2013 TAAL

s l e k k i r P over cultuur op school Najaar 2013

Gerda havertong PAG 7

met jaap Velserboer PAG 32

PAG 18

Rayan, groep 4: ‘Als ik eenmaal ga lezen kan ik niet meer stoppen’

KLAS IN ACTIE

Marianne Dernison, leerkracht groep 8 van brede school De Zonnewijzer in Hoorn.

‘Onze groep 8 heeft een speciale band met de bibliotheek. Samen met leerlingen van twee andere scholen runt een aantal leerlingen het bibliotheekfiliaal in onze wijk Grote Waal. Ze nemen materialen in, lenen ze uit, ruimen ze op en werken de leerlingen van groep 7 in voor het volgende schooljaar. Met het opzetten van deze Brede School Bibliotheek (BSB) hebben we dit filiaal voor sluiting weten te behoeden.

Als afsluiting van het werk voor de BSB in Grote Waal, bezoeken we met de hele klas de centrale bibliotheek in het centrum van Hoorn. Als de leerlingen straks naar het voortgezet onderwijs gaan, zijn ze aangewezen op de centrale bibliotheek. Meer dan de helft van onze leerlingen is hier nog nooit geweest.’

Bibliotheekmedewerker Tanja de Jonge: ‘We willen de leerlingen op een leuke manier kennis laten maken met deze bibliotheek – het gebouw en de collectie. Veel middelbare scholieren komen hier om hun huiswerk te doen.

Mijn leerlingen runnen een bibliotheek 2

prikkels

Foto: Martijn de Vries – tekst: Marijke schäuikes

Benieuwd wat de klas van Marianne heeft gedaan? Kijk snel op p. 31.

dit is Prikkels, het magazine over cultuur op school. Voor cultuurcoördinatoren en hun collega’s. Voor cultuuraanbieders en hun netwerk. en voor beleidmakers bij gemeenten en schoolbesturen. deze Prikkels gaat over cultuur als verrijking van het taalonderwijs.

Veel leesplezier! de redactie

PAG 5

dE PAG 10

‘Ik heb thuis 21 boeken.

Bekijk wat ik en mijn klasgenoten lezen op pag. 8’ Klas in Actie

vAN CuL Tuur moZArTHoF vIErT FEEST! PAG 22

2 & 31

Prikbord: nieuws, boeken en projecten

4

Talent: Gerda Havertong

7

Klassefoto: lezen op Al-Ikhlaas

8

Dialoog: groot project met een groot effect

10

Mening: taalontwikkeling belangrijker dan culturele ontwikkeling?

13

Prikbord Taal

18

Mariet Lems: elk kind zijn eigen verhaal

19

Kunstwerk: Sport en Spel met boeken

24

Schatkamer: cultuuraanbod voor scholen

26

Netwerk: agenda, cursussen, tips

28

De werkplaats van Jaap Velserboer

32

dE LEEr LIJN

van anne Fleur pag 20

prikkels

3

prIKBord

Crowdfunding voor cultuur op school het succesvolle crowdfunding-platform Voordekunst.nl heeft sinds kort een noord-hollandse pagina. je vindt daar culturele projecten uit noord-holland die je met een financiële bijdrage kunt steunen. Maar je kunt er ook je eigen projecten aanmelden, en via Voor de kunst geld binnenhalen voor cultuur op school. de provincie noordholland en Voor de kunst-directeur roy cremers willen graag meer onderwijsprojecten op Voordekunst. daarom komt roy op 1 oktober naar alkmaar om icc’ers en andere belangstellenden wegwijs te maken in de wereld van crowdfunding. Mis het niet!

Aanmelden kan via www.pleinc.nl/crowdfunding

3 TIpS

van de scouts van Plein C Olifant en Krokodil

1

Anna’s Steen ‘Verrassende bewerking van drie verhalen van Max Velthuijs.

Fris, dynamisch, vrolijk, licht, met verassende vondsten en mooie samenhang tussen muziek en verhaal. en drie geweldige spelers/ muzikanten die hun vak verstaan. aanrader voor groep 1 en 2 en het speciaal onderwijs.‘

Monsters dragen nooit schoenen Kiki Heessels

Theatercabaret waarin een draai wordt gegeven aan bekende sprookjes. ‘het verhaal waarin twee kinderen bekende sprookjes op hun eigen manier vertalen, zal groep 3 tot en met 6 aanspreken. een fantasievolle, boeiende en bewegelijk-speelse voorstelling van een veelzijdige kleinkunstenares en een virtuoos pianist.’

Schaduwen over Inssmouth

Theatereducatie.nl Van Engelenburg Theaterproducties lanceert deze maand de vernieuwde website Theatereducatie.nl. Je vindt er het aanbod van professionele aanbieders in heel Nederland van alle disciplines en genres die onder de noemer theater vallen: teksttoneel, bewegingstheater, dans, cabaret, opera, muziektheater, mime, poppentheater en musical. Ook nieuw is de ‘zoek en boek’-optie, waarmee je direct je boeking kunt regelen.

4

prikkels

Joris Lehr Een bloedstollend horrorverhaal naar de novelle van H.P. Lovecraft ‘een goed verteld verhaal, met een sterke en onvoorspelbare plot waar je langzaam maar zeker in wordt meegezogen. na afloop van de voorstelling heb je het gevoel echt iets te hebben meegemaakt. sterke voorstelling voor groep 8.’

Meer info vind je op www.pleinc.nl/projectenbank

Cultuur om de hoek het project cultuur om de hoek ondersteunt elk schooljaar tien scholen in noordholland met een financiële bijdrage die daarmee samen kunnen samenwerken met lokale (amateur) cultuurmakers. amateur cultuurmakers zijn vaak een waardevolle aanvulling op de cultuurlessen in het basisonderwijs. Ze brengen leerlingen in aanraking met allerlei vormen van cultuur, inspireren ze met hun werk en laten zien dat cultuur heel dichtbij is. ook cultuurmakers steken iets op van deze lessen. Ze vergroten hun bekendheid en ontwikkelen aanbod dat ze ook op andere scholen kunnen toepassen.

Aanvragen kan twee keer per jaar: voor 15 oktober en voor 15 februari. Kijk voor inspiratie en voorwaarden op het weblog www.cultuuromdehoek.blogspot.nl.

Cultuur om de hoek is onderdeel van het programma Cultuureducatie met Kwaliteit in Noord-Holland.

pro JEC TEN Bouwplaats

kunst, creativiteit en ontdekkend leren – de nicolaas Beetsschool in alkmaar onderzocht vorig schooljaar wat experimenteren met materialen bij kinderen én leerkrachten teweeg brengt. op twee locaties werden ateliers ingericht, en drie kunstenaars begeleidden het proces van bouwen, kijken, tekenen en vertellen. het resultaat kun je bekijken in een bijzondere tentoonstelling van 27 september tot 30 oktober in de expositieruimte van de kunstuitleen aan de Bergerweg 1 in alkmaar. kijk voor een eerste indruk op www.hannekesaaltink.nl/bouwplaats

De Taal van Muziek

op de Zevenhoeven en het rinket in heemskerk start dit schooljaar ‘de taal van Muziek’. het is een van de projecten van cultuureducatie met kwaliteit. Muziek- en taaldocenten van de Muziekschool en Bibliotheek heemskerk werken vier jaar aan een praktisch toepasbaar en inspirerend activiteitenpakket voor de groepen 1 t/m 8. de focus van het project ligt op de verbinding tussen, en integratie van de disciplines taal en muziek. Meer over het project lees je op www.cmknoord-holland.nl

Taaltegels

Omdenken

ken je vast wel: het is de kunst om van een gewone situatie iets bijzonders te maken, of van stomme pech iets waar je blij van wordt. ook kinderen kunnen omdenken – heel goed zelfs! in het boekje omdenken is stom heeft Berthold Gunster met behulp van leerkrachten, ouders en grootouders talloze wijze uitspraken verzameld. in het laatste hoofdstuk laat hij zien hoe je omdenken in de klas kunt gebruiken. www.omdenken.nl

de leerlingen van de corantijn in amsterdam hebben met hieke van til van stichting taalvorming verteld, getekend en geschreven over hun eigen ervaringen met samenwerken en samen spelen. elspeth Pikaar maakte er samen met de kinderen keramieken ‘taaltegels’ van: stroken langwerpige tegels met teksten en gewelfde tegeltjes met tekeningen, die nu de trapportalen van de school sieren. www.taalvorming.nl

prikkels

5

prIKBord

Twee Zilveren Krekels voor de Toneelmakerij

KINdEr BoEKEN wEEK TIpS

Drie tips om meer uit de Kinderboekenweek te halen

dit najaar worden de Gouden krekels uitgereikt, de prijzen voor de meest indrukwekkende jeugdproductie en podiumprestatie op het gebied van jeugdtheater. inmiddels zijn de winnaars van de Zilveren krekels, die ook genomineerd zijn voor de Gouden krekels, bekend. de voorstelling Mehmet de Veroveraar van de toneelmakerij ontvangt maar liefst twee Zilveren krekels.

Tijdens het Nederlands Theater Festival, 5 t/m 15 september, word bekend wie de Gouden Krekels wint. Lees er alles over op www.vscd.nl

ZIE JE OP FACEBOOK!

op Maaike, Sietske en Hanna delen jes lmp fi en ’s foto ws, nieu k faceboo over cultuur op school.

Kom ook eens kijken! www.facebook.com/pleinc

Nieuwe lichting bik De Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten heeft weer een nieuwe lichting bik’ers afgeleverd: beroepskunstenaars die na een intensieve training onderwijsprojecten kunnen opzetten.

Je vindt de nieuwe bik’ers op Alicemoves.nl en natuurlijk in de projectenbank van Plein C! 6

prikkels

1

Klaar voor de Start

het lesboek klaar voor de start! en de bijbehorende cd staan vol inspirerende ideeën en liedjes over sport en spel. Zo heb je alles bij de hand om van de kinderboekenweek een succes te maken. Het lesboek met cd

kost €39. www.kunstgebouw.nl/kinderboekenweek

Kinderboekenweek-workshops Verschillende kunstencentra organiseren in september workshopmiddagen, waarbij kunstdocenten lesideeën voor de kinderboekenweek presenteren. je gaat naar huis met een schat aan originele lesideeën, tips en inspiratie voor een geslaagde week. Kijk voor data en plaatsen in de agendarubriek achterin dit nummer.

3

2

Kinderboekenmarkt 2013

de kinderboekenmarkt geldt al jaren als dé afsluiting van de kinderboekenweek en ook dit jaar wordt het haagse stadhuis weer omgetoverd tot een wereld vol boeken. er zijn verschillende paviljoens, workshops en een voorleespodium.

Zondag 13 oktober, Den Haag. www.kinderboekenmarkt.nl

Gerda Havertong trekt als ambassadeur van het Jaar van het Voorlezen het land door om voor te lezen. Uit onderzoek blijkt dat 51 procent van de Nederlanders voorleest. Gerda, bekend van 26 jaar voorlezen in Sesamstraat, wil graag dat dat 60 procent wordt.

TA LE NT

‘In 1968 werd ik niet toegelaten tot de studie logopedie, omdat mijn w, s, g en mijn e niet goed zouden zijn. Lang geleden, maar toch... het doet me goed dat ik nu voorleesdiva word genoemd.’

‘Als kleuterjuf had ik al plezier in voorlezen; iedere vrijdagmiddag trok ik er twintig minuten voor uit. Het stimuleert taalontwikkeling en draagt bij aan de concentratie, blijkt uit onderzoek. Wat niet wil zeggen dat voorlezen de enige manier is om taal en verhalen over te dragen. Bij mij thuis was geen geld voor boeken, dus er werd niet voorgelezen. Maar er werden verhalen verteld, door mijn ouders en mijn oma. Het vertellen werd me met de paplepel ingegoten.’

‘Voorlezen op scholen komt in het gedrang door de vele eisen die aan onderwijzers worden gesteld. Terwijl ze er eigenlijk regelmaat in moeten opbouwen. Mijn beste tips? Bereid het voor, zo vergroot je het vertrouwen in jezelf en je publiek. Spreek niet monotoon en niet te lang. Let op kleur in je stem en check steeds of je begrepen wordt.’

tekst: hille takken Foto: Martijn de Vries

www.jaarvanhetvoorlezen.nl

het vertellen werd me met de paplepel ingegoten

prikkels

7

KLAS SEFo To

Issrae – groep 5 Ik heb Samoerai op Ninjajacht gekozen van Geronimo Stilton, omdat daar dingen in gebeuren die je niet verwacht.

Dat vind ik leuk. Thuis heb ik een eigen boekenkast – ik lees eigenlijk iedere dag wel een halfuurtje.

Khalil - groep 4 Mijn lievelingsboek is Prinses Piraat. Ik hou van spannende verhalen, over de politie bijvoorbeeld. Ik heb een leeslampje naast mijn bed en ga altijd lezen voordat ik ga slapen. Het boek op de foto is Mees doet gek. Hij gaat op de tafel staan en dat mag niet van juf. Ik zou ook wel zelf een boek willen schrijven over een boot die gaat botsen met een andere boot en dat ie dan gaat zinken.

Maisen – groep 4 Ik sta op de foto met De magische wereld van elfjes en feeën, een geweldig boek. Als je het leest, kom je in een hele mooie wereld waar ik ook wel zou willen zijn. Thuis heb ik boeken die ik heb gekregen van Disneyclub.

Aya – groep 4 Ik sta op de foto met De Bengels, over een jongetje dat zingt voor de baby in de buik van zijn moeder. Als ik een nieuw boek zoek, kijk ik naar de plaatjes. Als ik die leuk vind, dan leen ik het.

Basisschool Al-Ikhlaas in Haarlem sleepte een nominatie voor Cultuurschool 2013 in de wacht met een eigen cultuurmethode die afgestemd is op de islamitische identiteit van de school.

Lezen is belangrijk op Al-Ikhlaas, omdat veel kinderen een taalachterstand hebben. Geen enkel boek is verboden, maar de godsdienstleraar kijkt soms wel mee welke boeken minder geschikt zijn, bijvoorbeeld als er te veel geweld in voorkomt.

Juf Anita – juf groep 4/5 We lezen twee keer per dag een half uur.

Na anderhalve week maken de kinderen een boekverslag. We praten ook over het verhaal, zo weet ik meteen of ze het hebben begrepen – dan hoor en zie ik wel dat ze lezen echt leuk vinden. Mijn lievelingsboeken? Sjakie en de Chocoladefabriek, Mathilda en De hut van oom Tom. Fatimazohra – groep 4 Mijn lievelingsboek is Pinkeltje. Ik vind het heel grappig dat Pinkeltje zo klein is als een pink. Ik hou van lezen, omdat je dan moeilijke woorden kunt leren.

8

prikkels

Foto: Martijn de Vries tekst: hille takken

Omaima – groep 4 Thuis hebben we de Donald Duck.

Heel mooi vind ik ook Samoerai in de Wolken, dat ben ik helaas kwijt. Het einde is heel bijzonder – er komt iets uit het boek waar je een beetje van schrikt, en dan zie je ook diamanten vallen.

Yassine – groep 4 Ik hou erg van lezen. Van thuis had ik een boek van Cars meegenomen, maar ik houd eigenlijk niet meer van auto’s. Daarom koos ik voor de foto De Vreemde Munt, over een jongetje dat bij een spreekbeurt een onzichtbare munt laat zien.

Zeynep - ICC’er Binnenkort verhuizen we naar een nieuw gebouw. Bij de opening spelen kinderen het verhaal van Rupsje Nooitgenoeg na.

Een kunstenaar maakt met de kinderen decors.

Fatima - groep 5 Ik heb Schat van de spookpiraat gekozen– dat boek gaat over spoken, daar kan ik lekker bij griezelen. Nog leuker vind ik De Thea sisters van de zus van Geronimo Stilton. Boekentips krijg ik van de voorleesjuf of van mijn zussen of moeder.

Rayan – groep 4 Ik heb Een mooie bolle big gekozen. Het gaat over een varkentje dat te mager is. Dat hoort niet voor een varken. Thuis heb ik 21 boeken. Die lees ik in bed. Als ik eenmaal ga lezen, kan ik niet meer stoppen.

Fadoua – groep 4 Mijn lievelingsboek is Erge Ellie en Nare Nellie van Rindert Kromhout. Dat gaat over twee meisjes die een jongetje pesten. Dat boek heb ik thuis liggen, maar hier op school kon ik het zo snel niet vinden.

prikkels

9

tekst: hille takken Foto: Martijn de Vries

dIALoog

10

prikkels

De Schoolschrijver is een Amsterdams project dat sinds 2010 bestaat. Een kinderboekenschrijver komt wekelijks langs om boeken onder de aandacht te brengen en schrijfles te geven aan groep 3 tot en met 8. Op basisschool ’t Gouden Ei ging vorig schooljaar voor het eerst een Schoolschrijver aan de slag.

Cees Reuvecamp is directeur op basisschool ’t Gouden Ei. Voorheen heette deze school De Rietlanden. Het bestuur Amos besloot de school te sluiten wegens het teruglopende leerlingenaantal.

Stichting STAIJ (voor openbaar onderwijs in stadsdeel Oost/Zeeburg) nam de school over als dependance van de Flevoparkschool. Directeur Cees Reuvecamp stelde een heel nieuw team samen.

De school kreeg toen ook haar nieuwe naam.

Anneke Scholtens groeide op in Haarlem. Pas rond haar veertigste vond zij dat het tijd werd om te doen wat ze al sinds haar jeugd het allerliefste wilde: verhalen schrijven voor kinderen en jongeren. In 1999 verscheen haar eerste kinderboek De Haak en in 2000 haar eerste jeugdroman Tussenstop. Haar boeken gaan over angsten overwinnen, anders zijn, vriendschap en liefde. Sinds 2011 is ze Schoolschrijver.

Spannend zonder bloedvergieten ‘Als ik vroeg naar spannende verhalen, kwamen kinderen van ‘t Gouden Ei vaak met moord en doodslag,’ zegt Schoolschrijver Anneke Scholtens. ‘Bloed gutste uit afgehakte hoofden, er kwamen messen en pistolen in voor, veel politie ook. Ik denk dat ze ‘spannend’ associeerden met computerspelletjes en enge films. Als Schoolschrijver wilde ik met de kinderen onderzoeken hoe een saai verhaal spannend wordt, zonder bloedvergieten.’

Het project Schoolschrijver loopt nu drie jaar. In 2013 deden tien scholen mee in Amsterdam Oost en Nieuw-West. Doordat een Schoolschrijver drie maanden op een school blijft, kan hij rolmodel worden, is het idee. Hij kan kinderen vertrouwd maken met

lezen, boeken en fantaseren. Ook helpt het project om de woordenschat van scholieren te vergroten, en daarmee hun zelfvertrouwen.

Nieuwe start Op ’t Gouden Ei was dat welkom; sommige klassen hadden een tijd lang steeds weer nieuwe leerkrachten gekregen. Schooldirecteur Cees Reuvecamp: ‘Leerlingen voelden zich in de steek gelaten. Daarom wilden we allereerst zorgen voor een goede sfeer op school. Ik heb hier in 2011 een nieuwe start gemaakt.

Het gebouw is hetzelfde gebleven, maar het team is helemaal nieuw. We werken nu met de Kwaliteitsaanpak Basisonderwijs Amsterdam, een methode om de onderwijskwaliteit snel sterk te verbeteren. Daar krijgen we ook geld voor. Wij hebben dat onder meer besteed aan beter taal- en leesonderwijs, ook omdat het taalniveau van onze vele allochtone kinderen beperkt is. Zo kun je de sfeer verbeteren, en tegelijkertijd veel leren.’

‘Toen ik hoorde dat we een Schoolschrijver konden adopteren, had ik de jaarplanning al rond. Onze grootste twijfel betrof de kosten. Toen een oplossing daarvoor was gevonden, was iedereen enthousiast.

Natuurlijk kost zo’n groot project veel tijd. Ik heb het aan de leerkrachten overgelaten hoe ze dat oplosten.

De meesten snoepten tijd af van de taallessen - dat halen ze na het project weer in.’

Een hond van woorden Anneke kwam op ’t Gouden Ei negen weken lang drie uur lesgeven aan de groepen 5, 6 en 7. ‘Als Schoolschrijver kun je niet les 1 tot en met 9 plannen, je moet aansluiten op wat er uit de groep komt. Daar moet je voor openstaan. Ik ben begonnen met beeldgedichten: gedichten die een beeltenis voorstellen.

We maakten bijvoorbeeld een hond van woorden.

In het oor stond dan ‘oor’ en bij de bek ‘kwijl kwijl’.

Dat een verhaal ook spannend kan zijn zonder bloed, heb ik laten zien met een fragment uit Boy, een boek van Roald Dahl; een jongetje is de held als hij in de winkel van een vieze vrouw een rat in een snoeppot stopt. Het gaat erom dat kinderen zich kunnen inleven.’

prikkels

11

dIALoog

leerkrachten doen ook nieuwe ideeën op. Cees: ‘Anneke heeft ons team een fantastische middag bezorgd met een workshop: leerkrachten zijn zelf verhalen gaan schrijven om te ervaren hoe dat is en kregen tips voor schrijflessen aangereikt. Ze willen volgend jaar graag weer meedoen.’

Ouders betrekken Cees: ‘Het project heeft veel van leerlingen en leerkrachten gevraagd, maar het levert ook veel op. De grootste winst is dat kinderen hebben ontdekt hoe leuk het is om verhalen te schrijven. En dan hebben ze ook nog eens leren letten op zinsbouw, de opbouw van een verhaal en een plot leren bedenken.

Dat is zoveel meer dan je kunt bereiken met een lesje uit een taalboek. Het was misschien een groot project, maar het effect is ook groot. Ook op sociaal vlak brengt het ons veel; kinderen luisteren nu naar elkaars verhalen.’

‘Ieder kind wil gezien en gehoord worden. Dat stimuleert het leren enorm.’

Later schreven ze ook afscheidsgedichten, met behulp van het boek Doei Roos, ik zal je missen. Anneke: ‘Ze mochten geen rijmwoorden gebruiken, anders gaat alle energie daaraan op. Kinderen namen afscheid van van alles en nog wat: een goudvis of een voetbal die kwijt is. Dat kon grappig zijn, of juist aangrijpend.

Maar steeds waren ze trots erop. Voor de twaalf meest bevlogen kinderen heb ik een ‘talentenklas’ geformeerd. Door die naam alleen al, zag je ze groeien.’

Onderzoek laat zien dat leerlingen die een Schoolschrijver hebben gehad, actiever naar boeken zoeken en vaker zelfstandig een bibliotheek bezoeken. De

12

prikkels

Moeilijker was het om ouders te betrekken. Ook dat is een van de doelen van de Schoolschrijver.

Anneke: ‘Misschien hebben ouders de Nederlandstalige uitnodiging niet begrepen. Nu willen we het nog eens proberen, met een tentoonstelling van gemaakt werk en een boekje waarin kinderen over hun cultuur vertellen.’ Cees: ‘Misschien kunnen we ouders dan persoonlijk, bij de deur van het lokaal, aanspreken. Dat helpt, hoop ik. Want ieder kind wil gezien en gehoord worden – dat stimuleert het leren enorm.’

de schoolschrijver Het project De Schoolschrijver bestaat sinds 2010, en vooralsnog alleen in Amsterdam. Scholen betalen € 1.600, een fractie van de totale kosten. Stadsdelen en fondsen betalen mee aan de organisatie van het project en het loon van de schrijvers. Uitbreiding van De Schoolschrijver naar andere regio’s of gemeenten is afhankelijk van beschikbare financiering. www.deschoolschrijver.nl

tekst: Marijke schäuikes

mE NI Ng

Taalontwikkeling is belangrijker dan culturele ontwikkeling Volgende keer: de ipad beperkt de creativiteit van kinderen Reageer via prikkels@pleinc.nl o.v.v. ‘mening’

Fred Rosenhart Theatermaker en voorzitter van de Stichting Living History Kennemerland

Erna Winters Directeur Bibliotheek Kennemerwaard

Annemieke Cannegieter ICC op oecumenische basisschool ‘De Ichthus’ in Hoorn

Zonder cultuur ís er geen taalontwikkeling

Taal is tien keer belangrijker!

Cultuur verrijkt taalonderwijs

Cultuur- en taalontwikkeling gaan hand in hand. Taal is communicatie tussen mensen, en culturele ontwikkeling geeft daar extra toegevoegde waarde aan doordat er contact met een kunstenaar of kunstwerk bijkomt. Kinderen raken daardoor op een filosofische manier met elkaar in gesprek en dat nodigt ze uit over hun eigen ervaring te praten.

Zo heb ik in Beverwijk bij een landgoederenproject met leerlingen een toneelvoorstelling gemaakt waarbij zij met woorden in aanraking kwamen waarvan zij nog nooit gehoord hadden maar die zij daardoor nooit meer zullen vergeten. Bijvoorbeeld ‘rariteitenkabinet’. Ik heb de leerlingen zinnen laten declameren waar hun leerkrachten versteld van stonden. Op die manier komt het leren van taal tot leven, het gaat letterlijk spelenderwijs.

Zo is het bij mij ook gegaan: de geweldige verhalen die mijn geschiedenisleraar vertelde hebben mij gemaakt tot wie ik ben. Als ik een historisch figuur speel, breng ik door de verhalende vorm geschiedenis dichterbij.

Ik vind taalvaardigheid wel tien keer belangrijker dan welke culturele vaardigheid dan ook! Anderhalf miljoen mensen in Nederland zijn laaggeletterd. Er zijn nog steeds veel kinderen die met een taalachterstand naar school komen.

Als bibliotheek zijn wij in staat hier iets aan te doen. In Heerhugowaard hebben we een combinatiefunctionaris die twee uur per week op vier scholen komt. De leerkracht wijst de leerlingen aan die moeite hebben met lezen. De combinatiefunctionaris zoekt naar de interesses van deze leerlingen om passende boeken aan te bieden en zo het lezen te stimuleren.

Ze krijgen boeken mee naar huis en de ouders leren hoe ze hun kinderen kunnen ondersteunen. En het werkt! De scholen merken al na een half jaar dat de leesvaardigheid van deze kinderen groeit.

Taal staat aan de basis van het functioneren in de maatschappij, en is ook een voorwaarde voor de culturele ontwikkeling. Daarom zeg ik: cultuur is belangrijk, maar taal gaat daaraan vooraf.

Taalontwikkeling gaat beter als je het koppelt aan cultuuronderwijs. Ik gebruik de taalmethode als aanleiding om kinderen te laten schrijven en vertellen over hun gevoelens. Ik geef les in groep 4 en kort geleden was het onderwerp poëzie.

De methode gaat in op de kenmerken van een gedicht, zoals rijm en het beginnen van iedere zin op een nieuwe regel. Ik grijp dat aan om op het onderwerp door te gaan, en de kinderen te inspireren om zelf te dichten. Ze kregen gedichten van Paul van Ostaijen te zien, en maakten daarna zelf gedichten waarin zij iets over zichzelf vertelden. Omdat er veel kinderen zijn met een verschillende culturele achtergrond, kregen ze ook daar iets van mee. Op die manier sluit ik aan bij de interesse van de leerlingen en dat maakt het onderwijs betekenisvol. Cultuur verrijkt de taalles. Maar andersom werkt het ook: om je cultureel te ontwikkelen heb je taal nodig!

prikkels

13

dE TAAL vAN CuLTuur

14

prikkels

Dit voorjaar mochten we weer de nominaties van de Cultuurschool van Noord-Holland presenteren: drie scholen die zich meer dan gemiddeld inspannen om hun leerlingen bijzondere culturele ervaringen mee te geven. De verbinding tussen cultuur en taal bleek dit jaar een rode draad te zijn.

Vibeke Roeper Hoofd cultuureducatie, Plein C

D

e Hilversumse ZML-school Mozarthof organiseerde een succesvol literatuurproject, ondanks het feit dat veel leerlingen grote moeite hebben met lezen en schrijven. Islamitische basisschool Al-Ihklaas uit Haarlem vertelde dat taal voor hun leerlingen het allerbelangrijkste vak is, en dat de creativiteit die cultuur meebrengt daar een extra dimensie aan geeft. En Jenaplanschool De Keerkring uit Schagen ziet cultuur als een essentieel onderdeel van het onderwijs omdat het leerlingen andere middelen geeft om zich uit te drukken, naast geschreven en gesproken taal.

In mijn MR-tijd op een school voor speciaal onderwijs, jaren geleden, opperde ik eens om meer structureel aandacht te besteden aan cultuur. Natuurlijk gebeurde er in de groepen al veel, maar van samenhang of beleid was nog geen sprake. Mijn pleidooi vond geen gehoor. De school bevond zich in de lastige spagaat: er was een steeds grotere concentratie van ernstige communicatiehandicaps en tegelijkertijd vroegen de ouders en de inspectie om meer aandacht voor leerresultaten. Daarbij was geen ruimte voor cultuur. We kwamen niet op de gedachte dat cultuur juist een zinvolle rol zou kunnen spelen bij de zorg- en leertaken.

Taal in de basis

Er is in een paar jaar veel veranderd. Veel scholen – ook deze – hebben inmiddels een cultuurbeleid, en verbinden de doelen van de school met de doelen van cultuuronderwijs. En op heel veel plekken wordt ook de volgende stap gezet: cultuuronderwijs dat structureel bijdraagt aan leerdoelen op andere vakgebieden, en dan met name taal. Overal waar kunstdocenten en leerkrachten samen – dus vraaggericht – een cultuurproject opzetten, verschuift de focus van ‘cultuur om de cultuur’ naar cultuur als hulpmiddel bij het leren. Het bekendste voorbeeld in Noord-

Het leren op de basisschool is op allerlei manieren gericht op taalvaardigheid. Taal is de basis van alle vakken, en elk vak brengt een wereld aan woorden en begrippen met zich mee die de woordenschat helpen uitbreiden. Dat ook de cultuurvakken zich prima lenen om nieuwe begrippen de klas in te brengen, ligt voor de hand. Toch is de gedachte dat cultuuronderwijs een bijdrage kan leveren aan taalontwikkeling nog vrij nieuw.

Taalvorming taalontwikkeling stimuleren met kunst, dat is wat stichting taalvorming al jarenlang doet. de stichting verbindt kunsteducatie (drama, beeldende vorming en literaire vorming) met taalvaardigheid en sociale vaardigheden. taalvorming heeft inmiddels tientallen taalprojecten opgezet, en vele leerkrachten getraind in creatieve manieren om taalverwerving te ondersteunen. www.taalvorming.nl

Kunst in Leren Niet iedereen leert op dezelfde manier. De een denkt en leert meer via beelden, de ander via taal. Een derde heeft zelfs beweging nodig om leerstof te laten beklijven. Kunst in Leren, een project van Pier K in Haarlemmermeer, zoekt naar andere manieren waarop leerstof aangeboden kan worden. Het doel van Kunst in Leren is leerkrachten te inspireren om kunst in te zetten bij de dagelijks lespraktijk. Kunstdocenten komen het vier weken lang voordoen, waarna de school het overneemt. www.pierk.nl/kunstopschool prikkels

15

Holland is het programma Kunst in Leren, dat Alexandra van der Hilst voor kunstencentrum Pier K ontwikkelde.

Kunst in Leren, gebaseerd op Van der Hilsts boek Voorbij de kaders verbindt kunstvakken aan taal, rekenen en andere leergebieden door andere manieren van leren te introduceren en aan te sluiten bij de verschillende leerstijlen van kinderen. Het was even wennen, want meestal kwamen kunstdocenten gewoon ‘hun ding doen’, maar inmiddels hebben pilotscholen in de gemeente Haarlemmermeer ruime ervaring met de kunstdocenten van Pier K die voorafgaand aan een cultuurproject komen afstemmen welke leerdoelen er met het project behaald moeten worden. De komende jaren wordt Kunst in Leren, als onderdeel van het programma Cultuureducatie met Kwaliteit, ook op andere plekken in de provincie geïntroduceerd.

Een andere nieuwe methode - althans in ons land, want in de Verenigde Staten wordt er al jaren mee gewerkt - is VTS: Visual Thinking Strategies. Het is een aanpak waarbij beeldende kunst centraal staat. Een gespreksleider – dat kan een leerkracht zijn, of een museumdocent – begeleidt de groep bij het al pratend verkennen van een kunstwerk. Door de open startvraag ‘Wat gebeurt hier?’ worden deelnemers uitgenodigd om goed te kijken, en hun gedachten onder woorden te brengen. Ze reageren op elkaar, leren van elkaar, en komen samen tot verhalen. De gespreksleider vat telkens samen wat er gezegd wordt, en introduceert daarbij nieuwe woorden of begrippen. Leerkrachten die kennismaken met de methode zijn zonder uitzondering enthousiast over de manier waarop VTS de woordenschat uitbreidt en kinderen beter leert waarnemen.

Effect?

Dit zijn slechts twee voorbeelden van projecten die een relatie leggen tussen taal en cultuur. Er zijn er natuurlijk meer – kijk alleen al naar het werk dat Stichting Taalvorming al jaren doet.

En als je zoekt op websites als Alicemoves.nl en de projectenbank van Plein C, zie je dat heel veel cultuuraanbieders met hun projecten aansluiten bij taal als schoolvak. De vraag dringt zich op of het werkt; of er een direct verband is tussen het inzetten van drama, dans, beeldende vorming of muziek en de ontwikkeling van de woordenschat, de luisterhouding of de uitdrukkingsvaardigheid.

Het onlangs verschenen onderzoek Art for Art’s sake? The impact of arts education is wat dat betreft enigszins ontnuchterend. Volgens de auteurs, die tientallen onderzoeken op dit gebied hebben uitgeplozen, claimen veel cultuuraanbieders een positief effect op het leren van kinderen, maar is er geen wetenschappelijk onderzoek dat bevestigt dat kunsteducatie in het algemeen leidt tot bijvoorbeeld betere reken- of leesprestaties, of tot zogenaamde transfer-effecten waarbij culturele vaardigheden positieve invloed hebben op de cognitieve ontwikkeling.

Waar wél sprake is van een bewezen effect, ligt de opbrengst van cultuuronderwijs dicht bij de ‘input’. Kinderen die – bijvoorbeeld met VTS – vaak naar beeldende kunst hebben gekeken, zijn beter in het analyseren van en praten over kunst. Kinderen die veel aan theater doen, hebben een betere uitdrukkingsvaardigheid, en goed muziekonderwijs helpt kinderen bij het onderscheiden van klanken, wat essentieel is voor de taalontwikkeling.

Voor andere kunstdisciplines is een bijdrage aan taalontwikkeling niet bewezen, maar de onderzoekers geven onmiddellijk toe

Kunstpraat Kunstpraat is de eerste echte taalles van museum Boijmans van Beuningen. Het Rotterdamse onderwijsbeleid Beter presteren was aanleiding om het project te ontwikkelen. Het beleid is gericht op een hoger niveau in taal en rekenen. Leerlingen uit groep 3 en 4 krijgen een rondleiding langs vier kunstwerken en doen opdrachten waarmee zij zich nieuwe woorden eigen maken. Kunstenaar Wolf Brinkman voerde een pilot uit met leerlingen van de Imeldaschool en vertelt daarover in een filmpje op Arttube.nl.

16

prikkels

Leren zien wat je ziet De in Amerika ontwikkelde methode VTS (visual thinking strategies) wordt nu in Nederland geïntroduceerd: een groep bestudeert een kunstwerk onder leiding van een gespreksleider die telkens drie vragen stelt: ‘wat gebeurt hier?’, ‘waaraan zie je dat?’ en ‘wat zie je nog meer?’. Er is geen goed of fout antwoord, het ‘verhaal’ komt uit de deelnemers zelf. De methode ontwikkelt systematisch denken, zorgvuldig waarnemen én de woordenschat. Oorspronkelijk ontworpen als museumles, is VTS inmiddels al helemaal ingeburgerd in het Amerikaanse onderwijs. www.pleinc.nl/vts

Een taalachterstand werk je niet weg met een cultuurproject, maar cultuur kan wel bijdragen aan taalontwikkeling. dat er nog veel te weinig onderzoek is gedaan naar de effecten van cultuuronderwijs om definitieve uitspraken te doen. Duidelijk is in elk geval dat gewenste effecten alleen optreden als je daar expliciet naar streeft - het gaat niet vanzelf! Dat pleit ervoor om in methodes en projecten die cultuur en taal combineren, de doelstellingen concreet te formuleren en daarbij realistische doelen te stellen. Een taalachterstand werk je immers niet weg met een cultuurproject, maar als je je daar op richt, kan zo’n project wel bijdragen aan het uitbreiden van de woordenschat, of bijvoorbeeld het aanleren van gesprekstechnieken.

Woorden voor cultuur De onderzoekers van Art for Art’s sake? concluderen dat er weliswaar geen bewezen transfereffecten zijn van cultuur, maar dat cultuuronderwijs op zichzelf natuurlijk een belangrijke bijdrage levert aan de veelzijdige vorming en ontwikkeling van kinderen,

en daarom een structurele plaats verdient in het onderwijs. Door dicht bij de kern te blijven, sorteer je het grootste effect. En dat is wederzijds: cultuur stimuleert taal, en taal ondersteunt cultuur.

Dat blijkt ook uit de voorbeelden van de Noord-Hollandse cultuurschoolkandidaten. Alle drie totaal verschillend in hun uitwerking van cultuuronderwijs, maar alle drie vanuit een even sterke visie, en alle drie met resultaat. Je ziet het aan hun leerlingen. Nora en Mohammed van Al-Ihklaas spreken bij hun rondleiding door de school geroutineerd over aquarelleren en tamponneren. De moeilijk lerende Myrthe van Mozarthof geeft het ‘Stekkie van de fuchsia’ ten beste, want ze weet dat ze daar succes mee heeft. En Lex van De Keerkring vertelt, alsof hij het al jaren doet, over de ‘food intervention’ in de openbare ruimte van Schagen, die hij onder leiding van drie kunstenaars ontwierp.

Dit zijn kinderen van de wereld: ze hebben zich niet alleen leren uitdrukken in cultuur, maar kunnen ook woorden geven aan wat ze hebben meegemaakt. Zij spreken de taal van cultuur.

prikkels

17

prIKBord

TAAL TIpS van ICC’ers Francis Houben, ICC’er op de Wegwijzer in Alkmaar

‘je kunt cultuurlessen heel goed aangrijpen om de woordenschat te verrijken. als je het bij beeldende vorming bijvoorbeeld hebt over weven, leren de kinderen nieuwe woorden zoals weefgetouw, schering, inslag, enzovoort. Zo wordt elk nieuw cultuuronderwerp ook een beetje een taalles.’

Janneke Pluim, ICC’er op De Regenboog in Uithoorn ‘onze leescoach heeft de Boekenbende opgezet: een leesclub van acht tot twaalf kinderen. tijdens het Boekenbende-uur, tijdens de lunch, vertellen de kinderen over hun gelezen boek, vullen ze hun logboek in, en maken ze zelf filmpjes en verhalen. en ze doen boekenfitness! Via www.lezen.nl vind je een draaiboekje voor de Boekenbende.’

Sita Starkenburg, ICC’er op De Ark in Schagen ‘ik werk graag met het kletstheater. het stimuleert kinderen tot beter taalgebruik. kinderen maken samen thuis met de ouders een vertelplaat over een zelf gekozen onderwerp. op school komt de plaat in het kletstheater en vertelt het kind erover. www.kletstheater.nl.’

Hoe lees je kinderen goed voor?

Met deze tien tips lukt het zeker!

1. kies een verhaal dat past bij de ontwikkeling en de belangstelling van het kind // 2. lees het verhaal eerst zelf een keer door // 3. lees goed gearticuleerd // 4. Wissel af in de manier van voorlezen: luid en fluisterend, snel en langzaam // 5. Vermijd het gebruik van stemmetjes; dat is vermoeiend en onnatuurlijk // 6. laat het kind meedoen met het verhaal: stel vragen, bespreek een mogelijke afloop // 7. Praat na over het verhaal // 8. lees hetzelfde verhaal vaker voor // 9. kies vaste momenten om voor te lezen // 10. lees vaak voor: hoe meer je voorleest, hoe beter je erin wordt. uit: tijdschrift onze taal.

18

prikkels

TIpS van Marijke Schäuikes, adviseur cultuureducatie en voormalig coördinator jeugdbibliotheek.

er is niets mis met Geronimo stilton, maar er is in de wereld van het kinderboek nog zoveel méér te ontdekken. hebben kinderen de smaak van het lezen eenmaal te pakken, dan is het de kunst om ze te prikkelen met mooie, verrassende, droevige, rare en spannende verhalen. Waar vind je die?

1

In de bieb en de kinderboekwinkel. De medewerkers weten alles over de collectie en geven graag boekentips. Dat doen ze ook via hun website. Kijk ook eens op sites van uitgevers zoals Querido, Leopold, Lemniscaat, Gottmer en Kluitman.

2

In dé online gids voor goede boekentips: www.boekenjeugdgids. nl. De samenstellers van deze gids houden rekening met taalgebruik , originaliteit, opbouw etc. Op de site van Leesplein.nl kun je eenvoudig boeken op thema zoeken, die je vervolgens direct kunt aanvragen bij je bibliotheek.

3

Op makkelijklezenplein.nl.

Hier vind je boeken met veel illustraties, grote letters, luisterboeken en de 50 meest uitgeleende titels.

Grappig dat ook bij minder goed lezende kinderen Geronimo Stilton en Dolfje Weerwolfje bovenaan staan!

ELK KINd ZIJN EIgEN vErHAAL Veel scholen werken actief aan leesbevordering.

Klassen bezoeken regelmatig de bibliotheek, er zijn voorleeswedstrijden en tijdens de Kinderboekenweek wordt extra aandacht besteed aan het leuke van lezen. Toch zijn er maar weinig scholen die ook actief werken aan de discipline Literair.

Mariet Lems, consulent Literair en auteur van het boek Weten waar de woorden zijn: ‘Leerkrachten weten niet altijd het verschil tussen leesbevordering en de discipline Literair.

Aan leesbevordering doen de meeste scholen wel, maar heb je het over de discipline, dan gaat het om creatief schrijven en opnieuw en anders naar de dingen kijken. Veel taalmethodes behandelen alleen het cognitieve aspect van taal en helemaal niet de creatieve kant. Creatief schrijven is een geweldige manier om op eigen taal te komen. Om woorden te vinden voor wat je denkt, ziet en voelt.’

Volg een workshop van Mariet! op woensdagmiddag 15 januari 2014 geeft Mariet lems een workshop bij artiance in alkmaar. in een workshop van 2 uur maak je kennis met eenvoudige maar zeer effectieve werkvormen en krijg je handreikingen voor het toegankelijk en inspirerend maken van de stelopdrachten in de taalmethodes. op die manier brengen cognitief en creatief elkaar in evenwicht en zullen ze elkaar versterken. schrijf je in via www.cultuurprimair.nl. Wees er snel bij want vol = vol!

‘Het is mijn theorie dat alle kinderen een verhaal kunnen vertellen, als je het ze weet te ontlokken. Daarna is het veel makkelijker voor kinderen om dat verhaal ook op te schrijven. Dat ontlokken doe je door vooraf bij de kinderen hun fantasie los te maken. Het hoeft niet hoogdravend te zijn. Ook een onderwerp als een autoritje is bijvoorbeeld heel geschikt, het gaat erom dat alle kinderen iets met het onderwerp hebben.’

Creatief schrijven is een taalfeestje dat je je leerlingen niet mag onthouden.

LESTIp vAN mArIET Wat weet de herfst van de zomer?

September - we zitten in de nazomer, op weg naar de herfst. Een goed moment om met de kinderen terug te blikken.

Probeer in een kringgesprek persoonlijke verhalen naar boven te krijgen. Stel vragen: • Wat is het verschil tussen de zomer en de herfst?

• Wat verandert er?

• Gebeurt er iets met de kleuren, de geuren, de geluiden, je gevoel?

• Wat is er leuk aan, wat minder leuk, vervelend?

Vertel dat je het jammer vindt dat de herfst hier niets van weet. Die kan nooit eens op bezoek bij de zomer, omdat hij altijd te laat komt. Stel vragen: • Zullen we de herfst een brief schrijven over wat jij in de zomer beleefd hebt?

• Zullen we in de brief vertellen hoe de zomer in elkaar zit, en wat er zo anders is dan de herfst?

Vraag de leerlingen om goed aan hun eigen zomer te denken en in kernwoorden op te schrijven wat hen daarover te binnen schiet. Het gaat dus nog niet om de echte brief, maar om herinneringen ophalen. Laat de leukste herinnering aanstrepen en verder uitwerken. daarna schrijven de leerlingen een brief aan de herfst. leerlingen die nog niet schrijven, kunnen een brief tekenen. Vraag een of twee regels tekst bij de tekening en schrijf die erbij. Presenteer alle brieven op een tafel of tegen een wand, versierd met herfstbladeren.

Zie ook: Weten waar de woorden zijn: hoofdstuk ‘Brieven schrijven’. Weten waar de woorden zijn is te bestellen via marietlems@hotmail.com

prikkels

19

tekst: hanna Van der Veen Foto’s: Martijn de Vries

LEEr LIJN vAN ANNE FLEur

20

prikkels

Groep 3 tot twee jaar geleden was op de Fontein in den Burg voor beeldend geen methode of plan. sinds twee jaar is er een gecertificeerd icc’er en werkt de school met de methode laat maar zien en een cultuurbeleidsplan.

Anne Fleur: in groep 3 heb ik dit boekje gemaakt. ik ben hier wel trots op: dat ik dat toen allemaal heb bedacht!

Groep 5 Groep 5 krijgt een jaar lang instrumentale Muzikale Vorming: muziekles op twee verschillende instrumenten door vakdocenten.

Anne Fleur: ik heb djembé en gitaar gespeeld. djembé was erg leuk: de meester deed een deuntje voor en wij deden het na. Gitaar was veel moeilijker, ik kreeg er zere vingers van. Maar ik vond het wel leuk om een keer te doen.

Groep 6 de Fontein maakte voorheen gebruik van de kunstmenu’s van triade. door de bezuinigingen werkt triade niet meer op texel. nu werkt de school samen met andere scholen en de combinatiefunctionaris bij artex texel aan nieuwe leerlijnen voor cultuur.

Anne Fleur: in groep 6 hebben we een werkstuk gemaakt over een eigen onderwerp. toen het af was heb ik daar een boekje van gemaakt. Mijn moeder heeft me geleerd hoe ik de papiertjes kon inbinden en hoe ik de kaft moest maken. ik hou van tekenen en schrijven, thuis maak ik nu mijn eigen boek over wat ik meemaak. elke avond schrijf ik een stukje.

Groep 7 in de bovenbouw wordt regelmatig een kunstenaar en zijn werk besproken, waarna de kinderen een eigen kunstwerk maken.

Anne Fleur: ik heb een schilderij van dalí gemaakt: het gezicht is ook een kamer. ik vind het werk van dalí mooi, omdat het surrealistisch is: het gaat over dromen en fantasie. ik vind de levensboom in de stijl van Gustav klimt het mooist gelukt: vooral die kleuren vind ik gaaf!

Groep 8 elke klas verzorgt een keer per jaar de maandsluiting: een voorstelling voor de hele school. en natuurlijk is het groep 8 die eindmusical doet.

Anne Fleur: ik was de toiletjuffrouw. We moesten auditie doen, alle meiden wilden toiletjuffrouw zijn, ik dacht dat ik het niet zou worden. het was wel spannend: ik moest hand in hand met een jongen en ook een liedje doen.

prikkels

21

Pieter: ‘Absoluut hoogtepunt is de rode loper. Julia is er wel zes keer overheen geweest.’

moZArTHoF vIErT FEEST!

ZML-school Mozarthof in Hilversum werd uitgeroepen tot Cultuurschool van 2013. De jury prees het goed doordachte cultuuraanbod van de school, dat precies is afgestemd op de speciale doelgroep.

‘W

ij hebben er leerlingen bij die nooit lezen. Wat kun je dan met het thema Literair? De antwoorden komen vanzelf als we met elkaar praten over wat wél aansluit: genieten van letters, of iets met gedichten en rijmen. En we vertellen volop verhalen natuurlijk. Zo komt de inspiratie voor ons cultuuraanbod indirect uit de kinderen zelf.’

Floor en Esther

22

prikkels

Aan het woord is Esther Bredewold. Zij en haar collega Floor Esselman zijn cultuurcoördinatoren op Mozarthof, een school voor zeer moeilijk lerende kinderen in Hilversum. In april ontvingen zij uit handen van cultuurgedeputeerde Elvira Sweet de trofee voor Cultuurschool van NoordHolland 2013.

Esther: ’We kregen die prijs omdat we duidelijke keuzes hebben gemaakt: muziek, dans, drama en beeldende vorming staan vast in het rooster. Andere disci-

Myrthe: ‘Ik speel Jane, en ik speel een liefdesscène. We hoeven niet te zoenen, maar wel bijna.’

plines komen terug in het jaarthema. Dit jaar was dat het thema Literair, met als hoogtepunt het Boekenbal.’

Mozarthof, een school die al veertig jaar bestaat, neemt cultuureducatie erg serieus. Floor: ‘Esther en ik hebben allebei een ICC-cursus gevolgd bij Plein C. Daar hebben we geleerd hoe je een goed beleidsplan schrijft – dat dwingt je goed na te denken over wat je eigenlijk wilt. In april van dit jaar heb ik met Esther samen ook nog een verdiepingscursus bij Plein C gevolgd.’

Mozarthof krijgt als ZML-school geen extra cultuurbudget. De school heeft ‘gewoon’ 10,90 euro per leerling te besteden en er is een gemeentelijke bijdrage voor cultuurprojecten. Wel doet de stichting Vrienden van Mozarthof, opgericht door de oud-directrice, aan fondsenwerving. Een deel daarvan is geoormerkt voor cultuuronderwijs. Ook

Lauran: ‘We hebben thuis dinoboeken en krokodillenboeken.’

Ems: ‘Ik houd erg van voorlezen’.

maakt de school gebruik van incidentele projectsubsidies: Cultuur om de Hoek via Plein C, maar ook het SNS Reaal Fonds.

Tot slot maakt Mozarthof gebruik van de cultuurkaart voor het VSO. Esther: ‘Wij hebben vakleerkrachten in dienst voor muziek, drama en beeldende vorming. Dat is best bijzonder. Als school kiezen we daarvoor. We vinden expressievakken belangrijk voor het zelfvertrouwen. Niet al onze kinderen kunnen zich goed uiten; sommigen kunnen zelfs niet praten. Maar als het gaat om de kwaliteit van ons cultuuraanbod doen we niet onder voor het reguliere onderwijs.’

Wide: ‘De school maakt veel werk van het cultuuronderwijs. Mijn zoon Aegidius kon niet meedoen met de voorstel-

ling, maar als hij luisterend en kijkend enthousiaste geluiden maakt, krijgt ook dat weer een plek in het verhaal.’

Boekenbal Iedereen is er natuurlijk bij, op het Boekenbal van Mozarthof. De school viert met dit grote evenement de afsluiting van het culturele jaarthema Literair. Bijna alle leerkrachten hebben eraan bijgedragen, vele ouders ook, en niet te vergeten de leerlingen.

In het Kikkerhuis is een leeshoek met handpoppen van Kikker en zijn vriendjes, en een videoscherm. In de hoek kijkt een mensgrote pop van Rat toe hoe kinderen met een hengel badeendjes uit een bak water vissen. Bakken met Varken kan ook: kinderen krijgen slagroom en snoepjes om een plak cake te versieren. Op een film is te zien hoe twee lokale kunstenaars, Tony Beijdorff en Els Rijerse, samen met leerlingen illustraties maken bij liedjes uit de muziekles.

Pieter Andre de la Porte: ‘Absoluut hoogtepunt is de rode loper waar het hele docententeam de kinderen staat toe te juichen. Mijn dochter Julia is er wel zes keer overheen geweest. Eerst verlegen, toen schuchter, daarna met zelfvertrouwen. Toen was ze niet meer te stoppen en wilde ze steeds opnieuw.’

Intussen is de stemming in de schminkruimte opperbest. Leerlingen bereiden zich voor op hun voorstelling.

Floor: ‘De voorstellingen van de leerlingen zijn ieder jaar een succes. Ook nu waren ze weer prachtig. Een leerling die het eng vindt om een vraag te beantwoorden, praat vaak via haar knuffel met ons. Tijdens de voorstelling stond ze in haar eentje op de middenstip met microfoon een elfje (een gedichtje) voor te lezen – zonder knuffel. Ze kreeg natuurlijk luid applaus!’

prikkels

23

KuNST wErK

Begin maar alvast warm te lopen, want het wordt de actiefste kinderboekenweek ooit! karen Bertrams van ProBiblio geeft in deze Prikkels alvast een voorproefje.

Groep

Eloise Groep

1/2

Superheldjes loes riPhaGen

Superheldjes kom je overal tegen en ze helpen je bij problemen. Dat doen ze door kleine ongelukjes te veroorzaken (je trapt in een drol of komt te laat op school) om iets veel ergers te voorkomen! Dat kan je allemaal zien in dit grappige en originele prentenboek.

STAP 1: introduceer het boek door stukjes voor te lezen en de kinderen het boek allemaal te laten bekijken. superheldjes moeten super sportief zijn, ze kunnen zwemmen, vliegen, ze zijn heel lenig, zelfs met hun neus. teken samen met de kinderen die dat leuk vinden verschillende superheldjes uit het boek op het bord.

24

prikkels

STAP 2: de kinderen willen van zichzelf, al is het maar voor even, vast wel een supersportheldje maken! in welke sport willen ze echt heel goed zijn? Welke eigenschappen hebben ze daarvoor nodig? kennen ze helden uit de sportwereld?

STAP 3: Ze tekenen zichzelf met alle extra’s die horen bij het supersportheldendom. Presenteer de werkstukken in de eregalerij der supersporthelden!

TIP: Nodig een echte sportheld uit in de klas, bijvoorbeeld een aanstormend talent van een lokale sportclub.

3/4

kaY thoMPson & kate hilarY Eloise is een stout meisje van zes jaar dat met haar kinderjuffrouw in het sjieke Plaza hotel in New York woont.

Ze heeft het de hele dag tamelijk druk met spelen, want er is overal zoveel te doen! Haar schildpad Skippertje eet rozijnen en draagt gympies. Dit is wat Eloise graag doet: dingen verzinnen.

STAP 1: introduceer eloise door stukjes voor te lezen uit dit bijzondere boek uit 1955, het is hilarisch en de tekeningen zijn briljant.

STAP 2: Vandaag gaan de kinderen doen wat eloise ook kan. Vanaf pagina 34 laat ze al haar kunsten zien. Geef de kinderen de tijd zelf een ‘kunst’ te verzinnen waar ze best trots op zijn.

STAP 3: iedereen vertoont zijn kunst aan het publiek. Maak foto’s van elk kind en presenteer deze in print of online.

TIP: Laat de kinderen een driftbui van Eloise naspelen, kijk op bladzijde 52-53!

Deze opdrachten komen uit het parcours van BIEB OLYMPICS, een programma dat in veel bibliotheken en op scholen kan worden gedaan. Neem contact op met je bibliotheek over het programma en de beste kinderboekentips.

Groep

7/8

Groep

6/7

Zo doe je dat cool Frances reade In dit boek vind je alle onmisbare, overbodige en best wel handige dingen die je écht moet kunnen. Zoals een bunny-hop of wheelie maken, geweldig sterk lijken of jezelf bevrijden uit een dwangbuis. Je bent nu vast nieuwsgierig….

Stoere jongens Paul Van schaik & dannY B-ok

Natuurlijk is dit boek juist ook voor meisjes, want er staan dertien stoere dingen in die vaders samen met hun zonen kunnen doen. Dus oefen de jailbreak of de katapult, qua atletiek.

Of check de IJscotruc van Hans Klok, onze beroemde illusionist.

STAP 1: neem de kinderen mee naar de wereld onder water, die van de duiksport. Wie heeft er wel eens gedoken en wat komt daar allemaal bij kijken? lees het spannende duikavontuur over de amforadieven voor van ome jan van schaik, op p. 72-75.

STAP 2: tijd voor het echte werk: het is van het grootste belang dat de kinderen onderwatertekens leren. je

weet maar nooit waar je terecht komt.

Geef ze in groepjes van twee 2 minuten om de bladzijde met onderwatertekens te bestuderen. daarna overhoren ze elkaar.

STAP 3: Gewapend met snorkel en duikbril laten de kinderen voor de klas zien of ze de tekens machtig zijn en ze zich kunnen redden in de oceaan!

STAP 1: laat een paar kinderen het boek bekijken en er leuke dingen die ze gevonden hebben uit presenteren aan de groep. er staan ook dingen in die alleen voor oudere kinderen geschikt zijn, maar dat is juist extra spannend.

STAP 2: Welke begroetingen kennen ze allemaal? hierin is de laatste jaren best veel veranderd. laat ze de ‘energiebal’ op p. 46 zien. laat iemand de illustraties groot op het bord tekenen. in groepjes van twee wordt geoefend.

STAP 3: nu laten de groepjes hun begroeting zien: merk hoeveel energie er vrij komt in de klas! Gebruik deze om lekker te gaan lezen…

TIP: Nodig een echte duiker – bijvoorbeeld van de brandweer - uit om te laten vertellen over zijn werk.

TIP: Laat de kinderen ook andere leuke dingen over sport en spel uit het boekje doen. prikkels

25

DE SCHATKAMER VAN NOORD-HOLLAND Deze adverteerders zijn ook te vinden in de Projectenbank van Plein C. Ontdek de mooiste projecten bij jou in de buurt. www.pleinc.nl/projectenbank

iPAD IN DE KLAS

SEPTEMBER IS STELLINGMAAND! Deze maand staat de Stelling van Amsterdam in het teken van geschiedenis, muziek, theater en meer.

Ontdek de oude verdedigingslinie met haar imposante forten en donkere gangen in een groene omgeving. www.stellingvanamsterdam.nl

Met de slimme creatieve apps worden op intuĂŻtieve wijze prachtige mediaresultaten bereikt, doch goed nadenken en creativiteit dagen je uit voor een nog beter product.

Als gastdocent laat ik jullie de iPad als uitdagend creatief gereedschap ontdekken.

Annemie Sijstermans www.mediawijsmetanimatie.nl

Beeldend kunstenaar Annelies VessiesAardenburg, partner in kunst en cultuureducatie voor primair onderwijs DE BLAUWE DEUR, Heemskerk T. 06-22062795 E. info@deblauwedeur.nl W. www.deblauwedeur.nl

VOORSTELLINGEN en PROJECTEN voor de onderbouw van de basisscholen.

hschoenpoppentheater@planet.nl 0229-218058 26

prikkels

Danstheater AYA speelt in 2014 de voorstelling Harnas voor groep 7 en 8 van het Basisonderwijs.

Kijk op www.aya.nl/harnas voor meer informatie.

DEHAAS THEATERPRODUCTIES maakt in 3 lessen per groep een Show op uw Basisschool met alle kinderen! Theater maken is een grote Belevenis en Ervaring voor de kinderen en de leerkrachten! En de ouders vinden het Fantastisch...

ONTDEK HET VERHAAL VAN DE STELLING VAN AMSTERDAM Gratis digitaal lespakket voor groep 7 en 8. www.stellingvanamasterdam.nl/ digitaleleskist

www.DeHaasTheaterProducties.nl

STEUN VOOR SCHOLEN DIE TAAL WILLEN GEVEN MET PLEZIER, CREATIVITEIT EN EIGEN INBRENG VAN KINDEREN. Projecten voor kinderen, leerkrachten, ouders.

Mauritskade 24 1091 GC Amsterdam 020 6849897 info@taalvorming.nl www.taalvorming.nl

MUSEUM EN SCHOOL is een gezamenlijk educatief programma van acht Leidse erfgoedinstellingen gericht op het basisonderwijs. Wilt u uw klas inschrijven voor een museumles? Kijk op: www.erfgoededucatieleiden.nl. Museumgroep Leiden, Postbus 190, 2300 AD, Leiden, 071-5139186.

prikkels

27

NET wErK Kinderboekenweekworkshops Workshops voor leerkrachten in de regio’s den helder (triade), stede Broec en hoorn (Blauwe schuit), haarlem (hart) en alkmaar (artiance). een gevarieerd workshopprogramma, waarbij het thema van de kinderboekenweek wordt verbonden met verschillende kunstvakken. je gaat naar huis met een schat aan originele lesideeën, tips en inspiratie voor een geslaagde week.

kinderBoekenMarkt 13 OKTOBER jaarlijks festijn voor iedereen die van kinderboeken houdt. locatie stadhuis den haag. www.kinderboekenmarkt.nl

cultuureducatie Met kWaliteit 26 SEPTEMBER Voor penvoerders en gemeenteambtenaren, locatie haarlem. www.pleinc.nl/CMKbijeenkomst Maand Van de Geschiedenis HELE MAAND OKTOBER activiteiten in het hele land met als thema ‘Vorst en Volk’. Voor groep 7 en 8 is er een lesbrief. www.maandvandegeschiedenis.nl/ onderwijs

28

prikkels

Workshop Geld voor cultuur 31 OKTOBER EN 14 NOVEMBER Voor leerkrachten die geld zoeken voor een goed plan. Twee bijeenkomsten, locatie Zaandam. www.pleinc.nl/geldvoorcultuurprojecten heb je een goed idee, maar niet genoeg geld? in de praktische workshop Geld voor cultuur ontdek je nieuwe manieren van fondsenwerving. in twee bijeenkomsten scherp je je plannen aan en maak je een start met crowdfunding, sponsorwerving of een subsidieaanvraag.

oPen MonuMentendaG 6 SEPTEMBER speciaal voor het onderwijs: de open Monumenten klassendag. www.openmonumentendag.nl/onderwijs icc Basiscursus VANAF 11 SEPTEMBER Voor leerkrachten Po. 9 bijeenkomsten, locatie amstelveen. www.pleinc.nl/icc-cursusaanbod

cursus kijken naar kWaliteit 16 EN 30 OKTOBER voor leerkrachten die zelf muziek- en theatervoorstellingen selecteren. drie bijeenkomsten, locatie haarlem. www.pleinc.nl/kijkennaarkwaliteit

Training Ouders in de Klas

9 OKTOBER EN 13 NOVEMBER Voor ICC’ers die ouders een grotere rol willen geven bij cultuuronderwijs. Twee bijeenkomsten, locatie Alkmaar. www.pleinc.nl/oudersindeklas Wat kunnen ouders bijdragen aan cultuur op school? een heleboel! in deze training leer je hoe je ouders betrekt bij cultuuronderwijs, en hoe zij hun eigen talenten in kunnen zetten voor allerlei cultuurprojecten.

Agenda september t/m december 2013

nascholinG cultuurdocent VANAF 1 NOVEMBER Voor kunstdocenten die willen weten hoe het onderwijs werkt. Vier bijeenkomsten, locatie alkmaar en haarlem. www.pleinc.nl/nascholingcultuurdocent

HoE wordT Jouw SCHooL CuLTuurSCHooL 2014? je werkt enthousiast aan cultuur op school, maar is jouw school ook een cultuurschool?

Een 5-stappen plan Stap 1. Doe de test

Dag van de Cultuureducatie 5 NOVEMBER Voor ICC’ers en cultuuraanbieders.

Locatie Amsterdam. www.lkca.nl creativiteitsontwikkeling is het centrale thema van de dag van de cultuureducatie. in de samenleving is in toenemende mate vraag naar 21st century skills: het vermogen om in te spelen op veranderingen, en met creatieve en inventieve oplossingen te komen. kunstvakken in het bijzonder hebben een functie in het stimuleren van creativiteit en het ontwikkelen van creatieve vaardigheden. keynote sprekers zijn onder meer jeroen lutters (lector didactiek van de kunstvakken, Windesheim) en Barend van heusden (projectleider cultuur in de spiegel en hoogleraar cultuur en cognitie, rijksuniversiteit Groningen).

Mijn school… .. heeft een icc’er en een beleidsplan voor cultuuronderwijs .. werkt samen met kunstenaars en culturele instellingen .. organiseert dit schooljaar een bijzonder cultureel project .. laat overal in de school ‘leerlingenkunst’ zien .. besteedt op de website aandacht aan cultuuronderwijs

o o o o o

Drie keer check? Dan is jouw school een cultuurschool!

Stap 2. Meld je aan Geslaagd voor de test? je school maakt kans op de titel cultuurschool van noord-holland 2014. Ga naar www.pleinc.nl/cultuurschool2014 en vul het aanmeldformulier in. en vergeet hem niet voor 1 december te versturen!

Stap 3. Word genomineerd een jury onder leiding van gedeputeerde elvira sweet kiest uit alle inzendingen de beste drie.

Stap 4. Presenteer jezelf Genomineerd? dan komt Plein c een filmpje maken van jouw school.

Stap 5. Win! op de icc-terugkomdag, 12 februari in Purmerend, worden de filmpjes van de genomineerden gepresenteerd en kiest de zaal wie van de drie zich cultuurschool van noord-holland 2014 mag noemen!

prikkels

29

PRIKKELS in november

Cultuur op de iPadschool / het talent van André Kuipers / Culturele vaardigheden voor de 21ste eeuw / de toekomst van cultuur op school /

21ST CENTurY SKILLS

Blij met Prikkels! Wij zijn blij met Prikkels! En we zijn trots dat onze lezers dat ook zijn:

Dank voor Prikkels, ik ben er erg blij mee. Het is toch fijn om weer een papieren magazine in handen te hebben. / Een aanwinst! / Interessant en veel informatie. / Leuk, interessant en zinvol! / Een mooi tijdschrift met waardevolle inhoud en een prikkelende voorkant. / Leuke vormgeving, ik vind zelf een papieren exemplaar een prettige aanvulling op al het webgebeuren. / Overzichtelijk magazine. / Heel erg leuk en informatief, met veel plezier gelezen! / Goed gemaakt en breed ingezet. / Een goede aanvulling. / Duidelijk, overzichtelijk en veel informatie waar je wat aan hebt! / Ziet er goed verzorgd uit. Hopelijk blijft het mogelijk om dit te blijven uitgeven!

Wat vind jij van Prikkels? Mis je iets of wil je zelf bijdragen aan de volgende Prikkels over cultuur & 21st century skills?

Laat het ons weten: Prikkels@pleinc.nl

Colofon Hoofdredactie: Vibeke roeper Eindredactie: hanna van der Veen Redactie: karen Bertrams (adviseur innovatie, ProBiblio) tamara oortwijn (icc’er, st. leonardusschool heemskerk) Marijke schäuikes (adviseur cultuureducatie, Plein c) tamara roos (afdelingshoofd cultuurstroom, artiance alkmaar).

Met bijdragen van: hille takken, Maaike haas, Mariet lems, Marijke schäuikes, karen Bertrams, hanna van der Veen, Vibeke roeper Vormgeving: Ykeswerk Fotografie: Martijn de Vries

30

prikkels

Illustratie: Valezki Drukwerk: Zwaan Printmedia Prikkels is een uitgave van Plein c, onderdeel van cultuurcompagnie noord-holland, en kwam tot stand met subsidie van de provincie noord-holland en het Fonds voor cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt vier keer per jaar Oplage: 2.500 Abonnementen noord-hollandse basisscholen, cultuuraanbieders en gemeenten ontvangen 1 gratis exemplaar. de distributie wordt verzorgd door abonnementenland in heemskerk.

Losse nummers € 5,50 Jaarabonnement € 20,teamabonnement (3 exemplaren) € 40,info en aanmelden: www.pleinc.nl/ontvangprikkels Adverteren: ook adverteren in Prikkels? dat kan al vanaf € 125 per nummer. Bekijk de mogelijkheden op www.pleinc.nl/adverteerinprikkels Eerste jaargang nummer 2 alle rechten voorbehouden. deze rechten berusten bij cultuurcompagnie noord-holland c.q. de betreffende auteur.

ISSN: 2214-3777

KLAS IN ACTIE

‘een boek over vrijen, blèh!’

Groep 8 van Marianne Dernison gaat op survival in de centrale bibliotheek in Hoorn. Educatief medewerkster Tanja de Jonge begeleidt de survival.

Foto: Martijn de Vries – tekst: Marijke schäuikes

Tanja: ‘De kinderen worden met een touw aan elkaar vast geklikt, zodat ze letterlijk en figuurlijk moeten samenwerken, net als in een echte survival. Daarna doen ze opdrachten, waarbij ze onder een camouflagenet doorkruipen, met een kompas informatie zoeken, een rugzak maken van een spijkerbroek en boeken kaften.’ Marianne is enthousiast over de survivaltocht: ‘Het zijn goede opdrachten. De leerlingen vinden het leuk en ze werken echt samen.’

Door hun werk in de Brede School Bibliotheek (BSB) zijn de leerlingen vertrouwd met boeken. Manar vond het vooral leuk om boeken te zoeken en te kaften. ‘En dat je aan elkaar vast zat en dat we onder het net door moesten kruipen’. En tijdens de tocht kom je ook wel eens iets interessants tegen: ‘Daar stond een boek over vrijen, blèh!’

Als afsluiting krijgen de leerlingen een certificaat voor hun werk voor de BSB en een gratis lidmaatschap voor de bibliotheek.

Marianne hoopt dat haar leerlingen ook naar de bibliotheek blijven gaan als ze ervoor naar het centrum moeten fietsen: ‘Ik heb een paar hele goede lezers in mijn groep, maar de meesten doen liever iets anders.’

prikkels

31

wErK pLAATS

van Jaap Velserboer, beeldend kunstenaar

Jaap Velserboer is beeldend kunstenaar en bekend van talloze schoolprojecten in Noord-Holland. Zijn atelier staat in Assendelft.

‘Kunstenaars brengen een grondhouding mee, een manier van werken in het onderwijs, die uniek is. Daarom is het zo broodnodig. Het lukt leerkrachten vaak niet binnen het curriculum en binnen hun eigen hoofd.

Dat is de toegevoegde waarde van de kunstenaar in de klas.’

‘Ik zie veel verschillen tussen leerkrachten. De een denkt: ‘Yes, ik mag weer loslaten’. Een ander wordt begrensd door de angst om het creatieve proces uit handen te geven. Het moet niet gaan over goed of fout, of ‘dit werkje moet het worden’. Door loslaten krijg je resultaten die je anders niet krijgt, dat kan niet anders.’

‘In de huidige maatschappij zijn er nog maar weinig mogelijkheden om te spelen. Dat mag in mijn vak. Gewoon tijd om te ontdekken, te rotzooien: ‘klooitijd’ noem ik dat. Dingen uitproberen, rotzooien met materialen is belangrijk voor leerlingen, maar óók voor leerkrachten.’

‘het moet niet gaan om goed of fout, of ‘dit werkje moet het worden’.’

tekst: Maaike haas Foto: Martijn de Vries

‘Ik geniet enorm van het onbevangen plezier van kinderen. De ontdekkingsdrift die ze hebben. Nieuw naar de dingen kijken en de oprechte verbazing. De wereld is op dat moment nieuw voor ze. Als een leerling bij mij komt met ‘Kijk eens wat ik heb ontdekt!’, daar krijg ik een kick van. Ik kan met hoofdpijn naar een kleuterklas gaan en lachend terugkomen.’

32

prikkels