10. τέλος τρεις επίτροποι από τον Κιρισχανέ (στεφ. δεληογλάνης, στεφ. Ζαλουφλής και Γεωργ. Βισούνης) παρουσιάστηκαν στη συνεδρία της 10/8/1923, από τους οποίους ζητήθηκε να μεριμνήσουν, ώστε να καταβληθεί το χρέος της εκκλησίας (85 λίρες) προς τον
δεληογλάνη.
το πρακτικό με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1923 είναι το τελευταίο
που συντάσσεται στο Καραγάτς (Ορεστιάδα), καθώς πλέον όλοι οι
κάτοικοι με τις αρχές (πολιτικές και στρατιωτικές) είχαν λάβει διορία
αποχώρησης μέχρι τις 15 σεπτεμβρίου 1923133.
ΛΩΖΑΝΝΗ134
Η παραχώρηση του Καραγάτς στους τούρκους μαζί με τα χωριά
Μπόσνα και Ντεμιρντές αποτέλεσε καίριο σημείο τριβής και πυρετωδών διαβουλεύσεων μεταξύ της ελληνικής αντιπροσωπείας, που εκπροσωπούνταν από τον έλευθέριο Βενιζέλο, και των τούρκων135 κατά
το χρονικό διάστημα των διαπραγματεύσεων που οδήγησαν στην υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης (8/11/1922 έως 24/7/1923).
Βεβαίως η συνθήκη της Λωζάννης δεν ήταν μια διμερής συμφωνία
έλλήνων και τούρκων. έίναι η σημαντικότερη συνθήκη του 20ου αι., καθώς καθόρισε τα σύνορα πολλών χωρών που προήλθαν από τη διά-
λυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τη λήξη του Α΄ παγκοσμίου
πολέμου και διευθέτησε τις μεταξύ τους σχέσεις και διαφορές. ταυτόχρονα όμως αποτέλεσε και τη ρύθμιση μιας σειράς από σημαντικά οικονομικά ζητήματα που ανέκυψαν από το μετασχηματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε τουρκικό Κράτος, όπως το δημόσιο Οθωμανικό
χρέος προς τρίτες χώρες. Γι’ αυτό και στις διαπραγματεύσεις συμμετείχαν εκπρόσωποι πολλών χωρών (όπως Αμερική, ιαπωνία, Γαλλία, Αγγλία, ιταλία, ρουμανία, σερβία, Μαυροβούνιο, έλλάδα, τουρκία).
134. Παρόλο που σε ένα μεγάλο ποσοστό τα όσα διαμείβονται στη Λωζάννη συμπίπτουν χρονικά με τις αντίστοιχες συνεδριάσεις των κατοίκων του Καραγάτς και κάποια από αυτά μάλιστα λαμβάνουν χώρα και πριν από αυτές, επιλέχτηκε να παρουσιαστούν αυτόνομα και ξεχωριστά, για να μη διασπαστεί η ενότητα και η αλληλουχία των γεγονότων ούτε του ενός ούτε του άλλου. Καλό είναι όμως ο αναγνώστης να επιχειρήσει παράλληλη ανάγνωση πολλών σημείων, ώστε να αντιληφθεί καλύτερα ορισμένες ενέργειες και αποφάσεις των κατοίκων του Καραγάτς ως αντιδράσεις σε αντίστοιχες δράσεις και αποφάσεις των συμμετεχόντων στη συνθήκη της Λωζάννης.
135. Για τουςΤούρκους το Καραγάτς ήταν η έδρα του σιδ. σταθμού της Αδριανούπολης, με όλα τα οικονομικά οφέλη που αυτό συνεπάγεται (διακίνηση εμπορευμάτων και προσώπων, σύνδεση με μεγάλες πόλεις της έυρώπης) αλλά και η βάση τους στην έυρώπη. Για τους Ευρωπαίους σήμαινε τη συνέχιση κερδών από τη διαχείριση του σιδ. σταθμού και του συνόλου του σιδ. δικτύου. Η παραμονή του μάλιστα στην τουρκία θα εξασφάλιζε την εξόφληση εκ μέρους των τούρκων των δανείων για την κατασκευή του σταθμού και του δικτύου. Για τους Έλληνες αποτελούσε εθνικό κεκτημένο με ακραιφνώς ελληνικό πληθυσμό, αυτονόητο ελληνικό έδαφος, αφού βρίσκεται στα δυτικά του π. Έβρου και ευκαιρία για ενδεχόμενα οικονομικά οφέλη λόγω σιδ. σταθμού.
Μέσα στον κυκεώνα των συζητήσεων για το τελικό κείμενο και την
υπογραφή της συνθήκης, συμπεριλαμβάνεται και η επίλυση των ελληνοτουρκικών διαφορών με τη διευθέτηση τριών σημαντικών ζητημά-
των: 1) τον καθορισμό των μεταξύ τους συνόρων, 2) τις αποζημιώσεις
της ηττημένης στο μικρασιατικό πόλεμο έλλάδας, 3) την ανταλλαγή πληθυσμών.
Μέχρι και τις 25 Μαΐου 1923 όριο μεταξύ έλλάδας και τουρκίας
στη Θράκη ήταν ο Έβρος ποταμός∙ αυτό προέβλεπε η Ανακωχή των
Μουδανιών, που υπογράφτηκε στις 20-28/9/1922 ως απόρροια της ήτ-
τας του ελληνικού στρατού στη μικρά Ασία και σήμανε την απώλεια
όχι μόνο της μικράς Ασίας αλλά και της ανατολικής Θράκης έως τον ποταμό Έβρο.
το Καραγάτς κείμενο στα δυτικά του π. Έβρου, παρά τις διαθέσεις
των Γάλλων - προφανώς λόγω της σπουδαιότητας του σιδηροδρομικού
του σταθμού - για τη μετατροπή του σε ζώνη ελεγχόμενη και διοικούμενη από αυτούς136 πράγμα μάλιστα που συμβάδιζε και με τις επιδιώξεις της τουρκικής πλευράς137, παρέμενε τυπικά και ουσιαστικά στην ελληνική πλευρά138.
136. σε τηλεγράφημα του Κ. ρέντη στις 22 Νοεμβρίου /5 δεκεμβρίου 1922 προς τον Γενικό διοικητή Θράκης διατυπώνεται ξεκάθαρα ότι οι Γάλλοι φρονούν πως το Καραγάτς αποτελεί ουδέτερη
ζώνη και πως κατά τη γνώμη τους οι ίδιοι πρέπει να αναλάβουν την απονομή δικαιοσύνης και
τη διατήρηση - έλεγχο της τάξης σ’ αυτό (Παράρτημα). σε τηλεγράφημα μάλιστα του Ν. Πολίτη
στις 4/17 Νοεμβρίου 1922, φαίνεται ότι οι Γάλλοι έχουν προχωρήσει περισσότερο προκειμένου
να πετύχουν τους στόχους τους. σ’ αυτό ο Γάλλος πρόξενος δηλώνει ότι θεωρεί αδύνατη πια τη συμβίωση χριστιανών και τούρκων και ως εκ τούτου επιδιώκει την εκκένωση του Καραγάτς από τον ελληνικό πληθυσμό (Παράρτημα).
137. σε τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή στις 11/25 δεκεμβρίου 1922 ανακοινώνεται απόσπασμα δελτίου πληροφοριών του 4ου σώματος στρατού σχετικά με τις κινήσεις του κεμαλικού στρατού
στην περιοχή της Αδριανούπολης (κατασκευή οχυρωματικών έργων) και την εμφάνιση τσετών με σκοπό την εισβολή στο ελληνικό έδαφος (Παράρτημα). 138. στο τηλεγράφημα του κ. ρέντη, που έχει αναφερθεί παραπάνω, διατυπώνεται η θέση της ελληνικής πλευράς, που συνέπλεε και με το κείμενο της Ανακωχής των Μουδανιών, πως υπάρχουν
επαρκείς ελληνικές δυνάμεις για τη διοίκηση του Καραγάτς και πως δεν είναι διατεθειμένη αυτή να παραχωρήσει αρμοδιότητες στη γαλλική δικαιοδοσία.
Οι τούρκοι όμως με κεκτημένη ταχύτητα από τις επιτυχίες τους στο
μέτωπο της Μικράς Ασίας και από την αλλαγή της στάσης των Με-
γάλων δυνάμεων υπέρ τους, σχεδίαζαν139 και διεκδικούσαν όλο και
περισσότερα. Ήδη από τις 23 Νοεμβρίου 1922 ο ισμέτ ινονού σε ομι-
λία του, όπου παρουσίασε τις θέσεις της τουρκίας για το ζήτημα του
Καραγάτς, τη διενέργεια δημοψηφίσματος στη δυτική Θράκη, και τις
αφοπλισμένες ζώνες, δείχνει τις διεκδικήσεις της τουρκίας140.
στο μεταξύ οι Αδριανουπολίτες πρόσφυγες, που είχαν εγκαταλείψει
την πόλη τους από τις 9 Οκτωβρίου 1922141, πρόσφυγες από την υπό-
λοιπη ανατολική Θράκη και ντόπιοι κάτοικοι του Καραγάτς – κλήρος
και λαός – εξέφραζαν σε υπόμνημα προς τον Λόρδο Κώρζον, Υπουργό
έξωτερικών της Μεγάλης Βρεταννίας
139. Ο Ν. Πολίτης σε έγγραφό του στις 3 Νοεμβρίου 1922 παρουσιάζει τηλεγράφημα της Πρεσβείας
της έλλάδας στη σόφια, σύμφωνα με το οποίο πρόκειται τουρκικές συμμορίες με τη σύμπραξη
Βουλγάρωννα προβούν, μετά την κατάληψη της ανατολικής Θράκης από τους τούρκους, σε επιθετικές κινήσεις στη γραμμή Καραγάτς - διδυμότειχο – δεδεαγάτς αλλά και σε όλη τη Μακεδονία
και Θράκη. Αναφέρει επίσης ότι η επιχείρηση αυτή θα έχει την ηθική και υλική υποστήριξη της Γαλλίας και της ιταλίας (δες σελ. 123).
140. Tηλεγράφημα του δ. Κακλάμανου προς το Υπουργείο έξωτερικών της έλλάδας σχετικά με την αντιπαράθεση του ισμέτ ινονού και του έ. Βενιζέλου στη συνδιάσκεψη της Λωζάννης, 23 Νοεμβρίου 1922 (Παράρτημα).
141. στις 9 Οκτωβρίου 1922 πραγματοποιήθηκε η τελευταία Θεία Λειτουργία στο Μητροπολιτικό ι.Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου της Αδριανούπολης, πρωτοστατούντος του Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως
Πολύκαρπου Βαρβάκη. Μετά από εν-νέα μέρες αποχώρησε και το τελευταίο τμήμα του ελληνικού στρατού.
συνδιάσκεψης της Λωζάννης στις 21 δεκεμβρίου 1922142 τη «βέβαιη» ελπίδα τους για τη διατήρηση του Καραγάτς στο ελληνικό κράτος.
τη βεβαιότητα, όμως, του σεβασμιωτάτου Πολύκαρπου και την ελπίδα του λαού για τη διάσωση του Καραγάτς, πριν καλά καλά εκφραστεί, απομακρύνει η απάντηση του έλευθέριου Βενιζέλου: «…ελπίζω
ακόμη ότι δε θα ευρεθώμεν προ της ανάγκης να θυσιάσωμεν το Καραγάτς…», η οποία όχι μόνο δεν καθησυχάζει, αλλά ενισχύει το κλίμα ανασφάλειας143.
έξάλλου σε επιστολές που αντάλλαξανο Υπουργός έξωτερικών Αλεξανδρής και ο έλευθέριος Βενιζέλος στις 1/14 δεκεμβρίου 1922 με
θέμα τη μόνιμη εγκατάσταση προσφύγων στις περιφέρειες Καραγάτς
και διδυμοτείχου, φαίνεται ότι οι συζητήσεις για την παραχώρηση του
Καραγάτς βρίσκονταν ήδη σε προχωρημένο στάδιο144.
Παρόλα αυτά, τον ιανουάριο του 1923, στη Λωζάννη φαίνεται ότι
τίποτε ακόμη δεν έχει ξεκαθαρίσει. Οι διαπραγματεύσεις είναι σκληρές
και ο Βενιζέλος αρνείται να υπογράψει τη συνθήκη, αν δεν ικανοποι-
ηθούν οι ελληνικές θέσεις σχετικά με: 1) τη μη καταβολή αποζημιώ-
σεων προς την τουρκία, 2) τη μη παραχώρηση του Καραγάτς και 3)
την παραμονή τουλάχιστον των έλλήνων στην Κωνστα ντινούπολη και
την αναχώρηση των τούρκων από την έλλάδα, εκτός από τη δυτική
142. σε υπόμνημα των κατοίκων του Καραγάτς προς τον Λόρδο Κώρζον σχετικά με την οροθεσία μεταξύ του Καραγάτς και της Αδριανούπολης, το οποίο κοινοποιήθηκε στον έλευθέριο Βενιζέλο στις 16/29 δεκεμβρίου 1922 με διαβιβαστικό έγγραφο - ευχαριστήρια επιστολή (δες και τα δύο έγγραφα στο Παράρτημα).
143. Απάντηση του έλ. Βενιζέλου τον δεκέμβριο του 1922 προς τον Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Πολύκαρπο (δες Παράρτημα).
144. Κοινοποίηση τηλεγραφήματος του Υπουργείου Περιθάλψεως από τον Α. Αλεξανδρή144 σχετικά με τη δυνατότητα μόνιμης εγκατάστασης προσφύγων στην περιφέρεια διδυμοτείχου - Καραγάτς
στον έλευθέριο Βενιζέλο και η απάντηση του έλευθερίου Βενιζέλου: « …μόνον διά πόλιν Καραγάτς ενδείκνυται να περιμένετε ολίγας ημέρας, μέχρις ου τύχη αυτής αποφασισθή οριστικώς διά συνθήκης» (δες τα δύο έγγραφα στο Παράρτημα).
Θράκη145.
Καθώς οι συζητήσεις οδηγούνται σε αδιέξοδο οι Γάλλοι (όπως προκύπτει από έντονη φημολογία146 που ακούγεται στη Λωζάννη το Φεβρουάριο του 1923) δείχνουν διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν την έλλάδα στο ζήτημα των αποζημιώσεων και του Καραγάτς, προκειμένου να δεχθούν οι τούρκοι να υπογράψουν την συνθήκη ειρήνης. Ο Βενιζέ-
λος αντιδρά άμεσα καλώντας την Πρεσβεία της έλλάδας, στο Παρίσι να διαμαρτυρηθεί στον Πουανκαρέ, επισημαίνοντας την ετοιμότητα του ελληνικού στρατού147.
τα πράγματα δε φαίνονται να εξελίσσονται καλά για το Καραγάτς. Η παρελκυστική πολιτική των τούρκων πιέζει την ελληνική πλευρά
να λάβει άμεσες αποφάσεις περί θυσιών και ανταλλαγμάτων, ώστε να
καμφθούν οι αντιστάσεις τους και να υπογραφεί επιτέλους το κείμενο ειρήνης. Η πίεση προς την ελληνική αντιπροσωπεία αυξάνεται και από
τη στάση της αθηναϊκής κοινής γνώμης, που επιθυμεί να λήξουν σύντομα οι συζητήσεις και να υπογραφεί η συνθήκη έιρήνης.
Στην Ελλάδα η πίκρα για την ήττα, το αίσθημα ταπείνωσης για άλλη μία φορά, η συνεχιζόμενη ροή προσφύγων και η εγκατάστασή τους δημιουργούσε ολοένα οξύτερα προβλήματα. Έπρεπε να βρεθεί μία λύση, ώστε η Ελλάδα να οριστικοποιήσει τα σύνορά της και να μη χρειαστεί να
πληρώσει άλλες αποζημιώσεις, αφού ήταν η ηττημένη. Όλοι γνώριζαν τι θα σήμαινε για τα ήδη βεβαρημένα οικονομικά της χώρας. Σίγουρα δε θα
ήθελε ο Ελ. Βενιζέλος να υπογράψει τον ενταφιασμό της Μεγάλης Ιδέας
145. τηλεγράφημα του έ. Βενιζέλου, στις 5/18 ιανουαρίου 1923, από τη Λωζάννη προς την Πρεσβεία της έλλάδας στο Λονδίνο - για το Υπουργείο έξωτερικών
146. έπιστολή του έ. Βενιζέλου, στις 23 ιανουαρίου/5 Φεβρουαρίου 1923, προς το ρωμάνο σχετικά με την υποστήριξη τουρκικών αξιώσεων από τη Γαλλία. έσωκλείει απόκομμα του Petit Parisien, στο οποίο αναφέρεται οτι η Γαλλία είναι διατεθειμένη να υποστηρίξει μεταξύ άλλων τουρκικών αξιώσεων και την αξίωση επί του Καραγάτς κι εκφράζει την ελπίδα η είδηση να μην είναι ακριβής. 147. τηλεγράφημα του έ. Βενιζέλου, στις 19 ιανουαρίου /1 Φεβρουαρίου 1923, προς την Πρεσβεία της έλλάδας στο Παρίσι (Παράρτημα).
με έναν 2ο και Νέο Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο (πέραν αυτού του 1897)
στην χώρα του που με τόσο κόπο δημιούργησε. Έπρεπε κάποιος να θυσιαστεί. Και μάλιστα γρήγορα.
Έτσι ερμηνεύεται και η απόφαση της ηγεσίας της έπαναστατικής
Κυβέρνησης της έλλάδας στις 17 Μαΐου 1923 να συνηγορήσει σε πρόταση του Βενιζέλου περί αποδοχής παραχωρήσεως του Καραγάτς, πα-
ρόλο που παραδέχεται πως κάτι τέτοιο μειώνει το κύρος αλλά και προσβάλλει τους στόχους της επαναστατικής κυβέρνησης. στην επιστολή
που αποστέλλει προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη ο στυλιανός Γονατάς εκφράζει την επιθυμία της Κυβέρνησης να προταθεί στους τούρκους ως αντάλλαγμα για τη γρήγορη υπογραφή τους πρώτα το
τρίγωνο Άρδα - Μαρίτσας και, σε έσχατη μόνο ανάγκη, το Καραγάτς148.
Οι τούρκοι απορρίπτουν την πρόταση περί τριγώνου Άρδα – Μαρίτσας και επιμένουν να διεκδικούν αποζημιώσεις και Καραγάτς.
Ο Βενιζέλος και ο Αλεξανδρής εμμένουν στη θέση τους να ολοκληρωθούν οι συναντήσεις· σε διαφορετική περίπτωση απειλούν πως θα εγκαταλείψουν τη Λωζάννη και θα εισβάλει ο ελληνικός στρατός στην ανατολική Θράκη.
την κρίσιμη αυτή στιγμή ο παρατηρητής της Αμερικής στη συνδιά-
σκεψη της Λωζάννης Joseph Clarck Grew αναλαμβάνει την πρωτοβουλία στις 25 Μαΐου 1923 να συναντήσει τον ισμέτ Πασά, για να
τον πείσει να δεχθεί την παραίτηση καταβολής από την έλλάδα αποζημιώσεων προς την τουρκία με αντάλλαγμα τους τίτλους ιδιοκτησίας
του Καραγάτς149 .
Για τη συνάντηση αυτή ενημερώνεται την ίδια μέρα, από τον Joseph
148. έπιστολή του στυλιανού Γονατά που αποστέλλει στις 17 Μαΐου 1923 προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη (Παράρτημα).
149. Από την ομιλία του Παραπαγκίδη Βασιλείου στα ΟρέστέιΑ 2013, με θέμα: «συνθήκη Λωζάννης: Ληξιαρχική πράξη γέννησης μιας πόλης», που εκφωνήθηκε στις 16 ιουνίου 2013.
Grew, ο έλευθέριος Βενιζέλος,ο οποίος βλέποντας ότι μπορεί την
υστάτη στιγμή να υπάρξει λύση, δηλώνει ότι θα αναβάλει την επιστρο-
φή του στην έλλάδα για τη δευτέρα 28/5/1923150. Μετά την αναχώρη-
σή του, οποιαδήποτε πρόοδος σημειώθηκε στις διαπραγματεύσεις θα
ακυρωνόταν.
την επόμενη ημέρα, σάββατο 26 Μαΐου, εσπευσμένα συνήλθαν σ’
ένα μικρό δωμάτιο τα ενδιαφερόμενα μέλη. έκεί ο Γάλλος Πελέ ζητά
από την τουρκική αντιπροσωπεία τελεσίδικη απάντηση σχετικά με το
αν δέχεται την παραχώρηση του Καραγάτς στην τουρκία με ταυτόχρο-
νη παραίτηση από οποιεσδήποτε απαιτήσεις περί αποζημιώσεων. Μετά
από λίγες υπεκφυγές, τελικά απάντησε καταφατικά. το Καραγάτς συμ-
φωνήθηκε «να παίξει το ρόλο της ιφιγένειας».
Χαρακτηριστική είναι η διήγηση των όσων ακολούθησαν από τον
αμερικανό παρατηρητή στη συνδιάσκεψη, Joseph Clarck Grew151: Η
συνάντηση αυτή πραγματοποιήθηκε στις πέντε η ώρα το απόγευμα της 26ης Μαΐου σε ένα μικρό δωμάτιο στο Chateau της Λωζάννης με τη συμ-
μετοχή ενός εκπροσώπου από κάθε χώρα και ήταν απόλυτα δραματική…
Κάθισαν όλοι μαζί σε ένα μικρό τραπέζι. Ο
Γάλλος Pellé, ως προεδρεύων, και ο Τούρκος Ismet κάθισαν αντικριστά. Ο Ρουμάνος Diamandy κάθισε ανάμεσα στον Ismet και τον Έλληνα
150. τηλεγράφημα του έ. Βενιζέλου
1923 (δες σελ. ).
151. Joseph Clarck Grew: Πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών στην έλβετία κατά την περίοδο 19211924 και μετέπειτα Υφυπουργός έξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών (1924-1927) και Πρέσβης των ΗΠΑ στην τουρκία (1927-1932).
Βενιζέλο. Κάθε εκπρόσωπος έλαβε τον λόγο τονίζοντας με έμφαση τη σοβαρότητα της κατάστασης και καλώντας αμφότερες τις πλευρές σε συνδιαλλαγή και μετριοπάθεια. Ο Άγγλος Rumbold μίλησε ήρεμα και λογικά, ο
Ιταλός Montagna προέβη σε μια παθιασμένη έκκληση για συνδιαλλαγή, ενώ ο Pellé συνόψισε το διακύβευμα σε μια εξαιρετική ομιλία, της οποία
ακολούθησαν οι ομιλίες των εκπροσώπων της Ιαπωνίας, της Σερβίας, της Ρουμανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Ismet τότε άρχισε να μιλά και ήταν προφανές ότι προσπαθούσε να υπεκφύγει του ζητήματος…
Ο ρουμάνος Diamandy γλίστρησε ένα σημείωμα προς τον γάλλο Pellé
παρακαλώντας τον να επαναφέρει τον Ismet στα γεγονότα… Ο Pellé ρώ-
τησε τον Ismet αν είχε τηλεγραφήσει στην Άγκυρα για την πρόταση περί
Καραγάτς… Ο Ismet απάντησε θετικά. Ο Pellé είπε, «έχετε λάβει απά-
ντηση;». Ο Ismet απάντησε «ναι».
«Αποδέχεστε;». Ο Ismet ξαναπροσπάθησε να αποφύγει να δώσει μια
σαφή απάντηση, αλλά ο Pellé επέμεινε και τελικά, παρά τις προσπάθειες
του Ismet, ο τελευταίος απάντησε εντέλει καταφατικά, αποδεχόμενος την
παραίτηση της Τουρκίας περί αποζημιώσεων με αντάλλαγμα τους τίτλους
ιδιοκτησίας του Καραγάτς.
Όλα τα παραπάνω διήρκησαν δύο ώρες απόλυτης έντασης. Όταν τε-
λικά φάνηκε ότι ήταν εφικτή μια λύση, όπως πολύ όμορφα σημειώνει ο
Grew, «η ψυχολογία της ανθρώπινη φύσης πήρε τη φυσική της πορεία
και ο αέρας της εχθρότητας άλλαξε αμέσως και η ατμόσφαιρα μεταμορ-
φώθηκε σε μια που άγγιζε την ιλαρότητα». Ο Diamandy, ο Ρουμάνος,
σηκώθηκε όρθιος και επέμεινε ότι ο Βενιζέλος πρέπει να καθίσει δίπλα
στον Ismet… Οι λεπτομέρειες της διευθέτησης συζητήθηκαν στη
ακόμη να βρίσκονται ένα βήμα μακριά από το να αγκαλιαστούν… Ο
Σέρβος εκπρόσωπος διαμαρτυρήθηκε έντονα για την παράδοση του Κα-
ραγάτς, αλλά διαβεβαίωσε τους ομολόγους του ότι δε θα επέτρεπε αυτή
του η θέση να σταθεί εμπόδιο στην ειρήνη και ότι απλά επιθυμούσε να
καταγραφεί η διαφωνία του στα πρακτικά… Σύμφωνα με τον Grew, ο Rumbold άφησε να φανεί ο έντονος ενθουσιασμός του μέσω μιας σύσπασης των μυών του προσώπου του που σχεδόν ισοδυναμούσε με χαμόγελο, ενώ ο Ιάπωνας κοιτούσε έντονα μέσα από τα γυαλιά του με ευχαρίστηση
σαν να είχε μόλις γευτεί το πιο υπέροχο δείπνο και βρισκόταν σε αρμονία
με το σύμπαν… Λίγο πριν το τέλος της συνάντησης ο Βενιζέλος ευχαρί-
στησε εκ μέρους του Ismet και του εαυτού του όλους όσοι είχαν συνδρά-
μει στην επίτευξη αυτής της ευτυχούς κατάληξης, συμπεριλαμβανομένου
του Αμερικανού «παρατηρητή»152.
το Καραγάτς θυσιάζεται, προκειμένου να εξασφαλιστεί για την έλλάδα έντιμος ειρήνη.
Περιχαρής για την επίτευξη συμφωνίας, ο Υπουργός εξωτερικών
της έλλάδας, Αλεξανδρής, ως μέλος της ελληνικής αντοπροσωπείας, στέλνει την ίδια ημέρα το παρακάτω τηλεγράφημα στην ελληνική κυ-
βέρνηση: «Ευχαρίστως αναγγέλλω υμίν ότι ταύτην την στιγμήν Τούρκοι
υπεχώρησαν, αποδεχθέντες παραχώρησιν πόλεως Καραγάτς και περι-
χώρων αντί πλήρους παραιτήσεως από αποζημιώσεως. Ουδεμία ετέρα
παραχώρησις εγένετο παρ’ ημών. Μόνον αμοιβαία απόδοσις κατασχεθέ-
ντων πλοίων κατά πόλεμον. Μετά γιγαντιαίαν πάλην, γενομένην εδώ τας
ημέρας ταύτας καθ’ όλων των στοιχείων, θεωρώ επιτευχθείσα ειρήνην
κολοσσιαίον οφειλόμενον εις άφθαστον διπλωματίαν Βενιζέλου. Αλλά
δέον ομολογηθή ιεράν αύτην στιγμήν ότι ειρήνη τόσον δια την Ελλάδα
έντιμος και επωφελής, τονίζω ιδιαιτέρως την λέξιν, είναι έργον του ελ-
ληνικού στρατού, ον η Επανάστασις κατόρθωσε να ανασυγκροτήσει εις
δύναμιν διεθνώς σεβαστήν εις τόσον ελάχιστον χρόνον και εν μέσω όλων
των τρομερών περιστάσεων ας εκληρονόμησεν αυτώ μικρασιατική συμ-
φορά. Απευθύνω υμίν θερμότατα συγχαρητήριά μου, διότι ανεστηλώθη
ούτω τιμή και εσώθη υπόστασις Πατρίδος»153.
Οι αρνητικές εξελίξεις σχετικά με την τύχη του Καραγάτς γίνονται
γνωστές στους κατοίκους του Καραγάτς και για το λόγο αυτό αναβάλ-
λονται οι συνεδριάσεις της δημογεροντίας (23 και 30 Μαΐου 1923).
Μετά το σοκ της είδησης για την οριστική απώλεια του Καραγάτς, η
δημογεροντία προκειμένου να προλάβει τον πανικό συγκαλεί έκτακτη συνεδρία Αδριανουπολιτών και Καραγατσινών στην 1 ιουνίου 1923, για
να αποφασίσουν τι μέλλει γενέσθαι.τα θέματα που τους απασχόλησαν, ήταν θέματα επιβίωσης: 1) πού θα πορευτούν, αφού εγκαταλείψουν την
πατρίδα τους, 2) αν θα ακολουθήσουν όλοι μαζί
στρατού και στόλου Πάγκαλος και Χατζηκυριάκος τηλεγραφούν στον έλ. Βενιζέλο εκφράζοντας την απογοήτευσή τους: «Αποδεχόμενοι κατ’ ανάγκη χάριν της τιμής της Ελλάδος ατυχή λύσιν, επειδή αύτη εγέ-
νετο κατά παράβασιν ρητής εγγράφου εντολής δοθείσης υπουργόν εξωτερικών Αλεξανδρήν, αρχηγοί στρατού και στόλου, πενθούντες από χθες εκφράζουν την βαθείαν λύπην των, αίροντες εφεξής την προ της αντιπροσωπείας εμπιστοσύνην των».
Ο έλ. Βενιζέλος απαντά: «… Το επ’ εμοί δεν δυσανασχετώ κατ’ αποδοκιμασίαν, ην απηύθυνον αρχηγοί στρατού και στόλου, αλλ’ η Κυβέρνησης πρέπει να είναι βεβαία, ότι είναι διπλασία αξία
εθνικής ευγνωμοσύνης, διότι εν μέσω τόσων δυσχερειών ηδυνήθη να ασφαλίση εις τον τόπον έντιμον ειρήνην» (δ., Κιηγμάς, Γ., ρυζιώτης, Αδριανούπολη, Καραγάτς, Ορεστιάδα: μια πόλη…)
την αντίθεσή τους για την απόφαση της διάσκεψης της Λωζάννης, με την οποία εκχωρούνται
στην τουρκία το Καραγάτς και τα περίχωρα, εκφράζουν με τηλεγράφημά τους προς τον έ. Βε-
νιζέλο (στην Λωζάννη), στις 30 Μαΐου 1923 επίσης οι κάτοικοι και οι πρόσφυγες της Καβάλας (Παράρτημα).
κοινή πορεία ή θα χωρισθούν σε αστικό – γεωργικό μέρος ή αν θα πάει
ο καθένας όπου επιθυμεί και 3) αν θα πάρουν αποζημίωση για την απώ-
λεια των περιουσιών τους.
στο κρίσιμο αυτό σημείο, που κλονιζόταν πια όχι μόνο το Καραγάτς
ως τόπος αλλά και ως κοινωνική υπόσταση, υπήρξε καθοριστικότατη η
παρουσία και επιμονή του σεβασμιότατου Μητροπολίτη Πολύκαρπου,
ο οποίος κατόρθωσε να κρατήσει, κατά το δυνατόν, ενωμένο το ποίμνιό
του και να το οδηγήσει σε κοντινά εδάφη, κάτι που αποτελούσε και πρόταση του Περεντίδη Κ., εκπροσώπου του γεωργικού πληθυσμού154.
ένόψει της αποχώρησης των έλλήνων από το Καραγάτς οι τουρκικές αρχές της Αδριανουπόλεως στις 7 ιουνίου 1923 διά στόματος του
Βαλή (Νομάρχη) πρότειναν την παραμονή τους για όσο καιρό επιθυμούσαν, δίνοντας εγγυήσεις για την ασφαλή διαβίωσή τους155. Οι έλ-
ληνες κάτοικοι του Καραγάτς, όμως, τοποθετήθηκαν αρνητικά σε μια τέτοια προοπτική τονίζοντας μάλιστα πως στην περίπτωση που δε συμπεριληφθούν στις συμφωνίες περί ανταλλαγής πληθυσμών, θα φύγουν οικειοθελώς. Μόνη τους επιθυμία η αναχώρησή τους να μετατεθεί για
το σεπτέμβριο του 1923, ώστε να προλάβουν να μαζέψουν και να πάρουν μαζί τις σοδειές τους156. την επιθυμία
154. δες Παράρτημα.
155. τηλεγράφημα του σ. Γονατά στις 7 ιουνίου 1923 προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη, στο οποίο ανακοινώνεται η δήλωση του Βαλή της Αδριανούπολης προς τον ιταλό Πρόξενο σχετικά με
τη δυνατότητα παραμονής των κατοίκων του Καραγάτς στις εστίες τους (Παράρτημα).
156. τηλεγράφημα του σ. Γονατά στις 9 ιουνίου 1923 προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη, όπου ανακοινώνει την επιθυμία έπιτροπής έλλήνων κατοίκων του Καραγάτς (Παράρτημα).
τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή στις 17 ιουνίου 1923προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη, στο οποίο αναφέρει ότι οι κάτοικοι του τριγώνου Καραγάτς ζητούν προθεσμία για την εκκένωση (Παράρτημα).
τους αυτή κάνει επίσημα αποδεκτή ο ισμέτ ινονού στις 3 ιουλίου 1923157.
Έτσι ολοκληρώνεται ο κύκλος συζητήσεων και ανταλλαγής τηλεγραφημάτων σχετικά με την παραχώρηση του Καραγάτς στους τούρκους και τους όρους της.
το
ιούλιο του 1923 αρχίζει η μαζική αποχώρηση των έλλήνων με
κάρα158 και τρένα με προορισμό τον επόμενο σταθμό στη ζωή και στην
ιστορία τους. Η εκκένωση του Καραγάτς ολοκληρώθηκε στις 14 σε-
πτεμβρίου 1923159. στις 15 σεπτεμβρίου πέφτουν οι τίτλοι τέλους με
την επίσημη παράδοσή του από τις ελληνικές στις τουρκικές αρχές στο δημαρχείο του Καραγάτς.
157. τηλεγράφημα του έ. Βενιζέλου στις 3 ιουλίου 1923 προς το Υπουργείο έξωτερικών της έλλάδας, στο οποίο αποκαλύπτει τη διάθεση του ισμέτ εκτός των άλλων να αποδεχθεί την αποχώρηση των έλλήνων στις 15 σεπτεμβρίου 1923 (Παράρτημα).
158. «…Ξεκινήσαμε ήρθαμε εδώ όλοι με ό,τι μπορούσαμε να πάρουμε, επάνω στο κάρο… Με τα γελάδια, με τα κάρα ξεκινήσαμε, μέσω Καστανεών, τότε ο παλιός χωραφόδρομος, να πούμε, ο χωματόδρομος (από κει περνούσε), ξεκινήσαμε με τα κάρα και να βλέπεις πίσ’ απ’ τα κάρα το σκυλί, τα μουσκάρια,
τα παιδιά, όσα μπορούσαν να περπατήσουν. Κι εγώ δεν μπορούσα να ανεβώ στο κάρο, περπατούσα· 10 χρονών ήμανε. Κι όλη αυτή η ταλαιπωρία, ήρθαμε εδώ στο αντίσκηνο, όπως βάζει η κλώσσα
τα πουλάκια κάτω από το καλάθι, μας έμασαν και μας οι γονείς μας έτσι».(Από μαγνητοφωνημένη
συνέντευξη που παραχώρησε ο δημήτριος Κούκλατζης στο γιο του Νικόλαο στις 18-12-1993).
159. Από τον ιούνιο ακόμη του 1923 καταγράφονται αιτιάσεις των τούρκων περί καταστροφής περιουσιών από τους Έλληνες κατοίκους του Καραγάτς, οι οποίες διαψεύστηκαν απ’ τις επιτόπιες προξενικές αρχές Γαλλίας και ιταλίας (τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή στις 15 ιουνίου 1923 προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη (Παράρτημα).
ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΡΑΓΑΤΣ (ΟΡΕΣΤΙΑΔΑ)
Η εκκένωση του Καραγάτς160 άρχισε τον ιούλιο του 1923, υπό την
επίβλεψη Γάλλων στρατιωτών. Μετά τις 14 σεπτεμβρίου 1923 και την
αποχώρηση του κυρίου όγκου των κατοίκων, δεν παρέμειναν περισσό-
τεροι από 600 άνθρωποι. Πιο συγκεκριμένα στο Καραγάτς παρέμειναν
οικειοθελώς 6 ελληνικές οικογένειες, 40 αρμενικές, 20 ισραηλινές και 50 άλλων εθνοτήτων.
στις 15 σεπτεμβρίου και ώρα 10:20 π.μ. έγινε η παράδοση του Καραγάτς από τον ελληνικό στρατό στις τουρκικές αρχές στον χώρο του
160. σύμφωνα με τηλεγράφημα του σ. Γονατά προς την έλληνική Αντιπροσωπεία στη Λωζάννη για
τον Α. Αλεξανδρή σχετικά με τις μετακινήσεις των προσφύγων, στο Καραγάτς διέμεναν 20.000 πρόσφυγες από την ανατολική Θράκη (δες σελ. 137).
δημαρχείου. Κατά την παράδοση υπογράφτηκε από τις δύο πλευρές161
το εξής πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής:
« Οι κάτωθι συνεκεντρώθησαν σήμερον Σάββατον 15 Σεπτεμβρίου
(1923) εις την 10:00 π.μ. ώραν εις το Δημαρχείον του Καραγάτς προς
εκπλήρωσιν των διατυπώσεων της παραδόσεως ως και της λήψεως κα-
τοχής τούτου και της μεταβιβάσεως των διοικητικών αρχών. Τα υψηλά
μέλη συμφωνήσαντα επί του τρόπου της εκτελέσεως των της αποστολής
των έδωσαν εις τας τουρκικάς αρχάς την κατοχήν του εν λόγω εδάφους. Η κυβέρνησις της μεγάλης εθνοσυνελεύσεως της Τουρκίας επιφυλάσσει
δι’ εαυτήν πάντα τα δικαιώματα, άτινα ήθελον απορρεύσει εκ της άνω συνθήκης προς όφελος της εκ της γενομένης καταστροφής και βλαβών
γενομένων εις τα δημόσια κτίρια ή ιδιωτικά εκ μέρους των κατοίκων ή
άλλου τινός προσώπου προ της παραδόσεως της πόλεως και της περιοχής».
15/9/1923: Παράδοση του Καραγάτς στους τούρκους (φωτό έξω από το δημαρχείο).
161. έκ μέρους της ελληνικής πλευράς υπέγραψε ο Π. Μαυρουδής, Αντιπρόσωπος της Γενικής διοικήσεως Θράκης και εκ μέρους της τουρκικής πλευράς ο Ναζίμ Μπέης, Νομάρχης Αδριανουπόλεως.
Κατά την τελετή παράδοσης παρευρίσκονταν οι εξής: ο διοικητής
της 11ης Μεραρχίας Παπάς, ο Φρούραρχος του Καραγάτς έυστρατίου
έυστράτιος, ο τούρκος συνταγματάρχης Χουσεΐν Χουσνί και ο διοικη-
τής της Μεραρχίας Αδριανουπόλεως Μουστά Μπέης.
στις 12:15 της ίδιας μέρας αναχώρησαν με τρένο από τον σιδηροδρομικό σταθμό οι ελληνικές αρχές υπό τα βλέμματα Γαλλικού αποσπάσματος, με διοικητή τον Γαρενιάρ, τουρικών πολιτικών και στρατιωτικών αρχών και όλων των Προξένων του Καραγάτς162.
Οι περισσότεροι Καραγατσιανοί (αγροτικόν), αρκετοί Αδριανουπολίτες (αστικόν) και άλλοι πρόσφυγες από την ευρύτερη αν. Θράκη163 θα εγκατασταθούν στο τσιφλίκι των Νισάτ Μπέη και τζιβάτ Μπέη164, όπου θα δημιουργηθεί η Νέα Ορεστιάδα165.
τη χάραξη του
162. τσΟΝιδΗσ, τάκης. Η Ορεστιάδα μας. Ορεστιάδα: έκπολιτιστικός σύλλογος Ορεστιάδας, 1980, σελ.59.
163. 900 οικογένειες είχαν δηλώσει εγγράφως ότι θα εγκατασταθούν στην Νέα Ορεστιάδα.(τσΟΝιδΗσ, τάκης. Η Ορεστιάδα μας. Ορεστιάδα: έκπολιτιστικός σύλλογος Ορεστιάδας, 1980
164. Όταν ήρθε η επιτροπή, μαζί με το Πολύκαρπο, να δουν το μέρος, ένας με την ρεπούμπλικα είδε
τον καθαρό ουρανό, το αεράκι, όλη τη δόξα και λέει: Παιδιά κοιτάξτε εκεί επάνω τι γίνεται…ο
Θεός εδώ είπε και εδώ θα γίνει η Ορεστιάδα μας τότε ένα μικρό συννεφάκι άρχισε να ψιχαλίζει
και βγήκε το ουράνιο τόξο. Αυτό ήταν, και ο Μητροπολίτης έμεινε ευχαριστημένος και φώτισε το μέρος με αγιασμό. Έτσι κουβαληθήκαμε σιγά-σιγά ο καθένας. (Αναστασία Κόνταρη, 2004).
165. «Όταν είχαμε φύγει όλοι οι Καραγατσιανοί κι ήρθαμε εδώ, ο καημένος(Γάλλος πρόξενος του Καραγάτς) έμεινε εκεί μόνος του, αφού και η οικογένειά του έφυγε… Μετά από ένα χρόνο ήλθε στην Ν.Ορεστιάδα και ζήτησε το Θωμά, τον μπαμπά μου, επειδή στο Καραγάτς τους κουβαλούσε με το κάρο του για κυνήγι στις εξοχές. Είχαμε τότε άλογο και νταλίκα. Αυτοκίνητα δεν είχαν... κι όλο το Θωμά έπαιρναν και τον γνώριζε καλά. Ήθελε να δει την Ορεστιάδα, πώς έγινε. Όταν ήλθε εδώ είπε θέλω το Θωμά, θέλω τον Μουτούδη. Αντίσκηνα φύλαγαν πολλά και σπίτια μερικά. «Θωμά ήλθα να
σε δω, γιατί θα φύγω κι εγώ από το Καραγάτς, καθώς ούτε φούρνος υπάρχει εκεί, ούτε τίποτα…». (Αναστασία Κόνταρη, 2004).
κτισμάτων πραγματοποίησε η 11η διλοχία Μηχανικού166, που στρατοπέδευσε σε αντίσκηνα στο χώρο που βρίσκεται σήμερα ο κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός.
Αρκετές οικογένειες δεν ακολούθησαν τον κύριο κορμό του πληθυσμού προς τη νέα πόλη, αλλά επέλεξαν άλλους προορισμούς: όπως την Αλεξανδρούπολη, λόγω του σιδηροδρομικού σταθμού (περιοχή Καραγατσιανά Αλεξανδρούπολης) καθώς και της πρότερης εγκατάστασης
Αδριανουπολιτών στην πόλη (π.χ. οικ. Αλτιναλμάζη Κ., μετέπειτα δημάρχου Αλεξανδρουπόλεως), το διδυμότειχο, την Κομοτ, την Ξάνθη, τη δράμα, την Καβάλα, τη Θεσσαλονίκη, τον Βόλο κ.α.
166. Η οποία ήταν εγκατεστημένη στο Καραγάτς από το 1920.
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΟΡΕΣΤΙΑΔΑ
στις 17 Απριλίου 1924 συνέρχεται για πρώτη φορά η δημογεροντία
στη Νέα Ορεστιάδα, οπότε και συντάσσεται το πρώτο πρακτικό, από
το οποίο γίνεται φανερό ότι μέχρι και τον Απρίλιο του 1924 γίνεται
μεταφορά υλικού και προσφύγων από το Καραγάτς.
Ορεστιάς167 17 Απριλίου 1924
Εξελέγη Επιτροπή εκ των κ. Π. Κουρτίδου, Β. Πεντίδου, Μ. Κωνσταντινίδου και Κ. Χριστίδου, όπως φροντίσει δια τα εξ Αδριανουπόλε-
ως168 ελθόντα εκκλησιαστικά αντικείμενα, άτινα απεστάλησαν ενταύθα
υπό του κ. Πλ. Φωτιάδου εις δύο αποστολάς, μία την 12ην Απριλίου (2 βαγόνια) και ετέρα 16 Απριλίου (3 βαγόνια), εν αις ήσαν τοποθετημένοι
και πρόσφυγες.
Η Επιτροπή συνήλθε υπό την Προεδρίαν του Σεβ. Μητροπολίτου,
όστις ονόμασε Πρόεδρον μεν τον πληρεξούσιον κ. Π. Κουρτίδην, Αντι-
πρόεδρον δε τον Αρχιδιάκονον Γ. Μακαρώνην. Είτα υπέδειξεν εις την
Επιτροπήν ότι πρέπει να γίνει λεπτομερής καταγραφή και ότι οι μεγάλοι
κώδωνες και πάντα τα μανουάλια να κρατηθώσι και τα λοιπά να διανε-
μηθώσι εις τας διαφόρους Κοινότητας της Επαρχίας Αδριανουπόλεως
και να λαμβάνηται ποσόν τι δια τα διδόμενα σκεύη, ίνα ούτω εισπραχθώ-
σι τα υπό κ. Β. Πεντίδου δαπανηθέντα. Προς δε τούτο υποδεικνύει ότι
μόνον δια αποφάσεως ολοκλήρου της Επιτροπής να χορηγώνται εις τας
Κοινότητας εκ των καταγεγραμμένων εκκλ. αντικειμένων.
167. έίναι αξιοσημείωτο ότι την νέα πόλη συνεχίζουν να ονομάζουν Ορεστιάδα κι όχι Νέα Ορεστιάδα, που είναι το επίσημο όνομά της.
168. έννοεί το σταθμό Αδριανουπόλεως στο Καραγάτς.
ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΑΤΣ
Ο παραπάνω χάρτης δημιουργήθηκε από πληροφορίες που αντλήθηκαν από γραπτές πηγές και προφορικές μαρτυρίες, σε συνδυασμό με επιτόπιες έρευνες των συγγραφέων στο Καραγάτς.
Για την τοποθέτησή τους στο σημερινό σχέδιο του Καραγάτς αξιοποιήθηκε ένας σύγχρονος τουριστικός χάρτης.
Περιλαμβάνονται γνωστά μέρη και ονομασίες της περιόδου της ελληνικής διοικήσεως 1920-1923 καθώς και προγενέστερες αυτών.
Πολλές από τις παραπάνω τοποθεσίες είναι εντοπισμένες με βεβαιό-
τητα και κάποιες είναι απόρροια λογικών σκέψεων.
1. έπιστολή του έμμανουήλ Ζυμβρακάκη169 προς το Υπουργείο έξωτερικών και το Υπουργείο στρατιωτικών, μέσω της οποίας διαβιβάζει τηλεγράφημα της έλληνικής στρατιωτικής Αποστολής στη
σόφια, το οποίο αναφέρει πληροφορίες από το Καραγάτς για κίνηση Γαλλικών αποικιακών στρατευμάτων από τη δυτική Θράκη
προς την Αδριανούπολη ενόψει επικείμενης επίσκεψης του Γάλ-
λου συνταγματάρχη Pantone στον τούρκο διοικητή της Αδριανούπολης. Χρονολογία εγγράφου: 24 ιανουαρίου 1920.
169. στρατηγός, διοικητής του σώματος στρατού έθνικής Αμύνης, του οποίου η 9η Μεραρχία απελευθέρωσε το Καραγάτς στις 16 Μαΐου 1920 με διοικητή τον Υποστράτηγο Λεοναρδόπουλο.
2. τηλεγράφημα του Νικολάου Πολίτη170 σχετικά με δημοσιευμένα
στατιστικά στοιχεία για τον πληθυσμό του Καραγάτς. Αναφέρεται
στη στατιστική που είχε δημοσιεύσει το 1919 η τουρκική εφημερίδα “Tayar”, στην αυστηρά αμερόληπτη απογραφή που είχε κάνει
η ελληνική πλευρά στις 19 δεκεμβρίου του 1920 και σε στοιχεία
των Altinoff και Α. Καραπάνου σχετικά με τον πληθυσμό του Καραγάτς. Χρονολογία εγγράφου: 1922. 170.
έξωτερικών της έλλάδας το 1922.
3. τηλεγράφημα του Ν. Πολίτη σχετικά με το σχέδιο για επίθεση
τουρκικών συμμοριών μετά
22 Οκτωβρίου/3 Νοεμβρίου 1922.
4. τηλεγράφημα του Ν. Πολίτη, στο οποίο μεταφέρει πληροφορίες
από τηλεγράφημα του Γ. Κατεχάκη171 σχετικά με την προστασία
των στενών από τους Άγγλους, τη διαβλεπόμενη επιδίωξη της Γαλλίας για εκκένωση του Καραγάτς και τις απόψεις του Γάλλου Πρόξενου για αδυναμία συμβίωσης χριστιανών και τούρκων. Χρονολογία εγγράφου: 4/17 Νοεμβρίου 1922.
171.
5. τηλεγράφημα του Κ. ρέντη172, από Αθήνα, σχετικά με τα δικαι-
ώματα που διεκδικούν οι Γάλλοι στο Καραγάτς. συγκεκριμένα
ανακοινώνει προς το Γενικό διοικητή Θράκης173 τις αρμοδιότη-
τες στη δικαιοσύνη και στην εξασφάλιση της τάξης που ζητούν οι
Γάλλοι στο Καραγάτς. Ανεφέρει δε ότι σύμφωνα με την ανακωχή
των Μουδανιών αυτό δεν ανήκει στη γαλλική δικαιοδοσία και ότι
υπάρχουν επαρκείς ελληνικές δυνάμεις για τις αρμοδιότητες αυτές.
Χρονολογία εγγράφου: 22 Νοεμβρίου/5 δεκεμβρίου 1922.
172. ρέντης, Κωνσταντίνος, Υπουργός δικαιοσύνης της έλλάδας και προσωρινά Υπουργός έξωτερικών (22 Νοεμβρίου /5 δεκεμβρίου 1922).
173. Κατεχάκης, Γεώργιος, Γενικός διοικητής Θράκης.
6. τηλεγράφημα του του Α. Αλεξανδρή174 σχετικά με τη δυνατότητα
μόνιμης εγκατάστασης προσφύγων στην περιφέρεια διδυμοτείχου - Καραγάτς. Χρονολογία εγγράφου: 1/14 δεκεμβρίου 1922.
7. τηλεγράφημα του έ. Βενιζέλου 1/14 δεκεμβρίου 1922 προς το
Υπουργείο έξωτερικών. Ανακοινώνει στο Υπουργείο Περιθάλψεως ότι υπάρχει δυνατότητα για μόνιμη εγκατάσταση προσφύγων
στην περιφέρεια διδυμοτείχου - σουφλίου, ενώ για την πόλη Καραγάτς, θα πρέπει να περιμένουν την απόφαση της συνδιάσκεψης
της Λωζάννης 174. Αλεξανδρής Απόστολος, Υπουργός έξωτερικών της έλλάδας (1/14 δεκεμβρίου 1922)
8. τηλεγράφημα του δ. Κακλάμανου προς το Υπουργείο έξωτερικών
της έλλάδας, όπου αναφέρει την ομιλία του ισμέτ ινονού, όπου
παρουσίασε τις θέσεις της τουρκίας για το ζήτημα του Καραγάτς,
τη διενέργεια δημοψηφίσματος στη δυτική Θράκη, των αφοπλι-
σμένων ζωνών, καθώς και την άμεση απάντηση του Βενιζέλου στις
θέσεις του ινονού. Αναφέρεται στις συζητήσεις που έλαβαν χώρα
κατά τη διάρκεια της συνέλευσης των δυο υποεπιτρόπων για το
ζήτημα της σιδηροδρομικής γραμμής και του λιμανιού του δεδεαγάτς, για το θέμα των αποστρατιωκοποιημένων ζωνών. Χρονολο-
γία εγγράφου: 23 Νοεμβρίου 1922
10. διαβιβαστικό από το Καραγάτς του Μητροπολίτη Αδριανούπολης Πολύκαρπου προς τον έλ. Βενιζέλο στη Λωζάννη, με το οποίο αποστέλλει αντίγραφο υπομνήματος των κατοίκων του Καραγάτς προς τον Λόρδο Κώρζον. Χρονολογία εγγράφου: 16 δεκεμβρίου 1922.
11. έπιστολή του έλ. Βενιζέλου προς τον Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Πολύκαρπο, με την οποία τον ευχαριστεί για την επιστολή του και εκφράζει την ελπίδα ότι δε θα υπάρξει ανάγκη να θυσιαστεί το Καραγάτς. Χρονολογία εγγράφου: 1922.
12. τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή176, με το οποίο ανακοινώνει απόσπασμα δελτίου πληροφοριών του 4ου σώματος στρατού σχετικά
με τις κινήσεις του κεμαλικού στρατού στην περιοχή της Αδριανούπολης και Καραγάτς και υπολογίζεται η δύναμη της κεμαλικής
χωροφυλακής. Χρονολογία εγγράφου: 11/26 δεκεμβρίου 1922.
13. τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή, στο οποίο ανακοινώνει ότι ο
διοικητής του Γαλλικού αποσπάσματος στο Καραγάτς ζήτησε να πληροφορηθεί για μελλοντικές κινήσεις του ελληνικού στρατού
προς την Αδριανούπολη, η δε πληροφορία αυτή διαψεύδεται από
τον Αναπληρωτή Γενικό διοικητή Θράκης177. Χρονολογία εγγρά-
φου: 28 δεκεμβρίου / 10 ιανουαρίου 1923.
176. Αλεξανδρής, Απόστολος, Υπουργός έξωτερικών της έλλάδας.
177. Γεραγάς, Κωνσταντίνος, Αναπληρωτής Γενικός διοικητής Θράκης (με έδρα το Καραγάτς).
15. τηλεγράφημα του έλ. Βενιζέλου προς την Πρεσβεία της έλλάδας
στο Παρίσι, σχετικά με την πιθανότητα, προκειμένου να δεχθεί η
τουρκία να υπογράψει την συνθήκη ειρήνης, η Γαλλία να εγκαταλείψει την έλλάδα στο ζήτημα των αποζημιώσεων και του Καραγάτς. Χρονολογία εγγράφου: 19 ιανουαρίου/1 Φεβρουαρίου 1923.
16. έπιστολή του έλ. Βενιζέλου προς τον ρωμάνο σχετικά με την
υποστήριξη τουρκικών αξιώσεων από τη Γαλλία. έσωκλείει από-
κομμα του Petit Parisien, στο οποίο αναφέρεται οτι η Γαλλία είναι
διατεθειμένη να υποστηρίξει μεταξύ άλλων τουρκικών αξιώσεων
και την αξίωση επί του Καραγάτς κι εκφράζει την ελπίδα η είδηση
να μην είναι ακριβής. Χρονολογία εγγράφου: 23 ιανουαρίου 1923.
17. τηλεγράφημα του σ. Γονατά προς την έλληνική Αποστολή στη
Λωζάννη σχετικά με την προσφορά εδαφικών ανταλλαγμάτων
στην τουρκία. Αναφέρεται στην απόφαση της έλληνικής πλευράς
να προτείνει για αντάλλαγμα το τρίγωνο Άρδα - Μαρίτσα και σε
έσχατη ανάγκη την πόλη Καραγάτς, κερδίζοντας έτσι την ευμένεια
ή την ουδετερότητα των Μεγάλων δυνάμεων στην περίπτωση που
οι τούρκοι δε δεχτούν τις προτάσεις της έλλάδας. Χρονολογία εγ-
γράφου: 17 Μαΐου 1923.
18. τηλεγράφημα του έλ. Βενιζέλου προς το Υπουργείο έξωτερικών.
Αναφέρεται σε συνάντησή του με τον Αντιπρόσωπο της Αμερι-
κής στη συνδιάσκεψη της Λωζάννης, ο οποίος θα συναντούσε τον
ισμέτ Πασά, για να τον πείσει να δεχθεί την προταθείσα λύση Καραγάτς για την οριστική ρύθμιση των αποζημιώσεων. έπίσης, επέμεινε ότι η έλλάδα δε θα έπρεπε με κάποια εσπευσμένη ενέργεια
να ματαιώσει κάθε ελπίδα συνομολόγησης ειρήνης. Χρονολογία
εγγράφου: 25 Μαΐου 1923.
19. τηλεγράφημα του σ. Γονατά προς την έλληνική Αντιπροσωπεία
στη Λωζάννη για τον Α. Αλεξανδρή178 σχετικά με τις μετακινήσεις
των προσφύγων. Πληροφορεί ότι μετά την παραχώρηση του Κα-
ραγάτς στους τούρκους, το Υπουργείο Περίθαλψης προτείνει να
παραμείνει ο πληθυσμός στο Καραγάτς και να γίνουν ενέργειες, ώστε να παραμείνουν μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών οι
πρόσφυγες της Κωνσταντινούπολης και του έύξεινου Πόντου.
Χρονολογία εγγράφου: 29 Μαΐου 1923. 178. Αλεξανδρής, Απόστολος, Υπουργός έξωτερικών της έλλάδας (29 Μαΐου 1923)
20. τηλεγράφημα (από την Καβάλα) των κατοίκων της Καβάλας και των προσφύγων, προς τον έλ. Βενιζέλο (στη Λωζάννη), κατά της απόφασης της διάσκεψης της Λωζάννης, με την οποία εκχωρούνται στην τουρκία το Καραγάτς και τα περίχωρα. Χρονολογία εγγράφου: 30 Μαΐου 1923.
21. τηλεγράφημα του σ. Γονατά προς την έλληνική Αποστολή στη Λωζάννη. σ’ αυτό ανακοινώνεται η δήλωση του Βαλή της Αδριανούπολης προς τον ιταλό Πρόξενο σχετικά με τη δυνατότητα παραμονής των κατοίκων του Καραγάτς στις εστίες τους. Χρονολογία εγγράφου: 7 ιουνίου 1923.
23. τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή προς την έλληνική Αποστολή
στη Λωζάννη σχετικά με τους ισχυρισμούς των τούρκων περί καταστροφής των περιουσιών τους από τους κατοίκους του Καραγάτς, οι οποίοι και διαψεύστηκαν απ’ τις Κυβερνήσεις Γαλλίας και
ιταλίας. Χρονολογία εγγράφου: 15 ιουνίου 1923.
24. τηλεγράφημα του Α. Αλεξανδρή προς την έλληνική Αποστολή
στη Λωζάννη, στο οποίο αναφέρει ότι οι κάτοικοι του τριγώνου
Καραγάτς ζητούν προθεσμία για την εκκένωση. Ζητεί πληροφορίες για το ζήτημα αυτό. Χρονολογία εγγράφου: 17 ιουνίου 1923.
26. Απόκομμα της εφημερίδας «Κωνσταντινούπολις» της Κυριακής
15 ιουλίου 1928. στο πρωτοσέλιδο άρθρο της αναφέρεται στο γεγο-
νός ότι οι τούρκοι προτείνουν διαπραγματεύσεις, για να πωλήσουν
το «τρίγωνο Καραγάτς» στην έλλάδα και ζητούν προκαταβολικά
500.000 στερλίνες. Ο Βενιζέλος όμως προτιμά να τις δαπανήσει
υπέρ του στρατού.
Κανονισμός της Εφοροεπιτροπής
Κανoνισμός της εν Καραγατσίω Εφοροεπιτροπής της Ελληνικής
Οpθoδόξoυ Κοινότητος179
Φιλιππούπολις 1895
έκ του τυπογραφείου «Ο Αίμος»
Κεφάλαιον α΄
ΑΡΘΡ. 1. σκοπός της έφοροεπιτροπής είνε α) η διοίκησις των εν τη
Κοινότητι ταύτη υφισταμένων ιερών ιδρυμάτων, δήλον ότι έκκλησίας
και σχολείων και η διευθέτησις των δια ταύτα αφορώντων ζητημάτων,
β) η επαγρύπνησης επί της ακριβούς εκπληρώσεως των καθηκόντων
των εν τοις ιδρύμασι τούτοις λειτουργούντων προσώπων (ιερέων, δι-
δασκάλων, ψαλτών και λοιπών) προς διατήρησιν της απαιτουμένης εν
αυταίς τάξεως και σεμνοπρεπείας και γ) η φροντίς και ενδελεχής μέρι-
μνα προς εξεύρεσιν διαφόρων πόρων υπέρ της προόδου και προαγωγής
των ειρημένων καταστημάτων.
Κεφάλαιον β΄
(Συγκρότησις των μελών της Εφοροεπιτροπής
και τρόπος Εκλογής αυτών)
ΑΡΘΡ. 2. το σωματείον της έφοροεπιτροπής συγκροτούμενον εκ
δέκα τεσσάρων (14) μελών εξ ενός δήλον ότι Προέδρου, ενός ταμίου, ενός Παγκαριστού και λοιπών ένδεκα καλουμένων συμβούλων (επιτίμου Προέδρου θεωρουμένου του κατά καιρόν Μητροπολίτου) εκλέγεται κατ’ έτος την πρώτην Κυριακήν