’r DG fel % o GVA 44%

Gwarged Gweithredol Gros

42%

40%

38%

Cymru

DG 36%

34%

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

32%

Tra bod datblygu economaidd wedi ei ddatganoli mewn enw, mae llawer o sbardunau polisi economaidd ystyrlon fyddai ar gael i lywodraeth genedlaethol annibynnolpolisi cyfradd gyfnewid, hybu ariannol neu arianyddol ac ati, allan o gyrraedd Llywodraeth Cymru. Mae angen peth creadigrwydd felly i ddatblygu polisi ar lefel Llywodraeth Cymru.

Ers y dirywiad mewn allforion Cymreig yng nghanol y nawdegau, mae’r ffigyrau wedi gwella’n sylweddol: Siart 2: Cyfanswm Allforion Cymru mewn Nwyddau.

4500

Cyfanswm Allforion Cymru mewn Nwyddau

3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Chwarter 2, 2013

Chwarter 3, 2012

Chwarter 4, 2011

Chwarter 1, 2011

Chwarter 2, 2010

Chwarter 3, 2009

Chwarter 4, 2008

Chwarter 1, 2008

Chwarter 2, 2007

Chwarter 3, 2006

Chwarter 4, 2005

Chwarter 1, 2005

Chwarter 2, 2004

Chwarter 3, 2003

Chwarter 4, 2002

Chwarter 1, 2002

Chwarter 2, 2001

Chwarter 3, 2000

Chwarter 4, 1999

Chwarter 1, 1999

Chwarter 2, 1998

Chwarter 3, 1997

Chwarter 4, 1996

0 Chwarter 1, 1996

Gwerth (£ miliwn)

4000

5

Fodd bynnag, mae’r cwymp sydyn mewn allforion ddiwedd 2012 yn datgelu gwendid yn adferiad Cymru. Ers 1996, mae allforion Cymru wedi bod yn llai amrywiol o lawer.

Yn 1996 cofrestrodd saith sector gyfran o 5% neu fwy o gyfanswm yr allforion. Erbyn 2012 roedd hyn wedi cwympo i ddim ond pedwar, gyda dau sector, cynhyrchion petroliwm a pheirianwaith cynhyrchu pŵer, yn gyfrifol am dros hanner (51%) o gyfanswm allforion Cymru.

Mae’n amlwg fod yn rhaid i ni ehangu ac amrywio sylfaen allforion Cymru, ond rhaid i ni edrych hefyd ar fuddsoddiad o’r tu allan fel dull o gynyddu cynnyrch economaidd Cymru.

Mae denu buddsoddiad o’r tu allan nid yn unig yn rhoi hwb uniongyrchol i’r economi trwy greu swyddi a denu mwy o refeniw treth, ond hefyd, fel y dywed Partneriaeth Busnes Caerdydd ac Ysgol Fusnes Caerdydd yn eu hadroddiad ‘Gwerthu Cymru’, yn cynhyrchu sgil-gynhyrchion i’r economi lleol ac “…yn creu cynnwrf economaidd; mae hyn yn adfywio syniadau ac yn dod â chyfalaf sydd ei fawr angen i gwmnïau lleol”.2 Cafwyd cryn newid mewn buddsoddiad o’r tu allan ers datganoli. Yn 2006, cymerwyd y brand oedd yn cael ei adnabod ledled y byd, ‘ADC’ (Awdurdod Datblygu Cymru) i mewn i Lywodraeth Cymru a’i ail-frandio fel Busnes Rhyngwladol Cymru (BRhC). Comisiynodd llywodraeth Cymru’n Un a ddaeth ar ei ôl adroddiad (Adolygiad Massey)3 i asesu ei berfformiad yn denu buddsoddiad o’r tu allan, oedd yn feirniadol iawn o BRhC ac a arweiniodd at ei gau yn 2010.

Bu denu buddsoddiad o’r tu allan ers dileu ADC yn anodd i Lywodraeth Cymru. Fel gyda’r rhan fwyaf o ddangosyddion economaidd, niwlog yw’r ffigyrau am fuddsoddiad tramor uniongyrchol ar lefel is-DG, ond os ystyrir y ffigyrau o ran prosiectau buddsoddiad o’r tu allan yn eu cyfanrwydd a enillwyd, tawel eithriadol fu’r ddegawd ddiwethaf i Gymru. Ar y llaw arall, y mae’r Alban, yr oedd eu gweithgaredd ddiwedd y ‘90au yn is o lawer na gweithgaredd Cymru, bellach wedi goddiweddyd yr holl genhedloedd a rhanbarthau safonol ac mae’n arwain y DG. Mae her yn wynebu Cymru. Mae pwysigrwydd elw busnes i’r economi ehangach yn glir. Mae’r cyswllt rhwng elw a chynnyrch economaidd ehangach wedi ei brofi, a dim ond trwy ddwyn pob sector at ei gilydd mewn partneriaeth a chydweithredu ystyrlon y daw ein gwlad i’r amlwg eto fel stori o lwyddiant mewn busnes rhyngwladol.

Mae Plaid Cymru yn galw am eich barn ac am eich cyfraniad wrth i ni weithio i adeiladu rhaglen am lywodraeth fydd yn golygu y bydd Cymru yn rhyddhau ei photensial.

2

Crawley, A., Munday, M. a Delbridge, R. (2012). Selling Wales: The Role of Agencies in Attracting Inward Investment. Caerdydd: Prifysgol Caerdydd.

3 Ar gael yma: http://wales.gov.uk/topics/businessandeconomy/publications/reviewofibw/?lang=en.

6

Amdanoch chi Mae’r ymgynghoriad hwn yn ddienw, ond i roi’r sail orau o wybodaeth i’n proses o lunio polisi ac i ddeall yn llawnach yr hyn mae arweinwyr busnes yn feddwl, fe fyddai Plaid Cymru yn ddiolchgar petaech yn llenwi pob adran o’r ymgynghoriad hwn sy’n berthnasol i chi.

Pa un o’r isod sy’n eich disgrifio orau?  Perchennog busnes  Cyfarwyddwr  Arall (nodwch)

 Rheolwr  Cyfranddaliwr ………………………..

Ym mha rannau o’r wlad yr ydych yn gweithredu yn broffesiynol?           

Abertawe Blaenau Gwent Bro Morgannwg Caerdydd Caerfyrddin Caerffili Casnewydd Castell Nedd Porth Talbot Ceredigion Conwy Gwynedd

          

Merthyr Tudful Pen-y-bont Powys Rhondda Cynon Taf Sir Benfro Sir Ddinbych Sir Fynwy Sir y Fflint Torfaen Wrecsam Ynys Môn

Ers faint o flynyddoedd y buoch yn ymwneud â’r sector busnes?  Llai na blwyddyn  Llai na deng mlynedd  Llai na 30 mlynedd

 Llai na 5 mlynedd  Llai na 20 mlynedd  30 mlynedd neu fwy

Pa sector o’r economi y mae eich busnes yn rhan ohono?

Cynhyrchu Moduron Adwerthu Llety a gwasanaethau bwyd Cyllid ac yswiriant Proffesiynol; gwyddonol a thechnegol  Addysg  Celfyddydau; adloniant, hamdden a gwasanaethau eraill      

Adeiladu Cyfanwerthu Trafnidiaeth a Storio (g.g. post) Gwybodaeth a chyfathrebu Eiddo Gweinyddu busnes a gwasanaethau cefnogi  Iechyd      

A ydych yn:  Ddyn

 Menyw 7

Faint o weithwyr sydd gan eich cwmni?  1-9  100-199

 10-99  200+

Ai chi yw unig gyfarwyddwr y cwmni?  Ie

 Na

8

Busnes a Llywodraeth Daeth tystiolaeth i’r amlwg fod diffyg gwybodaeth yn aml am raglenni’r llywodraeth sydd i fod i gynnal busnesau ac nad yw’r llywodraeth yn mynd ati i ymwneud â busnes.

Ydych chi wedi ceisio cyngor neu gefnogaeth busnes gan Lywodraeth Cymru?  Do

 Naddo

Oeddech chi’n fodlon efo’r gefnogaeth gawsoch chi?  Oeddwn

 Na

 D/G

Beth fuasech chi’n wneud yn well am eich profiad?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Ydych chi wedi ceisio cyngor neu gefnogaeth busnes gan lywodraeth y DG?  Do

 Naddo

Oeddech chi’n fodlon efo’r gefnogaeth gawsoch chi?  Oeddwn

 Na

 D/G

Beth fuasech chi’n wneud yn well am eich profiad?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 9

A yw Llywodraeth y DG wedi mynd ati i gysylltu â chi gyda chynigion am gefnogaeth busnes?  Ydyw

 Na

A yw Llywodraeth Cymru wedi mynd ati i gysylltu â chi gyda chynigion am gefnogaeth busnes?  Ydyw

 Na

Fyddai cyswllt o’r fath o werth i chi?  Byddai

 Na

Fuoch chi’n ymwneud â llywodraeth leol o ran eich busnes a’i ragolygon?  Do

 Na

Oes gennych chi sylwadau am eich profiadau o ddelio â llywodraeth leol?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

10

Busnes a chyllid Dengys arolwg Voice of Business Ffederasiwn y Busnesau Bach fod 42% o aelodau’r FSB yn dweud fod llif arian yn rhwystr i dwf – yr ail rwystr mwyaf wedi ‘yr economi’ yn gyffredinol.4 Dangosodd yr un arolwg fod hanner y sawl a fenthycodd arian dros y 12 mis diwethaf wedi gwneud hynny er mwyn sicrhau llif arian.

Mae llawer yn dweud, fodd bynnag, fod bwlch cyllido o £500 miliwn yng Nghymru rhwng y galw am BBaCh a’r hyn a gyflenwir gan y sector bancio.5 Ydych chi wedi ceisio cyllid gan fanc yn ddiweddar?  Do

 Na

Oedd eich cais yn llwyddiannus?  Oedd

 Na

 D/G

Oes gennych chi sylwadau am eich profiad o ddelio â banciau?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Ydych chi wedi clywed am Cyllid Cymru?  Do

 Na

Aethoch chi at Cyllid Cymru am gyngor neu gefnogaeth?  Do

4 5

 Na

FSB, (2014). Voice of Small Business. T.33 Jones-Evans, D. (2013). Access to finance review: Stage 2 report. Caerdydd: Llywodraeth Cymru

11

Beth oedd eich profiadau o ddelio 창 Cyllid Cymru?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

A oes unrhyw fecanweithiau ariannol fel grantiau cyhoeddus a gawsoch neu y gwnaethoch gais amdanynt? Rhannwch unrhyw brofiadau gawsoch yn hyn o beth:

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Mae Plaid Cymru wedi cynnig sefydlu banc datblygu busnes mewn dwylo cyhoeddus, nid-am-ddifidend, hyd-braich i Gymru.

Byddai Banc Cymru yn cynnig cyllid i fusnesau ar gyfraddau cystadleuol ac ar yr un pryd yn bod yn siop un stop i gefnogi busnesau trwy ddwyn ynghyd wahanol ffrydiau cymorth Llywodraeth Cymru i un corff hawdd ei gyrraedd.

12

A ydych yn cytuno fod Banc Cymru fel sy’n cael ei gynnig gan Blaid Cymru yn syniad da?  Ydw

 Na

Ydych chi’n meddwl y gallai eich busnes elw o gynnig Plaid Cymru am Fanc Cymru?  Ydw

 Na

Pa wasanaethau hoffech chi eu gweld fel rhan o‘r cynnig am Fanc Cymru?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 13

Busnes a chyllid Ewropeaidd Ers 2000, mae Cymru wedi bod yn gymwys am arian cydgyfeiriant a strwythurol Ewropeaidd oherwydd perfformiad economaidd gwael rhai o’n rhanbarthau. Bwriad yr arian yw rhoi cymorth i’r rhanbarthau hyn gau’r bwlch economaidd â chyfartaledd yr UE. O ganlyniad, derbyniodd Cymru dros £3.4 biliwn mewn cyllid Ewropeaidd, sydd, ynghyd â chyllid cyfatebol o amrywiaeth o ffynonellau, wedi cynhyrchu dros £11 biliwn o gyfanswm buddsoddiad mewn prosiectau yng Nghymru.

Fodd bynnag, dengys y data GDP ar gyfer Cymru fod y rhanbarth o Gymru sydd yn perfformio waethaf, Gorllewin Cymru a’r Cymoedd, mewn gwirionedd wedi colli tir, o 65% i 64% o gyfartaledd yr UE, tra bo Cymru gyfan wedi cwympo hefyd o 75% i 74%.

Yn 2014 mae rownd gyllido newydd yn ymddangos, lle bydd Cymru yn derbyn dros £2 biliwn o arian ychwanegol hyd at 2020.

A yw eich busnes yn elwa o fasnachu â’r Undeb Ewropeaidd?  Ydyw

 Nac ydyw

A yw eich busnes wedi elwa yn uniongyrchol o neilltuo arian cydgyfeiriant a strwythurol Ewropeaidd?  Ydyw

 Nac ydyw

A yw eich busnes wedi elwa yn anuniongyrchol o neilltuo arian cydgyfeiriant a strwythurol Ewropeaidd? (Er enghraifft, trwy welliannau ffyrdd yn eich ardal).  Ydyw

 Nac ydyw

Ydych chi’n meddwl fod Llywodraeth Cymru yn gwario arian Ewropeaidd yn ddoeth?  Ydwyf

 Na

Beth ellir ei wneud i wella’r ffordd mae arian Ewropeaidd yn cael ei rannu?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 14

Mae Plaid Cymru wedi cynnig sefydlu corff dan arweiniad y sector preifat i weithio ar hyd braich o’r llywodraeth ond ochr yn ochr â Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru i roi canllawiau am sut y dylid gwario cyllid Ewropeaidd.

Ar hyn o bryd, adweithio y mae Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru i geisiadau am gyllid; gallai’r corff dan arweiniad y sector preifat fynd ati yn rhagweithiol, gan chwilio am gyfleoedd buddsoddi posib a bod yn gatalydd i ymwneud rhwng y swyddfa gyllid a darpar-bartneriaid.

Ydych chi’n meddwl y gallai’r sector preifat gynnig cyfraniad gwerthfawr i’r broses o neilltuo arian Ewropeaidd?  Ydwyf

 Na

A ydych yn cytuno fod rhoi llais i’r sector preifat yn y penderfyniadau ynghylch dyrannu cyllid Ewropeaidd yn syniad da?  Ydwyf

 Na

Ydych chi’n meddwl fod mabwysiadu agwedd ragweithiol at ddyrannu cyllid yn beth da?  Ydwyf

 Na

Sut, yn eich barn chi, y gallai busnes ymwneud yn fwy uniongyrchol â gwaith y llywodraeth o dyfu’r economi yn fwy cyffredinol?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 15

Pa fath o brosiectau ddylai dderbyn arian strwythurol Ewropeaidd?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Ydych chi’n meddwl y dylai’r corff newydd dan arweiniad y sector preifat gynnwys cynrychiolwyr o’r prifysgolion?  Ydw

 Na

Pa sectorau eraill ddylai gael eu cynrychioli ar y corff newydd?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

16

Busnes a seilwaith Mae seilwaith mewnol Cymru yn ffurfio system nerfol ganolog ein cenedl. Mae rhwydweithiau o ffyrdd, rheilffyrdd a cheblau digidol yn cysylltu pobl â gweithgaredd economaidd ac yn gwneud llif cyfalaf a masnachu mewn nwyddau a gwasanaethau yn bosib. Mae cyrraedd seilwaith da yn annog entrepreneuriaeth, buddsoddi a gweithgaredd economaidd yn gyffredinol.

Astudiodd adroddiad gan Martin Boddy i’r Panel Ymgynghorol Ymchwil Economaidd yn Llywodraeth Cymru yn 2006 achosion sylfaenol y bwlch o 40% yn 2003 rhwng GVA fesul gweithiwr yn Llundain ac and yng Nghymru. Un o’r ffactorau mwyaf a nodwyd gan Boddy oedd natur ymylol.6 A yw eich busnes yn dibynnu ar seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru?  Ydyw

 Na

A yw eich busnes yn dibynnu ar gysylltiadau trafnidiaeth â rhannau eraill y DG?  Ydyw

 Na

A yw seilwaith trafnidiaeth gwael yn effeithio ar eich busnes?  Ydyw

 Na

Beth yw eich profiad o seilwaith trafnidiaeth yn eich ardal?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Os caiff Llywodraeth Cymru bwerau i fenthyca, mae Plaid Cymru wedi galw am ddefnyddio benthyca i dalu am rwydwaith metro cludiant cyhoeddus integredig yn Ne-Ddwyrain Cymru a’r Cymoedd.

6

Boddy, M. (2006). ‘Understanding productivity variations between Wales and the rest of the UK.’ Report to the Economic Research Advisory Panel, Welsh Assembly Government. Bryste: Prifysgol Gorllewin Lloegr

17

Amcangyfrifir y bydd y cynigion am metro tua £1 biliwn – yn fras yr un swm â’r cynigion i adeiladu M4 newydd i’r de o Gasnewydd.

A ydych yn cytuno y byddai buddsoddi mewn system metro yn gwella cynhyrchedd Cymru yn y tymor hir?  Ydwyf

 Na

O ystyried mai traffig cymydu lleol sy’n cyfrannu at lawer o’r tagfeydd ar yr M4, a ydych yn cytuno y byddai buddsoddi mewn system metro, gan fynd â chymudwyr oddi ar y draffordd, yn ffordd well o wario adnoddau gwerthfawr nac M4 newydd?  Ydwyf

 Na

Yn eich barn chi, pa welliannau i seilwaith y ffyrdd sydd eu hangen yn eich ardal?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

A yw eich busnes yn defnyddio meysydd awyr?  Ydyw

 Na

Os felly, a ydych yn defnyddio Maes Awyr Caerdydd?  Ydwyf

 Na

 D/G

Os nad ydych, pam?  Rhy bell i ffwrdd  Anodd ei gyrraedd

 Rhy ddrud  Arall

 Dim digon deithiau …………………………

Mae Plaid Cymru wedi galw am y pŵer i osod Treth Teithwyr Awyr i gael ei ddatganoli i Gymru, fel sydd wedi digwydd yng Ngogledd Iwerddon. Byddai datganoli TTA yn galluogi Llywodraeth Cymru i amrywio’r dreth a delir gan deithwyr sy’n defnyddio Maes Awyr Caerdydd a meysydd awyr eraill, fyddai’n dylanwadu ar gost teithiau awyr a gwneud y cyfleusterau yn ddeniadol i gwmnïau hedfan.

18

A ydych yn cytuno y dylai Llywodraeth Cymru gael y pŵer i amrywio’r Dreth Teithwyr Awyr?  Ydwyf

 Na

Mae Plaid Cymru wedi galw am i bob rhan o Gymru elwa o drydaneiddio’r rheilffyrdd, gan gynnwys Prif Reilffordd Gogledd Cymru a fydd yn lleihau amseroedd teithiau o ben draw gogledd-orllewin Cymru i ogledd-orllewin Lloegr, a lein y Gororau fyddai’n lleihau amseroedd siwrneiau rhwng de a gogledd Cymru.

Fyddai eich busnes yn elwa o drydaneiddio Prif Reilffordd Gogledd Cymru?  Byddai

 Na

A ydych yn cytuno y dylid trydaneiddio Prif Reilffordd Gogledd Cymru?  Ydwyf

 Na

Fyddai eich busnes yn elwa o drydaneiddio lein y Gororau?  Byddai

 Na

A ydych yn cytuno y dylid trydaneiddio lein y Gororau?  Ydwyf

 Na

Pa welliannau eraill i seilwaith y rheilffordd sydd eu hangen yn eich ardal?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch Is your busnes dependent on having a connection to the internet?

A yw eich busnes yn dibynnu ar gael cysylltiad i’r rhyngrwyd?  Ydyw

 Na

Oes gennych chi gysylltiad band llydan?  Oes

 Na 19

Oes gennych gysylltiad ‘uwch-gyflym’? (h.y., ffibr optig)  Oes

 Na

 Ddim yn gwybod

Os nad oes, pam?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

20

Busnes ac allforion Mae Cymru yn dal i fod yn gryf mewn allforio nwyddau. Mae gwerth y nwyddau a allforir gennym yn fwy o lawer na gwerth ein mewnforion, tra bod y DG gyfan yn rhedeg diffyg masnach nwyddau sydd dros £100 biliwn.

Fodd bynnag, bydd amrywio ein sylfaen allforio yn rhoi gwytnwch i’n heconomi ac yn sicrhau y byddwn yn gryfach i wrthsefyll anffawd yn y dyfodol.

A yw eich cwmni yn allforio nwyddau neu wasanaethau y tu allan i Gymru?  Ydyw

 Na

A yw eich cwmni yn allforio nwyddau neu wasanaethau y tu allan i’r DG?  Ydyw

 Na

A yw eich cwmni yn allforio nwyddau neu wasanaethau y tu allan i’r UE?  Ydyw

 Na

Hoffech chi allforio mwy?  Hoffwn

 Na

Ydych chi wedi ceisio cymorth ariannol neu heb fod yn ariannol i ehangu eich busnes dramor?  Ydwyf

 Na

Os felly, gan bwy a beth oedd eich profiad?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Tra bod Cymru yn cael ei chynrychioli dramor mewn enw gan Fasnach a Buddsoddi’r DG (UKTI), o’r 600 staff yn y DG, mae 498 yn Llundain, 48 yn Glasgow a 54 yn naw o ranbarthau Lloegr. Does dim cynrychiolaeth yng Nghymru.

21

Mae Plaid Cymru wedi cynnig sefydlu corff newydd i fod yn rhan o’n cynnig Banc Cymru, i fynd ati i weithio dramor er mwyn annog cysylltiadau masnach cryfach rhwng Cymru a’r gymuned ryngwladol.

Byddai’r Fenter Fasnach Dramor yn gweithio ar hyd braich o’r llywodraeth, ond buasent yn atebol i Weinidogion Cymru. Gallai helpu’r busnesau hynny sydd eisoes am ehangu, a hefyd yn mynd ati i geisio cyfleoedd dramor a’u cysylltu ag arbenigedd Cymreig, gan annog busnesau nad ydynt ar hyn o bryd yn ystyried allforio i wneud hynny. Gallai’r corff ddefnyddio llysgenadaethau’r DG ar hyd a lled y byd a chael staff unswydd yn gweithio mewn gwahanol wledydd, gyda’r dasg o ffurfio cysylltiadau masnach gyda Chymru.

Yn ychwanegol at ddarparu gwasanaethau busnes rhyngwladol fel cyllid allforio ac ymchwil farchnad, gallai’r FFD adeiladu cysylltiadau yn y gadwyn gyflenwi ryngwladol i fusnesau Cymru. Gallai ddarparu cyllid i wledydd eraill sydd am fuddsoddi mewn seilwaith cyfalaf er enghraifft, yn gyfnewid am gytundeb i ddefnyddio arbenigedd Cymreig neu adnoddau Cymreig i gwblhau’r gwaith.

Ar sail llwyddiant y Banc Buddsoddi Nordig, byddai’r gwasanaeth nid yn unig yn cynhyrchu incwm i’r pwrs cyhoeddus Cymreig trwy daliadau llog, ond byddai’n gatalydd hefyd i fasnachu rhyngwladol rhwng cwmnïau Cymreig a’r gymuned ryngwladol, gan adeiladu cadwyni cyflenwi rhyngwladol a datblygu enw da Cymru ledled y byd.

A ydych yn cytuno y byddai sefydlu corff Masnachu Tramor yn syniad da?  Ydwyf

 Na

A fyddai cael adran allforio unswydd wedi ei noddi gan o Lywodraeth Cymru yn eich annog i ymchwilio i farchnadoedd newydd?  Byddai

 Na

Pa gefnogaeth sydd arnoch ei angen i gyrraedd marchnadoedd dramor?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

22

Busnes ac ardrethi Mae ardrethi annomestig, a adwaenir yn fwy cyffredin fel trethi busnes, yn cael eu talu gan fusnesau fel treth am feddiannu eiddo annomestig.

Ar hyn o bryd, mae pob busnes sydd mewn eiddo annomestig yn cael Gwerth Ardrethol, sy’n cael ei osod gan y swyddfa brisio. Yn 2008 y cafwyd yr ail-brisio diwethaf, a daeth i rym yn 2010.

Mae gwerthoedd ardrethol wedyn yn cael eu lluosi â lluosydd, a osodir gan lywodraeth y DG. Mae’r lluosyddion yn cael eu gosod fel a ganlyn: Cymru Yr Alban

Lluosydd 2014/15 Oll: 47.3% Bach: 47.1% Mawr (GA >£35k): 48.9% Enfawr*: 60.1% Bach: 47.1%

Lloegr Safonol (GA >£18k): 48.2% *Busnesau gyda gwerth ardrethol o £300,000 neu fwy ac sy’n gwerthu tybaco ac alcohol

Mae busnesau bach yng Nghymru felly dan anfantais trwy gael lluosydd sydd 0.2% yn uwch na’r hyn sy’n cyfateb yn yr Alban a Lloegr.

Disgwylir i ardrethi busnes gael eu datganoli’n llawn i’r Cynulliad cenedlaethol, ac y mae Plaid Cymru wedi cynnig defnyddio’r pwerau newydd i ddiwygio system y lluosydd i helpu busnesau bach.

Mae Plaid Cymru wedi cynnig cyflwyno ail luosydd yng Nghymru i bob busnes gyda gwerth ardrethol o fwy na £35,000, wedi’i osod ar 48.0%, fyddai 0.9 pwynt canran yn is na’r hyn sy’n cyfateb yn yr Alban a 0.2 bwynt canran yn is na’r hyn yw yn Lloegr.

Gan ddefnyddio’r refeniw ychwanegol a gynhyrchwyd gan yr ail luosydd, mae Plaid Cymru wedi cynnig torri’r lluosydd is i 46.6% - 0.5 pwynt canran yn is na’r lluosyddion cyfatebol yn yr Alban a Lloegr, a byddai’n gymwys i bob busnes gyda gwerth ardrethol o £35,000 neu lai.

Byddai cyflwyno ail luosydd yn mwy na thalu am gost torri’r lluosydd is a byddai mewn gwirionedd yn cynhyrchu’r hyn a amcangyfrifir fel £9.1 miliwn.

A ydych yn cytuno fod cyflwyno ail luosydd i fusnesau mawr yn syniad da?  Ydwyf

 Na

Cynnig Plaid Cymru yw gosod y trothwy rhwng y lluosydd mawr a bach ar y lefel Albanaidd o £35,000, yn hytrach na’r lefel Seisnig o £18,000 er mwyn sicrhau na fydd yr un busnes ar ei golled yng Nghymru. Byddai defnyddio’r lefel Seisnig yn codi 23

mwy o arian i’r pwrs cyhoeddus, ond byddai’n golygu y gallai busnesau mawr yn gwneud yn waeth yng Nghymru o gymharu â Lloegr.

A ydych yn cytuno y dylai trothwy’r gwerth ardrethol rhwng busnes bach a mawr gyfateb i’r trothwy Albanaidd o £35,000?  Ydwyf

 Na

Fyddai eich busnes yn elwa o’r polisi hwn?  Byddai

 Na

 Ddim yn gwybod

Mae Plaid Cymru hefyd wedi galw am estyniad i’r Cynllun Rhyddhad Ardrethi Busnesau Bychan fel y gall helpu pob busnes gyda gwerth ardrethol o £15,000 neu lai ac yn rhoi i’r busnesau hynny y mae eu gwerth ardrethol yn £10,000 neu lai ryddhad llawn o ardrethi.

Byddai’r polisi hwn yn helpu dros 83,000 o fusnesau ledled Cymru ac yn golygu na fyddai dros 70,000 o fusnesau yn talu unrhyw ardrethi o gwbl.

Byddai cost cyflwyno’r estyniad i’r Cynllun Rhyddhad Ardrethi Busnesau Bychan a diwygio’r lluosydd rhwng £29 miliwn a £37 miliwn.

A ydych yn cytuno y byddai ymestyn y Cynllun Rhyddhad Ardrethi Busnesau Bychan yn syniad da?  Ydwyf

 Na

Fyddai eich busnes yn elwa o’r estyniad arfaethedig?  Byddai

 Na

Pa ddiwygiadau pellach hoffech chi weld i’r system ardrethi busnes yng Nghymru?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 24

Busnes a sgiliau Am ba sgiliau yr ydych chi’n chwilio mewn darpar-weithwyr?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Ydych chi’n cael anhawster dod o hyd i’r gweithwyr iawn?  Ydwyf

 Na

Ydych chi erioed wedi cymryd prentis?  Do

 Na

Os do, oeddech chi’n teimlo bod hyn o werth i’ch busnes?  Oedd

 Na

 N/A

Ydych chi wedi clywed am y ‘Rhaglen Newydd-ddyfodiaid Ifanc’?  Do

 Na

Ydych chi erioed wedi cymryd prentis dan y Rhaglen Newydd-ddyfodiaid Ifanc?  Do

 Na

Os do, beth oedd eich profiad o’r rhaglen?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 25

Beth fyddai’n gwneud i chi fod yn fwy tebygol o gymryd prentis yn y dyfodol?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

Ydych chi’n meddwl fod gan bobl ifanc y sgiliau angenrheidiol i lwyddo unwaith iddynt adael yr ysgol?  Ydwyf

 Na

Os na, pa sgiliau yn eich barn chi sy’n ddiffygiol mewn pobl ifanc?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

26

Busnes a chaffael Mae sector cyhoeddus Cymru yn gwario tua £4.3 biliwn bob blwyddyn yn prynu nwyddau a gwasanaethau gan y sector preifat. Mae hyn yn amrywio o gontractau am ginio ysgol i dalu am gontractwr i wneud ffordd newydd.

Ar hyn o bryd, dim ond rhyw 52% o’r arian hwnnw sy’n cael ei wario yng Nghymru ac y mae hynny yn cynnal rhyw 98,000 o swyddi ar draws y sector preifat yng Nghymru.

Mae Gwerth Cymru – adran gaffael y llywodraeth ei hun – yn amcangyfrif, am bob cynnydd o 1% yn y gyfran o arian caffael cyhoeddus a werir yng Nghymru, y crëir 2,000 o swyddi newydd yn y sector preifat.

Mae pŵer pwrcasu’r sector cyhoeddus Cymreig felly yn erfyn arwyddocaol i dyfu economi Cymru. Mae sector cyhoeddus yr Almaen yn llwyddo i gadw rhyw 99% o’i wariant caffael yn yr Almaen, tra bod Ffrainc yn llwyddo tua 98%. Mae’r DG gyfan yn llwyddo i gadw 97% o’u gwariant o fewn ei ffiniau ei hun, ond yng Nghymru rydym yn caniatáu i 48% o’n harian ollwng dros ein ffiniau.

O ystyried yr effaith gadarnhaol y gall caffael y sector cyhoeddus gael ar fusnesau Cymru ac ar yr economi yn gyfan, a bod yr arian hwn yn cael ei wario beth bynnag, cred Plaid Cymru ei bod yn hanfodol i ni wneud pob ymdrech i wario cymaint ohono ag sydd modd yng Nghymru.

Cafwyd nifer o astudiaethau annibynnol i edrych ar arferion caffael yng Nghymru a daeth y rhan fwyaf i’r casgliad nad polisi Llywodraeth Cymru sydd ar fai am y ganran isel o wariant sy’n aros yng Nghymru, ond yn hytrach weithredu’r polisi’n wael gan y sector cyhoeddus yn gyffredinol.

A ydych chi erioed wedi bidio yn llwyddiannus am dendr sector cyhoeddus yng Nghymru?  Ydwyf

 Na

A ydych chi erioed wedi bidio yn aflwyddiannus am dendr sector cyhoeddus yng Nghymru?  Ydwyf

 Na

Os do, pa adborth gawsoch chi am eich cais aflwyddiannus?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 27

Ydych chi’n teimlo’n hyderus y gallech fidio am dendr sector cyhoeddus?  Ydwyf

 Na

Mae Plaid Cymru wedi cynnig cyflwyno deddfwriaeth i ofalu bod pob corff sector cyhoeddus yn cadw at bolisi caffael Llywodraeth Cymru. A ydych yn cytuno y bydd rhoi ymrwymiad fel hyn ar y sector cyhoeddus yn codi safonau?  Ydwyf

 Na

Mae Plaid Cymru wedi cynnig gosod targed i gadw 75% o holl wariant caffael yng Nghymru. Yn ôl Gwerth Cymru – adran gaffael y Llywodraeth Cymru – byddai gwneud hynny yn creu 46,000 o swyddi newydd yn y sector cyhoeddus.

Ydych chi’n meddwl fod 75% yn darged realistig?  Ydwyf

 Na

28

Busnes a threthi Mae’r holl drethi busnes, (heb gynnwys ardrethi annomestig) yn gyfrifoldeb Llywodraeth y DG. Mae Llywodraeth y DG yn ystyried datganoli treth gorfforaeth i Ogledd Iwerddon er mwyn helpu i greu amgylchedd fwy cystadleuol i fusnesau, hybu ymdrechion i ddenu buddsoddiad gan fusnesau.

Cred Plaid Cymru y dylai fod gan Lywodraeth Cymru y pŵer i lunio economi Cymru yn yr un ffordd ac y dylid datganoli treth gorfforaeth i Gymru.

Byddai gwneud hynny yn galluogi Llywodraeth Cymru i amrywio treth gorfforaeth yng Nghymru, a all wneud Cymru yn lle mwy deniadol i gynnal busnes, denu busnesau o fannau eraill, cynhyrchu twf economaidd a chreu gwaith.

Ydych chi’n talu treth gorfforaeth?  Ydwyf

 Na

Pwy yn eich barn chi ddylai osod cyfraddau treth gorfforaeth yng Nghymru?  Llywodraeth Cymru

 Llywodraeth y DG

Pwy yn eich barn chi ddylai fod yn gyfrifol am osod lwfansau cyfalaf yng Nghymru?  Llywodraeth Cymru

 Llywodraeth y DG

Pwy yn eich barn chi ddylai fod yn gyfrifol am osod cyfraddau Yswiriant Gwladol yng Nghymru (cyflogwr a gweithiwr)?  Llywodraeth Cymru

 Llywodraeth y DG

Pa bwerau cyllidol eraill yn eich barn chi ddylai gael eu datganoli i’r Cynulliad Cenedlaethol?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch 29

Busnes a mewnfuddsodiant Mae Buddsoddiad Tramor Uniongyrchol (BTU) wedi chwarae rhan hanfodol yn adeiladu economi Cymru. Mae denu buddsoddiad o’r tu allan nid yn unig yn hybu’r economi trwy greu swyddi ac yn denu mwy o refeniw treth, ond mae hefyd yn cynhyrchu sgil-effeithiau llesol i’r economi lleol.

Mae pwysigrwydd trwsio ein strategaeth am fewnfuddsoddiant yn glir. Seilir cyfran sylweddol o’n cyflogaeth bresennol ar lwyddiannau blaenorol yn denu buddsoddiad o’r tu allan.

Er enghraifft, symudodd Admiral i Gymru wedi grant o £1 miliwn gan Awdurdod Datblygu Cymru (ADC). Gan gychwyn yn 1993 gyda dim ond 57 o staff, mae erbyn hyn yn gwmni mwyaf Cymru yn cyflogi dros 5,000 o bobl yng Nghymru gyda throsiant blynyddol o fwy na £2 biliwn. Mewn gwirionedd, mae cyfran go helaeth o gyflogwyr mwyaf Cymru yma yn sgil hybu llwyddiannus gan ADC. Mae TATA Steel sydd yn cyflogi dros 5,000 o bobl yng Nghymru ac Airbus sydd yn cyflogi dros 6,000 yn ddau lwyddiant arall ym maes buddsoddi o’r tu allan.

Ar hyn o bryd, fodd bynnag, heb ADC na BRhC, mae Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar amrywiaeth o gyrff bychain i wneud y gwaith o hybu Cymru dramor – sefyllfa a feirniadwyd oherwydd y diffyg cyd-gysylltu.7 Mae staff wedi bod yn cwyno am negeseuon gwahanol, dryswch dros gyfrifoldebau a gwahanol negeseuon yn cael eu rhoi i ddarpar-fuddsoddwyr.8 Ond er i frand ADC gael ei ddileu yn 2006, yn ôl yr Oxford Intelligence Report (2011) sydd yn uchel ei barch, ADC o hyd oedd yr ail frand asiantaeth gorau o ran ei adnabod yn Ewrop yn 2011, bum mlynedd wedi iddo ddiflannu.9 Mae brand ADC o fudd i Lywodraeth Cymru o hyd, ond nid yw’n cael ei ddefnyddio.

Ydych chi’n meddwl y byddai sefydlu awdurdod datblygu newydd hyd-braich i Gymru, fyddai’n dwyn ynghyd waith yr holl gyrff sydd ar hyn o bryd yn hybu Cymru, i gyd-gordio a gweithredu ymgyrch newydd i ddenu buddsoddiad yn syniad da?  Ydwyf

 Na

Ydych chi’n meddwl fod budd o ddefnyddio brand ADC eto?  Ydwyf

 Na

Beth mwy ddylai Llywodraeth Cymru fod yn wneud i wella mewnfuddsoddiant?

7

Crawley, A., Munday, M. and Delbridge, R. (2012) Selling Wales: The Role of Agencies in Attracting Inward Investment. Cardiff: Cardiff University 8 Ibid.

9 Oxford Intellgience, (2011). The Medtech Report 2011: International Investment Strategies and Location Benchmarking Study.

30

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

31

Ac yn olaf …

Pa mor hyderus ydych chi y bydd eich busnes yn tyfu dros y flwyddyn i ddod?  Hyderus iawn  Hyderus

 Amheus  Amheus iawn

 Ddim yn gwybod

Pa bum prif flaenoriaeth ddylai Gweinidog Cymreig yr Economi gael heddiw? ?

Ewch ymlaen i dudalen arall os mynnwch

32