Forum A+P Vol.19

19 ISSN: 2227-7994

2017

OPEN ARTIKUJ SHKENCORE SHQIP KUJTESA SI HAPËSIRË HETEROTOPIKE G. Qendro

ARKITEKTURA SHQIPTARE E SPITALEVE M. Tuxhari

DREJT NJË ETIKE TË NGADALËSIMIT DHE NJË ESTETIKE TË NDËRLIKIMIT S. Luarasi

SCIENTIFIC & RESEARCH ARTICLES INTERNATIONAL FORUM THE ANTI-POLE

Ll. Kumaraku, E. Hoxha

TRANSPORT INFRASTRUCTURES BETWEEN UTOPIAS AND SCIENCE FICTION L. Pedata

WOMEN’S TRADITIONAL DRESS IN OTTOMAN SHKODËR D. Arapi

PROBABILISTIC ANALYSIS OF A CANTILEVER SHEET PILE WALL PENETRATING CLAY O. Koreta, E. Myftaraga, E. Tanku

VIZATIMI ''GRAFOS, GRAPHIS, DISEGNO, DRAWING '' A. Mesi

THE REUSE OF INDUSTRIAL HERITAGE AS AN APPROACH TO RESTORATIVE SUSTAINABILITY AND CONSERVATION

E. Luca, I. Sulç, E. Haselsteiner, D. Kopeva, M. Brown

AUA - DEKLARATA PUBLIKE

Botues: Besnik Aliaj, Sotir Dhamo, Dritan Shutina.Viti i Tetë i Botimit. Tetor 2017

1

Revistë Periodike Shkencore: © Besnik Aliaj, Sotir Dhamo, Dritan Shutina Këshilli Redaksional: PhD. Peter Nientied (Holandë) Dr. Vera Bushati Prof. Dr. Besnik Aliaj Doc. Dr. Arben Shtylla Prof. Asoc. Gëzim Qëndro Prof. Thoma Thomai Prof. Dr. Vezir Muharremaj PhD. Loris Rossi (Itali) PhD. Antonino Di Raimo (Itali) Doc. Sotir Dhamo Dr. Taulant Bino Ing. Dritan Shutina Ark. Rudina Toto Ark. Anila Gjika Ark. Laura Pedata (Itali)

FKZH_POLIS Fakulteti për Kërkim dhe Zhvillim Universiteti Polis Kontakt:

Rr. Bylis 12 Autostrada Tiranë-Durrës, Km.5, Kashar KP 2995, Tirana Albania Tel:+ 355.(0)4.24074 - 20 / 21 Fax:+ 355.(0)4.2407422 Cel: +355.(0)69.20 - 34126 / 81881 forum_ap@universitetipolis.edu.al

Ky numër u mundësua nga: Universiteti POLIS, Co-PLAN, Instituti për Zhvillimin e Habitatit dhe Future Architecture *Kopertina është një perpunime grafik nga punimi i studentes Raisa Myftia në Lëndën ''Ilustrim Grafik'', lendë e udhehequr nga profesor Agron Mesi.

Drejtor: Prof. Dr. Besnik Aliaj Kryeredaktor: Doc. Sotir Dhamo Redaktor: PhD. Joana Dhiamandi Redaktor letrar: Rovena Qirici Redaktoi në Anglisht: Alma Gjoni Art Design / Layout: PhD. Joana Dhiamandi Kopertina: PhD. Joana Dhiamandi Shtypur nga:

PËRMBAJTJA

ARTIKUJ SHKENCOR SHQIP

KUJTESA SI HAPËSIRË HETEROTOPIKE Gëzim Qëndro ...................................................................................................................................................................08

ARKITEKTURA SHQIPTARE E SPITALEVE Nje Studime Krahasimore Midis Rasteve Shqiptare Dhe Atyre Evropiane Marsida Tuxhari ................................................................................................................................................................28

DREJT NJË ETIKE TË NGADALËSIMIT DHE NJË ESTETIKE TË NDËRLIKIMIT: Një Përpjekje Për Të Regjistruar Rolin E Praktikave Hapësirë-Formuese Në Formë-Dhënien E Territorit [Në Shqipëri] Skënder Luarasi..................................................................................................................................................................46

SCIENTIFIC ARTICLES-INTERNATIONAL FORUM

THE ANTI-POLE A strategy to intervene in the urban context Llazar Kumaraku, Ermal Hoxha..........................................................................................................................................62

Transport Infrastructures - Between Utopias and Science Fiction LIFTING passengers on elevated sidewalks or SHOOTING them below the ground?

Laura Pedata ......................................................................................................................................................................76

Women’s traditional dress in Ottoman Shkodër The case of the Catholic community through archival documents of archidiocese of Shkodër1* (18th -19th century) Dorina Arapi ....................................................................................................................................................................94

Probabilistic analysis of a cantilever sheet pile wall penetrating clay Olsi Koreta, Erdi Myftaraga, Endrit Tanku .......................................................................................................................100

Vizatimi_''Grafos, Graphis, Disegno, Drawing'' Një Linjë & Gjurmë njerëzore e shënjuar në hapësirë & kohë Agron Mesi .....................................................................................................................................................................108

The reuse of industrial heritage as an approach to restorative sustainability and conservation Comparison between industrial heritage development in the Southeastern Europe and Austria Egla Luca, Ivan Sulç, Edeltraud Haselsteiner, Diana Kopeva, Martin Brown .....................................................................124

AUA- UNIONI SHQIPTAR I ARKITEKTEVE,URBANISTEVE DHE PL ANIFIKUESVE DEKLARATA PUBLIKE.............................................................................................................................................................162

FORUM A+P contributions Diana Kopeva [Researcher on Economics]

Diana Kopeva is a full time professor at the University of National and World Economy (UNWE), Sofia, Bulgaria and a Member of the Executive Board of Bulgarian National Science Fund (BNSF). She is also a consultant in the field of agriculture, environment and regional development.

Gezim Qendro [Art Critic] Prof. Asoc. Gëzim Qëndro is an artist and art critic. After a period as a director and painter at Film Studio “Shqipëria e Re”, he conducted his studies at Academie van Beeldende Vorming, in Amsterdam, in 1996. After the nomination at the head of the National Gallery (19972002), he started work on a doctoral thesis at Paris VIII University, under the supervision of Prof. François Soulages. As co-director of the Tirana Biennale, Qëndro worked since 1996 as a lecturer in visual language, history and philosophy of art. He is currently a full time lecturer at Polis University. He is the author of many study articles and problems on visual art, curator of several exhibitions and translators of a number of visual art books.

4

Skender Luarasi

Edeltraud Haselsteiner

[Architect]

[Researcher for Sustainable Architecture]

Skender Luarasi is a PhD. Candidate at the Yale School of Architecture. His research investigates the relationship of architecture and geometry.

Rather than a truth procedure that is universally true and absolute at any place and any time, geometry is a diachronic medium, a know-how that circulates among different human and non-human agents. Luarasi’s research focuses particularly on the mid-twentieth century debate on proportion, and Le Corbusier’s Modulor. It also investigates and draws a parallel between post-war concern with geometry and proportion and today’s parametric geometry. Luarasi has presented his research in numerous ACSA conferences, and has published in Haecceity, Forum A+P, and other Journals.

Edeltraud Haselsteiner, Project manager, Consultant and Senior Researcher within the fields of Sustainable Architecture and Sustainable Urban Planning in Vienna, Austria; Managing interdisciplinary research cooperations with focuses on sustainable urban planning, mobility, participation, aging society, sociology, gender and art. Key Senior Researcher and Lecturer at the Institute for Social Ecology (Alpen-Adria University Klagenfurt-Wien-Graz), at the University of Applied Sciences Technikum Wien (Master program Renewable Urban Energy Systems) and at the Vienna University of Technology (Institute of Urban Design and Landscape Architecture).

Ermal Hoxha [Architect] Ermal holds a master degree in Architecture and Urban Design and a professional post-master in parametric architectural design from POLIS University. Ermal is presently an Assistant Lecturer in Urban Planning and Design course and course of Techniques of Representations. He currently is a phd researcher in the International programm between Ferrara & POLIS University.His research is focused on the housing paradigm and their application in Tirana.

Llazar Kumaraku

Marsida Tuxhari

Endrit Tanku

[Architect]

[Architect]

[Geotechnical Engineer]

PhD. Arch. Lazar Kumaraku is a graduate of the Sapienza University, Rome in 2009 with a dissertation led by Franco Purini. In 2014 he completed PhD studies. Since 2015, he is an fulltime lecturer in Architecture and Urban Planning at Polis University. His research profile is oriented towards theoretical issues of architecture analyzing the principles and instruments of historic and morphological trasformations in urban design. For years his research is focused on urban space and more specifically on the composition and organization of planned cities.

Marsida Tuxhari has completed her studies in Architecture at the Faculty of Civil Engineering, at the Polytechnic University of Tirana. In 2009, she completed her Master’s degree in architecture at the University of Rome “La Sapienza”, Italy, with the theme:” Programming, designing and managing hospital and territorial structures in developing countries”. From 2009 to 2016, she has been a lecturer in the subject of “Environmental Physics” and as assistant in the subject of “Environmental Design” at the Polytechnic University of Tirana.

She also has experience as a free professional in this field.

Endrit Tanku is a geotechnical engineer from Albania. He holds a Master’s degree in geotechnical engineering, awarded from the Faculty of Civil Engineering, Polytechnic University of Albania, in 2010. Endri has a vast experience in practical geotechnical engineering applications, mainly related to its application in infrastructure projects. Since more than 5 years he has been largely involved in infrastructure projects in and outside the country, especially dealing with explicit and key geotechnical aspects of the construction process, such as: slope stability, excavation in difficult terrains, soil compaction, and road pavement inspection. Endri has participated in creating and in undertaking a large number of geotechnical investigation programs.

5

FORUM A+P contributions Agron Mesi [Graphic Painter] Agron Mesi graduated in 1987 as a Graphic painter at Academy of Fine Arts, Tirana. From 1987 to 1994, he worked as a painter for animated films at the “Shqipëria e Re” Kinostudio (today Alba Film Animation). From 2007 onwards he works as a full-time professor at POLIS University in the department of Architecture and Art Design, teaching the fundamental courses of a visual arts education. In 2014, he started his doctoral studies in the anthropological study of art at The Academy of Albanological Studies, Tirana.

He continuously participates in relevant visual arts activities and has been, on several occasions, a winner of national and international awards.

Martin Brown [Expert for Innovation] Martin has 40 years’ international experience within built environment project management, businesses improvements and sustainability consultancy. A ‘Sustainability Provocateur’, Martin is a respected expert and advocate for innovation, is committed to enabling success for academic, client, design & contracting organisations focusing on sustainability & CSR. Martin’s recent book, ‘FutuREstorative’ furthers debate on new sustainability thinking, pulling on a lifetime of outdoor activity, built environment career and environmentalist thinking reinforcing importance of deeper connections with natural environments, advocating mindfulness, biophilic and salutogenic design for healthy futures. As an experienced blogger, Martin comments on sustainability issues in addition to contributing to many other media sources. He is a regular presenter & keynote speaker and recently included within list of 30 CSR professionals to follow on social media.

6

Egla Luca

Ivan Šulc

[Engineer]

[Researcher}

Dr. Egla Luca, lecturer at POLIS University. Egla has earned the title PhD, in the Double degree program between Ferrara University and POLIS University. Her research is focused on “The reuse of Albanian Industrial Archeology as an approach to sustainability and conservation. Egla holds a master of science in ''Structural Design'' from the Polytechnic University of Tirana / Faculty of Civil Engineering. Despite her academic activity, Egla Luca is very active also in the field of structural end energy efficiency. Egla is participating also in international projects such as DAPEEWEB and CONSUS, projects supported by the EU. Egla has a number of national and international publications in the field of “Seismic Vulnerability Assessment”, “Industrial Archeology in Albania”, “Energy Performance of the building stock” and “Structural Retrofit”. Lately she finished the translation of “Seismic Design for Architect – outwitting the quake” by Andrew Charleson.

Ivan Šulc was born in 1987 in Zagreb. In 2011 he finished master’s course in geography Heritage and Tourism at the University of Zagreb and in 2016 he defended his doctoral thesis Models of Tourism Development in South Dalmatia at the same university. He works as postdoctoral researcher at the University of Zagreb, Faculty of Science, Department of Geography and currently he is assistant at courses Geoinformatics, Cartographic Basis of GIS, Tourism Geography, Regionalization Principles and Geography of East Asia. His research interests are related to sustainable tourism and GIS. At the moment he is MC member at the COST action CA16114 Rethinking sustainability towards regenerative economy (RESTORE).

He participated at more than 15 scientific conferences and published 8 papers. He is author of the manual Digital Cartography aimed for the high school students studying GIS. He is secretary of the scientific journal Croatian Geographical Bulletin and member of the steering committee of the Croatian Geographical Society. Ivan Šulc is team leader of the Croatian team at the International Geography Olympiad.

Dorina Arapi [Ethnologist]

Dorina Arapi holds a PhD. in Ethnology. Her research interests are focused on Material Culture, Consumption Studies and Cultural Patterns. She is a full-time lecturer in Art and Design Department (FAD) at Polis University in Tirana. She has participated in various international scientific symposiums as in Italy, Hungary, Albania, Turkey, Bulgaria etc.

Olsi Koreta

Laura Pedata

Erdi Myftaraga

[Geotechnical Engineer]

[Architect]

[Geotechnical Engineer]

Olsi Koreta is a geotechnical engineer with relevant experience in planning, design and consultancy for complex geotechnical engineering projects.

He holds a Master of Science from Polytechnic University of Tirana and has been involved in different research studies including several publications and conference. His main areas of research interests include geotechnical site characterization, in-situ tests interpretation, and application of probabilistic methods in geotechnical engineering. At present, Olsi works at Geo in Copenhagen, a market leading company and engineering consultancy, offering the most extensive expertise in Denmark. His projects include advanced geomechanical modelling, design of onshore and offshore structures for different oil platforms in North Sea, South-East Asia, Arabian Gulf, China, etc.

Laura Pedata, graduated in 2005 at “La Sapienza” University, Rome, Graduate School in Architecture UE “Ludovico Quaroni”, Specialization in Environmental Architecture. In 2007 she won a Fulbright Scholarship and she attended a Master in Architecture Program at UCLA (MArchII), where she graduated with Distinction in June 2008. Laura is experienced in Environmental Architecture and Landscape Architecture. She was hired in 2009 as an Adjunct Professor at University of Rome “Sapienza”, faculty of Architecture. In 2012 she was employed by SOM in San Francisco as Architectural Professional – D Level. Currently employed at POLIS University in Tirana as Master Programs Coordinator and lecturer. Laura is a PhD candidate since September 2014 for the “International Doctorate in Architecture and Urban Planning”, between University of Ferrara - POLIS University.

Erdi Myftaraga is a geotechnical engineer, graduated in 2008 from Tirana Polytechnic University of Tirana, Faculty of Civil Engineering. In 2010, he finished his master studies in the field of geotechnical engineering. From 2011 to 2015 he was a lecturer and teaching assistent at POLIS University in Tirana. Erdi’s main areas of interests have been: to slope stability and landslide analysis, mainly focused in adapting or developing appropriate and advantageous interventions and programs; site he was investigation and characterization of geotechnical data by applying statistical methods; automatization of data analyzing and correlation procedures. His professional activities include participation in numerous national and international activities related to geotechnical engineering.

7

ARTIKULL SHKENCOR

KUJTESA SI HAPËSIRË HETEROTOPIKE Prof. Asoc. Gëzim Qëndro Lektor në Universitetin POLIS, Fakulteti i Arkitekturës dhe Dizajnit Artikulli u recensua nga Dr. Vera Bushati

8

Njëra nga ngjarjet e bujshme të fillimeve të kinemasë mbahet shfaqja nga vëllezërit Lumiére në janar të 1896-ës të filmit prej 50 sekondash me titull L’arrivée d’un train en gare de La Ciotat (Mbërritja e trenit në stacionin e La Ciotat-it), një qytet i vogël bregdetar francez. Filmi ka hyrë në histori jo vetëm si një nga filmat e parë të historisë së kinemasë, por sidomos për shkak të reagimit të shikuesve të pranishëm në sallë të cilët, siç thuhet, (ndonëse disa e quajnë thjesht legjendë urbane) dolën në panik duke shtyrë e shkelur mbi njëri - tjetrin kur në ekran u shfaq një lokomotivë me avull që afrohej me shpejtësi. Ky rast është paradigmë jo vetëm e magjisë së kinemasë, por sidomos i aftësisë së saj për të krijuar një realitet paralel të cilin shikuesit e pamësuar të asaj kohe, imazhin e projektuar e merrnin për realitetin fizik ku shpalosej përditësia e tyre, një ngatërrim naiv i hapësirës së njëmendtë ku jetonin me hapësirën utopike, virtuale të ekranit të kinemasë e cila u tregonte diçka aty ku nuk ishte vërtet. Në të njëjtën hulli duhen parë edhe reagimet e dikurshme të

shikuesve, sidomos në kinematë e qyteteve të vogla provinciale, që paralajmëronin me zë të lartë aktorin e tyre të parapëlqyer se dikush po përpiqej ta vriste pas shpine, apo të mos e pinte kupën me helm të ofruar djallëzisht nga ndonjë personazh negativ. Pa përmendur dëshpërimin që pasonte për fatin e mbrapshtë të personazhit që nuk “ia kish vënë veshin” paralajmërimit të tyre. Ndonëse shikuesi i sotëm e ka kapërcyer prej kohësh këtë ngatërrim të hapësirës utopike me atë të njëmendtë, mund të themi me bindje se diçka nga magjia e fillimeve të kinemasë ka mbetur edhe sot e kësaj dite, e ndihmuar kjo edhe nga teknologjia e lartë e cila e bën përballjen me realitetin filmik ku e ku më mbresëlënës dhe befasues.

Përhumbja në hapësirën utopike të ekranit, kjo magjepsje, ky dyzim i realitetit e bënte kinematografinë një mjet të pazëvendësueshëm propagande, çka u kuptua fare mirë nga shtetet totalitare që u shfaqën njëri pas tjetrit në gjysmën e parë të shekullit të kaluar fillimisht në Rusi dhe më pas në Itali dhe Gjermani. Kinematografia 9

ARTIKULL SHKENCOR

10

provoi se ishte mjet i mrekullueshëm propagande pikërisht për shkak të aftësisë për të krijuar një realitet që mund të konkuronte realitetin e njëmendtë fizik dhe shoqëror.

Bolshevikët ishin ndër të parët që e kuptuan potencialin e paçmuar propagandistik të kinematografisë, pasi ajo arrinte ta paraqiste jetën me një vërtetësi të cilës as mediumet tradicionale, dhe as fotografia nuk mund t’i afroheshin. Nuk ishte e rastit që Lenini, profeti i revolucionit rus, shpallte në vitin 1919: “Nga të gjitha artet, kinematografia është për ne më e rëndësishmja.”1 Padyshim risia e filmit qëndronte te lëvizja, e cila përcaktonte epërsinë e tij të dukshme ndaj arteve të tjera pamore, kryeveprat e të cilëve kishin “ngrirë” në një palëvizshmëri të përjetshme. Kjo e bënte filmin mediumin e përkryer për çlirimin e obsesionit të modernëve (dhe bolshevikëve) me lëvizjen, shpejtësinë, teknologjinë, si dhe me nxjerrjen në pah të epërsisë së jetës vepruese (vita activa) ndaj jetës kundruese (vita contemplativa).

Kinemaja shpërfaqte elemente të filozofive të praksisit, pozitivizmit, duke u lidhur me ato ide të Marksit dhe Niçes që përndezën asokohe imagjinatën e humanizmit europian. Filozofitë e asaj kohe, ndonëse të papajtueshme me njëra-tjetrën, përmbanin si rregull

kremtimin e energjisë, të lëvizjes së forcave materiale dhe masave të gjera popullore. Vepra e artit nuk vlerësohej më sipas kundrimit të ç’interesuar të Kantit, pasi nga ithtarët e modernitetit ky koncept shihej si paradigmë e një jete shpirtërore anemike, por sipas masës në të cilën përcillte energjinë, shpejtësinë e jetës moderne dhe magjepsjen futuriste me teknologjinë.

Kinematografia luajti asokohe një rol të dorës së parë në mitizimin e jetës vepruese dhe lënien pas dore të jetës kundruese, e cila shihej si anakronike dhe e padobishme.

Stalini po ashtu tregon se e kish kuptuar aftësinë e kinemasë për të ndërtuar një hartë realiteti kur thotë se:”Kinemaja është iluzion, por arrin t’i diktojë jetës ligjet e saj”2. I ngjashëm

1. Kristine Thompson dhe David Bordwell. Film History: An Introduction, New York, McGraw-Hill, 2003, f. 123.

2. Cituar nga Dmitrii Volkogonov, Stalin, Octiabr, 1998, No. 11, f. 87.

me perandorin e rrëfenjës së Borgesit, i cili kërkoi t’i dizajnonin një hartë të perandorisë në masën e territorit të saj, edhe diktatori sovjetik synonte ndërtimin e një harte virtuale mediatike që do të mbulonte çdo cep të realitetit politik dhe kulturor të perandorisë sovjetike. Sot mund të themi me siguri se barra më e rëndë në përmbushjen e kësaj detyre iu besua kinemasë. Nga fjalët e tij del qartë se do të ishte harta ajo që do t’i diktonte realitetit ligjet e saj. Hannah Arendt ka të drejtë kur thotë se:“Subjekti ideal i totalitarizmit nuk është […] individi i devotshëm, por ai për të cilin dallimi midis realitetit dhe trillimit […]të vërtetës dhe gënjeshtrës

[…]nuk ekziston më.”3 Jo rastësisht, njëra nga veprat e pesëvjeçarit të dytë në Shqipëri, dhuratë e Vëllait të Madh sovjetik, ishte pikërisht Kinostudioja, një fabrikë imazhi, një përpjekje për të shtrirë hartën e realitetit edhe mbi Shqipërinë, si pjesë e domosdoshme e ruajtjes dhe forcimit të pushtetit totalitar në të gjithë territorin e perandorisë sovjetike. Ja përse atë ditë me diell të 10 korrikut 1952 Enver Hoxha shfaqet në ceremoninë e pagëzimit të kinematografisë shqiptare në fotografinë tashmë historike, si një nun i buzëqeshur me gërshërë në dorë. Filmat shqiptarë, njëlloj si ata sovjetikë do të ndiqnin besnikërisht konceptin e përpunuar me mjeshtëri nga Ejzenshtajni: ndërthurje e formës së bukur estetike me kumtin e qartë politik. Synimi ishte shkundja e shqiptarëve nga plogështia për t’i ngritur në lartësinë e misionit historik që kishin marrë përsipër. Këtë domethënie kanë edhe fjalët e kryeinxhinierit sovjetik Boris Allpatov gjatë ceremonisë së përurimit se « Filmat e Kinostudios Shqipëria e re do t’i japin popullit shqiptar mundësinë të forcojë bindjen për forcat e tija madhështore”.4 Nga dita e përurimit e deri në fillim të viteve ’90 Kinostudioja “Shqipëria e re” funksionoi si fabrika më e madhe e kujtesës (ndonëse e manipuluar) që është krijuar ndonjë herë në Shqipëri, 3. Hannah Arendt, Les origines du totalitarisme. Paris, Editions du Seuil, 1972, p. 273.

4. Gazeta Zëri i Popullit e datës 11 korrik 1952.

një makinë propagandistike e klasit të parë e vajisur mirë me fondet e shumta që i merrte ekonomisë anemike shqiptare. Edhe në vitet më të vështira Kinostudioja vazhdoi të siguronte të njëjtën mbështetje financiare që i mundësoi (të paktën për nga numri i filmave të prodhuar), ta rendiste Shqipërinë ndër vendet e para në Europë. Një hartë realiteti, një hapësirë utopike e krijuar nga qindra kilometra film që tani pas zhdukjes së realitetit socialist ka marrë formën e pastër të një simulakrumi ku aty-këtu, siç thotë Baudrillard, “gjen ndonjë copëz realiteti”. Një botë onirike e transkriptuar në gjuhën filmike, i vetmi realitet ku vazhdon të gjallojë ende.

Por dimensioni virtual i produktit të Kinostudios shenjonte në mënyrë të pashlyeshme edhe hapësirën e territorit të saj duke na ndërgjegjësuar se ne, siç thotë Foucault (Fuko): “nuk jetojmë në një hapësirë homogjene dhe të zbrazët, por përkundrazi, […] hapësira ku jetojmë, ku ndodh erozioni i jetëve tona, kohës dhe historisë tonë është po ashtu një hapësirë heterogjene [...].Fizika moderne në tërësi e cilëson hapësirën si të vazhdueshme, homogjene, izotropike, të pafundme ose jo, nëse ajo përfaqëson një sistem të pastër marrëdhëniesh.

Por ndryshe nga njeriu primitiv, ne sot mund të nxjerrim një koncept të hapësirës prej përjetimit të saj.

Sipas Foucault hapësira heterotopike 11

ARTIKULL SHKENCOR krijohet nga ndërthurja e vendeve të askundit (utopos) dhe vendeve reale, hapësirave fizike ku ne lëvizim lirisht dhe subjektit vështrues si ndërmjetës.

Si shembull tipik të hapësirës heterotopike Foucault merr pasqyrën, e cila, nëse qëndrojmë përpara saj na tregon aty ku nuk ndodhemi vërtet, duke krijuar një utopos, një vend të askundit. Ndërthurja e hapësirës fizike ku ndodhemi, me atë të vendndodhjes reale të rrafshit dypërmasor të pasqyrës dhe pasqyrimit tonë, krijon tre tipologji hapësirash të cilat, duke u ndërthurur prej subjektit vështrues japin atë që Foucault e quan hapësirë heterotopike. Kjo hapësirë shpesh përkon si me kujtesën e shfaqur si pathos (forma më e spikatur e saj është nostalgjia), ashtu edhe me krijimin e hartës së realitetit që përmendëm më lart.

Territori i ish - Kinostudios është paradigmë e qartë e karakterit heterogjen të hapësirave ku jetojmë, i ndërthurjes së tyre, pasi për shkak të funksionit të saj si fabrikë imazhi dhe kujtese historike arrinte të gjeneronte një hapësirë të tillë heterotopike, karakteristikat dhe vetitë e së cilës do të jenë objekt i këtij shkrimi. Pra, edhe një ndërtesë, ashtu si ne, “jeton” e kapur në thurimën e marrëdhënieve të hapësirave të brendshme fizike (të mbyllura, gjysmë të mbyllura apo hermetike) me hapësirën e jashtme, të cilat nuk mundet as të reduktohen te njëra - tjetra dhe as të mbivendosen.

12

Hapësirat e Kinostudios ku gjenerohet ajo që Foucault e quan hapësirë heterotopike janë territori i saj i kufizuar nga rrethimi i dikurshëm, ekranet e katër sallave të kinemasë, ekranet e moviolave të montazhit, kubeja mbi shtylla në katin e dytë dhe tani së fundmi, oborri përpara Akademisë së Filmit dhe Multimedias Marubi.

Le të fillojmë me hapësirën e jashtme, atë të territorit të ishKinostudios. Nëse do të bënim një anatomi të nostalgjisë që ndjejnë ish – punonjësit e rikthyer pas shumë vitesh në hapësirat brenda apo rrotull korpusit të ish-Kinostudios “Shqipëria e Re”, sipas një qasjeje të mirëfilltë etimologjike, del se, ashtu si te fjala nostalgji, reagimi i tyre lidhet jo vetëm me praninë fizike në vendin ku kanë punuar dikur, por sidomos me zhvendosjen prapa në kohë me sytë e mendjes (gr. nostos: kthim në shtëpi), si edhe reagimin emocional (gr. algos: dhimbje) që lidhet me të. Ata ndjejnë dëshirën për t’u kthyer prapa (qoftë edhe me kujtime) në atë që dikur ishte si shtëpia e tyre dhe ku punuan vite me radhë duke krijuar pjesën më të madhe të traditës tonë në kinematografi, hapësira fizike ku lanë vitet më të mira të rinisë dhe të pjekurisë. Por ndonëse ishte e natyrshme që fati i Kinostudios të ndiqte fatin e regjimit që e krijoi, dhe këtu nuk ka asnjë arsye për t’u trishtuar, gjen sidoqoftë në reagimin e tyre edhe algos-in që shoqëron

mendimin se ato vite tashmë kanë ikur pa kthim, dhimbjen për disa miq që nuk janë më ndër të gjallët, pra, një botë e tërë që tani ekziston vetëm në hapësirën e askundit të kujtesës.

Po ashtu, rindërtimi i ngjarjeve të shkuara dhe “ringjallja” në filmat e shumtë e personazheve historikë të vdekur e bëjnë nostalgjinë për Kinostudion të një lloji të veçantë, pasi funksioni i saj si fabrikë imazhi mbështetej pikërisht në cilësinë e mneme-s (kujtesës) për të ngjallur ndjenja dhe emocione, pra, kemi të bëjmë me një mneme të dyfishtë: kthim në historinë e vetë institucionit përmes kujtesës si ndjenjë dhe njohuri, dhe rikthimi në të shkuarën e krijuar nga dhjetëra filma artistikë dhe dokumentarë me subjekte të marra nga kujtesa kolektive e shqiptarëve, por, të manipuluar, duke i kaluar më parë në sitën e censurës syçelët të regjimit. Këtu qëndron veçanësia e marrëdhënies së Kinostudios me kohën, pasi me t’u fiksuar në celuloid, ajo vazhdonte të pritej dhe ngjitej pa reshtur në moviolat e montazhit ku i nënshtrohej logjikës dhe ritmit të rrëfimit të filmit duke e shndërruar nga kohë lineare në kohë filmike, çka padyshim ishte tipar karakteristik i hapësirës heterokronike të ekranit të moviolës.

Por kjo hartë realiteti ishte frut i një pune shpesh vetëmohuese. Në korridoret e heshtur dhe të zbrazur të Kinostudios, dikur qindra punonjës,

duke ndjekur itinerarin e detyrueshëm të korridoreve kilometrikë, hipnin e zbrisnin shkallëve apo punonin orar pa orar në hapësirat e dhomave të shumta, studiove, sallave të projektimit, apo në ndërtesat dhe mjediset ndihmëse të vendosura në hapësirën e jashtme përreth saj. Në territorin e Kinostudios mund të gjeje shumicën e profesioneve të botës: marangoz, rrobaqepës, shofer, piktor, mekanik, elektroaut, kimist, laborant, bufetier, bojaxhi, arkitekt, financier, magazinier, lulishtar, bibliotekar, elektricist, skulptor, fotograf, garderobier, kompozitor, dizenjator, aktor, regjisor montazhi, piktor intermedialist, skenarist, kostumier, grimior, kinooperator, formulues muzike, figurant, montazhier, piktor animator, regjisor filmash, lulishtar, butaforist, drejtor filmi, operator zëri, teknik zhurmash, teknik kamerash, punëtor skene, kinomekanik, redaktor, teknik zëri, teknik kukullash, dokumentarist, kostumograf, asistent regjisor, punëtor krani, piktor filmi, rekuizitier, teknik ngjyrash, piktor kostumesh, piktor ekzekutues, subtitrues, dokumentarist, operator filmi, asistent operator, formulues zhurmash, teknik efektesh speciale, punëtor kareli, piroteknik, pa harruar këtu të gjithë punonjësit e administratës me larminë e profesioneve që bënin pjesë në të, etj.

Shpesh hapësira e rruginave të Kinostudios ngjante me një hapësirë heterotopike, e njëllojtë me hapësirën 13

ARTIKULL SHKENCOR e realitetit virtual që krijonte në filmat e saj, njëfarë kthimi në kohë të shkuara pasi ndodhte të takoje personazhe historike të së shkuarës, një pjesë e tyre të damkosur nga historiografia e regjimit totalitar dhe të degdisur në rrathët e ferrit të historisë kombëtare zyrtare të cilët, pushimin e shkurtër të xhirimeve në atelie e shfrytëzonin për të shëtitur pak nëpër mjediset e jashtme të Kinostudios. Shihje midis tyre pashallarë turq me pelerina dhe çallma që i bënin disi groteskë, oficerë të ushtrisë osmane me mjekra dhe mustaqe të sajuara mjeshtërisht nga grimiorët, klerikë të ndryshëm si priftërinj katolikë dhe ortodoksë, apo hoxhallarë sunitë; binte pastaj në sy ndonjë djalkë beu, paksa i ngjallmë me kostum me katrore, me pantallona qillota dhe kravatë, ndonjë ballist me veshje shajaku dhe qeleshe me shqiponjë, karabinierë italianë, ushtarë gjermanë, oficerë nazistë apo gjerarkë fashistë, zonja dhe zonjusha të aristokracisë së dikurshme me fustane të gjata dhe kapela strehëgjera të zbukuruara me lule sipas modës së gjysmës së parë të shekullit të kaluar; ndonjë tregtar me kostum dhe qostekun e orës që varej dukshëm, apo një kryetar bashkie i kohës së monarkisë me flokët e lëpira të krehura pas, me kostum dhe këpucë të bardha; ndonjë “turist” i huaj, me syze të errëta e me rroba ekstravagante që me siguri luante rolin e agjentit të ndonjë agjencie perëndimore spiunazhi; oficerë 14

italianë me uniforma ngjyrëçelëta që të kujtonin më tepër ballot sesa luftën; nuk mungonin pastaj as personazhet gjysmë groteske si ndonjë borgjez i moshuar (tashmë i përmbysur) me robe de chambre dhe me pantofla (Ndrekë Shkjezi), ndonjë spiun fashist mustaqespic me borsalinë; fallxhore me makijazh të rëndë e ngarkuar me gjithfarë stolish etj.

Hapësira heterotopike bëhej edhe më e ndjeshme kur në rrugët e Kinostudios takoje personazhet që tashmë bënin pjesë në panteonin e historisë zyrtare komuniste, heronj të popullit apo tipa nga shtresat e vegjëlisë së asaj kohe: komitë të periudhës së Pavarësisë (aktorët që luanin role të tilla i zilepsnin asokohe keqas të rinjtë me lejen e paçmuar që kishin nga pushteti për të mbajtur flokë të gjata dhe mjekër gjatë periudhës së xhirimeve!); ndonjë zyrtar i administratës komuniste me kostum dhe jakën e bardhë të këmishës mbi jakën e xhaketës; partizanë me kapa me yll dhe shalle të kuq, me triko leshi të thurura me dorë dhe këpucë ushtarake me qafa dhe me automatikë gjermanë; lebër me opinga me xhufkë apo malësorë të Veriut; të burgosur të kampeve naziste të përqendrimit, me flokë të qethura shkallë – shkallë, me veshje të prera shkel e shko që i bënin të dukeshin si të sëmurë; ndonjë fshatar me brekushe dhe xhaketë kadifeje; një tufë fëmijësh çamarrokë që i gëzoheshin lirisë së xhirimeve të

mbikëqyrur gjithë merak nga asistent – regjisori; debatikas apo fëmijë të lumtur të realitetit rozë socialist, rilindas hijerëndë me veshje shajaku dhe feste në kokë, etj.

Udhëtimi në kohë merrte nuanca thuajse komike kur i shihje këto personazhe, dikur armiq historikë të betuar si, një gjerark i lartë fashist me një partizan, apo në kombinime të pamundura kronologjike si, një oficer nazist me një komit të pavarësisë, teksa diskutonin në oborrin e Kinostudios me zjarr për ndonjë ndeshje futbolli, apo shkriheshin duke qeshur me qyfyret që nuk mungonin asnjëherë në grupet e xhirimeve. Po aq e papritur ishte të shihje ndonjë personazh pozitiv të realizmit socialist që bisedonte shtruar me ndonjë prift apo karabinier teksa mbante radhën për të blerë specialitetin e klubit: panine me qofte dhe djathë kaçkavall, apo rrufisnin së bashku miqësisht ndonjë kafe brenda apo te stolat jashtë klubit.

Por kujtesa si hapësirë heterotopike ndihej edhe përtej ndërtesës së Kinostudios ku ndodhte të shihje personazhet e njohura historike si Kryeministrin e parë të shtetit shqiptar, Ismail bej Qemalin (Sandër Prosi) që veshur me rrobat e rolit rrinte ulur te stolat përpara laboratorit të filmit duke iu gëzuar ditës me diell deri sa të rifillonin xhirimet në Atelierin e Ri, ndërkohë që grimiori i merakosur e porosiste të mos qëndronte në diell se mund të dëmtonte grimin; apo doktor

Adhamudhin (Kadri Roshi) që i veshur me kostumin e rolit diskutonte paksa i nxehur para kolonave të hyrjes kryesore (me timbrin e zërit, prozodinë e pangatërrueshme të të folurit), me nëndrejtorin e filmit, apo aktorin e njohur Timo Flloko në rolin e Çerçiz Topullit etj.

Por kujtesa si patos nuk lidhej vetëm me njerëzit (të gjallë apo të vdekur). Rrugët e Kinostudios ishin vendi i vetëm ku mund të shihje të kalonte me potere skapamentosh dhe mes reve të tymit ndonjë veturë e markës Millecento e porsalyer me bojë të zezë, plaçkë lufte e kapur dikur italianëve, të cilën me sa duket mekanikët e ofiçinës po e bënin gati për atentatin e radhës. Nuk mungonte në rrugët e saj edhe pamja sqimatare dhe anakronike e ndonjë pajtoni të vjetër të zi që kalonte duke lënë pas kërkëllitjen e ndrojtur të rrotave të sapolyera me bojë të kuqe.

Mbikëqyrja e rreptë e territorit në Shqipërinë e asaj kohe, ku nuk pipëtinte asgjë dhe raportohej çdo gjë, i bënte të papërfytyrueshme të shtënat e armëve në mes të ditës, aq më tepër në një institucion shtetëror. Të vetmit që u lejohej një privilegj i tillë ishin piroteknikët e Kinostudios të cilët herë pas here, në oborrin përpara ndërtesës së tyre njëkatëshe, për të provuar gjendjen teknike të ndonjë automatiku gjerman apo arme tjetër të hershme, lëshonin gjithë qejf batare në ajër të cilat, natyrisht, priteshin 15

ARTIKULL SHKENCOR nga punonjësit e Kinostudios ose me romuze, ose me shpërfilljen e atyre që janë mësuar prej kohësh me to.

E një lloji të veçantë ishte hapësira heterotopike që krijohej nga takimi në rruginat e Kinostudios me personazhet që dukeshin se kishin dalë nga hapësira virtuale e ekranit të kinemasë apo televizorit tashmë jo me veshje roli. Ndonëse regjisorët e filmit qëndronin në krye të hierarkisë së Kinostudios, më të famshmit dhe më tërheqësit, ata që ndiznin kureshtjen, sidomos të mysafirëve, ishin padyshim aktoret dhe aktorët e njohur. Të kthyer në legjenda qysh në gjallje të tyre, famën ua shtonte edhe fakti që filmi shqiptar mbretëronte pothuaj i patrazuar nga konkurrenca e filmave të huaj.

Magjia e bashkimit të njëkohshëm të imazhit të personazhit të filmit me personin e njëmendtë e bënte takimin me ta, sidomos për mysafirët e shpeshtë në Kinostudio, një ngjarje të paharrueshme. Ata nuk u besonin dot syve kur shihnin t’u kalonin fare pranë aktorë apo aktore me imazhin e të cilëve ishin rritur, u dinin batutat e personazheve që kishin luajtur e që tashmë ishin pjesë e pandarë e bisedave dhe shakave të kohës. E shijonin çdo çast nga përballja me ta saqë të dukej se kishin dyshuar vërtet për ekzistencën e tyre dhe tani habiteshin që ishin njerëz si gjithë të tjerët. I kishin njohur si “banorë” të botës virtuale ku luanin role sipas modelesh tipike daltoniste, prandaj tani e kishin 16

të vështirë që simulakrumin e një personazhi ta bashkonin me personin e njëmendtë. Ekzistenca e njëkohshme e tyre në dy hapësira përcaktonte magjinë e hapësirës heterotopike që krijohej në këtë rast. Edhe këtu përparësia e hartës së realitetit ndaj jetës reale ndihet shumë qartë. Madje prarimi i brerores së idhujve të tyre nuk u mbetej në gishta edhe kur ndodhte t’i shihnin duke pushuar në ndonjë qoshe të dekorit, ulur ku të mundnin, mbi ndonjë dërrasë apo ndonjë stol shkatarraq, ndërsa punonjësit e Kinostudios, në rolin e ciceronit, silleshin si ata që janë mësuar me lavdinë aq pranë sa nuk u bënte më përshtypje. Në këtë rast mund të themi që nëse Shën Agostini e ndante kohën në të tashmen e së shkuarës, të tashmen e të tashmes dhe të tashmen e të ardhmes, Kinostudioja ishte e specializuar të prodhonte të tashmen e së shkuarës dhe të tashmen e së ardhmes, duke përjashtuar të tashmen e së tashmes, përditësinë, e cila asokohe shihej e padenjë për t’u pasqyruar nga gjinitë e artit zyrtar, përfshirë edhe kinemantografinë.

Një tjetër qendër gjenerimi të hapësirës heterotopike e krijonte Arkivi i Filmit, asokohe i strehuar në katin e parë të një ndërtese modeste të pasuvatuar mbi të cilën ndodhej magazina qendrore e Kinostudios.

Pjesa më e madhe e hapësirës utopike që gjeneronte përbëhej padyshim nga mijëra metra film që mbaheshin nëpër kuti rrethore të stivosura në

raftet e Arkivit. Bota e askundit e mbyllur në ato kuti krijonte të njëjtën sinergji hapësirash për të cilën flet Foucault. Por më interesante padyshim ishte hapësira fizike pothuaj klaustrofobike e kinemasë së Arkivit ku shpesh herë shikonim filma që ndalohej të shfaqeshin në kinematë e qytetit. Sinergjisë së hapësirës utopike të ekranit dhe asaj fizike të kinemasë si dhe regjimeve të ndryshme të kohës u shtohej edhe një dozë e lehtë kënaqësie tinëzare që buronte nga flirtimi me ideologji dhe mendësi të papajtueshme me ideologjinë zyrtare.

Por Kinostudioja kishte edhe tre salla të tjera kinemaje. Njëra, më e vjetra në katin e parë të korpusit kryesor, me tavanin me zbukurime rrethore me stuko, ngjitur me repartin e zërit dhe tjetra, po në atë kat, por shumë më e vogël. Në ndërtesën e re të montazhit, pas mesit të viteve ’80, u ndërtua një sallë tjetër e cila gjithnjë e më shumë zëvendësoi të parën.

Edhe këto tre kinema ishin vatra gjenerimi të hapësirës heterogjene, ku ekrani me dy cilësitë e tij: rrafshin dy përmasor dhe imazhin tre përmasor që “banon” në të si dhe ndërveprimi me hapësirën fizike të sallës dhe subjektin vështrues ishin elementet themelorë që gjeneronin heterogjenitetin e hapësirës.

Por hapësira e sallës së kinemasë (përfshirë edhe ekranin) krijon jo vetëm dimensionin heterotopik, por edhe atë që Foucault e quan heterokroni; bashkëjetesa dhe bashkëveprimii

i kohës lineare në të cilën jeton shikuesi dhe kohës filmike, e cila përcaktohet nga kërkesat e skenarit dhe realizohet përmes teknikës së montazhit. Rëndësinë parësore të kohës në shpalosjen e një rrëfimi dhe regjimet e ndryshme që mund të përmbajë i shpreh qartë Paul Riceur në librin e tij Temps et récit: “Bota e shpalosur nga çdo veprimtari rrëfyese është gjithmonë e lidhur me kohën.

Ose [ ...] koha shndërrohet në kohë njerëzore në masën që organizohet në një rrëfim; rrëfimtarja, në këmbim merr kuptim në masën që portretizon tiparet e përjetimit të kohës.”5 Nëse heterotopitë janë rezultat i bashkëjetesës së hapësirave irreale me ato reale, nëse përmbajnë edhe regjime të ndryshme kohe që “ndodhin njëkohësisht” bashkëveprimi i tyre me subjektin vështrues mundet fare mirë të krijojë realitete heterotopologjike që karakterizohen nga bashkëveprimi i hapësirave utopike dhe reale dhe regjimeve të ndryshme të kohës. Kinemaja mund të shërbejë si paradigmë e mirëfilltë e heterotopologjisë pasi ndërkohë që e mbërthen shikuesin në palëvizshmërinë e detyruar gjatë kohëzgjatjes së filmit, e bën të “udhëtojë”në realitetin heterotopologjik që shpaloset në ekranin e kinemasë, një regjim tjetër kohe të përcaktuar nga montazhi dhe logjika e ngjarjes. Pjesë e këtij rituali është mbyllja e dritave, e ngjashme me mbylljen e syve, si pikënisje e 5. Gazeta Zëri i Popullit e datës 11 korrik 1952.

17

ARTIKULL SHKENCOR përjetimit të kohës dhe hapësirës.

Vlen të themi që aporia që shoqëronte këtë situatë ishte e pakalueshme në fillimet e kinematografisë, ndërkohë që shikuesi i sotëm arrin të kalojë fare mirë nga një regjim hapësire dhe kohe në tjetrin pa asnjë vështirësi.

Të shihet teksti i feve politike Në krahun verilindor të korpusit kryesor, në katin e dytë ndodhet një kube e mbështetur mbi gjashtë kolona, e cila të kujton ato që ndërtoheshin në vendin e takimit të dy krahëve të planimetrisë, transetit dhe anijatës, së kishave të krishtera. Kubeja, me prejardhje nga Lindja e Afërt, mbetet qysh nga mijëvjeçari II para K. njëri nga tipat themelorë të mbulimit arkitektonik ende në përdorim. Ajo përbëhet nga shumatorja teorike e harqeve të krijuar prej rrotullimit të një harku rreth një pike të palëvizshme, duke krijuar kështu një përmasë të tretë, atë të thellësisë, veçori me të cilën lidhet ngarkesa metafizike e saj. Mbase tipari më karakteristik i arkitekturës bizantine është vendosja e një kubeje mbi një bazë rrethore apo katrore siç ndodh në kishën e Justinianit të shën Sofisë dhe në shembuj të tjerë të panumërt. Arkitekti i Kinostudios, bjellorusi Lavrov, e ka vendosur kubenë e Kinostudios në formë vele mbi një strukturë katërkëndore, duke shmangur tipologjinë po aq të përdorur

18

të strukturës mbajtëse rrethore, duke krijuar kështu katër rrafshe të prera vertikale gjysmërrethore të cilët sipas traditës bizantine ose pikturohen, ose përdoren për ndriçim duke hapur dritare në to. Lavrovi zgjodhi që sipërfaqet e lira të mureve gjysmërrethorë t’i përdorë për të pikturuar figura duke krijuar kështu mbase të vetmen hapësirë heterotopike në një institucion publik të kohës së komunizmit. Kjo tipologji hapësire në këtë rast krijohet nga tensioni midis hapësirës utopike të kubesë dhe hapësirës fizike të kufizuar nga shtyllat mbajtëse. Karakteri i utoposit të kubesë duket qartë nëse ndjekim fillin e përdorimeve të ndryshme të saj gjatë historisë së arkitekturës ku shihet se kuptimi më i rëndësishëm mbetet ai i simbolit të kupës qiellore. Përgjatë shekujve shumë gjuhë dhe kultura e kanë përshkruar qiellin si toposin ku banojnë qenie të plotfuqishme prej nga mbikëqyrin dhe ndërhyjnë, nëse është e nevojshme, për të vendosur rendin dhe drejtësinë. Ai shihet si froni i perëndisë dhe ka një rend të përcaktuar qartë nga hierarkia e engjëjve, ashtu siç e pat përshkruar në vitin 500 pas K. Dionisi i Aeropagut.

Karakteri i utoposit (vendit të askundit) të kubesë përforcohet nga ngarkesa simbolike që gjejmë në fjalët e shën Bazilit, i cili thekson se kupës qiellore i është dhënë

forma mjaft të qëndrueshme dhe kompakte e sferës që të arrijë të ndajë hermetikisht brendinë e saj, me atë që e rrethon Ky simbol përmbledh edhe vëzhgime meteorologjike, astronomike, astrologjike me ngarkesa dhe ngjyrime të qarta teologjike, të lidhura sidomos me krijimin e botës. Shtresëzime të tjera simbolike e shohin Qiellin edhe si burim të dritës dhe ndëshkimeve.

Hapësira fizike e kubesë së Kinostudios është vërtet mbresëlënëse, nëse marrim parasysh madhësinë e ndërtesës ku është vendosur. Lartësia nga dyshemeja në majën e kubesë është 9 m., ndërsa katërkëndëshi mbi të cilin mbështetet ka përmasat 6.25 m x 5.65 m. Lartësia e gjysmërrathëve vertikalë (hapësira e pikturuar) është 2.5 m.

Nga maja e kubesë varet një shandan me gjatësi 4.7 metra, kurse lartësia e shtyllave mbajtëse është 3.75 metra.

Kësaj i duhet shtuar edhe një metër tjetër deri te baza e afreskeve.Hapësira fizike mbyllet nga shtyllat mbajtëse të kubesë me trashësi 45 cm që janë “veshur” me mermer të imituar që të kujton stilin e parë të dekorimit të zbuluar në qytetin e Pompeit (shekulli I para K.).

Por dimensionin utopik, shndërrimin në vend të askundit kubeja e merr sidomos prej pikturimit të personazheve në faqet e saj. Jo vetëm forma, por edhe pikturimi i kubesë në historinë e arkitekturës,

sidomos atë kishtare, lidhet me simbolin e kupës qiellore, me parajsën që zakonisht popullohej nga qenie me krahë apo pa krahë që shiheshin si banorë të një bote të epërme, të përjetshme dhe ideale, ku nuk mund të pranoheshe veçse pas ndonjë akti vetëmohues sakrifikimi në emër të besimit, ose pas një jete të devotshme të panjollosur nga mëkati. Është me vend të sqarojmë se pranimi i këtyre figurave në atë hapësirë miratohej nga teologë ekspertë të doktrinës kishtare.

Aty nuk mund të shfaqej askush pa miratimin e Kishës dhe të autoriteve të saj. Pra, një hapësirë utopike, një vend i askundit ku vendosen agjentët mesianikë të një teologjie. Prania e kësaj hapësire pa asnjë funksion në hapësirën e brendshme të Kinostudios e bën edhe më të spikatur karakterin heterotopik të saj pasi hapësira fizike midis shtyllave mbajtëse përdorej asokohe pak ose aspak. Për mëse dhjetë vjet nuk e pashë hapësirën e utoposit të kubesë e cila ishte lënë qëllimisht në errësirë duke i bërë pothuajse të padukshme figurat e pikturuara dhe ndriçuesin. Ka të ngjarë që pas vitit 1967 ngjashmëria e sikletshme e kubesë së pikturuar të Kinostudios me kubetë e kishave të jetë arsyeja përse u la për vite në errësirë. Ndarja e hapësirës në dy pjesë përmes kubesë të kujton natyrën e Kishës e cila është e dyfishtë: njerëzit që lëvizin mbi

19

ARTIKULL SHKENCOR tokë dhe shenjtorët që drejtojnë nga lartësia e qiejve. Në disa tradita ky tipar i dyfishtë i arkitekturës kishtare dhe hapësirës heterotopike që krijon lidhet edhe me dy natyrat e Krishtit si Ndërmjetës: mbi tokë njeriu Jezus, ndërsa në përjetësinë qiellore bashkëudhëheqës me Perëndinë.6 Për të njëjtat arsye që përmendëm më sipër kubeja e Kinostudios krijon përmasën kronotopike pasi ajo hapësirë për vetë ngarkesën simbolike që përmban krijon edhe një regjim tjetër kohe i cili e kthen kubenë në një hapësirë heterotopologjike.

Sigurisht, në një kube si ajo e Kinostudios askush nuk pret të gjejë të pikturuar shenjtorë dhe engjëj. Por ajo hapësirë parajsore, pa dyshim, është mbushur me figura po ashtu të “miratuara” nga pushteti totalitar dhe ideologët e tij. Nga hapësirat e saj janë dënuar me ostracizëm të gjithë përfaqësuesit e klasave që u përkisnin sistemit të përmbysur nga Revolucioni, që i bindej logjikës së hekurt të Historisë, ADN-së së saj në të cilën ishin “shkruar” të gjitha zhvillimet e ardhshme politike, ekonomike të shoqërisë njerëzore.

Nuk e dimë kush e hartoi programin ikonologjik të kubesë, por 6. Bede, De Tabernaculo, “Intra hoc velum templi posita est areatestamenti; quia mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus, qui solus pater­norum est conscius arcanorum, .. super coelos coelorum ascendens, sedet ad dexteram Patris. Hoc velo sanctuarium et sanctuarii sanctuaria dividuntur; quoniam Ecclesia, quae ex angelis sanctis et hominibus constat, partim adhuc peregrinatur in infimis, partim in aeterna patria regnat in supernis.”

20

në të gjejmë prototipat e njohur të shoqërisë socialiste ndërkohë që janë përjashtuar të gjithë armiqtë e saj. Nga lartësia e kubesë na sheh një naftëtar, dy fshatarë që po korrin grurë, një tekstiliste dhe dy rekordmenë të asaj kohe në vrapim dhe hedhje shtize. Të kënaqur që jetojnë nën hirin fuqiplotë të pushtetit ato shfaqen si paradigma pamore të vita activa të njeriut të ri socialist, banorit të vetëm që meritonte të jetonte në parajsën komuniste, të klasës që kishte misionin historik të përmbushte mesianizmin laik të komunizmit dhe të “shokëve të udhës”, fshatarësisë kooperativiste, të cilët, ndonëse ecnin përkrah punëtorëve në rrugëtimin drejt parajsës, nuk ishin po aq të bekuar nga hiri i pushtetit totalitar.

Teoria marksiste dhe Lenini e ruajtën karakterin mesianik të socializmit utopik, por duke zhvilluar krahas ideve të zbatimit në praktikë edhe një kuptim të «Absolutes», tipik për qëndrimet e një realiteti politik tepër të rëndësishëm me një ngarkesë të madhe mesianike: klasa e proletarëve. Për Marksin rëndësia themelore, roli mesianik i proletariatit lidhet me një version të thjeshtëzuar të historisë së marrëdhënieve njerëzore, pra, me «mëkatin fillestar» që zë fill me pasurimin e pabarabartë dhe me përvetësimin vetjak, që u kthye në normë morale dhe bazë e

marrëdhënieve ekonomike midis njerëzve. Pra, njeriu iu dorëzua tundimit për të shfrytëzuar sivëllain e tij, i cili nuk i kishte të njëjtat mjete. Kështu, akti i përvetësimit të mjeteve të prodhimit u kthye në akt pushteti. Përtej zhdukjes së sundimit të njeriut mbi njeriun, lufta e klasave do të rikthejë këtë unitet të humbur në kohët e hershme: të harmonisë së njerëzve midis tyre dhe të njeriut me thelbin e natyrës së tij të përçudnuar nga prona private.

Hapësira heterotopike që krijohet nga ndërveprimi i hapësirës fizike midis shtyllave mbajtëse dhe asaj utopike të kubesë së pikturuar, hierarkia e hapësirave që e detyron subjektin vështrues të ngrejë kokën lart e kthen atë në nyjen lidhëse midis dy hapësirave, duke krijuar për pasojë dimensionin heterotopik të saj. Në kontekstin e kësaj hierarkie hapësirash bëhet kuptimplote përshtatja që dy bolshevikë të vjetër, Lunaçarski dhe Gorki i bënë pas dështimit të revolucionit të vitit 1905 lutjes së njohur biblike Ati Ynë, e cila pas ndërhyrjes së tyre tingëllonte kështu: Proletariati Ynë që rri mbi Tokë, u shenjtëroftë Emri yt/ ardhtë Mbretëria jote /U bëftë Vullneti yt mbi Tokë/. 7 Nëse dikush do të binte në gjunjë për t’u lutur nën këtë kube, lutje më të mirë nuk do të gjente.

7. Igor Golomostock, L’Art totalitaire, Paris, shtëpia botuese Carrée, f.283.

Si materialistë padyshim marksistëleninistët pranonin konceptin e një hapësire homogjene, konceptin (b) të hapësirës si përmbajtëse e të gjitha objekteve, e pakufizuar dhe homogjene.

Po si shpjegohet që në këtë rast fare hapur kanë përshtatur konceptin fetar të hapësirës heterotopike, e cila ka një herarki të qartë ku hapësira fizike dhe koncepti i kohës lineare ku gjallojnë vdekëtarët janë krejt të ndryshëm nga ato të një realiteti tjetër, të botës numenale apo metafizike, ku koha dhe hapësira kanë një kuptim tjetër, ku ndryshe nga realiteti i njëmendtë, aty sundon përjetësia dhe harmonia, si parakushtet dalluese të një realiteti të bekuar me hirin e Perëndisë. A nuk e dinin vallë që duke ndërtuar kubenë po vinin në dyshim themelet e konceptit materialist të hapësirës homogjene si mbajtëse e objekteve duke hyrë rrezikshëm në zonën e koncepteve metafizike të hapësirës?

Sot e vetmja hapësirë ku kujtesa shfaqet si hapësirë heterotopike është ekrani dhe hapësira e brendshme e kinemasë së Akademisë Marubi dhe oborrit përpara saj ku jo vetëm gjen, sipas një qasjeje tipike poststrukturaliste, me kombinime nga më të papriturat, një larmi mbresëlënëse objektesh, relikte të dikurshme ideologjike dhe materiale që i përkasin pjesërisht Kinostudios së dikurshme, por të shfaqet edhe

21

ARTIKULL SHKENCOR një ekran i madh i cili përdoret për veprimtari të ndryshme. Sigurisht që hapësira heterotopike e krijuar kësisoj nuk është pasqyrë e ndonjë realiteti rozë socialist, por një dritare mbi botën e sotme moderne dhe një kalim i historisë së kinemasë, i personaliteteve të saj të ofruara bujarisht për publikun e interesuar nga Akademia Marubi.

Për vite me radhë pas rënies nga hiri i pushtetit Kinostudioja të kujtonte një aristokrate të rënë nga vakti, me kostumin dikur luksoz të lerosur dhe të ngrënë nga koha të cilës restaurimi rrënjësor në proces po i kthen dinjitetin e dikurshëm.

Dikur territori i saj prej disa hektarësh ngjante me njëfarë “Mbretërie të vogël imazhi” që ruhej me kujdes nga policia e shtetit, ku korpusi kryesor mund të quhej pa mëdyshje pallati mbretëror i kinematografisë shqiptare. Kishte aty madje edhe tituj fisnikërie si Artist i Popullit apo Artist i Merituar të cilët, ndonëse nuk kanë ndonjë vlerë shkëmbimi në tregun e sotëm të vlerave, përmendja e herëpashershme e tyre të ndërmend titujt e fisnikërisë pas rënies së monarkisë, të cilët ndonëse i përkasin një kohe të vdekur njëherë e mirë, mbeten burim krenarie për vlerësimin e marrë dikur. Tani gjithçka është e qetë në ndërtesën e Kinostudios. Edhe pallati në të cilën është strehuar është tepër i madh për një të moshuar të papunë si ajo. Prandaj u ka lëshuar për banim disa hapësira

22

qiramarrësve të rinj, Institutit të Restaurimit dhe një televizioni privat.

Nga magjia e dikurshme, e ngjashme me kalimin nëpër makinën e kohës nuk ka mbetur asgjë. Algos-i bëhet edhe më i dhimbshëm kur mendon se shumë relikte të asaj kohe mund të ishin ruajtur, kostumet e qindra roleve, rekuizita apo disa mjedise studiosh për t’u treguar brezave të ardhshëm se si punohej dikur. Kinostudioja, e cila sigurisht, pas rënies së sistemit totalitar që e ngriti e humbi arsyen e ekzistencës, mund të gjallonte ende si formë e mnemes, (kujtesa si njohje), si njëra nga rrugët për t’u kthyer te e shkuara, për ta kuptuar dhe njohur më mirë. Ecja e dikurshme nëpër rrugët e Kinostudios që shpesh ngjante si ecje nëpër histori, rezultat i natyrshëm i karakterit të punës së Kinostudios si fabrikë imazhi, mund të riprodhohej duke i kthyer studiot e xhirimit dhe të gjitha mjediset e punës në gjendjen e dikurshme; mundej që personazhet historikë apo rolet e njohura që asokohe i “takonim rastësisht” të bëheshin pjesë e situatës që do të krijohej nga “vënia në skenë” e asaj që ndodhte dikur në Kinostudio. Pra, një riciklim i mnemes me qëllime njohëse.

Do të kërkonte një libër më vete atmosfera dhe magjia që ushtronte Kinostudioja te të gjithë ata që punuan në të e që e bën edhe sot aq tërheqëse t’i rikujtosh, por me e dhimbshme është se ringjallja e asaj atmosfere për

qëllime muzeale është praktikisht një projekt krejt i pamundur.

Por sot simulakrumi i realitetit të ngjyer me mesianizëm laik dhe mistikë revolucionare që krijoi dikur Kinostudioja nuk i hyn më në punë askujt. Mbase historianëve të kinemasë shqiptare. Togfjalëshi “Shqipëria e Re” mundet sot fare mirë të zëvendësohet me termin Kinostudioja “Shqipëria e Vjetër,” pasi ai realitet, edhe pse kanë kaluar vetëm njëzet e ca vjet ngjan sot shumë i largët dhe anakronik.

Zulma e dikurshme e Kinostudios duket se nuk i bën fare përshtypje sidomos fqinjëve të saj të rinj, televizioneve private që kanë mbirë kudo rrotull saj, të rehatuar më së miri në ndërtesa të reja me morfologji arkitekturore “moderne” ku spikatin ngjyrat e forta të ballinave.

Kinostudioja e rënë nga hiri i pushtetit totalitar sheh se si rriten kanakarët e pushtetit të sotëm të cilët pa shumë ceremoni kanë parcelizuar të gjithë hapësirën përreth saj. Tani territori i Kinostudios ngjan më shumë me një “Perandori të vockël imazhi”, ku korpusi i Kinostudios për nga dinjiteti i arkitekturës dhe për numrin e moteve që mban mbi shpinë ende ka (edhe për sa kohë?!) të drejtën të sundojë territorin përreth me masën e ndërtesës dhe dinjitetin hijerëndë të arkitekturës së saj.

Klasa e sotme politike ndryshe nga Lenini, me siguri parapëlqen

televizionin në vend të kinemasë, sepse potenciali i televizionit për të përcjellë kumte politike, për të manipuluar zgjedhësit, për të qenë gjatë gjithë kohës në vëmendjen e publikut nuk ka të krahasuar me potencialin e dokumentarit filmik. Dhe, njëlloj si Stalini, ata do të thoshin se televizioni është një iluzion, që i dikton realitetit ligjet e tij. Politikanëve të sotëm u duhet sot pikërisht harta e realitetit që ofrojnë televizionet e rinj përreth Kinostudios e cila në thelb përbëhet nga simulakrumi i prodhuar nga spektaklet marramendëse, realityshow, varësia e publikut nga telenovelat maratonë ku po shkëlqejnë kohët e fundit ato turke, karakteri i spikatur ludik i programeve, raportimet live nga vendngjarjet, intervistat e përnatshme që po na kthejnë në popull të intervistuarish, janë më të fuqishëm dhe ku e ku më joshës dhe manipulues se sa simulakrumi i krijuar dikur nga Kinostudioja. Nëse Kinostudioja, siç e pamë, krijonte disa vatra hapësire heterotopike, televizioni dhe masmedia në përgjithësi e kanë shtrirë hapësirën heterotopike kudo. Më kujtohet fillimi i viteve ’70 në Tiranë, koha kur në familjet shqiptare u shtua televizori, një pasuri e vërtetë, burim krenarie sidomos për fëmijët. Në një lagje ku televizorët numëroheshin me gishta pronësia e njërit prej tyre përkthehej vetvetiu në një status të lakmuar social. Shtëpitë

23

ARTIKULL SHKENCOR fatlume me televizor dalloheshin lehtësisht prej ngjyrës së zbehtë kaltëroshe të ekranit e cila ndryshonte vazhdimisht ton në varësi të imazheve që shfaqeshin në të. A thua zakoni për të fikur doemos dritën lidhej me idenë se një ekran duhet parë në errësirë, zakon ky i rrënjosur nga vite të tëra vajtjeje në kinema? Ishte e qartë që hierarkia midis hapësirës utopike të ekranit të stërmadh të kinemasë dhe hapësirës fizike të kinemasë ishte kryekëput në dobi të së parës. Mbase për inerci ky zakon mbijetoi për disa vite. Sot për çudi ka humbur; të gjithë shohin televizor me dritë ndezur duke e përzier hapësirën utopike të ekranit me hapësirën fizike të shtëpisë. Mbase edhe sepse shikimi me familjen i televizorit (shpesh edhe me të gjithë fqinjët) ishte kthyer në një ritual i cili duhej respektuar në të gjitha hollësitë, përfshirë edhe fikjen e dritës që hapësira heterotopike të reduktohej pothuajse vetëm në hapësirën utopike të televizorit. Ndërsa sot, pas dyzet viteve pothuaj në çdo mjedis të banueshëm të shtëpive tona ndodhen ekranë televizori, pra, ndeshemi me një shumëfishim të hapësirës utopike, ku njëlloj si në ekranin e kinemasë, tregohet një botë që nuk ndodhet aty, por që në marrëdhënie me hapësirën

24

përreth dhe e ndërmjetësuar nga vështrimi dhe prania jonë fizike i kthejnë mjediset tona të banimit në hapësira të mirëfillta heterotopike.

Ekrani i televizorit ka “pushtuar” çdo hapësirë tashmë dhe në bare, universitete, institucione të ndryshme, shitore, shkurt ngado, prania e një apo disa ekraneve është bërë rutinë që nuk i tërheq vëmendjen kujt. Po ashtu edhe ekrani i kompjuterit, i cili po përhapet me shpejtësi dhe po kthehet në një mjet pune i domosdoshëm, apo edhe IPhone, IPad e plot mjete të tjera të teknologjisë së lartë të cilat i gozhdojnë njerëzit përpara hapësirës virtuale të ekraneve të tyre kudo ku ndodhen.

Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë për dimensionin heterokronik që gjeneron ekrani i televizorit. Nëse mbyllja e dritave ngjante me mbylljen e syve duke na paralajmëruar se po hyjmë në një botë onirike, utopike që gjallon vetëm në ekranin e kinemasë, ku edhe koha dihej se ishte e ndryshme nga e tashmja e së tashmes në të cilën jetojmë, në rastin e televizorit kjo marrëdhënie ndryshon kryekëput sepse shumëçka nga ajo që shohim në ekranin e vogël ndodh në mënyrë të njëkohshme, pra e tashmja e së tashmes në ekran përkon me kohën lineare të përditësisë tonë.

Kjo ka të ngjarë të jetë njëra nga arsyet përse sot askush nuk i fik më dritat për të parë televizor, sepse ajo që ndodh në hapësirën utopike të ekranit na bën të përjetojmë në kohë reale diçka që po ndodh larg nesh, duke shumëfishuar kësisoj praninë tonë të njëkohshme në shumë vende.Nëse koha që kalojmë duke vështruar në hapësirën utopike të ekranit të kinemasë është e kufizuar (një orë e gjysmë, dy orë) sot gjithnjë e më shumë njerëz kalojnë më shumë kohë duke parë televizor se sa duke jetuar përditësinë e tyre. Kjo e bën kujtesën si hapësirë heterotopike që prodhonte dikur Kinostudioja të duket jashtëkohëse dhe shumë të largët.

Ja përse edhe ne, ashtu si Foucault, mund të themi se jo vetëm që nuk jetojmë në një hapësirë homogjene, por hapësira virtuale po konkuron frikshëm hapësirën e njëmendtë “ku ndodh erozioni i jetëve tona, kohës dhe historisë tonë.” Jetesa jonë në hapësirën heterotopike dhe heterokronike, përmbysja e hierarkisë midis realitetit fizik dhe hapësirës utopike i bën fjalët e Baudrillard të tingëllojnë më aktuale se kurrë: “Ne sot jetojmë në një hartë realiteti të krijuar nga masmedia ku realiteti i njëmendtë po zbehet gjithnjë e më shumë prej mospërdorimit.”

25

MAD CENTER Kutia me Xixëllonja

Në datë 18 Dhjetor 2015, në orën 17:30, është zhvilluar ekspozita në kujtim të Atjon Zhiti, me kurator Prof. Asoc. Gezim Qendro, në sallën MAD Center të Universitetit POLIS.

Fotografitë e punimeve janë realizuar nga Eranda Janku

artikull shkencor

Arkitektura Shqiptare e spitaleve Abstrakt Artikulli zgjedh të trajtojë zhvillimin tipologjik të ndërtesave spitalore në Shqipëri në vitet 1945-1990, vite në të cilat u ndërtua shumica e tyre. Duke filluar me çfarë ekzistonte si edhe cfarë ishte projektuar dhe u projektua më herët në vitet 1920-1945, kuptohet më mirë dhe shkallë-shkallë zhvillimi tipologjik i këtyre ndërtesave. Nëpërmjet shqyrtimit të projekteve sipas zhvillimit kronologjik arrihet të kuptohet qasja me problematikat e kësaj tipologjie, zgjidhjet funksionale, mundësitë që ofronte periudha kohore, teknologjitë mjekësore dhe krijimtara e projektuesve shqiptarë. Qëllimi i artikullit është të tregojë procesin e zhvillimit të projektimit të ndërtesave spitalore, dhe se si ka evolimin në kohë si dhe trajtimin funksional dhe estetik të tyre. Duhet të evidentohen momentet në të cilat janë bërë ‘’kapërcimet’’ e mëdha, të cilat ndryshuan konceptet dhe parimet në projektim; të tregohet se si janë zhvilluar rregullat në projektimin spitalor, në kontekstin funksional dhe më tej në paraqitjen estetike të ndërtesave. Duke vënë përballë zhvillimit të kësaj tipologjie në Shqipëri panoramën e gjerë të zhvillimit tipologjik të ndërtesave spitalore në Evropë në shek. e 20-të, tregohen momentet se kur modelet e ndërtesave spitalore shqiptare takojnë modelet e ngjashme të homologeve të tyre në Evropë dhe sa të ngjashme janë në organizimin funksional. Rëndësia e këtij artikulli konsiston në faktin se, së pari, diskutohet mbi një tipologji ndërtesash, për të cilat nuk është hapur ndonjë diskutim në rang profesional. Sot diskutohet shumë për sistemin dhe shërbimin shëndetësor, por jo për ndërtesat e shërbimit terciar shëndetësor. Së dyti, artikulli hap diskutimin mbi një periudhë në të cilën është punuar shumë, por flitet pak.

28

Një studime krahasimor midis rasteve Shqiptare dhe atyre Evropiane Marsida Tuxhari

Universiteti Politeknik i Tiranës, Fakulteti i Arkitekturës dhe Urbanistikës Artikulli u recensua nga PhD. Llazar Kumaraku

Deri në 1945 Zhvillimi i tipit të spitalit monumental“me pavijone” në Evropë dhe tipatë tjerë nga fundi i shek. XVIII-të deri në vitin 1945 Në gjysmën e dytë të shek. të 18-të (vitet

qendrat e banuara. Shpesh pavijonet lidhen

1770) lind një tipologji e re spitalesh dhe

me njëri tjetrin nëpërmjet korridoresh ose

një racionale ere që vjen nga zhvillimi i

pasazhesh të nëndheshme.

shkencës mjekësore dhe teoritë e mbrojtjes

Midis dy radhëve të pavijoneve,

së ajrit nga përhapja e infeksioneve. Skema

organizohet një kopsht, i cili në dy anët e

e parë planimetrike e propozuar për këtë tip

tjera ka kishën dhe ambientet e shërbimit.

parashikonte një seri ndërtesash njëkatëshe

Kjo ishte pikërisht skema me të cilën

të vendosura në radhë paralelisht me

arkitektët J. B. Le Roi dhe C. F. Viel

njëra tjetrën. Çdo pavijon paraqitet si

riorganizuan spitalin “Hotel-Dieu”, Paris

ndërtesë më vete, e specifikuar për një

(1773) (Prodi&Stocchetti 1990, pp. 42-43).

lloj specialiteti dhe në një sallë të hapur

Kjo skemë u bë themelore për

radhiteshin rreth 30 shtretër në të dy anët

ndërtimin e një serie të gjatë spitalesh

e mureve më të gjatë.Pavijonet pajiseshin

“me pavijone”, ku format e tyre në plan

në njërën anë me një kënd kuzhine ngjitur

përveçse lineare u artikuluan edhe në

me dhomën e infermiereve dhe në anën

forma të tjera. Megjithëse literatura njeh

tjetër me nyjat higjienike dhe dhoma teke

francezët si novatorët në zhvillimin e

për pacientë. Filozofia e re që frymëzon

spitalit “me pavijone”, anglezët kishin

ndërtimin e spitaleve në atë epokë, bazohet

përcaktuar mirë tipin e spitalit të tillë,

në sigurimin e higjienës maksimale të

një shekull më përpara zhvillimeve në

mundshme, nëpërmjet ajrimit, ndriçimit,

Francë, që me “Greenwich Royal Naval

ndarjes së pavijoneve dhe largimit nga

Hospital”, konceptuar nga Christopher

Fig. 1. Plani i përgjithshëm dhe pamja e spitalit “Royal Naval”, Greenwich, Londër. Viti 1694. L’architettura dell’ospedale, p. 45 Wren Më 1694 (Fig. 1).Emërtimet e tipave të strukturave spitalore, që nga kjo kohë i referohen emërtimeve të cituara në librin: “L’architettura

dell’ospedale”

(Prodi&

Stocchetti 1990) Zbulimet e reja në fushat e kimisë, biologjisë e fizikës mbi viruset e bakteret, modifikuan modelin e spitalit me pavijone të fillim-shekullit XIX-të i cili u shndërrua në qytetin spitalor me pavijone.

Funksionet e shërbimit dhe trajtimit

ose për trajtimin e pacientëve ose për

1800, u ndërtuan shumë spitale në Evropë. Fig. 2. Spitali i “Santa Creuz Për përparësinë që i jepej efektit terapeutik e Sant Pau” në Barcelonë (Pamje e përgjithshme sipas të gjelbërimit, dallohen tre prej tyre: Spitali projektit të Lluis Domenech i i “Santa Creuz e Sant Pau” në Barcelonë, Montaner 1902) Edilizia per la sanitá, p. 90 (Fig. 2), projektuar nga Luis Domenech i

ndërhyrjet operatore ose për një a më

Montaner (1902); Spitali “Grange Blanche”

shumë shërbime të grupuara. Gjithashtu

sot me emrin “Eduard Herriot” në Lion,

edhe shtrimet ndahen në pavijone të

projektuar nga Tony Garnier (1909); dhe

shtrimeve të përgjithshme, të kirurgjisë, etj.

spitali “Brugmann” në Bruksel, projektuar

Mbi këtë model deri në fund të viteve

nga Victor Horta (1911). Në spitalet e

shkëputen nga hapësira e shtrimit dhe bashkohen e vendosen në ndërtesa më vete. Arrihet kështu në një situatë ku çdo pavijon destinohet për një specialitet

29

artikull shkencor Barcelonës dhe Brukselit, pavijonet lidhen dy nga dy dhe vendosen përgjatë një aksi kryesor sipas skemës së kurrizit të peshkut.

Kështu nga fundi i shekullit u pa se disa nga komplekset rezultuan të kishin deri 100 ndërtesa të veçanta të shpërndara në territorin e spitalit. Në këtë kohë mendimi mbi organizimin e strukturave u kthye mbrapsht, duke kthyer zonat e trajtimit dhe shërbimeve nën të njëjtën çati me çdo specialitet, më përfitim të madh të personelit dhe shpenzimeve të impiantit të strukturës. Në vitet 1930 me zbulimet Fig. 3. Spitali Beaujon, Paris, 1932 Invisible Paris [Homepage of Invisible Paris], [Online] Available: [http://parisisinvisible.blogspot.al/]

dhe teoritë e reja në fushën e higjienës dhe me zhvillimin e instrumenteve mjekësorë të diagnostikimit, u modifikua thellësisht edhe koncepti i kujdesit shëndetësor.

Në Evropë tipi “monobllok” u huazua nga SH.B.A ku lindi në fund të viteve ’20, në qendra të banuara me dendësi të lartë ndërtimi. Bëhet fjalë për ndërtesa me lartësi të konsiderueshme me mbi 1000 shtretër, ku forma vëllimore është krejtësisht e qartë dhe e lidhur me ndarjen e zonave të diagnostikimit, sallave të operimit e shtrimeve. Aplikimin e parë të kësaj tipologjie e gjejmë në Francë me spitalin “Beaujon” në Paris me projektues

Fig. 4. Spitali Universitar i Cantonale, Gjenevë, Zvicër. L’architettura dell’ospedale, p. 62

Jean Walter (1932), (Fig. 3). Forma tipike e monobllokut është ajo e gërmës “T”.

Në katet e poshtme gjenden shërbimet e përgjithshme, të

diagnostikimit dhe

trajtimit dhe në katet e sipërme vendosen repartet e shtrimeve të ndara sipas specialiteteve. Në Evropë lartësia maksimale e këtij tipi arriti në 7 kate kundrejt 15 deri 30 kateve të spitaleve amerikane. Për

Fig. 5. Spitali civil në Brescia, L’architettura dell’ospedale,p. 64 30

këtë arsye spitalet evropiane zgjeroheshin në dimensionet planimetrike duke sjellë lindjen e një tipi të ri, atë “polibllok”.

Në fakt në Evropë për të përshtatur tipin “monobllok”, u ndoq një rrugë e ndërmjetme midis tipit me pavijone dhe monobllokut si qiellgërvishtës. Kështu ka lindur tipi “polibllok”.

Fig. 6. Plan i përgjithshëm i spitalit civil Zogu i Parë,Tiranë, 1928 Burimi :A.Q.T.N.

Ky model përmban një numër të kufizuar ndërtesash të grupuara dhe të lidhura, 5 ose 7 kate, ku tek secila prej ndërtesave vendosen repartet të grupuar sipas sektorëve përbërës të spitalit, ku sektori i shtrimeve dhe diagnostikimit e trajtimit vendosen në raporte të ngjashme me

ato

të

monobllokut.

Poliblloku

është zgjidhje për spitale të mëdha me objektivin për të evituar mbingarkesën e shtrimeve dhe shërbimeve në një ndërtesë të vetme. Shembull i këtij tipi është Spitali

Fig. 7. Plan i përgjithshëm i spitalit të Gjirokastrës, 1940 Burimi: A.Q.T.N.

Universitar i Cantonale në Gjenevë të Zvicrës (Fig. 4).

“Forma rrezore”, është një evolucion i polibllokut. Dy përfaqësues të kasaj tipologjie janë: spitali “Huriez” me 1600 shtretër në Lille, Francë (1935-1953) me projektues Jean Walter dhe spitali civil i Brescia-s, në Itali me 1400 shtretër (19381952) me projektues Angelo Bordoni (Fig. 5). Me gjithë të mirat ekonomike, konstruksionet rrezore paraqitën defekte

Fig. 8. Plan i përgjithshëm i spitalit të Vlorës. 1940-1945 Burimi: A.Q.T.N.

përsa i përket punës në grup midis mjekëve të specialiteteve të ndryshme dhe distanca përsëri të largëta me zonën e diagnostikimit dhe trajtimit. Këto tre tipa u zhvilluan dhe u testua funksionaliteti tyre deri në mesin e viteve 1950. (Prodi & Stocchetti 1990).

Fig. 9. Projekti për pavijonin e kirurgjisë.

Spitali civil i Vlorës1940 Burimi: A.Q.T.N. 31

artikull shkencor Spitali i tipit “me pavijone”, dhe lindja e tipit “monobllok” në Shqipëri, 1920-1945 Në Shqipërinë e gjysmës së parë të shekullit të 20-të, si klinika e spitale shërbenin, që nga shtëpia e doktorit të zonës e deri tek shtëpi të mëdha që filantropët e kohës i dhuronin për këtë qëllim.

Spitali i parë i hapur në Tiranë, ishte Fig. 10. Plan i katit përdhe nga projekti për spitalin e Durrësit 1940. Burimi: A.Q.T.N.

në një shtëpi tiranase, dhe u mundësua nga Misioni i Kryqit të Kuq Amerikan në vitin 1919. Ai kishte 20 shtretër dhe në të janë kryer edhe operacione nga mjekë amerikanë. Në kryeqytetin e ri, në 14 mars 1920, u hap spitali i parë kombëtar publik me 50 shtretër.

Projekti fillestar (1928) ka organizim tipik monumental “me pavijone” të vendosura në 2 radhë paralelisht me njëra-tjetrën dhe të lidhura në njërin skaj.

Organizim shumë i ngjashëm me atë të “Royal Naval”, Greenwich, në Londër (1694) (Fig. 1), që tenton të përsëritet në Shqipëri, rreth 230 vjet më vonë. Kjo mënyrë e organizimit të strukturave, ashtu

Fig. 11. Plan i përgjithshëm i spitalit të Shkodrës. (1943). Burimi: A.Q.T.N.

si edhe projektuesit fillestarë, vjen nga ndikimi evropian.

Sot ai ngjan me qytetet spitalore të fund shekullit të 19-të në Evropë. Zhvillimi në kohë i Q.S.U.T, Tiranë vjen i tillë edhe për faktin se ai u bë i vetmi spital universitar në Shqiperi dhe i shërben gjithë Shqipërisë. Ai është unik në tipologjinë e tij në Shqipëri. Referuar projekteve të spitaleve të paraçlirimit, të dhëna nga Arkivi Qendror Teknik i Ndërtimit (A.Q.T.N), në fillim të viteve ’40, në qytetet

Fig. 12. Projekti për spitalin e Shkodrës, 1943. Pamja jug-lindore.Burimi: A.Q.T.N.

kryesore, projekte të mirëfillta spitalesh u hartuan kryesisht nga projektues italianë.

32

Në Gjirokastër (1940) me arkitekt Pietro

përfundimtare nga tipi me pavijone, duke u

Bartolini (Fig. 7); në Vlorë me projektues

ndjekur nga projekti për spitalin e Shkodrës

Shoqërinë anonime: ‘’A. Chieregatti – A.

në vitin ‘43. Ato sjellin ndërtesa spitalore të

Donesana’’ (1940) (Fig. 8); në Durrës (1940)

tipit “monobllok”.

(Fig. 5); dhe në Shkodër (1943) me arkitekt

Ky tip karakterizohet nga një volum i vetëm ndërtese me formë gjeometrike sa më

Carlo Buscaglione (Fig. 11). dhe

afër atyre koncentrike, në të cilën mblidhen

Vlorën, paraqesin komplekse spitalore të

të gjitha shërbimet spitalore të përgjithshme

tipit “me pavijone”. Projekti për spitalin

dhe ato mjekësore.

Projektet

për

Gjirokastrën

e Gjirokastrës përfshinte 15 pavijone me

Projekti për spitalin e Durrësit paraqet

lartësi 1 deri 3 kate, ku përveç kirurgjisë,

një ndërtesë trekatëshe, të vendosur

ndihmës së shpejtë, neurologjisë, infektivit,

në terren kodrinor, në të cilën repartet

etj. kompleksi parashikon edhe 2 ndërtesa

përbërëse dallohen qartë. Kati përdhe i

për akomodimin e mjekëve. Në veçanti

dedikohet shërbimeve të përgjithshme,

dallohen 4 pavijone të njëjta njëkatëshe,

kuzhinës, kaldajës, lavanderisë, etj. dhe

të patologjisë të vendosura në qendër

administratës. Kati i parë shërben si zonë

të territorit dhe secila prej tyre përbëhet

ambulatoriale dhe shtrimesh ndërsa kati

nga 3 salla shtrimesh me nga 16 shtretër.

i dytë akomodon bllokun operator dhe

Për pavijonin trekatësh të shtrimeve për

zonë shtrimesh. Dallohet e njëjta zgjidhje e

tuberkulozët, rëndësi i jepet helioterapisë,

korridoreve gjatësore me hapjen e dhomave

sepse çdo dhomë ka dalje në ballkone të

në njërën anë të tij.

orientuar në jug. Për të gjitha ndërtesat,

Projekti për spitalin e Shkodrës

korridoret gjatësore hapen me dhoma nga

(1943), (Fig. 11), sjell për herë të parë dhe

njëra anë dhe kanë dritë natyrale në anën

të fundit kapelën e një kishe brenda një

tjetër.

spitali. Ajo vendoset në zgjatimin e aksit

Në kompleksin për spitalin e Vlorës

kryesor të hyrjes në katin përdhe. Në

dallohet radhitja e pavijoneve njëkatëshe

njërën anë të kësaj hyrjeje vendoset zona

të shërbimeve mjekësore dhe në projektin

ambulatoriale e në anën tjetër administrata

për ndërtesën e kirurgjisë vihet re ndarja e

dhe vendqëndrimi (banesa) i infermiereve

dhomave të shtrimeve në tre klasa (Fig. 9).

(motrave: suoreve). Kati i parë përfshin

Dhomat e klasës së parë janë teke e për çdo

repartet e shtrimeve të ndara sipas gjinive.

dy dhoma ka një nyje sanitare. Dhomat

Në katin e dytë vendoset blloku operator

e klasës së dytë janë me 2 ose 3 shtretër

dhe reparti i shtrimeve për kohë të gjatë.

ndërsa dhomat e klasës së tretë me 8

(A.Q.T.N.)

shtretër, ndahen mes për mes nga korridori

Deri në fund të shekullit të 19-të, në

i përgjithshëm i spitalit. Kjo zgjidhje nuk

Evropë ndërtohen spitale me pavijone të

gjendet më vonë në asnjë nga spitalet e

veçanta për të favorizuar ndriçimin dhe

projektuara.

ajrimin natyral, kurse në Shqipëri këta tipa

Projekti për spitalin e Durrësit (1940) është shembulli i parë i cili bën shkëputjen

u ndërtuan deri afër mesit të shekullit të 20të (viti 1940).

33

artikull shkencor 1945-1990 Zhvillimi i tipave spitalore në Evropë në vitet 1945-1990 Eksperienca e viteve ’30 vazhdoi në vitet e pas Luftës së Dytë Botërore, e deri në fund të viteve 1950. Evropa eksperimentoi spitalet e tipit “rrezor”, formë e cila u përshtat mirë për struktura me mbi 1000 shtretër. Modifikimet konsistuan në organizimin e mëtejshëm funksional. Tashmë spitali organizohet rreth një aksi vertikal në formën e një kulle mbi një pllakë (pema e përmbysur). Në të gjitha rastet tipologjia parashikon vendosjen e shtrimeve në katet e sipërme dhe në ato të poshtmet vendosjen e shërbimeve të diagnostikimit. Ky model i “monobllokut” rezulton në hapësira më kompakte dhe në reduktimin e rrugëve.

Në arkitekturën spitalore të viteve 19501960, gjuha e pastër arkitektonike e nxjerrë nga racionalizmi u bë sinonim i shëndetit dhe higjienës. Maria Chiara Torricelli citon Peter Jones, i cili thotë se: “Spitali është tipi i ndërtesave për të cilat kjo gjuhë, për shumë kohë ishte mbetur më e përshtatshmja dhe mori vlerë ndërkombëtare, duke u larguar nga modelet arkitektonike dhe funksionale, të cilët ishin më të artikuluar dhe të lidhur me vendin konkret, si sanatoriumi i Paimio, aga Alvar Aalto në 1928-ën.” (Torricelli, Edilizia per la sanitá, 2007, p.92) Në vitet ’60, Franca, Britania, Italia e artikuluan “monobllokun” në mënyrën e Fig. 13. Modeli “Beaune” i tipit “me pllakë dhe kullë” ‘60. Edilizia per la sanitá, p. 94

34

Fig. 14. Spitali i Lamezia,Terme, Catanzaro, 1971.

Edilizia per la sanitá, p. 94 Fig. 15. Poliklinika Universitare e Aachen, Gjermani. Plan i përgjithshëm. Edilizia per la sanitá,p. 99 Fig. 16. Poliklinika Universitare e Aachen, Gjermani.

Pamje e kompleksit .L’architettura dell’ospedale, p.90

tyre, por në parimet organizative i qëndruan

quajtën “megastruktura”. Një prej tyre është

besnikë tipologjisë. Vitet ‘60 gjithashtu sjellin

Qendra Mjekësore e Universitetit të Aachen,

kohën kur struktura spitalore studiohet

Gjermani, (‘69-‘70), projektuar nga Weber

dhe analizohet në tre zona kryesore, ndaj u

Brand & Partners me 1500 shtretër e cila

mendua që edhe vetë ajo të artikulohet në

filloi funksionimin vetëm në vitin 1982 (Fig.

tre pjesë apo tre zona, atë të shtrimeve, të

34). Paraqitja e strukturës është e një fabrike e

diagnostikimit e trajtimit dhe shërbimeve.

madhe me 24 kulla të vendosura në rreshta 4

U pa e natyrshme që shtrimet të vendosen

x 6. Shtrimet janë vendosur në formë krehri

në një strukturë me zhvillim vertikal “kullë”

vetëm në dy akse paralele dhe zënë vetëm

duke vendosur në qendër të saj lëvizjen

tre katet e sipërme. (Torricelli, Edilizia per la

vertikale, ndërsa diagnostikimi dhe shërbimet

sanitá,2007, p. 98)

të vendosen në një strukturë me zhvillim horizontal, duke krijuar kështu “pllakën”.

Ndërkohë tre katet e tjera mbi tokë dhe 2 nëntokë shërbejnë për zonat e

Tipi i spitalit “me pllakë dhe kullë”

diagnostikimit, trajtimit dhe shërbimeve të

është zgjidhja që vendos 2 ose 3 ndërtesa

tjera. Skema e shpërndarjes është kompakte

që dallohen qartë, secila me një funksion të

dhe lidhjet kryesore janë lineare.

caktuar. Komunikimi midis blloqeve bëhet nëpërmjet urash ose pasazhesh lidhës. Kjo tipologji u përhap shumë në Evropë në vitet ’70 dhe me modelin “Beaune” (Fig. 13) për spital me rreth 300 shtretër të studiuar në Francë. Në fund të viteve ’60, u ndërtuan

Zhvillimi i tipologjisë së ndërtesave spitalore në Shqipëri. 1945-1990 Zhvillimi i tipave “monobllok” në vitet1945-1960

rreth 8 spitale në Evropë. Një nga shembujt

Pas vitit 1945 të paktën në qytetet kryesore,

është spitali i Lamezia në Catanzaro, Itali me

u trashëguan ndërtesa spitalore ekzistuese,

500 shtretër, (Fig. 14 ), (Torricelli, Edilizia per la

të realizuara nga projektues italianë sipas

sanitá, 2007, p. 94)

modelit “me pavijone” deri në vitin 1939

Vitet ’80 në Evropë janë vitet kur

dhe më pas atij “monobllok” si në Shkodër

radiologjia u pajis me makinat e para të

e Durrës në vitet ‘40-’45. Disa qytete,

skanerëve dhe rezonancës magnetike e kështu

p.sh. Korça kishin përshtatur në spitale

ndërtesa duhej të përshtatej me zgjidhje

të përgjithshme ndërtesa ekzistuese me

teknologjike dhe impjantistike të sofistikuara

projekt fillestar për funksion të ndryshëm

me tendenca të teknologjisë së lartë. Kështu

nga ai spitalor.

spitali i viteve ’80 ishte një “makinë e re e

Edhe pse ishin vitet e pas luftës,

viteve ‘30”. Me mbi 1000 shtretër spitalet

ndërtesat e mirëfillta spitalore, për nga

e projektuar në vitet ’80, ngjanin më tepër

organizimi funksional i tyre kanë qenë të

me ndërtesa teknologjike, ndaj ato u

ngjashme me spitalet që ndërtoheshin në 35

artikull shkencor Evropë deri në vitet 1950. Arkitekti i parë shqiptar, i cili njihet për projektin e parë të një spitali të përgjithshëm të mirëfilltë pas vitit 1945, është Skënder Luarasi.

Në vitin ‘48 ai projekton spitalin e parë të pas luftës, atë të Gjirokastrës me 220 shtretër, i cili është dëshmia e vetme e spitaleve të përgjithshëm të ndërtuar midis viteve1945-1959.

Referuar projektit të vitit 1948, me Fig. 17. Projekt-idea për spitalin e Gjirokastrës, 1948 Spitalet.

Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,p.

39

mure mbajtëse, me formë të thjeshtë planimetrike në trajtë “L”, i lartësuar në tre kate me bodrum, spitali është i tipit “monobllok” dhe ka organizim shumë të thjeshtë.

Të

gjitha

repartet

funksionojnë

brenda të njëjtës ndërtesë. Dallohen si të veçuara reparti ambulator në katin përdhe dhe zona e kirurgjisë në katin e parë të njërit prej krahëve. Shërbimi i obstetrigjinekologjisë nuk përfshihet brenda këtij Fig. 18. Planimetria e katit të parë. Sipas projektit të zbatimit, 1949 Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,p. 38

spitali, ndërsa dallimi i vetëm tek zona e shtrimeve është grupimi dhe ndarja në reparte sipas gjinive të pacientëve dhe jo sipas specialiteteve. Ky fakt mund të jetë dëshmi e mentalitetit të popullsisë së pasluftës, ose vazhdimësi e konceptit të ndarjes së reparteve sipas gjinive tek

Fig. 19. Pamja nga jug-lindja. Sipas projektit të zbatimit, 1949 Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 19451990,p. 38

spitali i Shkodrës (1943). Ndërsa Evropa e ka kapërcyer ndarjen e shtrimeve të pacientëve sipas gjinisë që në mesjetë dhe ka bërë ndarjen e reparteve të shtrimeve sipas specialiteteve që në fillim të viteve 1800.

Projekt-idea për spitalin në fjalë e vitit 1948 parashikon një ndërtesë me 3 pjesë, ku njëra prej tyre ka një përkulje të lehtë (Fig. 17). Ndërsa projekti i zbatimit, zvogëlon

36

Fig. 20. Foto e spitalit të Gjirokastrës . Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990, p. 36

volumin e ndërtimit dhe e thjeshton atë.

Ndërtesa lartësohet në 4 kate dhe shumica

e dhomave të shtrimit orientohen në juglindje. Dhomat e shtrimeve kanë sipërfaqe të madhe xhamarie (Fig. 18). Dritaret me lartësi deri në tavan i japin rëndësi ajrimit dhe largimit të shpejtë të ajrit të përdorur (Fig. 19). Sipërfaqet e mëdha të xhamarive, daljet në ballkon ose lozha, janë zgjedhje nëpërmjet të cilave i jepet rëndësi e veçantë edhe helio-terapisë, pra pranisë së rrezeve direkt diellore në dhoma. Madje sipas projekt idesë, në skajin jugor të ndërtesës arkitekti parashikon një dhomë për “çlodhje në diell” siç e quan ai, me dritare akoma edhe më të gjera. E thënë me një

Fig. 21. Projekti për spitalin e Lezhës. Plani i katit përdhe. Burimi: A.Q.T.N

fjalë projekti për spitalin e Gjirokastrës në vitin 1948-1949 mbështet teorinë për rëndësinë e helioterapisë në trajtimin e pacientëve, e cila fillon në Evropë që me tipat e “qyteteve spitalore me pavijone” në vitet 1900-1920 dhe gjen zbatim të menjëhershëm sidomos në sanatoriumet për trajtimin e tuberkulozëve dhe në spitalet e fëmijëve. Korridoret janë të ajrosur dhe të ndriçuar natyralisht.

Sa i përket imazhit estetik të jashtëm, arkitekti, si i pasionuar pas arkitekturës tradicionale gjirokastrite, përdor në fasadë një arkadë të gurtë për të artikuluar zonën e hyrjes. Veshja e gurtë vazhdon në gjithë gjatësinë e fasadës duke formuar një xokol dekorativ. Duket se arkitekti tenton të flasë me të njëjtën gjuhë arkitektonike si lagjja

Fig. 22. Projekti për spitalin e Lezhës. Plani i katit të parë Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,p. 48

historike e qytetit. Mbulesa realizohet me çati (Fig. 20). (Islami, Thomai & Tuxhari 2015) Projekti i hartuar nga S. Luarasi, për spitalin e Gjirokastrës të ndërtuar në 1949n, u bë shembull për zgjidhjen funksionale për kohën edhe për hartimin e projekteve të tjerë që pasuan.

Fig. 23. Projekti për spitalin e Lezhës. Pamja kryesore Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990, p. 49

37

artikull shkencor Zhvillimet e reja në vitet 1960-1969 dhe lindja e tipit “polibllok” Në vitet 1960-1969, ndërtohet numri më i madh i spitaleve të përgjithshëm nga Puka në Sarandë. Sipas të dhënave nga A.Q.T.N. dhe (Islami, Thomai & Tuxhari 2015), një spital rural në Rrëshen dhe dy rajonalë në Fier e Vlorë u ndërtuan në vitin 1960, dhe 7 spitale të tjerë qytetesh u ndërtuan në gjysmën e dytë të viteve ‘60; Burrel (‘64); Lezhë (‘65), Ersekë (’67); Sarandë (’67); Pukë (’68); Pogradec (’68); dhe Çorovodë (’69). Duket se deri në këto vite shteti Shqiptar ka konsoliduar Fig. 24. Projekti për spitalin e Ersekës, 1966. Plani i sistemimit. Spitalet.

Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,p. 27

sisteminshëndetësor.

Në vitin 1960 me projektin për spitalin e Fierit fillon ndarja e dukshme e reparteve të shtrimevesipas specialiteteve. Në ndryshim nga projekti i vitit 1949 për spitalin e Gjirokastrës, fillon të evidentohet më vete si repart i specializuar ai i pediatrisë. As në tipat e spitaleve “me pavijone” nuk gjendet reparti i pediatrisë. Projekti i radhës për spitalin e Burrelit në 1964 është i pari i cili sjell repartin e sëmundjeve infektive brenda ndërtesës së spitalit. Madje arkitekti shkon më tej duke i dhënë këtij reparti hyrje nga të njëjtat shkallë e korridore me repartet e tjera dhe pa përdorur zona filtër. Një vendim i guximshëm ky, në një kohë kur akoma mungojnë mjetet për të ndaluar përhapjen e infeksioneve. Kjo mënyrë e zgjidhjes funksionale që i është dhënë repartit infektiv tek projekti i spitalit të Burrelit në vitin 1964 është shembulli i vetëm që gjendet deri në vitin 1990. Shumica

Fig. 25. Projekti për spitalin e Pogradecit, 1968. Plani i sistemimit Spitalet.

Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990, p. 61

e të gjitha spitaleve të tjera që u projektuan pas atij të Burrelit, kanë repartin infektiv në brendësi të tyre por me hyrje të dedikuar direkt nga jashtë dhe/ose lidhje me repartet e tjera nëpërmjet zonave filtër. Deri në vitin

38

1964, reparti infektiv qëndron si pavijon më

Pati edhe qytete të cilat kishin trashëguar

vete dhe disi më larg të tjerëve. Në vitin 1965,

ndërtesa të veçanta për poliklinikën e qytetit

futet koncepti i Spitalit-Poliklinikë. Për të

dhe shërbimin e obstetri-gjinekologjisë të

përdorur me efiçencë pajisjet dhe preparatet

lokalizuara afër qendrave të qyteteve, ndaj

mjekësore, racionalizuar burimet njerëzore

spitalet e reja u projektuan duke lënë jashtë

dhe lëvizjen e pacientëve, poliklinika i

tyre këto shërbime.

atashohet ndërtesës spitalore. Pra vizitat

Vërehet se programimi i strukturave të

ambulatore të specializuara i afrohen spitalit

reja varej nga organizimi dhe shpërndarja e

dhe kështu mjekët specialistë njëkohësisht

shërbimit shëndetësor në territorin e qytetit,

mund të shërbejnë në të njëjtën ndërtesë si

si dhe nga cilësia strukturore e ndërtesave

për pacientët e brendshëm ashtu edhe për

ekzistuese. Shembujt të këtyre rasteve i gjejmë

ata të jashtëm. Laboratorët dhe reparti i

edhe sot në Korçë, Krujë, etj. Gjithashtu është

radiologjisë i cili në atë kohë ka pasur pajisje

e dukshme se risitë në hartimin e projekteve

të mëdha e të kushtueshme u shërbenin

spitalore kanë ndodhur në gjysmën e dytë

njëkohësisht këtyre dy grupeve.

të viteve ’60. Spitalet e projektuar në vitet

Rasti i parë në të cilin zbatohen këto

‘60-‘69 janë të tipit “monobllok” (referuar

koncepte është spitali i Lezhës i ndertuar në

zhvillimit të strukturave spitalore në Evropë

vitin 1965. Këtu poliklinika zë gati gjysmën e

deri në këto vite). Por në rastet kur spitalet e

sipërfaqes së katit përdhe të spitalit, ka hyrje

reja u bashkëngjiten ndërtesave ekzistuese, në

të posaçme direkt nga jashtë dhe mund të

varësi të lidhjes apo marrëdhënies që krijohet

funksionojë më vete sepse zonohet me dyer

me to, kompleksi i krijuar merr tipologji tjetër.

të tjera nga pjesa tjetër e spitalit (Fig. 21).

P.sh.: spitali i ri i Ersekës i vendosur pranë

Deri në këtë kohë spitalet kanë patur zonë

por pa lidhje me ndërtesën e maternitetit, e

ambulatoriale për vizita të specializuara,

kthen kompleksin e ri në tipin “me pavijone”.

por në dimensione më të vogla. Përveç

(Fig. 24). Spitalet e Sarandës (‘67), (Fig. 25),

kësaj, për herë të parë brenda spitalit të

Pogradecit (‘68) dhe Çorovodës (‘69) (Fig. 26)

përgjithshëm futet edhe reparti i obstetri-

krijohen të tipit “polibllok” sepse ndërtesa

gjinekologjisë (materniteti).Të gjitha spitalet

e poliklinikës qëndron edhe si ndërtesë më

e reja të ndërtuara në vitet që pasuan, janë

vete, bashkëngjitur bllokut të spitalit.

programuar me të njëjtat koncepte. Në

Përgjithësisht në zhvillimin planimetrik

ato qytete, të cilat trashëguan ndërtesa të

kanë formën e shkronjës “L”, dhe në të

poliklinikave, spitaleve apo materniteteve nga

gjitha rastet skemat e organizimit funksional

vite të para Luftës së Dytë Botërore, u zgjodh

janë të tilla që nga shkallët dhe korridoret

që spitali i ri të ndërtohej në të njëjtin territor

e përgjithshme bëhet shpërndarja nëpër

me ndërtesat ekzistuese për të plotësuar

reparte. Asnjë nga repartet nuk shërben

qendrat spitalore. Shembujt gjenden në

si “korridor tranzit” për në reparte të tjera.

Ersekë në ‘67, ku spitali i ri u vendos pranë

Organizimi i reparteve bëhet sipas skemës së

maternitetit, gjithmonë si ndërtesë e veçuar;

trupit tresh me 3 hapësira. Pra një korridor

Më vonë spitali i ri i Pogradecit dhe Çorovodës

qendror në mes, dhe në të dy anët e tij hapen

i bashkëngjitet poliklinikës ekzistuese, etj.

dhoma shtrimi ose shërbimesh. Në asnjë 39

ARTIKULL SHKENCOR

Fig. 28. Projekti për spitalin e Librazhdit, 1973. Detaj i zgjidhjes së repartit infektiv. Burimi: A.Q.T.N

Fig. 28. Projekti për spitalin e Librazhdit, 1973. Detaj i zgjidhjes së repartit infektiv. Burimi: A.Q.T.N

40

Fig. 29. Projekti për spitalin e Librazhdit, 1973. Pamje anësore.Burimi:Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,p. 53

ambient shërbimi, bodrum apo korridor nuk mungon ndriçimi dhe ajrimi natyral.

Të gjitha spitalet e shqyrtuara në katet e gjysmë-bodrumeve kanë të gjitha ambientet teknike dhe ato të shërbimeve me mundësi të furnizimeve direkt nga jashtë. Morgu gjithashtu zë vend këtu që në spitalin e Burrelit në vitin 1964. Në katin përdhe vendosen poliklinika, radiologjia, zona e pranimit të pacientëve, administrata, konsultori i nënës dhe fëmijës, shpesh vendoset laboratori dhe më rrallë repartet e shtrimeve zënë vend në këtë nivel. Në katet e sipërme shpërndahen

Fig. 30. Projekti për spitalin e Gramshit, 1980. Plani i përgjithshëm Burimi: Spitalet.

Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,2015, p. 33

repartet e shtrimeve dhe blloku operator shpesh vendoset në katet e parafundit të ndërtesave.

Dimensionet e hapësirave janë pothuaj të njëjta dhe sipërfaqet e tyre sipas funksionit mbahen gjithmonë optimale. Dhomat e pacientëve përgjithësisht janë me 4 dhe 6 shtretër.

Racionalizimi i hapësirave dhe pajisjeve është i dukshëm. Në aspektin estetik të jashtëm, duket sikur të gjitha objektet e kësaj dekade të shpërndara nëpër Shqipëri janë të

Fig. 31. Projekti për spitalin e Tepelenës, 1980. Plani i përgjithshëm. Burimi: A.Q.T.N

ngjashme. Me lartësi përgjithësish 2 deri 3 kate karakterizohen nga thjeshtësia e trajtimit të fasadave dhe shmangia e çdo elementi jofunksional. Madhësia e çarjeve në fasadë, standardizohet. Përdorimi i ballkoneve në dhomat e pacientëve është shumë i rrallë.

Këtu përjashtim bën vetëm spitali i Sarandës (1967) i cili ka formë gjatësore të përkulur dhe në shërbim të pacientëve, përveç ballkoneve në dhomat e shtrimit ka edhe një tarracë të shfrytëzuar. Këto veçanti i dedikohen sigurisht pozicionit gjeografik të objektit në kodër dhe klimës së Sarandës.

Skënder Luarasi i cili gjendet si autor i shumicës së projekteve në vitet ’60, krijoi

Fig. 32. Projekti për spitalin e Gramshit, 1980. Plani i katit përdhe Burimi: Spitalet.

Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990, p. 34 41

ARTIKULL SHKENCOR “shkollën e projektimit spitalor“ në Shqipëri dhe deri në vitet '80 janë ndjekur të njëjtat parime dhe modele të paktën për organizimin e reparteve në lidhje me njëri-tjetrin dhe shpërndarjen e flukseve të lëvizjes. Të gjitha këto parime sigurisht që ishin krijuar më herët nga eksperienca dhe eksperimentimi Fig. 33. Projekti për spitalin e Tepelenës, 1980. Plani i katit përdhe Burimi: A.Q.T.N

me modelet e spitaleve në Evropë dhe më gjerë.

Zhvillimi i tipave “polibllok” në vitet 1970-1990 Referuar projekteve të prezantuar në librin : Spitalet.

Vështrim

tipologjik

mbi

arkitekturën Shqiptare 1945-1990, në vitet 1970-‘79 vetëm në gjysmën e parë të tij Fig. 34. Projekti për spitalin e Gramshit, 1980. Pamje anësore Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990,p. 32

janë ndërtuar 6 spitale të tjerë të përgjithshëm përveç atij në Tiranë, si pjesë e kompleksit spitalor universitar. Në Peshkopi (‘70), Përmet (‘71), Tropojë (‘72), Berat, Krujë e Librazhd (‘73), gjejmë projekte të cilat dallojnë prej atyre të viteve 60 nga zhvillimi i teknologjisë dhe rritja e kërkesave për kapacitete më të mëdha dhe funksionim më të mirë të strukturës. Për herë të parë në projektin për spitalin e Peshkopisë në vitin 1970 parashikohen repartet e neurologjisë, dermatologjisë dhe otorino-okulistikës (O.R.L),

Fig. 35. Projekti për spitalin e Tepelenës, 1980. Pamje asnësore Burimi: A.Q.T.N

madje parashikohen dhe salla kirurgjikale të posaçme për operacione të otorino dhe okulistikës më vete.

Në Berat (‘73), e Librazhd (‘73) (Fig. 27), spitali i ri i bashkëngjitet atij ekzistues ose poliklinikës ekzistuese duke u kthyer në komplekse që ofrojnë të gjitha shërbimet spitalore. Në këtë mënyrë format vëllimore të tyre bëhen më komplekse ndaj në këto vite të gjithë spitalet e ndërtuar formësohen si tipa “polibllok”, por përsëri qëndrojnë mes tij dhe “monobllokut”. Në Tropojë e Përmet spitalet u ndërtuan nga e para duke

42

vlerësuar se poliklinika apo materniteti i

spitalin e Gjirokastrës (1949), parashikimi Fig. 36. Periudha kohore e i ashensorit edhe për pacientë në shtratin zhvillimit të modeleve të spitaleve në Evropë dhe Shqipëri. e lëvizshëm. Kafazet e shkallëve dhe

qytetit i plotësonte kushtet dhe kapacitetet,

gjithashtu korridoret bëhen më të gjera.

përmbledhur të gjitha shërbimet spitalore në të njëjtën ndërtesë. Në rastet kur është

spitalet e reja janë ndërtuar pa i përfshirë

Farmacia

specializohet bashkëngjitur

edhe

duke

këto shërbime specifike të cilat, vazhduan

parashikuar

një

të qëndrojnë më vete. Edhe spitalet e reja

hapësirë për përgatitjen e medikamenteve.

paraqesin karakteristikat e “polibllokut”.

Laboratorët zmadhohen në sipërfaqe dhe

Shembujt në këto vite i gjejmë në Peshkopi

shërbime ku në

(‘70) e Krujë (‘73), por kjo nuk gjendet

hapësirë më vete për larjen e pajisjeve

si praktikë në asnjë spital të Evropës

laboratorike të qelqta. Reparti i radiologjisë

perëndimore.

gjithashtu zmadhohet në sipërfaqe shërbimi.

disa raste gjendet një

Dallohet që në të gjitha rastet është

Kjo tregon për zhvillimin e teknologjisë

zgjedhur që reparti i infektivit dhe ai i

mjekësore, shtimin e pajisjeve laboratorike

obstetri-gjinekologjisë, megjithëse në të

dhe zmadhimin e pajisjeve radiologjike.

njëjtën ndërtesë, organizohen me hyrje

Në ato vite, racionalizimi i hapësirave ka

më vete nga jashtë. Një shembull ilustrimi

qenë kërkesë e veçantë e institucioneve për

jepet për spitalin e Librazhdit në (Fig. 28).

efekt të buxhetit në dispozicion ndaj është

Dallohet hyrja në repart vetëm nga jashtë

e dukshme se sipërfaqet më të mëdha vijnë

dhe nga dhoma e vizitave nëse mjeku

si kërkesë e funksionimit dhe shfrytëzimit

vendos shtrimin e pacientit ai kalon në

të aparaturave dhe pajisjeve.

dhomën e zhveshjes, në dhomën e larjes,

Sa i takon zhvillimit, planimetrik

në atë të veshjes me veshjet e spitalit dhe

në vitet ’70 ka shkëputje nga gjurma në

më pas kalon në repart.

formën e gërmës “L”, ndërsa në organizimin

Kështu në aspektin e zhvillimit

e skemës funksionale mbeten po të njëjtat

teknologjisë

tashmë

parime si më parë. Në trajtimin vëllimor

ndërtimet realizohen me konstruksion

ndërtesat spitalore fillojnë të dalin nga

betoni dhe lartësi 4 deri 5 kate. Në vitin

skemat tradicionale dhe format e ngurta.

1970 në projektin për spitalin e Peshkopisë

Poliklinika del si ndërtesë më vete por

shfaqet pas 20 vjetësh, pas projektit për

mbetet e lidhur me trupin e spitalit ndërsa

të

ndërtimore,

43

ARTIKULL SHKENCOR Përfundime pjesa tjetër organizohet si monoblloku.

Mbështetur

Shërbimet e diagnostikimit dhe trajtimit

kronologjik të tipologjisë së ndërtesave

vendosen në katin përdhe ndërsa repartet

spitalore, evidentohen periudhat në të cilat

e shtrimeve dhe blloku operator në katet

lindën dhe u zhvilluan tipat e ndryshëm në

e mësipërme. Për këtë arsye organizative

Evropë dhe Shqipëri. Gjithashtu tregohet

tipat e spitaleve në vitet’70 qëndrojnë

se si dhe kur në arkitekturën shqiptare

midis “monobllokut” dhe “polibllokut”.

vjen ndikimi evropian i projektimit të kësaj

Në vitin 1980 hartohet projekti për

në

analizën

e

zhvillimit

tipologjie dhe se si qëndrojnë përballë njëra-

spitalin e përgjithshëm të Gramshit (Fig.

tjetrës. Kështu:

30) dhe ai për spitalin e Tepelenës, (Fig.

1. Skematikisht në mënyrë të përmbledhur

31). Keto janë spitale krejtësisht të rinj

më poshtë, (Fig. 36) paraqitet periudha

dhe që nuk i bashkëngjiten asnjë ndërtese

kohore e zhvillimit të modeleve të

ekzistuese. Në të dy rastet, poliklinika

spitaleve në Evropë dhe Shqipëri,

dhe blloku operator qëndrojnë si volume

ku vërehet sfazimi në kohë i qasjes së

të veçanta dhe bashkëngjitur korpusit të

modeleve në Shqiperi me tipat dhe

spitalit. Kjo është e theksuar tek spitali

modelet e spitaleve në Evropë.

i Gramshit, si është një mënyrë e re e vendosjes e cila nuk gjendet tek asnjë prej spitaleve të ndërtuar më herët. Ky është një nga faktorët i cili mund ti kategorizojë këto dy spitale në tipin “polibllok”. Tek këta të fundit që në zhvillimin planimetrik ndjehet shkëputja prej formave të thjeshta,

2. Në fund të viteve 1920, rreth 230 vjet më vonë, gjendet në Shqipëri shembulli i parë i spitalit të tipit monumental “me pavijone”, kur në fakt në Evropë ky tip lindi rreth vitit 1694 dhe zhvillohet gjatë viteve 1700.

të ngurta të krijuara deri në këtë kohë.

3. Qyteti spitalor “me pavijone” lind në

Skemat funksionale të reparteve janë

Evropë në 1800-ën si derivat i spitalit

gjithmonë e më të detajuara. Për çdo

monumental “me pavijone”, ndërsa në

proces pune apo lëvizje nga njëra dhomë

Shqipëri 120 vjet më vonë importohet

në tjetrë, parashikohet hapësira dhe çarja

si tip “i gatshëm” dhe implementohet si

e duhur.

i tillë. Shembulli i vetëm në Shqiperi sot

Në trajtimin estetik të fasadave

është “Q.S.U.-Nënë Tereza.”, Tiranë.

ndjehet më tepër lirshmëri në kompozimin

44

e dritareve dhe madhësinë e tyre. Fasadat

4. Në Evropë deri në 1900-ën, ndërtohen

më të vëzhguara prej rrugëve janë

qytetet spitalore “me pavijone”, ndërsa

estetikisht më të trajtuara dhe më të pasura

në Shqipëri vazhdohet plotësimi i

me sipërfaqe transparente. Elementet e

qytetit tonë spitalor, “Q.S.U.T.” me

betonit të përdorura për korniza apo dekor

pavijone të reja edhe pas 100 vjetësh

janë të shumta dhe më të detajuara.

nga themelet e para të tij.

5. Tipi “monobllok”, në Shqipëri gjen

kushtet shqiptare të higjienës dhe

aplikim rreth 40 vjet më vonë nga lindja

sëmundshmërisë së popullatës, në

e tij në Evropë.

kohën kur tuberkulozi ishte përhapur

6. Ndërsa në Evropë vazhdon të zhvillohet

në masë.

“monoblloku” duke eksperimentuar me

9. Tipi “monobllok” gjen aplikim të gjerë

modele të tjera të derrivuara prej tij dhe

në Shqipëri, sepse u përshtat shumë

me kapacitet të ulët të shtretërve, të cilat

mirë me sistemin shëndetësor që u

mund të përshtateshin në kontekstin

ngrit me qeverinë e vitit 1945-ës, dhe

vendor, në Shqipëri i qëndrohet besnik

me aspektet demografike deri në vitin

tipave “monobllok” dhe “polibllok”.

1990-n.

7. Të gjitha të rejat e zhvillimit të

10. Modelet e spitaleve Shqiptare nuk

projektimit të spitaleve në Evropë, në

mund të ishin të tipit “megastruktura”.

Shqipëri u aplikuan gjysmë shekulli më

Sepse në kushtet shqiptare nuk kishte

vonë, me një shtrirje kohore 10 vjeçare.

arsye që të lindte nevoja e spitaleve me

Vitet ’60 njihen si vitet me ndërtimin

mbi 1200 shtretër.

më intensiv të ndërtesave spitalore në Shqiperi. Të paktën vendet evropiane kishin më tepër se 60 vjet që zbatonin dhe eksperimentonin funksionimin e parimeve në projektimin e spitaleve, ndërsa në projektet shqiptare këto parime duket sikur u krijuan edhe njëherë. Duken të zbatuara shkallëshkallë nga njëri projekt në tjetrin duke bërë që të ndjehet një farë “evolucioni organizativ” i strukturave në kohë.

Mbështetur në analizën tipologjike të zhvillimit të tipave të ndërtesave spitalore në Shqipëri, arrihet në përfundimet se: 8. Tipi

i

pavijone”

spitalit në

monumental Shqipëri

vjen

“me nga

eksperienca dhe ndikimi Evropian, referuar edhe projektuesve të tyre. Ky tip vjen në Shqipëri 20-25 vjet më vonë pasi kishte pusuar së ndërtuarit në Evropë, sepse ishte tipi më i përshtatshëm për

11. Q.S.U.T “Nënë Tereza”, Tiranë, është i vetmi spital në Shqipëri me 1200 shtretër, i cili në fakt i përket gjithë Shqipërisë. Në vitet ’80 ai u plotësua dhe u konsolidua si spital i tipit “me pavijone” ndaj, “megastrukturat” nuk mund të priteshin në Shqipëri. Nga ky fakt edhe nga njohja me organizimin e sistemit spitalor në Shqiperi, rezulton se qyteti i Tiranës, nuk ka patur dhe nuk ka një Spital të Përgjithshëm të Tiranës.

Referenca

• Islami, Gj., Thomai, Gj. & Tuxhari, M. 2015, Spitalet. Vështrim tipologjik mbi arkitekturën Shqiptare 1945-1990, Botime Vllamasi, Tirana, Albania.

• Prodi, F. & Stocchetti, A. 1990, L’architettura dell’ospedale, Aliea Editrice.

Firenze, Italy, pp 19 – 107.

• Torricelli, M. 2007, “Tipologie edilizie e archietttura degli ospedali”, in Edilizia per la sanitá, Vol. 4, ed. UTET, Torino, Italy, pp. 88 – 111.

45

ARTIKULL SHKENCOR

Drejt një Etike të Ngadalësimit dhe një Estetike të Ndërlikimit Një Përpjekje për të Regjistruar Rolin e Praktikave Hapësirë-Formuese në Formë-Dhënien e Territorit në Shqipëri.

Skënder Luarasi, AIA, MArch.

Kandidat për PhD. në Arkitekturë, Universiteti i Yale-it

Artikulli u recensua nga Dr. Arben Shtylla

Abstrakt Qëllimi i kësaj eseje është të deshifrojë se si parimi i “ngadalësimit,” siç është i artikuluar nga Bruno Latour, mund të informojë etikisht dhe estetikisht praktikat që merren me organizimin dhe formë-dhënien e hapësirës. çfarë roli (ose agency) mund të kenë këto praktika në vendim-marrjet politike mbi zhvillimin e hapësirës, territorit dhe mjedisit? A mund të mendojmë për një përmasë ose potencial politik të estetikës me të cilën punojnë praktikat hapësirëformuese? Në përpjekje për të arsyetuar mbi këto pyetje dhe hipoteza, nga njëra anë, kjo ese do të fokusohet në disa fenomene të zhvillimit të hapësirës dhe territorit në Shqipëri pas 1990, dhe nga ana tjetër do të identifikojë parimin e “ngadalësimit” në disa mendime bashkëkohore në arkitekturë dhe urbanistikë.

*Artikulli është shkruar në veren e 2014 dhe është botuar fillimisht të Revista Perpjekja.

46

Përcaktime, Premisa dhe Qëllime Në leksionin “How Better to Register the

ngutshm, duhet ta marrim me ngadalë (të

Agency of Things: Ontology”1 (Si duhet të

mos ngutemi)]. Ky deklarim tingëllon paksa

regjistrojmë më mirë rolin

e gjërave:

paradoksal dhe jo intuitiv në kontekstin e

Ontologjia) të mbajtur në Universitetin

common sense i cili dikton të kundërtën, si

e Yale-it më 24 Mars, 2014, sociologu i

për shembull: Pikërisht sepse situata është

shkencës dhe antropologu francez Bruno

urgjente, duhet të flasim, të prononcohemi,

Latour deklaroi: “Precisely because the

të militantojmë, të postojmë në Facebook,

situation is urgent, we need to slow down”

të shpejtojmë të bëjmë diҫka, pa humbur

[Pikërisht sepse situata është urgjenteose e

kohë; të indentifikojmë problemet dhe t’i

2

1. Bruno Latour, “How Better to Register the Agency of Things: Ontology,” Yale Tanner Lecture, Yale University, March 27th, 2014. Shiko http://www.bruno-latour.fr/node/563.

2. Në këtë ese termin agency e kemi përkthyer në shqip me termin rol. Megjithatë duhet theksuar që në anglisht termi agency është i shumë kuptimshëm dhe mjaft më i gjerë se sa termi rol në shqip. Anasjelltas, në këtë ese kurdoherë që përdorim termin rol nënkuptojmë gjithmonë termin agency. Shiko shënimin e mëposhtëm: Në sociologji dhe filozofi, agency është kapaciteti i një agjenti të veprojë në një botë të caktuar. Kapaciteti për të vepruar nuk implikon një përmasë morale specifike të aftësisë për të bërë një zgjedhje për të vepruar, ndaj dhe agency-ia morale (moral agency) është një koncept i veҫantë. Duhet theksuar megjithatë që parësia e strukturës sociale kundrejt kapacitetit individual përsa i përket veprimeve të personave është e debatueshme brenda sociologjisë.

Ky debat lidhet, të paktën pjesërisht, me nivelin e refleksivitetit që një agjent mund të ketë. (http://en.wikipedia.org/wiki/ Agency_(philosophy)) Agency mund të klasifikohet si nënndërgjegje, sjellje e pavullnetshme, ose e qëllimshme, aktivitet drejt një qëllimi.

Një agjent tipikisht ka një lloj diturie të menjëhershme rreth aktivitetit fizik dhe qëllimeve që aktiviteti ka për qëllim të realizojë. Në ‘aktivitetin drejt një qëllimi’ (goal directed action) një agjent implementon një lloj kontrolli direkt ose udheheqje mbi sjelljen e tyre. (Stanford Encyclopidia of Philosophy, http:// plato.stanford.edu/entries/action/) Përkthimi nga autori. Të gjitha përkthimet e mëposhtme janë nga autori.

zgjidhim ato.

Kur kualifikohet një situatë si urgjente?

Pa dyshim një përmbytje, tërmet ose katastrofë tjetër natyrore apo ekologjike, një akt terrorist, një gjakderdhje në një konflikt ushtarak, një krizë administrative apo ekonomike, të gjitha këto janë situata urgjente. Por situata bëhet vërtetësisht urgjente pak më vonë, në mënyrë retroaktive, domethënë pas ngjarjes (after the event), pikërisht gjatë proҫesit të “zgjidhjes” së kësaj situate, kur aktorë të ndryshëm, të cilët nuk ndajnë një gjuhë të përbashkët,

përballen ose konfrontohen me këtë

paraqitje shkencore, estetike ose normative

situatë dhe njëkohësisht me njëri-tjetrin.

e një situate ndryshon nga një formulim

Pra situata bëhet urgjente kur nuk

ose paraqitje politike e së njëjtës situate,

ekziston apriori një middle ground (rrugë e

dhe shpesh herë ato janë në konflikt për

mesme) nëpërmjet së cilës të arrihet një

sa kohë që formulimet e mësipërm cënojnë

marrëveshje; kur nuk ekziston një meta-

performancën e sistemit politik.

narrativë legjitimizuese; kur legjitimizimi

Situata urgjente [sipas përshkrimit të

dhe përshkrimi i situatës nga një aktor

mësipërm] nuk është një subjekt akademik,

është i papërputhshëm me atë të një aktori

dhe nuk ka të bëjë aspak me idenë

tjetër. Latour sjell si shembull problemet

populiste të pluralizmit apo të relativizmit

ekologjike, për shembull shkrirjen e akujve

postmodernist sipas së cilës “Everything

apo debatin e ozonit, situata këto që

Goes” (çdo gjë shkon), dhe ҫdokush mund të

përfshijnë shumë aktorë të ndryshëm, ndër

thotë ҫ’të dojë dhe si të dojë. Kjo situatë është

të tjera shkencën, organizatat e të drejtave

një lojë diplomatike pa middle ground, e

të njeriut dhe sistemet ose mekanizmat

përbërë nga aktorë dhe subjekte heterogjenë

politikë të vendim-marrjeve. Ndërsa këta

që ndryshojnë vazhdimisht live. Sfida për

aktorë janë pa dyshim të ndërlidhur me

të gjithë aktorët në këtë situatë është që të

njëri-tjetrin (dhe duhet të jenë të tillë), ata

“mbahet e hapur loja” dhe të mos mbyllet

nuk ndajnë një platformë të përbashkët në

për hir të marrëveshjes së imponuar. Sfida

lidhje me qasjen ndaj realitetit dhe nuk mund

është që faktet të mos paraqiten në mënyrë

të vihen nën ombrellën e një narrative

“të thjeshtë” dhe lineare, por në të gjithë

legjitimizuese totale. Ndryshe paraqitet

ndërlikimin e tyre, megjithëse kjo paraqitje

dhe interpretohet një fakt shkencor nga një

mund të perceptohet si e pavolitshme, e

shkencëtar, nga një aktivist i organizatave të

papërshtatshme dhe jo-praktike; duhet

të drejtave të njeriut dhe nga një politikan,

që faktet të mos thjeshtëzohen apo të

dhe njëkohësisht domethënia dhe vlera e

“qartësohen” për hir të “transparencës”

këtij fakti ndryshon në të tre rastet. Një

dhe “efikasitetit” të komunikimit dhe

formulim ose paraqitje e një të vërtete me

vendim-marrjes.

vlerë teorike ose arsyetuese ndryshon nga

ndërlikim nuk ka të bëjë me “zvarritjen” apo

një formulim ose paraqitje normative me

mosbërjen e gjërave, por me afirmimin e

vlerë praktike. Nuk mund të vërtetohet

heterogjenitetit të gjërave, të realitetit. I parë

dhe nuk ekziston asnjë garanci që “nëse

në këtë këndvështrim, parimi i ngadalësimit

një formulim ose paraqitje që përshkruan

në deklarimin e Latour-it merr kuptim

një situatë reale është e vërtetë, atëherë një

radikalisht konkret, etik dhe estetik. Një situatë

përshkrim normativ i bazuar në të (efekti

urgjente nuk mund të jetë përveҫse e ngadaltë.

i të cilit domosdoshmërisht do të jetë

Qëllimi i kësaj eseje është të deshifrojë

një modifikim i atij realiteti) do të jetë i

domethënien e parimit të ngadalësimit

drejtë.”3 Nga ana tjetër, një formulim ose 3. Jean-Franҫois Lyotard, “The Postmodern Condition: A

Ky

ngadalësim

dhe

Report on Knowledge,” Trans. Geoff Bennington and Brian Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1984, p. 40

47

artikull shkencor dhe ta interpretojë atë në kontekstin e

si

arkitekturës, urbanistikës dhe organizimit

organizimi.4 Ky mendim presupozon një

të territorit; të arsyetojë se si parimi i

thurje dhe jo një ndarje ndërmjet zonave

ngadalësimit, siҫ është i artikuluar nga

administrative.

metodologji

planifikimi

dhe

etikisht

E megjithatë mënyra se si ky mendim

dhe estetikisht praktikat që merren me

u manifestua në skenën politike nuk e

organizimin dhe formë-dhënien e hapësirës.

justifikon domethënien e tij. Forma ose

Ҫfarë roli (ose agency) mund të kenë këto

imazhi me të cilën u manifestua ky mendim

praktika në vendim-marrjet politike mbi

ishte, laj-thaj, një hartë “lakonike” ku

zhvillimin e hapësirës, territorit dhe

tregohet vatani “i copëtuar” si në një hartë

mjedisit? A mund të mendojmë për një

mesjetare e ndarë në principata. Natyrisht

përmasë ose potencial politik të estetikës

që debati politik që u zhvillua ishte shumë

me të cilën punojnë praktikat hapësirë-

i ngjashëm me hartën: një pazar bashkish;

formuese? Në përpjekje për të arsyetuar

më jep ca bashki të të jap ca bashki.

mbi këto pyetje dhe hipoteza, nga njëra anë,

Insistojmë në formën dhe paraqitjen

kjo ese do të fokusohet në disa fenomene

estetike të hartës për arsyen e thjeshtë sepse

të zhvillimit të hapësirës dhe territorit në

nuk është thjesht-estetike. Nuk është as thjesht-

Shqipëri pas 1990, dhe nga ana tjetër do të

politike apo thjesht-elektorale siҫ pretendojnë

identifikojë parimin e ngadalësimit në disa

shumë aktorë politikë. Kjo hartë është

mendime bashkëkohore në arkitekturë

një mise-en-scène e realitetit të copëtuar,

dhe urbanistikë.

ishullor, dhe të pa-integruar shqiptar, që

Latour,

mund

të

informojë

Evidenca, Ide, dhe Preçedentë Në këtë moment në Shqipëri po zhvillohet një ngjarje shumë e rëndësishme: Reforma Territoriale. Në fjalimin e tij në parlament më datën 31 Korrik, 2014, Kryeministri Rama deklaroi se një nga qëllimet e Reformës Territoriale ndër të tjera është t’i japë qytetin atij që jeton në fshat. Ky është një mendim i vyer dhe shumë i rëndësishëm. Madje ky mendim mund të suplementohet edhe me të anasjelltin, që reforma gjithashtu t’i japë fshatin atij që jeton në qytet. Ky është një mendim i rëndësishëm sepse shkon përtej ndarjes qytet-fshat dhe përtej ndarjes në përgjithësi

48

një

4. Në librin e tij “Rënia e Qytetit”, Artan Fuga e vendos dhe e analizon nocionin e ndarjes qytet-fshat në një kontekst ideologjik. Fuga argumenton se ndarja qytet-fshat [në Shqipëri] është bazuar mbi pesë kritere. Kriteri i parë është ai “i kuptimit progresivist të historisë njerëzore. Sipas këtij përfytyrimi, historia paraqitet si një vijë drejtvizore ngjitëse, e pandërprerë që nis nga periudhat tashmë të vjetra për të arritur tek e tanishmja dhe për të shkuar drejt së ardhmes. E kaluara është barazuar shpesh me një jetë baritore të ndërfutur tek bujqësia si sektori kryesor i prodhimit, i lidhur me kulturën fshatare. Përkundrazi, e ardhmja i takon industrisë dhe jetës urbane. Përgjatë periudhës socialiste të historisë shqiptare, kjo mendësi ishte ushqyer nga ideologjia marksiste-leniniste. Brenda kësaj ideologjie dhe mënyre të të kuptuari të botës, shoqëria socialiste dhe proletariati i qyteteve kishin mision historik urbanizimin dhe industrializimin e vendit.” “Kriteri i dytë synonte ta njehsonte qytetin me një qendër të ҫfarëdollojshme industriale që kishte një farë peshe në ekonominë e vendit. Qytet, industri, proletariat ishin terma që, në parim, duhej të ecnin përherë bashkarisht.” “Kriteri i tretë, i cili veҫ të tjerave është në përputhje të plotë me dy të parët, kërkonte që ҫdo kryeqendër administrative e krahinës të quhej qytet.” “Kriteri i katërt përfaqësonte një shqetësim për të homogjenizuar të gjithë territorin kombëtar nga të gjitha pikëpamjet. Nga ky këndvështrim duhej që edhe qyetetet të ishin të shpërndarë gjithandej.” “Kriteri i pestë ka një natyrë më tepër elektoraliste dhe shpjegon pikërisht se përse pas rënies së regjimit komunist, administrata nuk mundi të ndërmarrë asnjë ndryshim të konsiderueshëm përsa u përket ndarjeve territoriale dhe administrative të vendit. Zona rurale e vendit, zë edhe sot nga pikëpamja e ndarjes admistrative pothuajse të njëjtin përpjestim territori po ashtu sikurse edhe në të kaluarën, pavarësisht faktit të ndryshimeve të mëdha shoqërore dhe ekonomike që kanë ndodhur tani së fundmi.”

Shiko kapitullin Dilemat e ndarjes territoriale midis zonave urbane dhe rurale në: Artan Fuga, “Rënia e Qytetit,” Botimet Papirus, 2012, p. 115-125.

reflektohet në aspekte të ndryshme të jetës

sociale, dhe kulturore) ndërmjet tyre. Ky

dhe mjedisit, që nga kullat e gjera dhe të

konceptim është relacional dhe jo absolut,

larta betonarme të shpërndara pa lidhje

topologjik dhe jo metrik, i ndërlikuar dhe

në teksturën urbane, e deri tek restorantet

jo i thjeshtë, vazhdimisht i ndryshueshëm

tip-kështjelle që si gurë kilometrikë (ose

live dhe jo konstant. Sipas këtij koncepti

më saktë, si gurë 100-metërsh) kanë

topologjik, vlera, funksionaliteti, dhe

zaptuar rrugët sub-urbane; që nga shtratet

“fuqia” e një zone administrative nuk

e shkatërruar të lumenjve të shfrytëzuar

matet me atë ҫka është brenda saj, por me

në maksimum për beton, e deri tek

indeksin e marrëdhënieve që kjo zonë ka

betonizimin e shfrenuar të Linzës, Selitës

(ose mund të ketë) me atë ҫka është jashtë

dhe Kasharit, që nga zonat joformale në

saj. Ndërsa e jashtmja dhe e brendshmja

periferi të ndërtuara nga anonimati, e deri

vazhdojnë të ekzistojne si vlera, ato janë

tek masterplane higjenikë të importuar

vazhdimisht të luhatshme, dhe pushojnë

dhe plane rregulluesë monokromatikë; që

së përkuari 1:1 me atë që ndodhet jashtë

nga plazhet e mbipopulluara me godina

ose brenda kufijve të hartës administrative

bosh që në mbrëmje nxijnë, e deri tek

të një zone. Ky koncept nuk e dobëson një

autostradat e pambaruara që si në deliret

zonë administrative dhe burimet njerëzore,

letrare të Kadaresë fillojnë dhe mbarojnë

financiare dhe natyrore të saj, por

papritur, diku, në një rrugicë apo fushë pa

përkundrazi i forcon ato, i bën më robuste

emër.

dhe rezistente ndaj krizave dhe luhatjeve

Insistojmë

në

formulimin

dhe

ekonomike dhe politike, nëpërmjet teprisë

paraqitjen e ndërlikuar të fakteve. T’i jepet

dhe multiplicitetit të marrëdhënieve që kjo

qyteti atij që jeton në fshat dhe fshati atij që

zonë ndan me zonat e tjera.

jeton në qytet. Ky mendim presupozon

Po identiteti? A mund të flitet për

një ndërlikim të marrëdhënies qytet-fshat,

identitet në një nocion topologjik siҫ është

një lloj topografie reciprociteti ose një ndër-

territori? A ka kuptim sot të bëhet pyetja:

thurje ndërmjet zonave administrative. Ky

“Cili është identiteti i Durrësit?”, “Cili

mendim sugjeron qasjen e ngadalësimit dhe

është identiteti i Himarës?”, “Cili është

ndërlikimit, në kuptimin që një zonë A dhe

identiteti i Tiranës?”. Ku fillon dhe ku

një zonë B fqinjë (contiguous) ose jo fqinjë

mbaron Tirana sot? Migrimi i popullsisë

(discontiguous) nuk përcaktohen thjesht

brenda vendit, emigrimi i popullsisë

nga numri i komunave dhe nga “muri”

jashtë vendit dhe ndryshimet demografike

ose kufiri që i ndan, dhe nga përqindjet

gjatë njëzet viteve të fundit i kanë bërë të

etnike dhe jo etnike, por nga multipliciteti

dyshimta këto nocione. Tirana nuk është

dhe poli-valenca që karakterizon (ose

vetëm kryeqyeteti i Shqipërisë, por edhe

që mund të karakterizojë) relacionet

“bashkia” më e madhe e Korҫës, “bashkia”

ose marrëdhëniet (ekonomike, politike,

më e madhe e Vlorës, “bashkia” më e madhe

49

artikull shkencor e Tropojës dhe “bashkia” më e madhe e të

plan mund të ngjyroset me të paktën katër

gjithë minoriteteve. Nocioni i identitetit

ngjyra, në mënyrë të atillë që territoret

të një vendi (genius loci) buron nga një

ose zonat fqinje të mos kenë të njëjtën

interpretim fals i së shkuarës në të cilën

ngjyrë (Fig. 1)”.6 Ky lloj modeli garanton

vlerat e një subjekti të caktuar (individual

që një atribut të mos përqëndrohet në

ose kolektiv) të atij vendi projektohen mbi

një zonë apo territor, por të shpërndahet

hartën e vendit dhe identifikohen me

në një bashkësi territoresh. Për shembull,

kufijtë dhe shtrirjen gjeografike të atij

teorikisht kjo do të thotë që një bashki

vendi. Ky lloj nocioni identiteti bëhet

e qarkut të Gjirokastrës, Vlorës, Korҫës,

pengesë për tranformimin e vendit dhe

Tiranës, Shkodrës apo Kukësit që nuk janë

gjenerimin e risisë. Nocioni i identitetit

fqinje me njëra-tjetrën të kenë të njëjtën

të një vendi është i vlefshëm vetëm nëse

ngjyrë/indeks. Praktikisht kjo do të thotë

identiteti konceptohet si specifikë dhe vendi

që për shembull, qyteti i Gjirokastrës të mos

konceptohet si territor, dhe kur “ky identitet

jetë vetëm muze apo një qendër turistike,

është aq genius (gjenial) sa të lejojë dhe të

por edhe një qendër studimi dhe kërkimi

bëjë të mundur transformimin dhe kalimin

shkencor në shëndetësi, bujqësi, etj. dhe

nga një identitet në tjetrin”.5 Vetë fjala

në këtë mënyrë të lidhet me qendra të tjera

territor, në të gjitha kuptimet e saj, legalë,

studimi brenda dhe jashtë vendit. Kjo nuk

historikë, politikë, gjeografikë, biologjikë

është aspak utopike po të mendojmë që

dhe filozofikë, presupozon një bashkësi

një herë e një kohë, kur Shqipëria kishte

poroze dhe të vagëllt specifikash që janë

më pak se një million banorë, Gjirokastra

gjithmonë në fluks dhe që ekzistenca e të

kishte një gjimnaz të shkëlqyer dhe Korҫa

cilave kushtëzohet nga marrëdhëniet me

kishte një lice të shkëlqyer duke tërhequr

njëra-tjetrën.

kështu burime njerëzore nga qytete të tjera.

T’i jepet qyteti atij që jeton në fshat dhe

Praktikisht ky lloj modeli garanton që një

fshati atij që jeton në qytet. Ҫfarë lloj modeli

qytet unik si Vlora të mos jetë vetëm një

mund të adoptohet për të paraqitur dhe

qytet turistik vetëm me një aset, detin, dhe

vizualizuar këtë mendim kompleks? Më

ku shumica e bizneseve të jenë të hapura

sipër vumë ne dukje konceptin topologjik

vetëm në korrik dhe gusht, por një qytet që

të thurjes, në të cilin një atribut i zonës

është i hapur dhe në aktivitet gjatë gjithë

A mund të krijojë një afinitet me një

vitit, dhe që është i thurur dhe i ndërlidhur

atribut të zonës B, që mund të mos jetë

me shumë nyje administrative brenda dhe

fqinjë me zonën A. Ky koncept është

jashtë vendit. Ky lloj modeli sugjeron një

formuluar matematikisht nga Kenneth

mundësi dhe një mendësi sipas së cilës

Appel and Wofgang Haken, më 1976,

njerëzit jo vetëm të mos turren në kryeqytet

në të ashtuquajturën “Teorema e katër

si “i vetmi shpëtim,” por që edhe vetë ata

ngjyrave”, e cila “garanton që ҫdo hartë në 5. Bernard Cache, “Earth Moves: The Furnishing of Territories,” Trans. Anne Boyman, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1995, p. 15.

50

6. Teorema e katër ngjyrave u provua më 1976 nga Kenneth Appel dhe Wolfgang Haken. Ishte teorema e parë e rëndësishme që u provua nëpërmjet kompjuterit. (http://en.wikipedia.org/ wiki/Four_color_theorem.)

që jetojnë në kryeqytet të jenë të interesuar

brendshme (mesogeios) – kështu që ishin

të punojnë, të investojnë dhe të jetojnë në

rreth 30 deme në ҫdo kategori. Deme-t

qytete të tjera.

fqinjë të të njëjtit rajon ishin të organizuar

Nëpërmjet këtij modeli nuk po

në grupe me tre ose katër triti (një të tretat).

politikën

Kjo i jepte 10 triti ҫdo rajoni, një për

politizojmë

secilën nga 10 klanet. Pra ҫdo klan ishte

estetikën.7 Estetika ka gjithmonë një

i përbërë nga tre triti, të shpërndara në tre

potencial dhe përmasë politike, qoftë

rajone të veҫanta, të cilat nuk ishin fqinjë Fig. 1. Hartë me katër ngjyra, ku

edhe latente. Bernard Cache, në librin e tij “Projectiles”, na kujton që më tepër se

(contiguous), dhe me karaktere të veҫanta – kontiguitet (nuk janë contiguous) zonat urbane, bregdetare dhe bujqësore.

dymijë vjet përpara se sa Appel dhe Haken

Pra secili klan ishte i nënshtruar ndaj të

të formalizonin matematikisht konceptin

njëjtit proҫes arbitrimi që karakterizonte

topologjik të thurjes, Kleisthenes i Athinës

të gjitha vendim-marrjet politike.”8 Kjo

e interpretoi dhe zbatoi këtë koncept

reformë territoriale aplikoi paradigmën

politikisht dhe admistrativisht në reformën

ose modelin e thurjes në organizimin e

territorale të Athinës në vitin 507 p.K..

tokës/territorit. Qëllimi i kësaj paradigme

Kjo reformë ishte një mrekulli e thurjes

territoriale ishte mishërimi i parimeve

politike: “Qëllimi kryesor i kësaj reforme

demokratike në shkallë territori, nëpërmjet

ishte të ҫmontonte ose të zbërthente

një organizimi të atillë që nuk garantonte

përpiqemi

të

(administrative),

estetizojme por

të

fuqinë e familjeve aristokratike kryesore.

Në vend të katër klaneve Ioniane kryesore, të cilat kishin zonën e tyre të influencës në një pjesë të territorit, Kleisthenes propozoi 10 klane ose fise – një numër që nuk është as shumëfishi i katrës (numri i familjeve kryesore) dhe as fraksion i 12-ës (numri i perëndive më të rëndësishme).

Kjo bashkësi prej 10 klanesh e ndante territorin dhe e rikompozonte sipas parimit të dizkontiguitetit (discontiguity – të mosqenurit në kufi, ose fqinjë). E gjithë Athina fillimisht ndahej në rreth njëqind njësi të vogla, deme, komuna të vogla me njëfarë autonomie. Deme-t ishin të shpërndara në tre rajone gjeografikë – qyteti (astu), bregu (paralia), dhe pjesa e 7. Këtu i referohem mendimit të Jacques Rancière, të shprehur sidomos në librin e tij “The Politics of Aesthetics:” Jacques Rancière, “The Politics of Aesthetics”, Trans. Gabriel Rockhill, Continuum, NY, NY, 2004.

rajonet me ngjyrë të njëjtë nuk kanë

fuqi personale dhe përqëndrimin e fuqisë 8. Në “Shtetari” dhe “Ligjet”, Platoni gjithashtu e koncepton organizimin e territorit në bazë të parimit të thurjes, të ngjashëm me atë të Kleisthenes. “Pra ajo ҫ’ka donte të arrinte Platoni në “Ligjet,” ishte ta konsolidonte këtë thurje në një mënyrë të atillë që asnjë segment i popullatës të ishte i imunizuar nga rrjedhojat e strategjisë ushtarake të Perikliut. Ai propozoi që prona e ҫdo pronari toke të riorganizohet, të ndahet në dy parcela: njëra nga këto do të mbetej në zemër të qytetit, ndërsa tjetra do të vendosej në periferitë e territorit, në zonën më të cënueshme nga sulmi i armikut. Në rast të një tërheqjeje në qytetin e fortifikuar, qytetarët pronarë do të humbisnin rezidencën e tyre rurale ndërsa akoma do të kishin shtëpinë në qytet ku do të mund të strehoheshin.”

Bernard Cache, “Projectiles” Architecture Words 6, Trans.

Clare Barrett and Pamela Johnston, AA Publications, London, 2011, p.103.

Cache vëren megjithatë që qasja e Platonit është më konformiste se ajo e Kleisthenes, pasi Platoni e ndan territorin në 12 klane, numër ky që përkon më me lehtesi me panteonin tradicional të Perëndive. Në përgjithësi mendimi i Platonit luhatet midis nocionit topologjik të thurjes dhe nocionit absolut të rrathëve të përjetshëm. Ndërsa nocioni i thurjes presupozon parimin demokratik që të gjithë anëtarët e qytetit të ndërthurnin detyrat e tyre, Cache, duke iu referuar Anton Bammer-it, argumenton se Platoni nuk mund ta konceptonte thurjen në të gjithë shtrirjen e saj, pasi ideja se burrat dhe gratë mund të merrnin pjesë në të njëjtat aktivitete ishte e pakonceptueshme në antikitet: “Kur rrethanat diktojnë një tërheqje prapa linjës mbrojtëse, të gjithë mbeten të barabartë përderisa të gjithë kanë një rezidencë në periferitë të cilat tashmë i humbin, dhe një rezidencë në qytet ku mund të gjejnë mbrojtje. Së fundmi, gjejmë në zemër të kësaj shtëpie-kështjellë, gynaeceum-in, linjën e katërt të shenjtë, të veҫuar nga lëvizja që thur aleanca në qytet.” (Gynaeceum-i ishte zona e shtëpisë ku rrinin dhe shpenzonin shumicën e kohës gratë e familjes.) Dhe më tej: “Është këtu, në këto skuta të errëta, që gratë këndonin ninullat për të qetësuar fëmijët nga “frika” që vjen nga ‘një natyrë e varfër e shpirtit’ (Platoni, “Ligjet”). Është pikërisht në këtë pikë që Platoni shikon një të ҫarë në kushtetutën e tij. Është këtu që ai luan një lojë të humbur kundrejt ninullave dhe e braktis modelin e thurjes për ta zëvendësuar me atë të poҫarit dhe soditjen e yjeve në rrotullimin e tyre të përjetshëm.”

“Projectiles” Ibid., p.103

51

artikull shkencor politike në disa duar (faktikisht, pasi kjo

lagjeve, ku secila nga to ishte e kompozuar

reformë territoriale mori efekt, Kleisthenes

në bazë të një raporti ose proporcioni të

e humbi fuqinë dhe pozicionin e tij politik).

parcelave publike dhe private, si edhe

Një nga vlerat pragmatiste të modelit

me një koefiҫient të hapësirës publike në

territorial të Kleisthenes-it ishte që, në rast

formën e një piace qendrore. Prezenca e

lufte, zonat administrative, ekonomike dhe

lagjes gjithashtu, automatikisht, rezervoi

politike të mos shkatërroheshin menjëherë

një koefiҫient të hapësirës bujqësore jashtë

dhe plotësisht, domethënë të ngadalësonte

qytetit. Ndërsa kishte receta eksplicite për

dhe amortizonte impaktin e luftës. Pra,

lagjet, forma ose silueta e shtrirjes së qytetit

një nga rolet e rëndësishme të thurjes

ishte a papërcaktuar.”10 Easterling vë në

ishte pikërisht kjo, të krijonte një teksturë

dukje që plani i Savannah-ës nuk ishte një

territoriale robuste dhe rezistente që të

masterplan, por një protokoll ose software

mund të përballej me një situatë urgjente

hapësinor. Në lidhje të ngushtë me këtë

ose katastrofike, siҫ ishte për shembull

koncept, Easterling artikulon estetikën

lufta. Cache e karakterizon modelin e

e formës aktive (active form) në kontrast,

Kleisthenes-it si solidaritet pa afërsi.9

por edhe në kombinim me atë të formës

Në librin e saj të sapo botuar

objekt (object form). “Formë aktive është

“Subtraction” (“Zbritja”), Keller Easterling

ajo estetikë që ndërmerr dhe administron

përmend një shembull të ngjashëm

bashkëveprime dhe marrëdhënie ndërmjet

organizimi territiorial me modelin e

formave-objekt,

zonave

thurjes së Kleisthenes-it: Planin urbanistik

popullsive

rrjeteve.”

të Savannah, Georgia, të projektuar nga

argumenton që forma aktive na lejon të

Gjenerali James Oglethorpe në shekullin

artikulojmë dhe të modelojmë hapësirën

e tetëmbëdhjetë. Në këtë plan, hapësira

territoriale jo vetëm nëpërmjet shtimit të

urbane ishte e ndërthurur me hapësiren

gjërave/objekteve në territor, por edhe

rurale, jo në kuptimin e fqinjësisë

zbritjes, domethënë mos-ndërtimit, e në

gjeometrike, por të solidarizuara në distancë,

disa raste, edhe eliminimit ose shembjes

në kuptimin relacional dhe topologjik

së gjërave/objekteve.12 Sipas estetikës së

Easterling

(Fig. 2). “Për të evituar spekulimin urban,

thurjes dhe formës aktive, hapësira “bosh”

gjenerali James Oglethorpe e projektoi

10. Keller Easterling, “Subtraction” Critical Spatial Practice 4, Sternberg Press, 2014, p. 40-42.

11. “Subtraction” Ibid. p. 40.

12. “Ekonomitë e zbritjes (Subtraction economies) mund të jenë destruktive dhe produktive. Ëndërrat reduktive të utopisë janë shpesh zbritja e parë – monizëm duke u maskuar si përmirësim.

Fshirjet më pak spektakulare, pa dinamit dhe bombë, si ato që shoqërohen me margjinalizim, mund të jenë nga më violentet.

Sado i butë toni i retorikës, dëshira për të pastruar apo eliminuar kontradiktat apo kërcënimet kundrejt fuqisë sunduese zakonisht gjeneron formën e zbritjes më pak produktive. E megjithatë ndërsa disa forma të zbritjes prodhojnë fërkime negative dhe agresive, disa forma të tjera i forcojnë marrëdhëniet urbane. Disa ekonomi zbritjeje nuk janë prodhuese dështimesh dhe gabimesh ose fshirje të kontradiktave por intrumente të qëllimshme për administrimin e shkëmbimeve të ndërtimeve. Ato nuk fshijnë informacion, por lëshojnë një vërshim informacioni, asociacioni, dhe bashkëveprimi.” “Subtraction” Ibid., p. 73.

qytetin si një bashkësi ndër-varësish (ose relacionesh)

ndërmjet

komponentëve

urbanë. Parcela individuale nuk ishte një vlerë e pavarur absolute, por ishte e lidhur me vlera të tjera dhe hapësira në zona të tjera të vendbanimit. Qyteti u rrit nëpërmjet 9. “Projectiles” Ibid., p.95-96

52

dhe

territoriale, 11

(ose e perceptuar dhe kategorizuar si e tillë) nuk është një hapësirë “e braktisur,” dhe e destinuar për tu bërë viktimë e një spekulimi të ardhshëm ndërtimor, por një aset hapësinor i futur ndërkaq në lojë, i gërshetuar me hapësirën “plot” dhe i integruar me një sërë subjektesh, logjikash

dhe

interesash

ekonomikë,

politikë dhe territorialë. Ashtu si në modelin e Kleisthenes-it, forma aktive shërben gjithashtu si një instrument amortizues dhe ngadalësues që e mbron hapësirën territoriale nga situata urgjente, dhe shpeshherë katastrofike, me karakter natyror (tërmet, përmbytje), ekonomik ose politik. Po të përdorim një metaforë proporcionale, modeli ose estetika e thurjes dhe formës aktive e mbron hapësirën nga

është që ky decentralizim të njihet dhe të Fig. 2. Plani i Savannah-s,

situatat e mësipërme siҫ mbrojnë pyjet zonat e banuara rrëzë maleve nga orteqet.

kuptohet në radhë të parë, dhe gjithashtu James Oglethorpe në shekullin e të kapitalizohet mbi të. Komunikimi tetëmbëdhjetë

Dhe orteqe nga ata të mësipërmit sot kemi

dixhital dhe shpejtësia e marrjes dhe

me bollëk.

dhënies së informacionit bën të mundur

Georgia, projektuar nga gjenerali

Këta preҫedentë historikë të modelit

rritjen e performancës topologjike të

ose estetikës së thurjes janë të rëndësishëm

një njësie administrative, që do të thotë

veҫanërisht sot, në kushtet e komunikimit

rritjen e indeksit të marrëdhënieve që një

dixhital, ku ndërthurja e hapësirës reale

njësi administrative ka me nyjet e tjera të

dhe virtuale nuk është më një mendim

network-ut. Nga ky këndvështrim, arrijmë

filozofik, por një fakt i prekshëm, dhe

në rrjedhimin jo intuitiv se jo vetëm që

luhatja e vazhdueshme e influencave (reale

rrjetet dixhitale informative ndikojnë në

dhe virtuale) është një normë. Nuk mund

transformimin material dhe fizik të një

të ekzistojë veҫse një afinitet ndërmjet

territori, por që vetë territori është në

nocionit

dhe

shërbim ose është një server i network-ut

decentralizimit që karakterizon në thelb ҫdo

informativ. Pra, një territor apo një njësi

network dixhital. Në një farë mënyre është

administrative ekziston për sa kohë që

plotësisht pakuptim të thuhet që organizimi

prodhon një diferencë, një tipar të veҫantë

i territorit duhet të decentralizohet, sepse

(singularity), ose “dendësi” në “shtjellën”,

decentralizimi ka ndodhur ndërkaq. Sfida

“rrjedhën” apo “llavën” informative.

topologjik

të

thurjes

53

artikull shkencor Përfundim Në këtë ese kemi insistuar në formulimin

ndihmojë dhe të informojë debatin

dhe paraqitjen e ndërlikuar të fakteve, dhe

politik mbi reformën territoriale, por

kemi argumentuar për domosdoshmërinë

edhe të ndryshojë termat e këtij debati.

e [përfshirjes së] një qasjeje estetike në

Mënyra se si u zhvillua dhe u manifestua

praktikat

në

debati politik mbi reformën territoriale në

vendim-marrjet politike që kanë lidhje

Shqipëri tregon se një reformë me përmasa

me to. Ky qëndrim nuk ka të bëjë me

dhe kompleksitet të këtij lloji nuk mund

estetizimin e politikës por me politizimin

të “zgjidhet” dhe të legjitimizohet kurrë

e estetikës; nuk ka lidhje me ngjyrosjen e

vetëm nëpërmjet teatrit parlamentar apo

politikës, por me politizimin e ngjyrosjes.

camera obscura të politikës. Këtu s’është

Në rastin e estetizimit të politikës, estetika

fjala vetëm për politikën shqiptare, por

luan një rol propagandistik; luan rolin e

për mekanizmin politik dhe strukturën e

një ornamenti ose zbukuruesi të politikës,

vendim-marrjes politike në përgjithësi, si

ku estetika i nënshtrohet mesazhit ose

një qasje e caktuar ndaj realitetit. Në STAR

semantikës politike, ku forma i nënshtrohet

Progress Report14, argumenti kryesor në favor

përmbajtjes.

politizimit

të Reformës Terrioriale është që ndarja

të estetikës, estetika luan rolin e një

administrative aktuale (pra ajo ndarje që

operatori, protokolli ose software-i që mund

ishte në fuqi përpara miratimit të ndarjes

të ndryshojë rregullat e lojës, “të ndryshojë

së re që u miratua në Parlamentin Shqiptar

marrëdhënien dhe të sfumojë ndarjen

më 31 Korrik, 2014) nuk është efektive,

ndërmjet logjikës së fakteve dhe logjikës

dhe nuk i përgjigjet situatës demografike

së narrativave, të ndryshojë marrëdhënien

të vendit, e cila ka ndryshuar rrënjësisht

ndërmjet asaj që shihet dhe asaj që thuhet,

gjatë dy dekadave të fundit për shkak të

ndërmjet asaj që bëhet dhe asaj që mund të

migrimit të popullsisë drejt zonave urbane.

bëhet,”13 dhe të dobësojë ose të ngadalësojë

Kjo vërejtje shoqërohet dhe mbështetet

hegjemoninë ose dominimin e një aktori

me një seri statistikash dhe grafiqesh në

apo të një tjetri.

Excel, që tregojnë të dhëna të ndryshme

hapësirë-formuese

Në

rastin

e

dhe

Veҫanërisht, sfida e kësaj eseje është

për njësi administrative të ndryshme

që të paraqesë dhe të ilustrojë se si një

si dendësinë e popullsisë, prodhimin

qasje estetike e informuar nga disiplinat

bujqësor, të ardhurat për frymë, etj. Këto

hapësirë-formuese jo vetëm mund të

të dhëna shoqërohen gjithashtu edhe

13. Jacques Rancière, “The Politics of Aesthetics” Trans. Gabriel Rockhill, Continuum, NY, NY, 2004, p. 36-39.

54

me opinione dhe parapëlqime grupesh 14. Shiko: http://www.reformaterritoriale.al/reforma/projektistar

të caktuar mbi problemet e ndarjes

kushtetutën ekzistuese. Me pak fjalë,

territoriale ekzistuese, dhe sondazhe ose

këto qëndrime politike dhe paraqitja ose

poll-e të tipit “Po”/”Jo”. Ndërsa këto të

interpretimi politik i fakteve, qofshin këto

dhëna dhe opinione mund të justifikojnë

pro ose kundër Reformës Territoriale nuk

domosdoshmërinë e Reformës Territoriale

na japin mundësi ta gjykojmë rigorozisht

në parim, ato absolutisht nuk përbëjnë një

këtë reformë territoriale. Pra, ҫështja nuk

kriter të mjaftueshëm për të konceptuar një

është nëse reforma është e mirë ose e keqe,

reformë të re dhe për të gjykuar nëse kjo

apo nëse njëri kamp politik ka të drejtë

reformë që u miratua u bë siҫ duhet ose

dhe tjetri s’ka, ose anasjelltas. Ҫështja është

jo. Pala opozitare, natyrisht, (by default),

se kompleksiteti i një problemi, ose më

është kundër kësaj reforme dhe miratimit

saktë, i një nisme të tillë urgjente siҫ është

të saj. Një nga argumentet kundër është se

Reforma Territoriale, nuk mund të qaset, të

kjo reformë shkel kushtetutën, dhe se një

konceptohet, të analizohet dhe të gjykohet

ndër shkeljet kushtetuese është shkrirja e

vetëm nga një aktor, nga ai politik, apo

nocionit bashki dhe komunë.15 Por si në

nga mekanizmi politik i vendim-marrjes,

rastin e mësipërm, edhe kjo lloj kritike

dhe nga pluralizmi parlamentar. Për këtë

nuk na jep ndonjë kriter dhe argumentim

arsye, në këtë ese kemi sugjeruar një qasje

konkret nëpërmjet të cilit të gjykojmë se

estetike mbi reformën territoriale, një qasje

si shkrirja e nocionit bashki dhe komunë

të ndërlikuar dhe të vështirë që mund ta

do të ketë efekt negativ në zbatimin e kësaj

ngadalësojë dhe amortizojë “efektivitetin”

reforme në të ardhmen e afërt ose të

dhe “shpejtësinë” e vendim-marrjes politike,

largët. Fakti që kjo reformë mund të ketë

një qasje që mund të “konsiderohet” si

kontradikta me disa nene apo përcaktime

utopike dhe “jorealiste” dhe që nuk është

ligjore të kushtetutës ekzistuese (ose me

e përputhshme ose “në të njëjtën valë”

interpretimin e tyre) nuk na ndihmon

me atë politike, por që pikërisht në sajë

aspak të gjykojmë mbi reformën si të tillë,

të kësaj papërputhshmërie dhe diference

dhe nuk garanton aspak që kjo reformë

ajo ndihmon në shfaqjen dhe paraqitjen

do të performojë keq në të ardhmen;

e problemit në gjithë kompleksitetin

përkundrazi mënyra se si kjo reformë mund

dhe heterogjenitetin që ai ka, në gjithë

të materializohet dhe të performojë në të

kompleksitetin dhe heterogjenitetin që

ardhmen mund ta informojë dhe pasurojë

demokracia bashkëkohore kërkon.

15. Shiko: Artan Hoxha, “Diskriminimi më i rëndë antikushtetues i Hartës Shqiptare,” botuar ne Panorama, 8 Gusht, 2014.

55

MAD CENTER - Exhibition Dialog Of Distance

Brooks Harris Stevens, is the artist, curator of the exhibition ''Dialog of Distance'', and Associate Professor at Eastern Michigan University

www.brooksfiberart.com FotografitĂŤ e punimeve janĂŤ realizuar nga Eranda Janku

MAD CENTER Dialog Of Distance

59

MAD CENTER Dialog Of Distance

60

61

scientific article

THE ANTI-POLE

A strategy to intervene in the urban context PhD. Llazar Kumaraku1, Ermal Hoxha1 Lecturer at POLIS University, Faculty of Architecture and Design

1

Article reviewed by PhD. Loris Rossi

Abstract This article is oriented as part of research on urban and architectural design instruments. More specifically, this article will address strategies for urban space regeneration at the settlement level. The purpose of this article is to research and rank several useful strategies that help to understand how similar interventions in the past, or even in the present urban contexts, are done to improve the image and shape, and are followed then by the regeneration of the settlement. The aim is to rank a set of instruments, principles, or strategies which have been successful in the past and perhaps may still function as a generator to improve residence quality.

They may also orient ways of intervention in problematic areas, seeking the improvement of their quality. The initial hypothesis raised in this text is that the application of a physical or a cultural unit – defined here as the anti-pole – which in itself can be innovative, creates an echo over the entire settlement by raising it to a higher level through improving the image and spatial quality. The following methodology divides the article in three main parts: the first is dedicated to the etymo/epistemological definition of the anti-pole concept; the second analyzes several case studies that emphasize

62

The anti-pole An etymo-epistemological definition Before we write about the anti-pole as

such areas mainly for public reasons,

a strategy, we must say that this word is

functioned as a magnetic pole that guided

composed by the union of two other words:

the further development of the settlement.

anti (against) and pole (center). From this

It should be noted that this kind of

point of view under this context, the anti-

development had a great duration, which

pole should be understood as something

in this way determined the normality or the

that is opposed to an existing reality or as

legitimacy of the intervention. Occurring

an opposing pole. The definition of anti-

in a long time, it seems like being a natural

pole is that of a unit that is outside of an

intervention.

existing context to which it opposes, but

The second meaning sees the anti-

it can also be internal and its opposition

pole as an external entity that enters in

consists in both a qualitative and non-

a context to destabilize the settlement

physical content. Under this view, the anti-

status quo. This case can demonstrate a

pole appears in a double meaning: the first

physical intervention, but it may also be an

is that it is seen as a physical entity that

immaterial unit that touches the cultural,

opposes a pole (settlement) and mostly

psychological,

defines the orientation the development

social sphere of the space. Also in this case,

will take, as for example the case of the

it should be underlined the fact that the

sport centers that are historically located

transformation of the current state happens

outside the settlements. In this case, the

through an almost natural normality,

sport centers, which were positioned in

without causing social or physical tensions.

anthropological

or

the

Fig. 1. The plan for Pienza, showing the intervention on the central square and the row of houses placed on the north of the settlement. The first intervention was the central square and the row of houses was built later.

(BENEVOLO Leonardo, Storia della città–La città moderna, Laterza, Roma-Bari 19936 ED, p. 33).

If we could summarize it in a single

courtyard, a palace for Cardinal Borgia and

sentence, the definition of the anti-pole

another one for the commune. All of these

and the way it is conceived in this article

buildings would face a trapezoidal square,

could be: “The anti-pole is a physical or

where for the first time of L. B. Alberti’s

immaterial entity that opposes a physical or a

lessons about the perspective were applied.

cultural reality and quietly seeks to change it by

The trapezoidal space of the square, at its

attempting to improve its quality”.

narrow point – when we are facing and

After this definition, we can see some

looking toward the cathedral, due to the

case studies where the anti-pole strategy

deformation of the perspective – creates us

was applied as a catalytic generator for the

the idea of ​​two parallel palaces facing each

improvement of settlements, which are

other on both sides of the cathedral. This

listed below.

is evidenced by the fact that the designer of

Pienza The new square

the use of the anti-pole as a strategy in urban interventions – starting from those of regeneration in Europe during the Renaissance period and ending occasionally in the Albanian context; while the third part is dedicated to conclusions. After the etymo/epistemological definition of the anti-pole, the investigated case studies will lead to a verification of the initial hypothesis, results which will be presented in the paragraph of the conclusions.

Keywords: Urban regeneration, transformation, antipol, regeneration strategy

this complex was a student of L.B. Alberti, whose name was Bernardo Rossellini.

Initially, the intervent had to affect

In 1459, Pope Pius II Piccolomini visited

only the square, the cathedral, the papal

his birthplace Corsignano in Val d’Orcia

palace and the municipal palace, but than

on the outskirts of Siena and decided to

it was decided that it could be extended

build a complex of monumental buildings

in the entire area with a series of punctual

consisting of a cathedral, a palace for

interventions, enabling this way the

himself – Palazzo Piccolomini – and its

requalification of the entire settlement (Fig.

63

scientific article

Fig. 2. The plan of the central square of Pienza. The plan shows four important buildings such as the Cathedral, Palazzo Piccolomini, Palazzo Vescovile, Palazzo Pretoria and the space of the square, shaped by their façades.

This intervention was the first to generate the requalification of the whole settlement.

(BENEVOLO Leonardo, Storia della città – La città moderna, Laterza, RomaBari 19936 ED, p. 34).

64

1; Fig. 2). About this intervention on the

later named Pienza in honor of Pope Pius

center and about what followed, Leonardo

II Piccolomini, was strongly influenced by

Benevolo writes: “Around this monumental

the intervention of the above mentioned

center there are some other secondary buildings:

Pope and his monumental complex. The

the cardinals builds their palaces along the

intervention commissioned by the Pope

two sides of the street; the Pope builds, on the

served as a catalyst for change not only

far north-east of the inhabited area, a block of

for the square where it was built, but

row houses for the poorest inhabitants (twelve

also for the entire settlement. In fact, as

double-storey houses, all the same); behind the

Benevolo points out above, intervening in

public building there is a smaller square, so the

the central square brought as consequence

main square is not disturbed by the benches

several other interventions throughout

and the sellers tents. So the whole small town is

the settlement that completely changed

organized hierarchically around the church and

its image. In this intervention is evident

the papal palace”1.

the process and phases through which

The reorganization of Corsignano,

the dwelling has passed: 1) the degraded

1. BENEVOLO Leonardo, Storia della città – La città moderna, Laterza, Roma-Bari 1993 (6ED). Pg. 32. “intorno a questo centro monumentale si inseriscono altri edifici secondari: i cardinali erigono i loro palazzetti lungo i due rami della strada; Il papa fa costruire, all’estremita Nord-Est dell’abitato, un blocco di case a schiera per gli abitanti più poveri (dodici allogi a due piani, tutti uguali); dietro al palazzo pubblico si ricava una piazza più piccola, in modo che la piazza principale non sia disturbata dai banchi e dale tende dei venditori. Cosi tutta la piccolo città è organizzata, in modo gerarchico, intorno alla chiesa e al palazzo papale.”

state of the settlement; 2) the grafting of a spatial level innovation in that settlement, preferably at the central point; 3) the revitalization of the surrounding context as a consequence of the previous

graft. This process clearly shows that the

historical period that belonged to a distant Fig. 3. The plan of Rome of the 18th

introduction of an antipolar element that

past. The population was reduced from made by various Popes during the 15th about one million to forty-thousand, and 16th century. The map shows

contains artistic, cultural, architectural or monumental value in an existing context is a catalyst for spatial improvements, and

century, showing the interventions

clearly the Tridente of Rome and its

which were concentrated mostly in its two strong influence on the organization main areas, Campo Marzio and Trastevere. of the city of Rome (BENEVOLO

Leonardo, Storia della città – La

antipole emphasizes the difference with

These two neighborhoods represented only città moderna, Laterza, Roma-Bari a small part of the city within the Aurelian 1993 6 ED, p. 74).

the context.

walls, which is about 1300 ha2.

this is because through innovation the

Rome The re-designing of squares

In the 15th century, after taking power by the Popes, the city of Rome began to slowly rebuild itself starting from

After the fall of the Roman Empire in

public works such as roads, bridges or

the 5 century (AD), Rome spent nearly

waterworks (aqueducts), but the greatest

a thousand years in darkness without

urban development in the city was done at

cultural, social, economic or architectural

the end of the 16th century. In 1585 Pope

development, which was manifested in the

Sisto V was elected and after he noted the

degradation of the urban structures. In

degraded physical condition of the city

the 15th century, the landscape of Rome

of Rome, which manifested significant

was dominated by ruins of temples and

problems with the urban space, he decided

ancient buildings as evidence of a glorious

2. BENEVOLO Leonardo, Storia della città … op. cit. pg 56.

th

65

scientific article concept, through the linking of public

Fig. 4. A scheme of the new roads of Rome and their distribution in relation to Rome’s monuments (BENEVOLO Leonardo, Storia della città – La città moderna, Laterza, Roma-Bari 19936 ED, p. 75).

spaces. The “Tridente” is characterized by the positioning of the obelisks at the key points of the city, which Romans had taken to the Egyptians during their conquest in the ancient period. These obelisks did not function simply to straighten the track but, vertically positioned, they gave the idea of​​ a thoughtful and controlled space (Fig. 4).

In fact, during the years 1585 – 1590, when on the St. Peter’s cathedral was Sisto V, from this schematic project was realized only the verticalisation of the obelisks in the main squares, while the rest of the interventions were realized in later periods,

66

to intervene. To do this, Sisto V called an

having as orientation always the project of

architect, Domenico Fontana, and charged

Domenico Fontana (Fig. 5).

him with the difficult task of redesigning

The impact that this project had on

the city in order to revitalize life in that

the urban and social context shows that

settlement (Fig. 3).

the settlement revivals can begin with

Domenico Fontana decides to reassess

the reshaping of public squares, which

the main squares by connectingthem with

are known to have a high impact on the

road axes and creating a system of urban

morphology. Unlike the Pienza case that

spaces, where obelisks were erected in the

was dealing simply with building a single

centers. This infrastructure system is known

public space which brought about the

in the urbanism history as the “Tridente

requalification and revitalization of the

di Roma” and it became the first urban

entire settlement; here we are dealing with

trace that considers the city as a single

a city of great dimensions, whose squares

organism and interconnected organism

are connected to create a single system

in series of public spaces, which are able

that regenerates the whole context. The

to structure the surrounding urban tissue.

context regeneration in this case happens

This intervention, which proved to be

following the metaphor of the bluring:

time sustainable, brought the revival of the

each point has a greater echo depending

entire city. Domenico Fontana’s proposal

on its vicinity to the center and its impact

was quite simple: he created an urban

on the context also decreases as far as it

footprint linking all Rome’s quarters,

reaches the periphery. So, since this echo

which seemed to be built without a logical

is blurred with the increase of the distance,

Fig. 5. A fresco drawing on the Vatican Library, showing the new tracks of Rome designed by Domenico Fontana, requested from Pope Sisto V. (BENEVOLO Leonardo, Storia della città – La città moderna, Laterza, Roma-Bari 19936 ED, p.

73).

then for large dimensional settlements,

and cultural context and for E. Rama’s

followed by infrastructural systems, a series

project on the city, Prof. Dr. Besnik Aliaj

of interventions should be foreseen to

wrote an article published in the Forum

enable the revival of the entire.

A+P magazine, saying that “Edi Rama was initially known for the façade painting project.

Tirana The painting of residencial buildings

[...]. Because the need to perform in an extremely short term and in a depressing social situation, almost hopeless, he was forced to perform with

The Tirana of 2001 is a city in total chaos

small projects with low cost and maximum

with unpaved roads, ruined buildings,

impact”3. Beyond political orientations,

public spaces totally occupied by kiosks, the

we should say that the decisions he took,

Lana river in an unmanaged condition, the

like painting the façades, demolishing

dwellings showing just signs of something

kiosks and requalifying the Lana River,

unfinished where degradation, and often

resulted very efficient intervenions in the

the incompleteness of surfaces was giving

city. The painting of residencial buildings

the impression of something gloomy,

in different colors gave to Tirana that

hopeless, going towards an irreversible

first boost the city needed to come out

ruin. In this kind of atmosphere were held

of the state of sluggishness and gloom in

the administrative elections in Tirana and a

which it was stalled. This is also stated by

representative of the leftist force Edi Rama,

the former mayor himself at the “Creative

who had a professional artistic training,

Time” summit, held at Stokolm, where

became a mayor of Tirana. For the historical

3. ALIAJ Besnik, Edhe njëherë për projektin “Ti-Rama”, Forum A+P 10. Pg. 68

67

scientific article

Fig. 6. Boston Metropolitan Park System, 1902. (ALIAJ Besnik, Lëvizjet e Planifikimit në SHBA, Habitat Magazine, Tirana 2014, p. 12).

he says that “[...] I wanted my country to be

The first intervention, the painting

decorated in a different way from the communist

of the façades, although developed in an

aestethics, so I painted it with new colors. Colors

atmosphere of debate because of the fact

are hopeful”4. After that, the painting of the

that it was still a superficial intervention

buildings was followed by the recovery of

and did not touch the real structure of the

public green areas, in that period occupied

problems, it aroused in the social context,

abusively by kiosks, and by a series of other

for the first time in ten years of post-

punctual interventions that improved

communism, that suppressed hope. As

in substance the image of the Albanian

noted above, it was followed by a sequence

capital. In this way, it was passed from

of other interventions in the public space

the decoration of the vertical façades to

resulting this way not only a simple surface

the recovery of green horizontal spaces,

intervention, but also in many aspects

starting in this way to give a little breathe

affected the structure of the space. At this

to the public spaces. The other fase was the

point we can say that the first intervention,

recovery and the re-arrangement of was the

the painting of façades, appears to us as

green areas along the Lana River.

a pole opposed to the grim reality of that

4. Florenc Stafa, Rama “pikturon” Shqipërinë dhe Ballkanin e së ardhmes, Shekulli, 18/12/2014. http://www.shekulli.com. al/p.php?id=60404. December 2015

68

period, which transformed it thanks to a series of subsequent interventions in

order to improve the living conditions of

as soon as it comes out of its boundaries,

the inhabitants of the capital. It should

and so the presence of a natural park (s)

be noted that the same strategy Edi Rama

inside will appear overwhelming. However,

pursued when he was the mayor of Tirana

for cities that are included in the range of

is pursuing it even during this period that

metropolises and where it is necessary to

he is the prime minister of this country.

travel for hours to have a direct contact with

Actually, as soon as he became prime

nature, the presence of parks inside them is

minister, he began to make a series of

indispensable. This is exactly the context

spot-intensive interventions in most of

for which Olmsted writes. In the case of a

the Albanian cities, starting from the

very developed industrial city, where there

recuperation of their centers to their

are no green spaces, immersed in the gray

transformation into pedestrian zones. Even

atmosphere caused by the presence of

this second strategy shows in a way, besides

factories that produced big amounts of

confirming the Debord-ian thinking about

urban, environmental and visual pollution,

the power-space relation, how a punctual

Olmsted suggests the introduction of green

intervention can have echoed the results

spaces to improve the quality of life in

throughout the whole dwelling.

these cities. The introduction of the green element into a settlement, that begins

America Park Planning

to lose or has completely lost the contact with nature, should be considered as an

America’s park planning cases mark the

material antipole in the city, which is able

start of planning moves in this country. In

to improve not only the living conditions

his book “Lëvizjet e Planifikimit në SHBA”5,

of the inhabitants but also the built-up

Prof. Dr. Besnik Aliaj, quoting Frederick

space. The next step, after the green spaces

Lavv Olmsted, writes that “the city growth is

have been added to the settlement, is their

inevitable and profoundly beneficial to society

interconnection to create a system that

... therefore the inclusion of parks and natural

appears homogeneous, without peripheral

landscape in the urban fabric can greatly

or central points, in order to avoid all the

counteract the effects of growth”6. It should

clashes that characterized the 20th century,

be emphasized immediately that Olmsted’s

during which the center and the periphery

assertion is valid for those settlements that,

were in an endemic direct confrontation

because of the excessive horizontal extent,

(Fig. 6).

have lost the direct contact with nature. For

The anti-pole here appears in its dual

some settlements, such as the small ones,

nature, primarily as an immaterial unit, in the

the contact with nature may be immediate

sense of a non-builded unit that opposes the material nature of buildings, and secondly as

5. ALIAJ Besnik, Lëvizjet e Planifikimit në SHBA, Habitat Magazine: Polis-Press, Tiranë 2014 6. ALIAJ Besnik, Lëvizjet e … op. cit. pg 10

an enhancer of the physical quality of the city.

69

scientific article Bilbao Cities in continental competition between them for the creation of a “local” myth Another example in America that

70

After

the

modernist

introduction

to

period the

so

and

follows the attempt to improve settlements

the

called

is illustrated by the interventions of the

postmodernism, it was thought that all

“Beautiful City” movement. At the end of

the cities would be homologated and

the 19th century, the industrial cities were

homogenized by the globalization trends.

highly polluted, showing urban spaces

Over time, this hypothesis was not proven

in poor living conditions where diseases

and showed that the postmodernization

were dispersed at great speed due to many

expectations could not be realized. Unlike

impurities, so the “Beautiful City” movement

the initial hypothesis of this period, cities

set some objectives to change the conditions

today seek to emphasize their own identity

of space. Regarding the intentions of this

in order to be increasingly competitive in

movement, Besnik Aliaj writes that “Their

the global panorama. The role of architects

purpose was often too “modest”, planting trees

and planners in the process of building a

in empty squares of towns, removing electric and

local identity is fundamental. The first steps

telephone piles that chaotically encircled the

in this direction that can be considered

streets, paveing pavements to avoid mud, creating

are those taken after Frank Gehry’s

picnic facilities or playgrounds for city parks, etc

intervention in Bilbao. Immediately after

“7. All these goals contain in themselves the

his intervention, which proved to be very

desire to change the degraded condition of

effective for the growth of architectural

the settlements and improve them. Taking

tourism in a city, many administrations,

one of these interventions or all together,

running different cities, began competing

consecutive or simultaneous, generates

with each other in order to “sign” their

a chain of changes by directing the entire

centers by an archistar, defining this way the

urban structure towards the increase of the

so called “Bilbao effect”. In this framework

spatial quality in which residents live.

are included all the competitions made

All the above interventions can be

for the regulatory plan of Tirana during

defined as anti-polar, because they enter

the first decade of this century. This is

into an existing context by changing with

evidenced by the experience of the Italian

their presence the state in which they

anthropologist Franco La Cecla who in his

are located. Again, the attempt of these

book “Contro l’architettura”, in the second

interventions is improving the situation in

chapter, wrote about the city of Tirana8.

which they are implemented.

This situation, which demands cities to

7. ALIAJ Besnik, Lëvizjet e … op. cit. pg 46

8. LA CECLA Franco, Contro l’architettura, Bollati Boringhieri, Milano 2006. Pg. 53

seek and raise their identity through space

or settlement, by raising it to a higher level Fig. 7. A plan of the City in the

interventions, has created the so called

and different from the other settlements, plan shows a rectangular shaped does not arise just to attract crowds of city surrounded by four anti-poles

“landscapes”, at the planning level, and the “iconic” architecture, at the architectural level.

Desert – Ras Al Khaimah. The

on each side of the rectangle. These

people who by their presence increase the poles indicate the direction in which level of the economy, but also arises mainly the city will increase its dimensions.

REM KOOLHAAS OMA (Office

to launch the city in the aspect of tourism,

for the need of any individual or any group for Metropolitan Architecture), City of people to identify with a place and to in the Desert – Ras Al Khaimah,

culture and art in the global competition.

feel a part of it.

The purpose of these interventions is

It is known that, after the collapse of the

Creating spaces differently is not only

nation-state idea that had the capital city

related only to the physical aspects of space

as the centre of attention, as its showcase,

but it may also belong to a non-material

all the other cities no longer want to be

level that is able to transform spaces

structured by the capital as their point

from the absolute newton-ian kind to the

of reference, but to compete between

heterotopic foucolt-ian space. It is exactly

them without having any other external

the presence of a heterotopic dimension

reference. The facts prove that many cities

that overlaps the three classical dimensions

are disconnected from closed competition

of the absolute newton-ian space, which can

within the nation-state and now compete

constitute a qualitative overcoming that is

with cities of different countries.

able to create a different space.

The need of having different spaces

At this point, the “iconic” architectures

capable of changing the character of an area

and the unusual spaces opposed to a

UAE, Arca 338, pp. 22-27.

71

scientific article consolidated urban reality can function as

settlement. Generally, in the newbuilt

moments of turbulence which, after being

settlements the infrastructures left out

“grafted” in the urban tissue, seek to give a

of the original formal structure are anti-

different character to it and here is precisely

polar entities and can determine the

where their antipolar approach lies.

direction of the expansion of the city, like

Arabia The expansion of the city following a certain direction.

72

for example the Chandigarh Capitol case which at its beginning was completely free and detached from the city, while today it is right at the urbanized part. There are

If we study the way a city evolves, we

many analoge cases in Albania where we

will notice that, based on different

can clearly distinguish how specific areas

chronological

extention

that five years ago were anti-polar to the

follows very strict rules. A city expansion is

city, today are completely involved in it,

never casual and this process is influenced

such as the case of the “Kombinat” area

by different factors such as political, social,

in Tirana, during the dictatorial period.

economic and cultural, or many others.

Once completely detached from the city

The most classic way of a city to expand,

center, today it is fully embedded in the

in the formal aspect, is that of a group

big city. In these case, it is obvious that the

of buildings providing different services

structure, once created outside the initial

including the housing, the disconnection

urban structure, functioned in time as an

from the original structural organism or

attractive force, a “magnet” that determined

even the proposal of a new morphological

the direction of the formal development

structure which is able to orient the new

of the settlement. It is quite easy to notice

direction of the city’s development (Fig. 7).

how the pole, which opposes the existing

In this case, the new detached

urban area, tries to balance the connection

organism functions as a reverse alternate

between the center and the periphery, and

pole, which often offers the same lifestyle,

formally disconnects itself to propose this

perhaps even better, in contrast to the

way a new center, which provides a better

initial structure. This opposite pole

spatial quality than the periphery of the

may arise after a large development of

existing settlement. In both cases of the

the original organism, which no longer

physic anti-pole, the organic and designed

guarantees the same relation between the

development has only one primary purpose

center and the periphery, and creates no

in terms of the physical aspect and it is the

peripheral areas to far from the center. The

determination of the direction in which

creation of the anti-pole may take place

the settlement will develope (Fig. 8).

analyzes,

its

in different historical periods, but it also

The physic anti-pole, conceived since

may be thought since the beginning of a

the beginning of a project, is not unusual;

it is present in many ex-novo city projects.

featured by Norman Foster’s original Fig. 8. Bird-eye view of the

As we mentioned earlier Le Corbusier’s

project for Masdar City in Abu Dhabi, in Al Khaimah. It shows a the United Arab Emirates (UAE). The rectangular shaped city

Chandigarh case, a project already included in all books of history of Architecture, now we can cite the City of the Desert – Ras Al Khaimah, located in the United Arab Emirates (UAE) and designed by

City in the Desert – Ras surrounded by four anti-poles

Masdar City, the first carbon-free city, is on each side of the rectangle. made up of two main sectors; the first, the These poles indicate the direction in which the city

largest one, has a square shape, and the will increase its dimensions. second one is smaller and functions as a REM KOOLHAAS OMA (Office

for

Metropolitan

Architecture (OMA)9. This city, which

pole that opposes the other one. Both of Architecture), City in the these sectors are surrounded by a series Desert – Ras Al Khaimah,

design is based on a square form, has in

of circular buildings that will have the

its four sides four opposite poles that

function of producing and storing the

are detached from the main body and

solar energy. In both the above mentioned

appear as four different nucleuses to

cases, we have a formal organization that

which the development of a settlement

manifests a central nucleus, around which

can be oriented. The same character is

gravitate other poles that are able to orient

9. Rem Koolhaas OMA (Office for Metropolita Architecture), City in the Desert – Ras Al Khaimah, UAE, Arca 338, pg.

22-27

the development of the settlement.

Rem Koolhaas’s Office for Metropolitan

UAE, Arca 338, Pg. 22-27.

73

scientific article Conclusions We can say that, based on the analyzed

5) the “Bilbao effect” tells us how an

cases, some of the strategies used to create

“iconic” architecture, which can also have a

an anti-pole can be multiple, but:

monumental approach, is able to change

1) the Pienza case showed us how

the conditions in which a settlement is

building a monumental center into a small

located. This interference, in the present

organism can function as a catalyst for the

period, is also associated with the behavior

urban regeneration;

of a heterotopic spatial dimension that

2) the case of the city of Rome, where the reshaping of the main squares and the

of the newton-ian space;

creation of a network of infrastructure

6) the dimension of the urban

linking all these points, showed how to

development is always characterized by

regenerate a settelement following the logic

the presence of an opposite physical pole,

of blurred influence throughout the city.

which in the case of ex-novo constructed

Rome also functioned as a model, reused

cities determines the direction of later

later by many other people who intervened

developments, while in the case of the

in other cities: first of all Baron Haussmann

opposite poles, generated at a second

and his intervention in the resettlement of

moment, we’re dealing with the creation

Paris;

of a unit that seeks to guarantee a different

3) regarding the façade painting project in Tirana, it should be re-emphasized

quality of life from that provided by the main settlement.

how this intervention, in a gloomy and

The strategies, brought in this papers

hopeless context, resulted in a series

are not exhaustive about the above

of other interventions that ended with

arguments. On the same basis and analysis

the manipulation of the physical space

many other interventions can be also

structure, for example the requalification

classified as aiming to improve the spatial

of the areas located between the blocks of

and the living conditions of a settlement.

existing buildings;

74

overlaps with the three absolute dimensions

This article comes after a series of

4) from the American park designe

reflections on how settlements have been

experience and the introduction of the city’s

built for centuries and how they are being

improvement elements, we can deduce that

built today. We have to say that most of the

for all the cities, after crossing a boundary

interventions in a settlement have been

dimension and losing somehow the direct

historically accurate and that the tradition

relation with nature, it is necessary to

of building since the beginning has had

introduce natural parks inside them or even

an illuminist designing echo, reflected in

connect them; and even if they are far away,

the submission of nature by the human

they can be useful to guarantee an “escape”

action and in the designing of settlements

from the over-urbanized city condition;

with regular forms that do not consider

REFERENCE the orography of the terrain. The negative consequences of the illuminist ideology at the social level, excellently listed in the book of Thomas Adorno and Max Horkhaimer, Dialectics of the Enlightenment, were also reflected in the way a settlement was conceived or built, leading to the building and designing of new cities. They did not take in consideration the natural or the historical context in which they were built, but leaveing their palingenetic, demiurge, Cartesian footprint on the surface of the

• ALIAJ B., Lëvizjet e Planifikimit në SHBA, Habitat Magazine, Tiranë 2014.

• ALIAJ B., Edhe njëherë për projektin “TiRama”, Forum A+P 10. Fq 66-71.

• BENEVOLO L., Storia della città – La città moderna, Laterza, Roma-Bari 1993 (6ED).

• LA CECLA F., Contro l’architettura, Bollati Boringhieri, Milano 2006.

• KOOLHAAS, R.,-OMA (Office for Metropolitan Architecture), City in the Desert – Ras Al Khaimah, UAE, Arca 338, fq. 22-27 • STAFA F., Rama “pikturon” Shqipërinë dhe Ballkanin e së ardhmes, Shekulli, 18/12/2014 http://www.shekulli.com. al/p.php?id=60404. Dhjetor 2015.

earth with total indifference and with the clear purpose to homologate its entire surface. After the collapse of ideologies in the last century, this totalitarian vision of creating not only the settlements but even the architecture seems a bit shaked by favoring another approach to the city.

This approach, more sensitive to the place and to the local narrative, appears at this moment as the most appropriate solution to intervene in establishing a settlement.

The context where hypothetically the anti-pole strategy can be applied is not universal, and can never be. As outlined above, this strategy has many nuances how it manifests itself and all this diversity should be the result of a previous deep investigation of the place that is intended to be transformed, and like all the effective interventions, it should come after a moment of critical reflection to the specific urban context.

75

scientific article

Transport InfrastructuresBetween Utopias and Science Fiction LIFTING passengers on elevated sidewalks or SHOOTING them below the ground?

Laura Pedata Lecturer at POLIS University, Faculty of Architecture and Design

Abstract “A sustainable transportation system is one in which fuel consumption, vehicle emissions, safety, congestion, and social and economic access are of such levels that they can be sustained into the indefinite future without causing great or irreparable harm to future generations of people throughout the world.” (RICHARDSON, 1999) Since the 20th century, the solutions offered by planners, utopists and artists to manage traffic and transportation were predominantly concerned with the main symptom of traffic, the ‘car’, neglecting to consider the actual disease, which was ‘unlivable and alienating cities’. For the past two centuries many architects, planners, artists and politicians attempted to offer solutions based on spatial differentiation of transportation means and on infrastructural layering, separating the realm for cars, public transportation and pedestrians.

This article intends to offer a new perspective on mobility issues, reviewing and exploring strategies for a softer, accessible, integrated and regenerative mobility.

Fig. 1. “Retro Futuristic Transportation”, 1962. Cover of the Magazine La Domenica del Corriere, in a drawing by Walter Molino.

76

Article reviewed by PhD. Peter Niented

For the past two centuries many architects and planners dealing with transport issues, have tried to offer solutions based on spatial differentiation of transportation means and on infrastructural layering, separating the realm for cars, public transportation and pedestrians. Some of the most innovative ideas often appear to be reflected in science fiction books and movies, and even in comics and paintings. Just like Utopian ideas inspired and influenced planning practices in the late 19th and in the 20th century, sci-fi movies, comics and books seem to have predicted many of the new infrastructural innovations.

It is hard to determine who was the first to inject the new ideas: whether it was fiction who imagined innovative solutions to overcome cities’ struggles, or, vice versa, architects, planners and theorists elaborated and materialized the fantasies imagined by sci-fi writers and sketched by artists. By looking back at some of the most revealing examples of transport solutions proposed by both planners and architects or writers and artists, this article tries to explore these reciprocities, starting from their common desire to give an original answer to the enduring problem of growing cities and traffic.

The need to organize public means of transportation has largely influenced urban settlements, making explicit the extension of the city’s vertical dimension beneath the ground. A part from architects and planners, in the first half of the 20th century several

writers, artists and movie directors were dealing with the problems related to growing cities and mobility.

Some of the solutions imagined for a future (which is not so far from where we are now), were concerning the infrastructures themselves, and on partially eliminating the need for cars or private means of transpiration in the first place. (Fig. 1) The writer Isaac Asimov offers a fascinating example in his 1954 science fiction novel Caves of Steel. In a futuristic over-populated New York city (3000 years into the future), made of underground city complexes covered by huge metal domes, the movement of people - and positronic brains, or Robots - around the city is hierarchically organized by a system of moving conveyor belts, that gradually lead pedestrians toward the railed and glassed moving platforms which guarantee high speed transportation: the ‘expressways’. As the protagonist himself, detective Baley describes: “There was the usual, entirely normal crowd on the ‘expressway’: the standees on the lower level and those with seat privileges above.

A continuous trickle of humanity filtered off the expressway, across the ‘decelerating strips’ to ‘localways’ or into the ‘stationaries’ that led under arches or over bridges into the endless mazes of the City Sections. Another trickle, just as continuous, worked inward from the other side, across the ‘accelerating strips’ and onto the ‘expressway’. […] He [Baley] stepped 77

scientific article

Fig. 2.“The Caves of Steel”, Isaac Asimov. In Galaxy Oct - 1953.

Illustration by Ed Emshwiller.

Fig. 3. “Railway Sidewalk”, Alfred Speer, 1871. Source: http://www.6sqft. com/in-1872-broadway-almost-becamea-giant-moving-sidewalk/

from strip to strip with the ease of a lifetime’s practice. Children learned to “hop the strips” as soon as they learned to walk. Baley scarcely felt the jerk of acceleration as his velocity increased with each step. He was not even aware that he leaned forward against the force. In thirty seconds he had reached the final sixty-mile-anhour strip and could step aboard the railed and glassed-in moving platform that was the expressway.” (ASIMOV, 2011) (Fig. 2).

Elevating the pedestrians to a higher level and transporting them on conveyor belts to overcome the traffic, was a strategy that had already been proposed much earlier by Alfred Speer, who developed the Railway Sidewalk [New York, 1871]1, which 1. The elevated moving sidewalk, which Speer called “Endless Traveling or Railway Sidewalk”, was a giant conveyor belt elevated above the street, which offered repair from bad weather and services for the passengers.

78

consisted in an elevated loop moving people up and down Broadway (NY). Just like the accelerating strips imagined by Asimov, the walkway was in constant movement. If realized it would have been the first form of mass rapid transit (Fig. 3).

The tendency of layering infrastructure and multiplying roads above and underground, was already present in very old drawings by Leonardo da Vinci for Milan, in 1490 (Fig. 4) but it was later extensively used by planners and architects as a strategy to solve the problem of traffic in growing cities. In the 19th century, the Metropolis to be like London and Manhattan, “began to be built from below the ground, the protected and invisible place of fast transit” (CIORRA, 2013, p. 82). Harvey Wiley The passengers that did not wish to walk on the moving sidewalk, had the option to travel seated on moving chairs.

Corbett, for example, in his Project for New York [1913], proposes the Three Deck City concept: “First”, he says, “divide the traffic into the three natural divisions into which we long ago began its segregation - rail, wheel and foot”. To solve congestion problems Corbett suggested leaving the electric rail traffic underground, the cars on the surface (possibly divided into two levels, one for fast, and one for slow motor traffic) and to “elevate the sidewalk to the existing second story level, and leave the street level wholly to wheel traffic” (WILCOX, 1931).

In Corbett’s proposal to guarantee pedestrian connectivity, streets were bridged at the sidewalk level and foot traffic never had to cross car traffic. In his drawings, the elevated sidewalks show direct access to the stores and buildings on levels above ground, where natural light is abundant and air is cleaner. This last characteristic is also present in the “Visionary City of New York” paining by William Robinson Leigh [1908], where suspended bridges, piercing through the high-rise buildings, allow accessing buildings on multiple levels, solving the problems related to distribution and access in a vertically expanding city. Speer’s Railway Sidewalk mentioned earlier, Corbett’s Three Deck City and the “Visionary City of New York” paining

by Leigh, all share the vision of an “uninterrupted development of each

kind of street traffic” (WILCOX, 1931) and the desire to move pedestrian traffic on a higher level, consequently revolutionizing the ground floor and the traditional conception of access to buildings (Fig. 5, 6 a-b).

The idea of multilevel infrastructures wrapped around and piercing through buildings manifested itself in the drawings and through the optimistic eyes of Futurists like Sant’Elia at the beginning of the 20th century, expressing faith in technology and progress (Fig. 7 a,b) .There seems to be a resemblance between Sant’Elia’s drawings and Frank Paul’s cover for the science fiction book “The Moon of Doom” by Earl L. Bell

Fig. 4. Leonardo da Vinci, “sviluppo e sezione dei palazzi della città a strade sopraelevate”, for Milan (1490 circa.) Source: LANZAVECCHIA, Giuseppe (1999) “La Citta' dell'Utopia. Dalla Citta' Ideale alle Citta' del Terzo Millennio”.

(1928), and the “Cities of Tomorrow” Illustration for the American science fiction magazine Amazing Stories (1939) by the same illustrator (Fig. 8 a,b). In The Long Tomorrow [Illustration by Jean Giraud, aka Moebius – French comic artist, 1970 circa.] - a story comic written

by Dan O’Bannon, set in a future city

79

scientific article

Fig. 6a Fig. 5. Visionary City of New York, by William Robinson Leigh (1908)

Fig. 6b Fig. 6 a,b.“City of 1950”, Harvey Wiley Corbett for Popular Science Monthly. Illustrator Frank R. Paul, 1925; “Project for New York” Harvey Wiley Corbett for the New York Tribune, 1910; “Three deck city” Harvey Wiley Corbett, 1931.

80

developed underground on several levels with suspended streets - the multilevel infrastructures were multiplying deep underground. Such a suggestive image inspired Luc Besson in the movie The Fifth Element [1997], but Korben Dallas’2 vehicle was a flying taxi cab, whereas in the comic that inspired it the only flying objects were plain helicopters (Fig. 9 a,b).

A multilayered approach - very similar to Corbett’s “Three deck city” can be observed in the project for the Radiant City by Le Corbusier [Paris, 1924], known as ‘The Contemporary City of Three Million Inhabitants’.

The project was an attempt to make the “superficial Garden City principles superficially practicable in dense city”, the road layout seems organized like a “mechanical toy”. In his plan “he included great arterial roads for express one-way traffic”, while underground streets were reserved for heavy vehicles and deliveries; subways were placed at the lower deck and trains at the upper deck of the multilayered underground system. This way the ground level was open to air-buses and air-taxis and the pedestrians were kept “off the streets and in the parks”. Le Corbusier attempted to make planning for the automobile an integral part of his scheme, and his was, in the 1920’s and early 1930’s, a new, exciting idea” (JACOBS, 1961, p. 23) (Fig. 10,11).

2. In the movie Corben Dallas is a taxicab driver and former special forces major, who lives in a small, superfunctional apartment of a high rise building. He has the task of helping Leeloo recover four mystical stones essential for the defense of Earth against an impending attack.

Observing the Houston tunnel network (Texas) today, it seems that we are moving in the exact opposite direction. Cars are free to move and rule on the surface, out in the open air, while people are being moved underground to hide the failures of contemporary cities. In downtown Houston to get away from traffic congestion and pollution, people get around the city through the Houston tunnel system - a network of underground streets between downtown business-district buildings.

It consists in an entirely private

Fig. 9b

Fig. 9a Fig. 8a

Fig. 7a

Fig. 7b

Fig. 8b

Fig. 7a,b. a) Antonio Sant’Elia, “Station for Trains and Airplanes” (Stazione per treni e aerei), 1914. Pencil and ink on paper. b) “Stazione d’aeroplani e treni con ascensori dai tre piani stradali. Pinacoteca Civica di Como, Italy.

Source: Photo Courtesy Musei Civici Como

Fig. 8a,b. a) Cover for the science fiction book The Moon of Doom by Earl L. Bell (1928), illustrator Frank Paul. b) “Cities of Tomorrow”, illustration for the American science fiction magazine Amazing Stories (1939), illustrator Frank Paul. Source: LANZAVECCHIA, Giuseppe (1999) “La Citta' dell'Utopia. Dalla Citta' Ideale alle Citta' del Terzo Millennio”.

Fig. 9a,b. “The Long Tomorrow”, Moebius (Jean Giraud), 1970 circa., story set in a future city developed underground on several levels with suspended streets. The image inspired Luc Besson in the movie “The Fifth Element”, 1997. Source: LANZAVECCHIA, Giuseppe (1999) “La Citta' dell'Utopia. Dalla Citta' Ideale alle Citta' del Terzo Millennio”.

81

scientific article

Fig. 10 Fig. 10. “Plan Voisin”, proposal for the Ville Radieuse, Le Corbusier, 19251933 Fig. 11 Fig. 11. “Vertical City”, Ludgwig Hilberseimer, watercolor, 1924. Source: Art Institute of Chicago. Source: LANZAVECCHIA, Giuseppe (1999) “La Citta' dell'Utopia. Dalla Citta' Ideale alle Citta' del Terzo Millennio”.

82

subterranean, climate-controlled, pedestrian system under permanent camera surveillance, accessible through building lobbies and not from the streets3. In its initial phases, it was clearly inspired by the tunnel system at Rockefeller Plaza in New York City.

In fact, a private building owner, Ross Sterling, built the first link in the 1930’s to connect two neighboring buildings he owned. As it expanded and became an actual alternative – controlled4 network for pedestrians, new facilities and services were added along the network and portions of the tunnel now contain gift shops, newsstands, banks, technology centers, flower shops, copy 3. The system, composed by tunnels and aboveground skywalks, is approximately 7 miles (11 km) long; the pedestrian walkways link 95 full city blocks 20 feet (6 m) below Houston’s downtown streets. The underground passageways link office towers to hotels, banks, corporate and government offices, restaurants, retail stores, and the Houston Theater District. There are similar systems in Dallas, Oklahoma City, Montreal and Toronto.

4. The tunnel is generally open during weekday business hours only, as the access is possible exclusively from private building lobbies.

centers, dry cleaners, and food courts similar to a major shopping mall. So now, apart from office workers, they are also widely used by tourists (Fig. 12 a-c).

A part from attempts to hang passengers on elevated railways and conveyor belts also the experiment of shooting them through pneumatic tubes, buried deep underground, were made as early as the 1800. It is worth mentioning the ‘almost’ successful experiment by Alfred Ely Beach (Fig. 13). In the 1870’s, inspired by the London parcel tube system (English Pneumatic Mail), Beach proposed the same thing for New York, but instead of shooting small tubes for mail and packages, the system was intended for the transport of passengers across the city. The Beach Pneumatic Transit was an actual underground passenger railway, but the trains were meant to be propelled by pneumatics instead of

Fig. 12

steam engines5 (Fig. 14 a-c).

Several variants of the principle of Atmospheric Railway were proposed in the early 19th century (Dalkey Atmospheric Railway, Dublin 1843; Crystal Palace pneumatic railway London in 1864); some attempts were made in the 20th century (vactrain - or vacuum tube train, 1960s) and a number of practical forms were implemented. The most recent project, conceived by entrepreneur Elon Musk in 2013 is the Hyperloop: reducedpressure tubes in which pressurized capsules ride on an air cushion driven by linear induction motors and air compressors. In 2013 Musk, SpaceX 5. In 1867 Beach financed himself two demonstrations of pneumatic dispatch, one of which was large enough for passengers to ride in. In 1869, the Beach Pneumatic Transit Company of New York secretly constructed a 95 m long, 2.7 m diameter pneumatic subway line under Broadway, to demonstrate the possibilities of the new transport mode. The line only operated for a few months, closing after Beach was unsuccessful in getting permission to extend it. (lord_k, 2010).

Fig. 13

and Tesla Motors started developing Hyperloop technology and making it explicitly open-sourced. In order to accelerate the development of a functional prototype and to encourage innovation amongst students, in 2015 SpaceX organized the “SpaceX Hyperloop Pod Competition”. The competition, aimed at university students and independent engineering teams, is open to teams interested in designing half-size pods and testing them in summer 2016, on a test track built by SpaceX in California.

Several universities are taking up the challenge; among them, TU Delft is participating with a team of 6 students, and JumpStartFund has partnered with UCLA in California6 (Fig. 15 a,c).

Fig. 12. Houston downtown tunnels, map. Source: http://houstonwalks. blogspot.al/ Fig.13. Gilbert’s proposal for the “City Elevated Railway”- pneumatic elevated railway, 1872. Engraving on Scientific American for April 13, 1872.

6. Last year UCLA’s SUPRASTUDIO in the design and architecture program, collaborated with JumpStartFund, and the students are working on design solutions for the new transit system (DAVIES, 2015) (DAVIES, 2014) 83

scientific article

Fig. 14c

Fig. 14b

Fig. 14a

Fig. 14a-c.“Beach Pneumatic Transit” (underground railway), 1860s-1870s. a,b) Scientific American, March 5, 1870, Scan: Joseph Brennan; c) The Beach Pneumatic Subway Tunnel under Broadway, 1873. Source: New York Historical Society.

Fig. 15. “Hyperloop” project, LA. © HTT Jump Start Fund. Source:http:// www.wired.com/2015/02/constructionhyperloop-track-starts/ Fig. 15

conclusion It is not by coincidence that some of the most interesting and innovative ideas concerning transportation infrastructures were developed, and/ or diffused, in the figurative and performing arts, particularly in SciFi stories, and they were in some form reinterpreted and applied in 19th century utopias or 20th century planning practices. The main tendencies were multiplying and layering infrastructures vertically, both above and underground, differentiating traffic hierarchically and optimizing the transport networks through a multimodal approach. The strategies are always based on the belief that traffic problems can be solved by the road infrastructure alone. On 84

the other hand, the main differences among the strategies examined in the article, lie in the choice to privilege motor vehicles or pedestrians, shared or private means of transportation, and consequently in the decision to move one of them underground and to lift the other above ground. Many of the ideas elaborated in Sci-Fi movies and comic books have materialized after half a century, some others were never implemented, and they might never be, as time has caught up with them and they already appear old and obsolete.

Nevertheless, the freedom that the arts confer to the imagination still remains a valuable asset and a source of endless inspection for planners and architects who are ‘imagining’ future cities.

REFERENCE

• ASIMOV, I., 2011. Caves of Steel. New York: Random House Publishing Group.

• CIORRA, P., ed., 2013. Energy. Oil and Post-Oil Architecture and Grids. Milano: Electa.

• CIORRA, P., 2013. Fueling Architecture.

In: P. Ciorra, ed. Energy. Oil and Post-Oil Architecture and Grids. Milano: Electa, pp. 76-83.

• DAVIES, A., 2014. These Dreamers Are Actually Making Progress Building Elon’s Hyperloop. [Online] Available at: http://www.wired. c o m / 2 014 / 1 2 / j u m p s t a r t f u n d hyperloop-elon-musk/ [Accessed 6 March 2016].

• DAVIES, A., 2015.

Hyperloop Construction Starts Next Year With the First Full-Scale Track. [Online] Available at: http://www.wired. c o m / 2 015 / 0 2 / c o n s t r u c t i o n hyperloop-track-starts/ [Accessed 6 March 2016].

• DOUGLA, S., 2008.

Pneumatic Networks.

[Online] Available at: http://www. douglas-self.com/MUSEUM/ COMMS/pneumess/pneumess.htm [Accessed 6 march 2016].

• INKBLUESKY, 2012. Alfred beach’s pneumatic subway, romney corrupt to the core, early autumn wallpaper. [Online] Available at: https://inkbluesky. wordpress.com/2012/10/10/alfredbeachs-pneumatic-subway-romney-corruptto-the-core-early-autumn-wallpaper/ [Accessed 6 March 2016].

• JACOBS, J., 1961. The Life and Death of Great American Cities. New York: Vintage Books.

• LANZAVECCHIA, G., 1999. La Citta’ Futuribile. In: La Citta’ dell’Utopia.

Dalla Citta’ Ideale alle Citta’ del Terzo Millennio. Milan: Libri Scheiwiller, pp.

219-246.

• lord_k, 2010. DIESELPUNKS. [Online] Available at: http://www.dieselpunks. org/profiles/blogs/pneumatic-mail-part-1 [Accessed 6 March 2016].

• ROMANO, M., 1999. Ascesa e

Declino della Citta’ Moderna. In: M. MUSCOGIURI & M. SCHUBERT, a cura di La Citta’ dell’Utopia. Dalla Citta’ Ideale alle Citta’ del Terzo Millennio.

Milan: Libri Scheiwiller, pp. 149-210.

• THACKARA, J., 2009. Sustainable mobility #1: think more, move less. [Online] Available at: http://www.domusweb. it/en/architecture/2009/08/31/ sustainable-mobility-1think-more-move-less.html [Accessed 1 March 2016].

• WILCOX, U. V., 1931. The Three Deck City is Coming. Modern Mechanix, July.pp. 60-61.

• WRIGHT, F. L., 1932. The Disappearing City. New York: William Farquhar Payson.

85

MAD CENTER - Exhibition Kol Idromeno

86

87

MAD CENTER - Exhibition Kol Idromeno

88

89

MAD CENTER - Exhibition Kol Idromeno

90

91

MAD CENTER - Exhibition Kol Idromeno

92

FotografitĂŤ e punimeve janĂŤ realizuar nga Eranda Janku 93

research article

Women’s traditional dress in Ottoman Shkodër

The case of the Catholic community through archival documents of archidiocese of Shkodër (18th -19th century) Dr. Dorina Arapi Lecturer at POLIS University, Faculty of Architecture and Design

Abstract Dressing in public became very important in Ottoman Shkodër during the 18th-19th centuries. The appearance of a person and the dowries of the brides were often mentioned in various prohibitions. These prohibitions were an attempt to enforce dress codes: by regulating consumption and conduct, these codes regulated the social strata, balanced the discourse about the social identity and community, and reduced goods consumption as well.

This article explores the different aspects of traditional dress costume on historical and political context. In this article is presented how the dress code involved a network of relations between the Catholic community of the city, the elite families, religious authorities and Ottoman state authorities. This complex network of collaboration was the driving force for changes and modifications of the women’s traditional dress of the city of Shkodër in the 19th century.

Key words: traditional dress, Catholic community, Shkodër, church authorities. *This paper was presented in ‘The 14th International Congress of Ottoman Social and Economic History (ICOSEH)’ held in Sofia, Bulgaria, on 24-28 July, 2017.

An extended version of this paper will be part of the forthcoming monograph of the author.

94

Veshje e gruas katolike tw Shkodrws. Foto nga festivali I Gjirokastres. Realizuar nga Fatmir Boshnjaku

Armaqi I dekoruar me lule menekshe- manushaqe

As

someone’s

appearance

indicated

for the implementation of the Tanzimat

someone’s social standing, dressing in

reforms. In the same time, the notables

public became very important in Ottoman

could profit from the situations to maintain

Shkodër during the 18th-19th centuries. The

and provide their economic status.

appearance of a person and the dowries of the brides were often mentioned in various prohibitions, enacted to limit the amount of dresses or a dress element. These prohibitions were an attempt to enforce dress codes: by regulating consumption and conduct, these codes regulated the social strata and reduced goods consumption as well.

The Sancak of Shkodër had an important role for both the Ottoman Empire and the Christian lands around the Adriatic. The local merchants had economic relation with the Republic of Venice, Istanbul, Tripoli, and Ulcinj. The religious relations were held with Propaganda Fide through the Archbishop of Antivar (until it Diagramë e brendavekëve të was a diocese). The Propaganda Fide tried

The focus of this paper, is the

to regulate religious matters in territories

understanding of the role of kocabasi (local

where Latin Christianity was in minority

leader), the Catholic community, the

or was lacking.

merchants and the church authorities. As

The Catholic community in Shkodër

scholars have observed in other cases, the

was under spiritual leadership of Shkodër

Ottoman governors, as they were sent in

Diocese, and in 14th of March 1867, it

the provinces, needed the local notables

united with Archdiocese of Antivar (Tivar).

because they could rule with their help

Although the Diocese of Shkodër was

who had local knowledge and credit with

the spiritual leadership of the Catholic

the population (Hourani, 1981, p. 59.).1

community and tried to act as a regulator

In this view, the role of kocabasi had an

of the traditional dress community,

intermediary and complementary role

sometimes it was difficult to implement

1

The author analyzes the cases in the Middle East.

gruas katolike të Shkodrës

the rules. Regarding this case, the clergy 95

ethnology

AQSH (Arkivi Qendror i Shtetit). FONDI 132 D.13 FL.001.00, 30 prill V.1862.

96

of Shkodër addressed to the Archbishop

kocabasi held such an important role as the

of Antivar, who delegated the problems to

custodian of the description of traditional

the Propaganda Fide in Rome. If support

dress, (defined by classes) stored in a cell

was not found on church authorities, the

(cella- a church room). Kocabasi served as a

Christian authorities addressed to the

supervisor of the social classes.

Ottoman governor of the city who could provide a firman by the vizier. As the citizens of Shkodër, Muslims and Christians were subjects of the Ottoman state, they had to obey to the state rules.

During

the

In the case of the Orthodox community of the city of Korçë̈ (southeast city of Albania), the model (prescription) of the traditional dress was preserved in a room of the Metropolitan Orthodox

Tanzimat

reforms

Church. As it is mentioned even in the

many councils were founded, where the

documents, there were some people who

most powerful strata of the society tried

took care for the implementation of the

to maintain their powers through the

decrees. Hence, the proestis is mentioned

rules, decrees and through these councils.

as a punisher of the deviants of the

These administrative councils had various

decisions taken for the traditional dresses

functions and were directed by the local

in Korçë, (Pepo, 1981, p. 175) like kocabasi,

notables and the rich merchants (Shkodra,

and the epitrop. Epitrop was the guard of

1973, p. 318). There were included large

the church, and he preserved the model of

landowners with dominant influence in

the dress in a cell, equal to the role of the

the city and local Christian notables who

kocabasi in the case of the Catholic Cristian

wanted to maintain their status quo who

in Shkodër. In 1880, the role of kocabasi

did not represent the ordinary people

is no longer included in the mediation

(Shkodra, 1973, p.318). The role of the

between the Sultan community and church

councils represented their interests in

authorities. The Catholic community was

many areas, exerted influence on social

divided into classes according to nizamiye

life policies, consisted of Muslims, while

tax, but the process of classification of the

non-Muslim members were local leaders of

classes belonged to the community leaders.

.

church authorities and elected leaders as the kocabasi (Davison, 1963, p. 48)..

All the traditional dress of women and brides had to be sewn according to

Kocabasi originated form notable

the prescribed model that was preserved

families of the city and was the community

in the cell. Dress descriptions were divided

leader of the area, ‘equal to the role of the

by following the social classes. All the

Muslim ayans’ (Faroqhi, 2006, p. 63). During

brides had to register their social class to

the times, ayans were wealthy merchants,

the cell (cella). The traditional dress had

important guild leaders, who had the right

to be supervised by kocabasi: after that,

to supervise the collection of taxes and deal

the family of the bride was permitted to

with the distribution of property (Ágoston,

continue the tailoring and the embroidery

Masters, 2009, p. 64.). In this context,

of the dress. All those families who did 97

ethnology not respect the rules, had to pay a certain

never involved in these things except the

amount of fee and the transgressor was

request of the Christians. He concluded

mentioned on the altar’s church, both man

that if this problem would go on, then the

and woman. They were forced to stand up

dividing line between social classes would

until the mass ended and to be disgraced

disappear.

in front of the community for the action they did.

During the years, the church had tried to prevent the expensive amounts on

Usually, the decrees were issued by

luxury dresses of locals, in traditional dress

Church deputies in cooperation with the

and wedding expenditures.4 In 1749, the

government, who were present in decision-

bishop of Shkodër, Pal Kamsi, sanctioned

making, as well as with the permission of

that girls could have only the wedding

the bishop. In 1880, must be the year when

dressing and nothing more.5 While in

the women Catholic dress of Shkodër took

1779, priest Radovani threatened the

a definite form. The group who supervised

community with canonical penalties.

the dress was the Elders Commission who gave the permission if the dress was sewn properly or not.

2

Once, bishop Çurçia declared that when he arrived in Shkodër,6 he had no idea about the scuttarins customs, but

According to some letters exchanged

he evidenced that was very important

between the bishop Çurçia and the

the distinction of social classes, which

archbishop of Antivar Carlo Pooten, it

according to him was a law of nature and a

seems that dressing in Shkodër became

will of God. Therefore, everyone who was

a very important matter of discussion.

against this was fighting against the society.

Quoted in a document, the dresses were

Bishop Çurçia also had banned wearing

named as ‘barbarous luxury and crazy

gold jewellery, a diadem which was usually

expenditures’. On the 18th of February,

worn on the forehead and the silk robes.

1863, the Archbishop of Antivar Carlo

This decree was accompanied by threats

Pooten, wrote to the bishop of Shkodër

and curses to citizens, especially to women.

about the letter he had sent to Propaganda

All the women, including those who

Fide in Rome regarding the golden thread

didn’t wore golden dresses, were cursed to

embroidery in the traditional dress of

become widows.

Shkodër. He felt unpleased about bishop 3

Çurçia because he found improper his discussion about the Turkish government.

The Archbishop of Antivar Carlo Pooten added that the Turkish government was 2. AQSH, (Arkivi Qendror i Shtetit), Fondi 143..D. 808 Fl_0001- D. 808 Fl_0001_1, date 3th of december 1880.

3. AQSH, F.132 D.14 FL.016.00- FL.016.01. Date 18th of february 1863 98

4. AQSH, F.132 VD.18 FL.001.00- F.132 D.18 FL.001.01, date 19th of may 1859.

5. Pal Kamsi was from Shkodër and held the position of bishop during the period 1742-1771 in Shkodër. Gjergj II Radovani was from Shiroka ( a village near Shkodër), y. 1771. Shih: http://www. kishakatolikeShkodër.com/lista-e-ipeshkijve/.

6. Aloisyus II Çurçija was from Ragusa – year 1859 – 1866. As he wasnt a resident of Shkodër, he wasnt aware about the dressing customs in Shkodër.

See:http://www.kishakatolikeShkodër.com/ arqipeshkvia/lista-e-ipeshkijve/

Although the scuttarin merchants were aware of the rules and prohibitions promulgated by the authorities, some of those did not obey. The first merchants of Shkodër, Nicola Shiroka, was sent to the Pasha by the bishop after taking care of the dowry of his granddaughter and after he had to sew her traditional dress according to the previous custom. Even though the merchant had answered to the Pasha with wisdom telling him that he was the owner of his own wallet, at the end he was forced to undo the granddaughter’s traditional dress. Even a few months ago, Shiroka along with some other important merchant’s families from Shkodër were against the rules imposed by the authorities. Again, after two years, it seems that Shiroka created problems in the excess usage of the dowries. Hence, in 1862, apparently, he signed a letter addressed to the Catholic authority in Shkodër, apologizing for having excessed the quantity of the dowry and for not obeying to the orders of the sultan and to the nobility, addressing to the leaders of the Christian community.

Later, he was imprisoned because his wives (concubines) were wearing goldembroidered national costumes (costume nazionali in oro) and ornaments, and moreover, these dresses were worn on the day of St. Mary of Shkodër feast.

The important Catholic merchant families such as: Shiroka, Prenka, Çoba, Zadrima, Bianki, Suma etc., were against

According to Archbishop Pooten,

REFERENCE

these rules ruined the personal lives of the • Shkodra, Z.1973. Esnafët shqiptare (shekujt XV-XX), women, because the dresses were rich in Akademia e Shkencave e R. P. të Shqipërisë. Instituti i decorations with high-priced zecchins and Historisë Tiranë. embroidered with gold thread: in the cases • Faroqhi, S. 2006. The Ottoman Empire and the that women didn’t have an income, they World Around It, I.B.Tauris. couldn’t sell the dresses to earn a living. • Hourani, A. 1981.

Emergence_of_the_Modern_ But, if these traditional dresses had to be Middle_East, Univ of worn only for a short period of time (as the California Pr. decrees ordered), then the women would • Davison, R. H. 1963.

Reform in the Ottoman not be able to dress or sell them anymore.

Empire, 1856-1876, Princeton University Press.

After the prohibition of the use of golden • Ágoston, G., Masters, B. 2009. thread embroidery, the locals began to Encyclopedia of the Ottoman decorate their dresses with silk cords, Empire, Facts on File, botimi I, New York. which were more expensive at that time.

• Pepo, P. 1981. Materiale Thus, around 1860, they turned back to the dokumentare për Shqipërinë juglindore të shek. XVIIIprevious tradition of silk cords, previously fillimi i shek. XX: Kodiku banned in 1852, and defined as “silk cords i Korçës dhe i Selasforit, Akademia e Shkencave e clothing” carried out in different ways RPS të Shqipërisë, Instituti i among different social classes.

Historisë, Tirane.

The traditional dress involved social

Archival documents

and political aspects through a network of • relations between the Catholic community • of the city, the merchant’s families, notables,

AQSH (Arkivi Qendror i Shtetit) F.132 D.14 FL.016.00FL.016.01. V. Date 18th of february 1863 religious authorities and Ottoman state • F.132 VD.18 FL.001.00authorities. This network was the driving F.132 D.18 FL.001.01, 19th of may 1859. force which gave impulses for changes and • F. 143, D. 808 Fl_0001- D. modifications to the women’s traditional 808 Fl_0001_1, date 3th of december 1880 dress in Shkodër. The way of dressing played a determinant role in public in order to regulate and balance the discourse about the social identity, and in primis to secure the continuity of social standing of a group or of a person.

these rules. They were asked to take away the luxurious items from the dresses, because according to the decrees these traditions were ruining the city.

99

scientific article

Probabilistic analysis of a cantilever sheet pile wall penetrating clay Olsi Koreta1, Erdi Myftaraga2, Endrit Tanku3 1

Geo Danish Geotechnical Institute, Kgs. Lyngby, Denmark

2

Trema Engineering, Tirana, Albania

3

ALB STAR, Tirana, Albania

Article reviewed by Dr.Ing. Merita Guri

ABSTRACT In geotechnical engineering analysis, the uncertainties in the soil input parameters have always been a concern. Therefore, to take into account this issue, engineers are using reliability based design (RBD), which can deal with the probability of failure rather than only with the factor of safety.

In this paper is presented a probabilistic analysis of a sheet pile wall penetrating clay, which has been analyzed with the limit equilibrium method. It has been studied the impact of the variation of soil parameters (friction angle, cohesion) on the values of penetration depth, maximal bending moment, safety factor and probability of failure. In this structure, according to the failure mechanism, the soil is involved as load and also as resistance due to the active and passive earth pressures.

INTRODUCTION The application of probabilistic concepts is a trend in the geotechnical design and undoubtedly is a trend that is being applied in all engineering fields. Probability theory involve terms that maybe are not familiar to most of geotechnical engineers. It is very important to have first an input of engineering judgment before running an application of statistical analysis. The purpose of this paper is the application of reliability concepts in a simple geotechnical structure in order to evaluate the influence of variation of soil properties in the failure mechanism. In order to simplify the probabilistic calculations and to have an exhaustive overview of reliability method is taken into account the design of a cantilever sheet pile wall penetrating clay. Calculations for the sheet pile wall design are carried out using the limit equilibrium method and for the probabilistic evaluations were used some statistical functions on excel. The paper is focused in analyzing the failure mechanism against rotation. In order to take into consideration the uncertainties in soil input properties the friction angle (φ) and the cohesion (c) were considered as variables.

CANTILEVER SHEET PILE WALL ANALYSIS Depth of penetration The design of the cantilever sheet pile wall is done using the limit equilibrium method.

Limit equilibrium analysis are normally performed by the simple earth pressure formula.

Fig. 1 shows the diagram of pressure distribution around a pile wall. The water table is at a depth L1 below the top of the wall. The intensity of the net pressures σ1’ and σ2’ is given by equations (1) and (2).

100

Fig. 1. Diagram for pressure distribution

Where Ka is the Rankine active earth pressure coefficient Ka = tan2 (45-φ’/2); γ’ = unit weight of soil above the water table. At any depth greater than L1+L2, for φ=0, the Rankine active earth pressure coefficient is Ka = 1. Similarly, for φ=0, the Rankine passive earth pressure coefficient (Kp) =1. Thus, above the point of rotation (point O, (E) in the Figure 1, the active pressure from right to left is: (3) Similarly, the passive pressure from left to the right may be expressed as below:

Thus the net pressure is:

At the bottom of the pile the net pressure is:

For the equilibrium analysis ∑FH = 0. Now, taking the moment about point B (∑MB = 0) and after solving the equation (7) we obtain the theoretical depth of penetration D.

101

scientific article Maximal bending moment The maximum moment (zero shear) will be between L1+ L2 < z < L1+L2+L3. Using the coordinate system with zâ&#x20AC;&#x2122; (zâ&#x20AC;&#x2122;=0 at the dredge line) for zero shear gives:

The magnitude of the maximum bending moment may now be obtained:

Factor of safety The failure mechanism against rotation involves the soil as load and also as resistance due to the active and passive earth pressures. Rotational stability of a cantilever wall is governed by the depth of penetration or by a combination of penetration and anchor position for an anchored wall. Because of the complexity of behavior of the wall/soil system, a number of simplifying assumptions are employed in the classical design techniques. The safety factor (FS) (11) against rotation (rotation versus point B, Fig.1) is considered the ratio between the moment derived from forces that tend to preserve the equilibrium ME (12) and the destabilizing moment MD (13).

UNCERTAINTIES IN SOIL PARAMETERS Source of uncertainties A geotechnical system with a higher factor of safety can have a higher probability of failure than a similar one being designed to a lower factor of safety (Li and Lo et al, 2006). The relationship between probability of failure and factor of safety depends on the reliability of the design model and the uncertainties of the input parameters. There are three primary sources of geotechnical uncertainties: (1) inherent variability; (2) measurement uncertainties; (3) transformation uncertainties (Phoon and Kulhawy et al, 2004). The first source of uncertainties is related to the natural geologic process; the second source is caused by equipment and inaccuracies in the measuring devices; the third source of uncertainties is related with the correlation models.

102

Variation of soil Variability of soil properties is a major contributor to the uncertainty in geotechnical engineering analyses. Laboratory test results indicate that most soil properties can be considered as random variables. Several authors express the range of the coefficient of variation (COV) for most of soil properties (Table 1).(Duncan et al, 2000), (Phoon et al, 2004), (Baecher and Christian et al, 2003), (U.S. Army Corps et al,2006).

Table.1. COV for some soil properties.

RELIABILITY-BASED DESIGN (RBD) AND CALCULATION PROCEDURE Introduction Reliability Base Design (RBD) is a method that allows the engineer to better estimate the expected probabilities of failure associated with their designs. Current methods of design (Working Stress or Limit States Design) for sheet piles do not have an explicit reliability or probability of failure associated with them. In this paper is presented a simple procedure of implementing the probabilistic calculations for the design of a cantilever sheet pile wall penetrating clay. For the probabilistic analysis it was used the Monte Carlo Method (MCM).

Monte Carlo Simulation using Excel Monte Carlo means using random numbers in scientific computing. More precisely, it means using random numbers as a tool to compute something that is not random (Kalos and Whitlock et al, 2004). Using excel, a simple procedure of implementing Monte Carlo Simulation is described below: Any form of reliability analysis requires at least two probabilistic parameters, mean and variance. According to the calculation of the sheet pile wall, we consider the laboratory test results of the soil properties as mean values.

For the variance of soil properties we can deal with the values presented in table 1. So,

103

scientific article in order to run a probabilistic analyze of the sheet pile wall we have the two probabilistic parameters required. How can we simulate a normal random variable using Excel? The formula NORMINV (rand (), mean, standard dev.) generate a simulated value of a normal random variable having a mean and standard deviation. If we want to simulate ex. 1000 iterations for a normal random variable with a given mean and a given standard deviation we just copy the formula above to the cells from ex. A1 to A1001. For calculating the standard deviation we can use the equation (14):

After we build in excel the programs for calculating the deterministic depth of penetration, the maximal bending moment and the safety factor according to the procedure described on section 2, we use the equation (14) to calculate the standard deviation of the friction angle (Ď&#x2020;) and the cohesion (c). Soil friction angle and cohesion are considered as random variables, with a normal distribution, meanwhile the unit weight of the soil is considered as a deterministic value, since its coefficient of variation (COV) is well fewer than 10%.

For the friction angle the range of the COV (%) is 0 to 15 (3, 6, 9, 12, and 15), and for the cohesion the range of COV (%) is 0 to 40 (10, 20, 30, and 40). The influence of the variation of Ď&#x2020; and c is considered separately, taking one parameter as random variable and the other as a deterministic value, and vice versa. In the example taken, the variation of soil friction affects only the soil above the dredge line (sandy soil), while the variation of cohesion affects only the soil below the dredge line. After running the calculations, for a specific number of iterations, is possible to evaluate the mean and the standard deviation of the penetration depth, maximal bending moment, safety factor etc. using the formulae: AVERAGE (A1:A1001) and STDEV (A1:A1001).The function NORMINV (P, mean, standard dev.) calculates the penetration depth (D), the maximal bending moment (M max), etc. for the desired/required level of reliability (e.g. 90%, 95%). Also, for each level of reliability is possible to calculate a factor (F), with which the deterministic value should be divided to gain the corresponding penetration depth (D) or bending moment (M max).

The factor (F) mentioned above has different meaning from the safety factor (FS) explain in section 2.3. The safety factor FS express a ratio between the moment derived from forces that tend to preserve the equilibrium ME (12) and the destabilizing moment MD (13), while the factor F is a coefficient that derives from the ratio between two values, the value for the required level of reliability ex. 95% and the average value. The probability of failure (Pf) evaluated in this paper is referred to the probability that the safety factor FS is smaller than 1. For calculating the probability of failure in excel was used the formula: NORMDIST (1, Mean of FS, SD of FS, True). This function express the probability that FS<1. For the calculations is done a number of 20 000 iteration.

104

CALCULATION EXAMPLE In order to implement all the procedure explained above was used the design of a cantilever sheet pile wall penetrating saturated clay. The water table is at a depth L1 below the top of the wall (Fig. 2).The soil properties and the excavations level are given in Table 2. For the deterministic penetration depth (D) is used a safety factor equal to 1.5 (1.4-1.6).

Table.2. Input properties

Fig.2. Cantilever sheet penetrating into saturated clay

pile

RESULTS In order to have a clear view of the soil uncertainties influence, represented with the COV [%] of soil properties, some results are presented below:

Fig.3. Relationship between the penetration depth (D) with the variation of soil friction angle (Ď&#x2020;) and cohesion (c)

105

scientific article

Fig.4. Relationship between the maximal bending moment Mmax (with the variation of soil friction angle (φ) and cohesion (c)

As we see in Fig. 3 and 4, with the increase of the COV φ and COV

c

the values of

penetration depth and maximal bending moment (for 95 % of reliability) increase too. For the variation of soil friction angle (φ) we have an increase of penetration depth with 1.38 m (from the deterministic value 3.2 m to the value 4.58 m for 15 % of COV φ). Also, for the COV φ we have an increase of the maximal bending moment from 103.65 [kNm/m] (the deterministic value) to 152.36 [kNm/m] (the value for 15 % of COV φ). In order to compare the impact of each factor, in the gin the Figure.5 is shown the relationship between the safety factor (FS) with the variation of soil friction angle (φ) and cohesion (c).

Fig.5. Relationship between the safety factor (FS) with the variation of soil friction angle (φ) and cohesion (c)

Table .6. Relationship between the probability of failure (Pf) and COV φ, c

Fig.5. Relationship between the safety factor (FS) with the variation of soil friction angle (φ) and cohesion (c)

106

REFERENCE

Fig.7. Relationship between probability of failure (Pf) and COV c [%]

Fig.8. Histogram of FS for COV φ [%] 3-15

Fig.9. Histogram of FS for COV c [%] 10-40

CONCLUSIONS It seems clear that the COV of soil friction angle and COV of cohesion affects the safety factor (FS) and consequently the probability of failure of this structure. In this specific example, the COV of cohesion has a greater impact in the reduction of the FS (Fig.5, Fig.7, Fig.9). This conclusion is logical and evident because the soil under the dredge line plays the most important role in the design against rotation failure. On the other hand, the COV of soil friction angle affects more the maximal bending moment, due to the increase of the active earth pressures (Fig.4). Anyway, more important than the results is the need to analyze and to take always into consideration the uncertainties in soil parameters. The implementation of a probabilistic analyze (RBD) is a good method to deal with the probability of failure. Since we have such high variations on the soil parameters, the use of the safety factors based on the previews experience may result inappropriate. The use of a smaller safety factor, supported by a probabilistic analyze of the variation of the soil parameters, gives more reliability than the use of a greater safety

• BrajaM.Das(2007):“Principles of foundation engineering”, Toronto, Ontario, Canada,6th edition, pp 409-465.

• F.H. Kulhawy, K.K. Phoon, W.A. Prakoso, (2000): “Uncertainty in basic properties of geomaterials”, GeoEng, Melbourne, Australia, 19-24 November 2000.

Baecher, J.T. • G.B. Christian, (2003): “Reliability and statistics in geotechnical engineering”, John Wiley & Sons Ltd, England.

• J.M. Duncan.

(2000): “Factors of safety and reliability in geotechnical engineering”, Journal of Geotechnical and Environmental Engineering, Vol. 126 No. 4,.

• K.K. Phoon.(2004): “Towards reliability-based design for geotechnical engineering”, Special lecture for Korean Geotechnical Society, Seoul, 9 July 2004.

• K.S.Li and S.R. Lo of soil .(2006):“Variance parameters:some common misconceptions”, Proceedings International Symposium on New Generation Design Codes for Geotechnical Engineering Practice, Nov.2-3,2006,Taipei,Taiwan • M.H. Kalos & P.A. Whitlock, (2004):“Monte Carlo Methods”,2004 WILEYVCH ,Verlag , GnibH & Co. KGaA, Weinheini.

• U.S. Army Corps of Engineers.

(2006):“Reliability Analysis and risk assessment for seepage and slope stability failure modes for embankment dams”, ETL 1110-2561, 31 January 2006.

factor, without taking into account the uncertainties in the soil parameters.

107

MAD CENTER Ilustrim Grafik

Vizatimi ''Grafos, Graphis, Disegno, Drawing '' Një Linjë & Gjurmë njerëzore e shënjuar në hapësirë & kohë.

Agron Mesi Lektor në Universitetin POLIS, Fakulteti i Arkitekturës dhe Dizajnit

108

Historia e njerëzimit na dokumenton se qysh në agun e saj dhe gjithnjë e më shumë në vijimësi, njerëzit kanë ndjerë nevojën që në relacionet ndërmjet tyre dhe jashtë tyre të përdorin ndjeshëm komunikimin pamor, këtë formë tepër të pasur paraqitjeje jo vetëm të realitetit të jashtëm fizik, por edhe të atij të brendshë emocional, të sendeve, dukurive e ngjarjeve, por edhe të fjalëve, mendimeve dhe ndjesive, arritur të realizohet në mënyrë joverbale, por me ndihmën e imazheve, shenjave dhe shëmbëlltyrave të lëna si gjurmë apo prani fizike mbi rrafshe të shumëllojshme topologjike. Njerëzit gdhëndën apo vizatuan shëmbëlltyra shumë më herët se sa të shkruanin në pllaka balte.

Imazhet e vizatimeve të para të kafshëve e skenave të gjuetive dhe shkrimin kuneiform të Mesapotamisë i ndajnë rreth 30 mijë vjet kohë nga njëri - tjetri. Gjenetikisht vizioni pamor i paraprin atij verbal, pasi shkrimi eështë zhviluar pikërisht nga vizatimi; piktigramet kineze të quajtura “kangji” apo hieroglifet egjyptiane morën paraqitjen e tyre fizike përfundimtare si rezultat i një procesi të gjatë thjeshtimi, reduktimi dhe esence konceptuale me zanafillë konfiguracionet pamore të gjithësisë, të natyrës, të kafshëve, njerëzve, sendeve apo dukurive reale. Që nga “Guri i Makapansgatit” 1, duke vazhduar me vizatimet e njeriut parahistorik, realizuar me metodat petroglife (me gërryerje) dhe piktografike (me pikturim me bojë) mbi paretet e brendëshme të shpellave të 1. I cili daton si fakti fizik më i hershëm, i realizuar nga specia më e hershme njerëzore, australopitekus afrikanus – rreth dymiljon e gjysëm vjet përpara – dhe i përket aktit të parë krijues, atij të përzgjedhjes, veçimit dhe ruajtjes e vlerësimit deri në adhurim të një objekti si rezultat i shëmbëlltyrës së tij të ngjashme konceptualisht me atë të një fytyre.

banuara 2, akti krijues pamor dhe vizatimi ilustrues gëzojnë statusin mitik si forma më e hershme (dhe më imediate) e imazhbërjes dhe e komunikimit njerëzor. Gjithashtu procedurat e ekzekutimit të vizatimit kanë mbetur të pandryshuara për mijëra vjet nga njerëzit, ndonëse teknollogjia e prodhimit të mjeteve ka ndikuar në pasurimin dhe larminë e rezultateve gjithnjë e më shumë në vijimësi. Si rrjedhojë e prejardhjes së shkrimit nga vizatimi, në mënyrë të vazhdueshme shenja verbale dhe figurative – pra fjala dhe vizatimi – bashkohen në vetëdijen e njeriut shpesh duke u shkrirë apo humbur intuitivisht dhe organikisht kufijtë ndërmjet tyre. Kjo ekzistencë paralele gati e pandashme e fjalës dhe e imazhit pamor, e narracionit verbal dhe e ilustrimit pamor të tij, duket se më së miri fillon të funksionojë në shërbim të religjionit, kur është dashur të ndihmohet apo të dublohet verbalja me vizualen. Dhe në atëbotë teologjike të hershme ilustrimi grafik e pat kryer më së miri misionin e vet informues, duke e shfaqur biblën, përmbledhjen e të gjitha diturive, me tërë shkëlqimin e vet, saqë tekste të tilla, për arësye të përmbajtjes së tyre të shkruar dhe të ilustruar njëkohësisht, u konsideruan dhe u quajtën asokohe të iluminuar, pra hyjnisht të ndriçuar.

Ilustrimi pamor shumë shpejt e arriti kulmin e rëndësisë së shprehjes, pasi në mënyrë të padiskutueshme e vërtetonte, e zëvëndësonte apo e plotësonte më së miri rrëfimin verbal, qoftë kur ekzekutohej me mjeshtri si miniaturë në faqet e pergamenës së doracakëve të shenjtë, po ashtu kur pushtonte sipërfaqet e mëdha 2. Më e vjetra e të cilave daton rreth 40mijë vjet përpara dhe është ajo e Nerja-s në regjionin spanjoll Kosta del Sol, 50 km në jug të Malagës, dhe të mëvonshme, rreth 30 mijë vjet përpara, të cilat janë ato të Chauvet, të Lascaux në Francë, të Altamirës në Spanjë, etj.

brenda tempujve gjigandë të religjioneve të ndryshme. Plot vizione magjike, si rrjedhojë e pasurisë së ilustrimeve grafike, përmbajnë librat e shumtë manuskriptë të botës së krishterë, si i famshmi “ The Book of Kells”3, apo dhe ai shqiptar “Codex Beratinus Purpureus”4. Nga ana tjetër, në botën Lindore, fuqia magjike e ilustrimit grafik manifestohet në miniaturën marramendëse islamike dhe budiste si dhe në grafikën virtuoze kineze e japoneze të penelit dhe drugdhëndjes.

Fuqia e imazheve pamore si dhe marrëdhënia e gjatë e njerëzve me to lidhet si me antropologjinë, historinë, filozofinë, kulturën dhe artin, po ashtu edhe me psikollogjinë apo mendësitë popullore.

Historia e imazheve qëndron në udhëkryqin e këtyre disiplinave. Vetë reagimet, qëndrimet apo vlerësimet individuale dhe shoqërore ndaj imazheve lundrojnë në kohëra mes apo mdërmjet të ashtuquajyrave pozicionime “të kultivuara” apo “të rafinuara” 3. “The Book of Kells” i njohur dhe si “Book of Columba” është një manuscpript në latinisht i Testamentit të Ri, i cili i përket shek. të IX dhe është shkruar në manastirin Columba në Irlandë. Libri i rrallë konsiderohet me vlera të mëdha edhe përsa i përket faktit se përmban të gërshëtuar në mënyrë jashtëzakonisht të pasur dhe të lidhur tekstin me imazhe të ilustruara, të cilat përbëhen nga paraqitje figurative dhe ornamentale, me një stil tipik ikonografik bizantin të gërshëtuar me stilin ishullor, i njohur si “isular art” (nga latinishtja Insula – quhej Islanda), një stil ilustrativ ky i krijuar në periudhën historike postromane në Irlandë dhe Britani.

4. “Kodiku i purpurt i Beratit” i përket shek. të VI, është i shkruar në greqisht dhe përmban Ungjillin sipas Mateut dhe Ungjillin sipas Markut. Është një dokument shumë i vyer për historinë botërore, por sidomos për atë kombëtare tonën, pasi ky kodik konsiderohet si një ndër shtatë tekstet manuscripte më të vjetra dhe ruhet fatmirësisht në Shqipëri. Kodiku përmban tekstet e përmëndura mësipër, të gërshëtuara këto më një pafundësi ilustrimesh të mrekullueshme figurative dhe ornamentale, si të sheshta po ashtu dhe në reliev.

109

MAD CENTER Ilustrim Grafik dhe atyre “popullore” apo “primitive”.

Ekzistojnë shumë dëshmi historike dhe etnografike rreth efektshmërisë së imazheve, që nga koha e Besëlidhjes së Vjetër, tek lëvizjet në Bizantin e shek. VIII dhe IX, ato të Europës së Reformës Protestante, të Revolucionit Francez të shek. XIX dhe atij Rus të shek. XX e në vazhdim deri në epokën postmoderne bashkohore të shoqërisë së “spektaklit” (sipas termit të Gay Debord), kur realiteti zëvëndësohet, ngatërrohet apo imponohet nga vetë “harta e tij”, nga pasqyrimi i deformuar i reales brenda trukut marramëndës të imazheve dhe marrja e këtij produkti të sajuar (fiction-i) si mostra apo modeli që duhet të kopjohet apo i cili duhet t’i diktohet jetës së vërtetë.

Lëvizjet e mëdha ikonofile dhe ikonoklase na dëshmojnë për një fuqi dhe rëndësi mbinormale të imazheve, kjo pasi imazhet iluzivisht, mendërisht dhe emocionalisht përfaqësojnë, barazohen dhe deri zëvëndësojnë referentët e tyre fizikë duke përcjellë kështu pambarim dukurinë prejhistorike sa magjike po aq dhe vulgare, sa të vërtetë dhe njëkohësisht po aq të gënjeshtërt të “simulacrum”-it. Arësyet e fuqisë së imazheve në kohëra, të adhurimit dhe realizimit apo të urrejtjes e asgjësimit të tyre, kanë qënë dhe janë të lidhura me një sërë justifikimesh e arësyesh të shumta, si teologjike, filozofike, politike, kulturore, etike, estetike, ekonomike, por dhe të tjera, siç janë ato teknike apo shkencore. Për sa i përket këtyre të fundit, të arësyeve me bazë teknike, shëmbulli më i qartë është përhapja, fuqia dhe adhurimi për tekstet verbale dhe pamore, të shkruara dhe të ilustruara njëkohësisht, të cilat u mundësuan të riprodhoheshin me ekzaktësi në shumë kopje falë një shpikjeje tejet të rëndësishmë të realizuar nga Gutembergut gjenial në mesin e shek.

XV, e cila i parapriu historisë moderne të komunikimit njerëzor. Ishte shpikja e

110

shtypit tipografik në seri (shtypshkronja) ajo që i dha një impuls të ri edhe ilustrimit pamor grafik krahas atij verbal, duke vazhduar t’i konsiderojë këto qasje si lidhura, ndihmëse dhe bashkëinformuese në komunikimin ndërnjerëzor në masë të gjërë individësh dhe pa kufi gjeografikë. Aplikimi i mediumit të vizatimit pas kësaj “ngjarjeje” do të njohë një përdorim të shumtë të tij bashkëlidhur tekstit, si të atij teologjik, po astu dhe të atij artistik dhe shumë më gjërë të teksteve me karakter shkencor, teknik, botanik, gjeografik, historik, mjekësor, etj. Po kështu sistemi i edukimit shkollor me ndërmjetësinë e teksteve, didaktika dhe pedagogjia klasike dhe moderne do të njohin një zhvillim dhe sukses të madh falë dhe pranisë në masë të konsiderueshme të ilustrimit grafik si një pjesë ndihmëse e këtyre proceseve shumdimensionale dhe delikate.

Në kohën tonë, ashtu sikundër të gjitha artet dhe mediat moderne të komunikimit masiv, edhe ilustrimi grafik përjetoi kohët e arta të afirmimit të mëvetësisë së fushës së të folurit pamor, deri në pamvarësi të tij si gjuhë e pastër për komunikim dhe informim.

Në shumëkuptueshmërinë e fjalës literare, përfshihet dhe shumkuptueshmëria e ilustrim-it. Prandaj në evolimin e zhanrit të ilustrimit grafik vërehen tre pozicionime apo tre karakteristika më të përgjithshme të tij: E para është qasja imituese (e cila në koncept si terminologji njësohet pikërisht me vetë fjalën ilustrative) dhe që është bartja e rëndomtë e verbales tek pamorja, duke mos i dhënë statusin e plotë dhe të veçantë kësaj të fundit.

E dyta është qasja interpretative dhe poetike, e cila i mundëson ilustratorit artist ta pasurojë motivin apo informacionin literar me veçanësitë specifike të këtij zhanri pamor. Kjo mënyrë kreative e të shprehurit ilustrativ e bën më të mundur

gërshëtimin harmonik dhe të barazflefshëm të porosisë literale me vizionin pamor.

Kjo përvojë novatore ka kontribuar që ilustrimi grafik të bëjë një hap përpara drejt interpretimit deri krejtësisht të litë të mesazhit verbal dhe jo vetëm ta plotësojë atë (e cila përbën dhe qasjen e tretë të tij), që do të thotë se ilustrimi ka fuqi të përcjellë tekstin si shtojcë pamore. Kur kësaj qasje i bashkërenditen talenti, kreativiteti dhe mundësitë e jashtëzakonshme dhe të pakufizuara të teknikave, falë dhe teknollogjisë bashkëkohore të shtypit grafik dixhital, medium i ilustrimit fiton sovranitetin më të plotë të shprehjes artistike deri në statusin e veprës së mirëfilltë të artit.

Risitë,eksperimentet, teknollogjitë, shkenca, lidhjet, varësitë, përshtatshmëritë, liritë dhe mundësitë e panumërta të cilat i ofron ilustrimi kanë bërë të mundur që përditë dhe përherë e më shumë ai të fitojë dimensione të reja, të cilat më përpara nuk i ka pasur, me kulmin e arritjes në filmin e animuar, kur ilustrimi grafik falë kësaj mrekullie bëhët i lëvizshëm apo thënë ndryshe i shpirtëruar.

Vizatimi si medium në përgjithësi (duke përfshirë këtu dhe ilustimin grafik si drejtim specifik dhe të rëndësishëm të tij) është informacion, është ndjenjë, është qëndrim që shprehet përmes dukjes fizike dhe materialeve që përdoren për realizimin e tij. Kritiku bashkohor i artit, Zhan Fisher (Fischer) thotë: “Akti i vizatimit bën të mundur bashkëveprimin magjik ndërmjet mendimit dhe veprimit, sepse vizatimi (ashtu si dhe shkrimi) është mediumi më i shpejtë, kështu që ai mund të mbartë dhe mbrojë plotësisht intensitetin shumëplanësh të mendimit. Të vizatosh nuk do të thotë thjeshtë të përshkruash informacionin apo mendimin (në kuptimin e të shkruarit me fjalë), por do të thotë më tëpër përpunim apo formësim i vetë

mendimit pikërisht gjatë momentit magjik kur ai shndërrohet në imazh”. Fakti është se vizatimi vendos një raport sa intim e emocional po aq dhe fizik e racional me realitetin e brendshëm dhe të jashtëm, duke krijuar një lidhje misterioze mes tij dhe artistit. Ky realitet kaq kompleks arrin gjer tek ne të gjithë me anë të veprës së vizatimit, në sajë të një procesi të fshehtë përcjelljeje, i cili krijohet nga çlirimi i një energji e brendëshme, ku bashkëveprojnë ndërgjegja dhe emocioni, perceptimi dhe gjykimi. Këtu çdo personalitet poetik, dmth. çdo artist vizatues zbulohet me shenjën e tij personale, në të cilën qëndron ekspresiviteti i tij i vërtetë dhe pak i kontrollueshëm apo i manipulueshëm, pavarësisht nga çdo qëllim apo edukim teorik ose virtuozitet teknik i përdorur.

Dialektika e vazhdimësisë së këtij mediumi të lashtë artistik dhe informues shfaqet sot si përmes aplikimit të mënyrave figurative të traditës klasike apo moderniste, po ashtu edhe përmes eksperimentimeve dhe një ekspresiviteti të brendshëm të gjeneruar nga zhvillimi dhe kompleksiteti multikulturor kozmopolit i shoqërisë së sotme postmoderne.

Ishte ky një udhëtim i gjatë i ilustrimit, i kësaj fantazie magjike (por i përshkruar shkurt nga ne për arësye të hapësirës dhe formatit të këtij teksti si shoqërues i vetë projekteve ilustrative bashkangjitur), nëpër kohëra e hapësirëa mendimi, nga vizatimi monokrom i shpellës te librat e iluminuar manuscript e muralet fetare deri tek ilustrimi polikrom i shpirtëruar në shiritin celuloid filmik apo me ndërmjetësimin e sistemit hi-teck dixhital të shek. të XXI. E bëmë këtë hyrje të përgjthëshme informuese mbi historikun, por mbi të gjitha mbi statusin dhe rëndësinë e mediumit të vizatimit dhe ilustrimit grafik, me qëllimin e argumentimit dhe mbështetjes së vlerësimit tonë të këtij zhanri pamor

Momente para hapjes së ekspozitës. Në krahun e majtë kuratori dhe drejtuesi i kursit Agron Mesi, në mes profesor Gezim Qendro dhe në të dhjathë profesor Edi Hila.

si tëpër të rëndësishëm për profesionin e një dizajneri – artist të sotëm. Si vazhdë e këtij qëndrimi, lënda e “Vizatimit dhe Ilustrimit Grafik” është konsideruar si mjaft e rëndësishme, e domosdoshëm dhe ndër parësoret në kurikulën mësimore universitare që synon edukimin sa më të plotë të studentëve të Fakultetit të Artit dhe Dizajnit në Universitetin Polis të Tiranës.

Kjo lëndë zhvillohet kryesisht si lëndë studio e vitit të parë universitar dhe nënkupton ushtrimin konkret të studentit fillestar me detyra të caktuara, të cilat të shoqëruara vazhdimisht me leksione, biseda dhe diskutime, në tërësinë e tyre të përmbledhur, kanë për qëllim ndërtimin e koncepteve të përgjithshme (në logjikën

e të menduarit dhe në mjeshtrinë e të ekzekutuarit) për Vizatimin dhe Ilustrimin Grafik si teknikë e pavarur dhe mjaft e rëndësishme e artit pamor, por dhe si ndihmëse në formimin e një dizajneri të ardhshëm, për të cilin disiplina të caktuara artistike ndërveprojnë dhe ndihmojnë njëra-tjetrën, sa në konceptimin dhe të menduarin e qartë, po aq dhe në realizimin dhe ekzekutimin me mjeshtëri e lehtësi të ideve dhe projekteve të tyre. Me anë të kësaj lënde studentëve synohet t’i bëhet e ditur rëndësia e përceptimit të imazheve dhe dukurive jo si qëllim më vete, por si një trevë e pasur dhe me një potencial formal (të dukshëm por dhe të fshehur), që pasi analizohet, përpunohet me kujdes

111

MAD CENTER Ilustrim Grafik dhe qartësi pedagogjike dhe mbi bazë të një logjike artistike (të mësuar) dhe një intuite (të lindur), arrihet të dilet në një prodhim artistik, i cili përmban referenca apo lidhje me realitetin optik, por mbi të gjitha me subjektivitetin personal krijues dhe interpretativ të studentit – artist dhe dizajner njëkohësisht. Rëndësi i jepet dhe trajtimit grafik, mësimit të teknikave tradicionale të vizatimit me laps, apo grafikës me bojë kine dhe karbon, këto të përvetësuara si në përdorimin e elementeve grafike (linjës, tonit) po ashtu dhe në përcjelljen mjeshtërore të energjisë së gjestit ekzekutues, si tregues i shprehjes së emocioneve personale.

Detyra e “Ilustrimit grafik” është e konceptuar si një Projekt me disa fletë grafike, ku qëllimet dhe qëndrimet variojnë që nga rëndësia e përshkrimit të detajuar të objekteve, e “inventarizimit” të tyre në tërësinë e informacionit pamor dhe pasurinë e teksturave, po ashtu dhe deri në interpretime poetike të subjekteve e tematikave të caktuara, ku liria dhe fantasia krijuese eksplorojnë në territore më të pasura artistikisht. Prezantohen variacione të marrëdhënies objekt-sfond, gjithmonë në mënyrë konceptuale, të interpretuar dhe dekorative. Në këtë projekt të përbërë ndërthuren në marëdhënie figura iluzive trepërmasore me rrafshe (sfonde) topologjike dypërmasore, të cilët shërbejnë jo vetëm si hapësira ku gjallërojnë objektet, por ku dhe krijohet mundësia e lojës së lirë estetike, duke vendosur brenda këtyre ilustrimeve dhe informacione shtesë të lidhur me figurat kryesore dhe tematikën e përzgjedhur për t’u trajtuar, informacione këto të cilat mund të përmbajnë forma të tjera grafike, silueta, tekste, numra apo shkronja të ndryshme, etj.

Detyra - projekt lidhet ngushtë me profesionin e ardhshëm të studentëve si dizajnër grafikë. Kjo përvojë shërben direkt

112

për formimin e koncepteve dhe të shprehive teknike në dizajnimin e ilustrimeve grafike të një libri didaktik dhe artistik apo e krijimit të një serie ilustrimesh të pamvarura. Gjithashtu indirekt zgjerohen shprehitë mjeshtërore dhe konceptuale të nevojshme për dizajnime të tjera të shtypit industrial, si p.sh. të një pllakati, kopertine libri, etikete apo amballazhi produkti, etj.

Rafinimi i shijes estetike, aftësia për të shpërndarë dhe barazpeshuar elementët e ndryshëm të kompozimit, eleganca e organizimit hapësinor, dinamizmi grafik e të tjera elememtë përbëjnë vlera të cilët parashtrohen ndaj studentëve si qëllime për t’u arritur, por gjithmonë në varësi me kërkesat e pashmangshme të funksionalitetit të ilustrimit grafik, i konsideruar si produkt sa artistik e manual, po aq dhe teknik e tipografik, utilitar e industrial.

Përgjatë gjithë punës me projektin studentët cekin teorikisht, por njëkohësisht ç’është dhe më e rëndësishmja ushtrohen praktikisht në përvetësimin e termave dhe koncepteve bazë të çdo krijimi artistik (si i tillë trajtohet dhe dizajni i ilustrimit grafik), që për nga rëndësia dhe pesha që zënë, këto terma mund ti rendisim si: • Perceptimi i imazheve, roli i tij njohës analitik dhe sintetik. Perceptimi mimetik (Objektiv, bota që na rrethon jashtë nesh) dhe ai emocional (Subjektiv, bota jonë e brendshme e ndjesive). Realiteti Optik dhe Realiteti Artistik, dy qasjet e ndryshme në lidhje me realitetin jashtë nesh apo brenda nesh, lidhjet, dallimet dhe varësitë mes tyre.

• Lloji i imazhit artistik të një vepre arti, vlerësimi i realitetit duke mbajtur: 1- qëndrim imitues, riprodhues, mimesik, korrekt, të varur; apo 2- qëndrim krijues, ndërtuar mbi shprehjen dhe ndjesinë

•

vetjake e interpretimin, që nga lidhjet indirekte mes realitetit dhe veprës së artit deri në përfundime krejt të pavarura personale dhe subjektive.

Kompozimi, vlerësimi i elementeve të tij përbërës sipas rëndësisë; Rrafshi topologjik (sipërfaqja dhe përmasat e fletës së vizatimit); Marrëdhënia objekt – sfond, silueti i madh që përfshin figurën dhe marrëdhënia e tij me sfondin ku është vendosur, llojet e shumta dhe të ndryshme të vendosjes së këtij silueti në fletë; Struktura e brendshme, inteneraret pamore apo linjat e energjisë; Energjia e fshehur e veprës së artit (në rastin tonë e një ilustrimi grafik); Dialogu i formave, planeve, toneve dhe i gjithë elementeve të tjera, i ndërtuar mbi parimet e teorisë së Geshtaltit. Me interes të veçantë për teorinë e Gestaltit janë veçanërisht të ashtuquajturat Parime të Thjeshtimit, ku analizohen me rradhë marrëdhënia e sipërpërmendur Figurë – Sfond, pastaj Parimi i Vazhdimësisë, i Ngjashmërisë, i Formës së mbyllur, i Afërsisë, Parimi i Formës së mirë ose Prägnanz-it, Parimi i Fatit të përbashkët dhe vetitë e Teksturës.

4- Ritmi dhe Rima pamore, dekoracioni dhe dekorativiteti, qetësia dhe dinamizmi, marrëdhënia mes rrafsheve horizontale dhe vertikale, digonalet, vazhdimësitë, përsëritjet, lëvizja, lidhja dhe ndërthurja e të gjithave bashkë, e evidentuar kjo qartë apo e fshehur; Pesha pamore relative e sipërfaqeve, e varur kjo nga shtrirja e tyre, nga tonalitetet, ngjyrat, intensiteti apo copëzimi i tyre grafik, nga hija dhe drita, nga mbyllja dhe konturimi, etj.; E përgjthëshmja dhe detaji, gjetja drejt e këtij raporti; Sintetizimi, thjeshtimi

•

•

•

•

•

dhe forma e madhe mbesëlënëse; Detajet, përpunimi dhe seleksionimi emocional subjektiv i tyre në varësi të qëllimit.

Toni, përpunimi tonal dhe dhënia ndërmjet tij e iluzionit të formës tripërmasore mbi një rrafsh dypërmasor (siç është letra jonë e vizatimit). Dhe tjetër, toni si element i thjeshtë formal që shkëputet nga funksioni iluziv imitues dhe që funksionon si komponent artistik emocional i pavarur.

Kontrasti grafik apo marrëdhënia dritë-hije. Vëllimi i madh e i qartë dhe dekorativiteti e rrafshësia e sipërfaqeve. Dinamizmi apo agresiviteti i përthyerjrve këndore dhe butësia apo sensualiteti i kalimeve graduale të formave harkore dhe të rrumbullakta. Reflekset apo hijet e dritshme dhe ndihma e tyre në dhënien e iluzionit të formës.

6- Linja dhe fuqia e madhe e saj shprehëse. Konciziteti, plasticiteti dhe variacionet e saj, qetësia dhe tensioni, të sugjeruara nga realiteti jashtë nesh dhe në varësi të subjekteteve dhe tematikave të trajtuara, por dhe të lidhura me veçori të temperamentit dhe preferenca personale apo të porositura.

Testura dhe plastika që na sugjerojnë materialet e ndryshme. Dallimet dhe variacionet e tyre. Përjashtimi apo vlerësimi i ngjyrës i përkthyer në ton brenda vizatimit artistik. Rëndësia e secilit qëndrim më vete dhe miksimi i tyre brenda një krijimi.

Perspektiva artistike (albertiane) dhe ajo teknike (euklidiane) me të gjitha ndryshimet apo ”deformimet” që pësojnë përmasat, sipërfaqet, tonet, ngjyrat, linjat, etj., në varësi të qasjes së përzgjedhur perceptuale si dhe të

largësisë, nivelit dhe pikës tonë të shikimit.

• Përpjestimet dhe rëndësia e tyre si bazë e karakterit, harmonisë dhe e muzikalitetit pamor.

Formati dhe numri i fletëve të projektit të ilustrimit grafik është relativ, përcaktohet në varësi të zgjidhjes artistike dhe të tematikës që trajtohet. Projekti konsiderohet si mjaft i rëndësishëm pasi në të miksohen më së miri dy elementë të domosdoshëm që merr përsipër të kultivojë kjo lëndë; formimin e studentit si artist dhe si dizajner njëkohësisht.

Në vijim të shkrimit dhe përgjatë faqeve të revistës do të prezantojmë disa nga projektet e Ilustrimit Grafik të studentëve të Fakultetit Art dhe Dizajn në Universitetin Polis, të realizuara gjatë vitit të parë të edukimit të tyre universitar, si pjesë e kurikulës së lëndën “Vizatim dhe Ilustrim Grafik”, udhëhequr nga pedagogu Agron Mesi. Tematika e ilustrimeve grafike të përzgjedhura për tu botuar në këtë numër është e shumellojshme: si vëmëndja ndaj ndërtimtarisë, ndaj ndërtesave, objekteve, vëllimeve apo monumenteve, si historike dhe të atyre bashkohore; si dhe subjekte nga botanika, letërsia për femije, moda, personalitete të njohura, etj. Por shumë i rëndësishëmë është fakti se subjekte të tilla nga më të njohurat dhe të cekura vazhdimisht, na transmetohen nga studentët tanë të trajtuara mjaft profesionalisht dhe artistikisht me zgjedhje dhe qëndrime personale të larmishme dhe të pasura nga ana stilistikore dhe grafike.

Punimi i studentes Kristi Janku në vitin akademik 2014-2015

113

MAD CENTER Ilustrim Grafik

Punimi i studentit Semi Zoto nĂŤ vitin akademik 2014-2015

Punimi i studentit Sara Trebicka nĂŤ vitin akademik 2014-2015 114

Punimi i studentes Kevina Sejati nĂŤ vitin akademik 2014-2015 115

MAD CENTER Ilustrim Grafik

Punimi i studentes Amela Fejzo nĂŤ vitin akademik 2014-2015 116

Punimi i studentes Anxhela Petko nĂŤ vitin akademik 2014-2015

Punimi i studentes Arlinda Dhimetrika nĂŤ vitin akademik 2013-2014

117

MAD CENTER Ilustrim Grafik

Punimi i studentit Enio Mecaj nĂŤ vitin akademik 2013-2014

Punimi i studentes Kejsi Caushi nĂŤ vitin akademik 2014-2015

118

Punimi i studentes Megi Hafizi nĂŤ vitin akademik 2013-2014 Punimi i studentes Megi Hafizi nĂŤ vitin akademik 2013-2014

119 119

MAD CENTER Ilustrim Grafik

Punimi i studentit Matias Musha nĂŤ vitin akademik 2014-2015

120

Punimi i studentes Anxhela Petko nĂŤ vitin akademik 2014-2015

Punimi i studentit Fabiano Demneri nĂŤ vitin akademik 2013-2014

121

MAD CENTER Ilustrim Grafik

Punimi i studentes Raisa Myftija nĂŤ vitin akademik 2013-2014

Punimi i studentes Flavia Hasanramaj nĂŤ vitin akademik 2013-2014

122

Punimi i studentes Eda Qokaj në vitin akademik 2013-2014

Punimi i studentes Ester Nuriu në vitin akademik 2013-2014 Fotografitë e punimeve janë realizuar nga Eranda Janku

123

scientific article ABSTRACT

The reuse of industrial heritage as an approach to restorative sustainability and conservation

Industrial heritage is a gift from the human past. Ex-industrial sites are here to stay. Finding potential in them, despite their difficulties, is a major challenge that professionals in the field constantly face. This paper will analyze the actual condition of former industrial sites in the Southeastern Europe and also will give a clear vision about the principles and strategies that should be used to face the urban decay of this typology of heritage. Apart from the analysis, this paper will compare the development of PhD. Egla Luca1, PhD. Ivan Ĺ ulc2, PhD. Ing. Edeltraud Haselsteiner3, industrial heritage in the Southeastern Prof. Dr. Diana Kopeva4, PhD. Martin Brown5 Europe with it in Austria, where industrial 1 Polis University, Faculty of Architecture and Design / Department of Engineering and Architecture, Albania monuments are under increasing 2 University of Zagreb, Faculty of Science, Department of Geography, Croatia pressure to be demolished and replaced 3 Vienna University of Technology, Faculty of Architecture and Planning, Austria by housing. What means cultural heritage 4 University of National and World Economy (UNWE) Department "Economics of Natural Resources" in regard of restorative sustainability, Business Faculty here specifically related to industrial 5 Fairsnape, Sustainability Consultant and Provocateur, UK monuments, is considered the subjected

Comparison between industrial heritage development in the Southeastern Europe and Austria

question.

Keywords:

Article reviewed by PhD. Saimir Kristo

INTRODUCTION

Industrial Heritage, Albania, Austria, Bulgaria, Croatia, Place, Regenerative, The capability of a regenerative, sustainable Restorative, Sustainability, Economic Development, Restoration, Housing

environment

et al., 2005). The term heritage is usually

necessitates a deep understanding of our

associated with unique natural features

existing heritage as living buildings. Our

and areas, as well as buildings of significant

living heritage buildings share memories

historical

from the past and provide us with lessons

However, in the recent period, even

for the future. Preservation, Restoration,

industrial buildings, often associated with

Reconstruction, Re-use and Re-vitalizing,

workersâ&#x20AC;&#x2122; settlements, have been largely

as explored within this paper and within

observed as heritage. Hence, the process

the Southeastern Europe context, are

of selection of historical elements that

vital approaches to ensure that our living

will be represented as heritage is always

heritage maintains its cultural richness

related to construction, reconstruction and

whilst ensuring an ecologically sound and

deconstruction of memory and identity

social future.

(McDowell, 2008).

future

for

our

built

and/or

architectural

value.

represents

the

history,

Southeastern Europe today is crammed

environment

and

historic

with numerous used and unused buildings

buildings of a country or area, seen

- such as former industrial buildings -

as something to be passed on in good

which are the legacy of almost 50 years of

Heritage traditions,

124

condition to future generations (Bateman

communist rule. The industrialization of

first need comprehensive studies on the

these countries span over a period of almost

state of art of town’s industrial archeology.

150 years, starting from the earlier industrial

The main goal of this research is to

traces to the end of the communist era.

read and evaluate abandoned industrial

After the90’s, industrial areas became

structures/ areas and explore solutions

a victim of another phenomenon. As

to reuse these structures in the local

located in suburban areas of the cities and

context by using successful examples in

as the surrounding areas were largely free

these countries. This research will also

territory, they started to be invaded from

suggest significant re-use and revitalization

the informal settlements, build by people

strategies related to the local context and

who moved from the countryside to the

the needs of people living in these areas

city. These new residents began to use some

in order to have a sustainable zone and

parts of the industrial structures for various

preserve the industrial history.

reasons and functions. Someone even built his own residence in the building industry,

METHODOLOGY

using its existing structure.

The methodology passes through:

In Austria, the structural change from an industrial into an information

• The analysis of the abandoned area in the current situation

and service economy started in the 1970.

• The assessment in an urban scale of

Production was increasingly outsourced

these buildings in order to increase

to low-wage countries and production

the general knowledge related to this

sites lost their function. Contrary to the

typology of architecture

developments on Southeastern Europe,

• The determination of the state of

vacated industrial zones in the city of

art, the gap analysis and the vision

Vienna, Austria, were quickly reclaimed

regarding industrial heritage in the

and converted into economically more

western part of Southeastern Europe

profitable residential construction. With

and Austria

this conversion of former industrial sites into housing, important historical references got lost.

DEFINITIONS Industrial archeology studies everything

The process of de-industrialization

created for or from industrial processes.

has led to high unemployment rates,

Insofar, it is an interdisciplinary method

various socio-economic problems, the

of all evidence, physical and nonphysical,

depopulation and the abandonment of

documents, structures, natural landscapes,

entire industrial areas. Today, the challenge

human settlements and urban layers,

rests on how to bring industrial spaces

created for or from industrial processes.

back into function. In order to restore the

Site - places, area, building or group

abandoned industrial areas for the new

of buildings or other works together with

generation in a creative way and in full

associated contents and surrounds.

respect to the old values and traditions, we

Location - it is a particular position

125

scientific article on

Earth

defined

by

absolute

or

looking after a place to retain its cultural

relative references. Absolute location

significance. It includes maintenance, and

is represented by geographical (latitude

according to circumstance may include

and longitude) or projected coordinates

preservation, restoration, reconstruction

or street addresses. Relative location is

and adaptation and will be commonly a

defined in relation to other features in the

combination of more than one of these.

area (e.g. distance from a certain object).

Maintenance - is the continuous

Place - refers to the physical and

protective care of the fabric, contents and

human aspects of a certain area. It can vary

setting of a place are to be distinguished

from a precise location (site) to a rather

from repair. Repair involves restoration

large area that is sometimes difficult to

and reconstruction, and it should be

define. It includes various geographical

treated accordingly.

characteristics of the location (relief,

Preservation - is the maintenance of

hydrology, climate, vegetation, human

the fabric of a place in its existing state

settlements, culture, economy, way of life

and retarding the deterioration.

etc.) (World Atlas, 2017), which makes

Restoration - the return of the

every place unique and different from

existing fabric of a place to a known

other places, giving it its identity. People

earlier state by removing accretions or

that live or reside in a place can develop

by reassembling existing components,

place attachment, which means that

without the introduction of new material.

they associate their memories, feelings,

Reconstruction - returning a place

experiences and perception with the place.

as close to the known earlier state which

Sense of place is a social phenomenon

is distinguished by the introduction of

that exists independently of any one

materials (new or old) into the fabric.

individual's perceptions or experiences,

Re-use - Re-using the building,

yet is dependent on human engagement

continuing its original function despite

for its existence (Ng, 2013). It is often used

its technology

in relation to those characteristics that make a place special or unique, as well as

Re-vitalizing - the re-use of the structure while instating a new function.

to those that foster a sense of authentic human attachment and belonging (Knox

APPROACH to sustainability

and Marston, 2017). Such a feeling is

The approach to sustainability and

often made up of a mix of natural and

conservation of industrial archeology

cultural features in the landscape, and

starts from the concept of RE-USE. First,

generally includes the people who occupy

not every corner can be an urbanized

the place (Convery et al., 2012).

land, because it goes against theories of

Cultural significance - is the aesthetic,

sustainable urbanization, which underline

historic, scientific or social value for the

the fact that, by 2050, 80% of the world

past, present or future generations.

population will be concentrated in cities.

Conservation - all the processes of 126

This will be followed by overcrowding and

shortage of fertile surfaces. Therefore,

urban design, mobility and landscape

the use of buildings in this regard

of these abandoned spaces. We can use

is meaningful. A further reason to

so many good and efficient examples in

address the re-use is the fact that former

terms of sustainability and conservation

industrial areas are important part of

The subordinate approach, based on

the the architectural heritage. This is the

restorative or regenerative sustainability

reason why (in the case of Albania) the

(Brown

construction industry during the '60 - '70

HERITAGE. The idea is to go beyond

was devoted and invested a lot of energy

existing standards of reducing negative

and attention in the construction of these

impacts, and move from standardized

buildings. In addition, the industrial areas

solutions

occupy large spaces in the city and its

environmentally

suburbs, so now that they are abandoned,

environments.

the re - use is still a good sustainable

sustainability pursues to restore the

solution.

capability of social and ecological systems,

RE-VITALIZATION

is

another

while

2016),

to

is

REGENERATIVE

locally,

culturally

integrated Thereby,

regenerative

and built

restorative

sustainability

is

valuable theoretical concept for the

considered as a future level where social

former industrial areas in Albania. After

and ecological systems are enabled to

abandoning, these areas have attracted

continuously regenerate and evolve.

negative activities for the community and for the zone. The former industrial sites) are considered as gray areas referring to the context in question. Certainly, the establishment of some new functions associated and activities within the former

General overview of industrial heritage Albanian study case Chronological perspective

industrial areas would give another

In Albania, the industrial development

dimension to the area, the dimension of

arrived later. On the eve of Independence,

public realm, space and social life.

a hundred years ago, the country was

In our perspective, SUSTAINABILITY

essentially

an

agricultural

economy.

AND CONSERVATION are the two main

While few cities had a small developing

goals so that former industrial buildings

commercial class, the use of existing

in South West Balkan can reintegrate

and potential wealth in the new country

inside of our city.

focused

With SUSTAINABILITY, we mean

agricultural

primarily activities

on and

traditional fishing,

revitalization and readapting, the use

supplemented by other activities, such as

of flexible and eco-friendly materials in

the production of salt.

the process of giving the adequate image

The industrialization of Albania

and role to these very important and

spans a period of almost 150 years,

full of history areas of the city. Another

starting from the earlier industrial traces

important aspect of sustainability is the

to the end of the communist era. It was

127

scientific article oriented towards the creation of large

outputs. Predominantly, this involved

centers of production. Therefore, during

processing of agricultural products and

recent decades, the respective territories

livestock, such as grain mills, oil or soap

have inherited industrial areas that

workshops, and tobacco manufacturing.

are able to play a strategic role for the

In addition to local enterprises, a few

city, and provide huge opportunities

foreign

for transformation and adaptation to

granted licenses to operate in Albania.

the needs of contemporary life. This is

They focused on mining and forestry

especially because these places are very

in rural areas. In 1912, there were just

often the main (or the only) reason of the

33 production factories with a limited

urban structure and sometimes the main

number of workers. The principal cities,

(or the only) source of income for the

where these factories were located, were

inhabitants. Sites, inherited from periods

Shkodra, Korça, Elbasani, DurrÍsi, Vlora

earlier than the 1940s, are very difficult

and Gjirokastra. Post-war industry in

to identify, especially in urban areas.

Albania was developed with foreign and

Most of them, after being nationalized (a

internal investment as stability returned.

process which ended in 1947), continued

Factories that were constructed during

their activity for only a few more years.

the 1920s were engaged in processing the

After that, new constructions during the

agricultural raw materials produced in

communist regime either replaced or

the country. In 1928 there were 151 small

altered them. The Italian maps of 1937

Albanian factories and 10 foreign ones.

industrial

companies

were

can provide an opportunity to identify and compare early industrial features with later periods. With the abandonment of the old production cycles, these structures,

Between the First and Second World

often very impressive and extensive,

Wars, there was a significant upsurge

have quickly evolved from the degraded

in the extractive industries, such as oil,

"engine" driving economic and social

bitumen, copper, silver and coal, carried

identity of the city, to tumoral agents of

out by foreign enterprises. The state-

urban, social and hygienic decay.

granted concessions given to foreign

Prior to independence

companies by Albania during the 1920s and 1930s were important as they

From the late 19th century to Albaniaâ&#x20AC;&#x2122;s

provided the initial investment for the

independence from the Ottoman Empire,

construction of industrial sites.

in 1912, the country experienced only

128

Between the First and Second World Wars

limited mechanical industrialized progress

Italian influence

due to political issues. Factories with

Italian influence predominated during

mechanical processes remained limited

these interwar years. Italian investments

in number and the majority of industrial

were focused on the central and southern

work was local, with relatively small

lowlands, building bridges, harbors and

roads, which also had a strategic military purpose to them. In addition, the Italians financed a few small industrial enterprises such

as

the

STAMLES,

cigarette-

manufacturing enterprise in DurrÍs, a cement mill in Shkodra, the 1928 Birra Korça brewery, small soap factories and some public buildings.

Partially, these concessions were politically motivated as Ahmed Zogu (later King Zog) attempted to raise the funds necessary to provide effective government.

Communist era After

the

Second

World

War,

Albania entered into a new phase of industrialization with intensity unlike anything that had gone before. Many industrial buildings, severely damaged by the war, needed to be rebuilt or were demolished. Any facilities or sites owned by foreign companies were nationalized by the communist state. This process was completed by 1947, the time in which Albania had halted the pre-war trajectory of industrial investment and development by foreign companies.

A series of five-year economic plans, based on the Soviet model, were devised which emphasized communist industrial advancement as the essential component for future progress.

Albanian industrial landscapes were the expansion of existing facilities and the construction of new and very large sites.

The specialized assistance and financial aid from other communist countries heavily influenced this technological and industrial development throughout the communist period.

Fig. 1. Chronological perspective of the Albanian Industrial Heritage 129

scientific article

Fig. 2. "Mao Zedong" Berati Textile Combine. Photo taken in 1983 from the textile combine (Source:Central Technical Archive,Tirana)

This started in 1945 with Yugoslavia

between the two countries. Therefore,

until 1948 when Albania’s main ally

when

the

Cominform

(Communist

became the USSR until 1961, after which

Information Bureau) expelled Yugoslavia

it was the People’s Republic of China

on 28 June 1948, Albania made a rapid

until 1978.

about- face in its policy toward Yugoslavia.

From 1945-1946, Albania was in a

Albania entered an orbit around the

state of flux. After two years of recovery

Soviet Union, and in September 1948,

from the end of the Second World War,

Moscow stepped in to compensate for

Albania’s state plans for growth were

the loss of Yugoslav aid, thus forming a

set in a two-year timeframe (1947-1948),

partnership between Albania and the

and (1949-1950). For two consecutive

USSR that would last until 1961

years, 1947-1948, Albania profited from

130

Yugoslav assistance in a small number of

Relation with the Soviet Union

industrial sectors.

Albania’s first five-year plan was carried

Notably, they aided the completion

out between 1951 and 1955, along a

of the first Albanian railway in 1947 from

similar line to those produced by the

Durrës to Peqin. This had originally been

Soviet Union. At this stage, emphasis was

an Italian initiative that was halted due to

put on the development of electricity,

the Second World War. Other Yugoslav

engineering and lighter industries. The

commitments in Albania during this

food and drinks sector saw a substantial

time focused on extending the Selita

growth with the erection of many food

hydropower station in Tirana, rebuilding

processing. With the Soviet support,

some bridges that were destroyed during

new industrial works were undertaken to

the war and the maintenance of existing

construct: The Textile Combine “Stalin”

factories, such as the cement factory in

in Tirana, a rubber processing plant in

Shkodra.

Durrës, the cement factory “Lenin” in

Nonetheless, political issues between

Vlora, the carpentry mill “Misto Maine”

Josip Broz Tito of Yugoslavia and Enver

in Tirana, the wood-processing mill “Nako

Hoxha of Albania over the economic and

Spiru” in Elbasan and a sugar factory in

politic orientations led to severe friction

Maliq.

Fig. 3. Geographical distribution of former industrial settlements in Albania

Fig. 4. Distribution of former industrial settlements in Tirana 131

scientific article An important element of these

When Albania was in partnership with the

constructions was the Soviet neoclassical

Soviets, Elbasan had been a minor industrial

architectural influence that was exported

center; however, with Chinese finance and

to socialist Eastern Bloc countries as a

technical assistance for the construction

gift from the Soviet Union. Examples of

of the Metallurgical Combine, it became

this in Albania include the entrance and

the heart of Albania’s steel industry. It

frontage of the Textile Combine “Stalin”

was named “Çeliku i Partisë” (Steel of the

in Tirana, the cotton dressing buildings in

Party) and was emphatically termed as The

Fier and Rrogozhinë, winery and liquor

Second National Liberation of Albania.

factories in Tirana and Durrës and the

During the period of Chinese assistance

film studio “Shqipëria e Re”.

(1960-1978), industry underwent a vast

Industrial

constructions

during

this period were mainly focused around

Throughout

the

Chinese

years,

Tirana to the glass and porcelain factory,

industrial development expanded in other

the large food-processing combine “Ali

sectors, such as the construction of the

Kelmendi”, the brick factory, and also

porcelain-processing factory and the flame-

to the extension of the “Stalin” Textile

resistant brick factory in Tirana, which used

Combine. Other significant industrial

a more traditional form of technology. The

sites were the fish and fruits conservation

most significant achievement of this period

plant called “Ernest Thalmann” in Vlora,

was the production and manufacturing of

the glass and alcohol factory in Korça, and

the first Albanian tractor in 1978, built by

many other food processing plants and

a Chinese design. Soon after Chairman

brick factories throughout the country.

Mao’s death in 1976, Albanian-Chinese

However, after the withdrawal of Soviet

relations crumbled, leading to the end

technical and material aid, due to an

of all assistance programs for Albania

international incident in the communist

by 1978. Industrial sites that were under

movement known as the Sino-Soviet split,

construction at this time were abandoned

Enver Hoxha chose to take Albania’s path

due to a lack of Chinese knowledge and

towards the People’s Republic of China.

finance. Albania was left without any

Relation with the People’s Republic of China

132

development.

foreign support and began an economic and industrializedprogram, based on selfreliance. These abandoned buildings were

The Chinese levels of investment matched

finally completed by the Albanians in the

those of the Soviets and became increasingly

1980s, at the same time many other existing

concerned with grandiose and wasteful

industrial sites were being expanded, such

examples of Stalinist industrial philosophy,

as the copper wires factory in Shkodra and

such as the Elbasan ferrochrome plant.

the PVC plant in Lushnje.

Fig. 5a

Fig. 6a

Fig. 5b

Fig. 6b

Fig. 5c

Fig. 5d

Fig. 6c

Fig. 5f

Fig. 6d

Fig. 5 a-f.Informal reuse of former industrial settlements in Tirana

Fig. 6a-d . Re-adaption of former industrial buildings in Tirana - Case study of the "Turbina" theatre 133

scientific article

Fig. 7a

Distribution of industrial heritage build during the period 1945 – 1990 in Albania Industry in Albania was mainly focused in the Western part of the country. Within the country, there are 15 most developed cities. From the assessment, in Albania, we still have 1224 ha of industrial buildings of which 44.56% ha are not in use, 55.44% is partially used or in total function, 87.63% of the former industrial buildings are privatized, Heavy Industry 38%, Light Industry 18%, Chemical Industry 21.8%, Food and Beverage Industry 9.8%, Construction Industry 12.4%. Related to the geographical distribution of the industrial zones, most of the cities have their industrial zone in the Surrounding of the City.

Case study of Tirana Re-Development, Re-Habilitation, Re-Integration

134

Fig. 7b There is a relapse of attention of several actors related to these areas and abandoned structures. The first is the private actor, who has begun to reuse some of the rooms of these areas. Here we see the example of partial reuse of former textile combines in Berat and Tirana. The second actors are local institutions and those studying urban issues, which for a long time tried to deal with informal settlement and territorial control in peripheral areas. These areas currently have no longer a purely industrial identity, but a mixture between informal construction and abandoned structures, a “former industrial zones “already. The third actors are the residents of the area, who already have a stronger conscience about the life in community, and seek and claim the public spaces and structures for their social activity.

Actually, there are some good initiatives of

re-adoption

of

former

industrial

buildings in Albania. The latest initiative is the reuse of an abandoned industrial

Tirana is the capital of Albania and the

site that was converted into a theatre in

biggest city in the country. It was the heart

Tirana. The “Turbina” theatre is just an

of the industrial development during the

example of how industrial heritage needs

communist period. Today, in Tirana we

to be treated. This was a former warehouse

have in total 111.19ha of former industrial

used for the Hydrological studies, located

settlements. As we can see on the map, they

in the former suburbs of Tirana. Nowadays,

are all located in what previously was the

this is one of the most urbanized areas

peripheral zone of the city.

in the city. The project kept the features

Fig. 7c of the former industrial settlement and

This industrial complex became part of the Fig. 7a-c. Reuse and re-adaptation of

readapted them into a new context. A

history and identity of the city of Tirana,

strong point of the architectural concept is

as evidenced also by the name of the

the decomposition of the industrial object

associated neighborhood of “Kombinat”.

and the identification of some components,

Within the site, there were nurseries

that are reused in different parts of the

for children, theatres, as well as leisure

new object. B.Tschumi in his publication

facilities. The complex originally operated

"Parc de la Villette" 1988, he defines in the

through the support of the Albanian-Soviet

territory some existing signs / elements

partnership, which was then modified

and by reusing and putting them together

during the collaboration with the Chinese

in another way, he managed to compose

in the 1970s. The entrance to the site was

another shape / silhouette of the complex.

designed to give a monumental expression,

In this way, we have a new concept of

whilst during the communist period, a

industrial building while maintaining its

statue of Stalin stood in the main square.

parts, therefore, highlighting old and new

The plant began to degrade during the

parts.

1990s, when machines were looted and sold

Another example is the former textile

as scrap. Since then, many of the buildings

combine in Tirana. This industrial site was

have been destroyed, and at present, most

previously one of the biggest in the city; it

of the plant structures exhibit physical

used to be the generator of a completely

degradation and constructive material loss.

new neighborhood. The design and

Different families, with the estimated of up

construction of the textile plant “Stalin”

to 700 people, now live in some parts of

dates to the early 1950s. It is located on

the site. Today, the site is restored to some

the right side of the national Pezë-Tirana

extend and is being used partially as public

Road. Originally, this area was extremely

offices, partially for housing and partially

marshy and needed to be well drained

for the private sector.

before the complex started. The site was

According to our perspective, these

designed to produce cloth and cotton

are some successful projects regarding

textiles and clothing, as well as tapestry

the reuse/ re-adaption that need to be

fabrics. There was also specialized work for

replicated in other cities of Albania because

the manufacture of military underwear and

of the concept, the used principles and the

cotton gauzes used for medical purposes.

conservation strategy.

former textile factory in Tirana

135

scientific article Case study of Croatia to

organization of production (Feletar, 1984;

development of industry and industrial

Šiljković, 2011). Therefore, main impulse

heritage in Croatia with focus on Zagreb,

for development of first industry was

capital city and industrial centre with

the construction of two major railways

many existing and former industrial sites.

(Vienna – Zagreb – Bosnia in 1862 and

Although this paper focuses on industrial

Budapest – Zagreb – Rijeka in 1873)

heritage from the period after World

which crossed in Zagreb. New transport

War II, a short review of older industrial

connections enabled easier transport of

heritage is inevitable due to its use also

needed raw materials and energy sources

in the socialist period and its existence

(particularly coal) and export of products

in the cultural landscape of urban areas.

and half-products to the market. Along

It is worth mentioning that, due to

with exploitation of natural resources

the rich natural and cultural heritage

(forests, agriculture) and lower paid work

and orientation to coastal and cultural

force it attracted foreign investments

tourism, industrial sites in Croatia are still

into the food, beverage, tobacco, textile,

not considered and treated as heritage,

footwear, timber, brick and cement

often lacking an appropriate re-use and re-

industry in the transport hubs Zagreb

integration.

and Rijeka, and continental cities Osijek,

The

second

case

study

refers

Development of industry in Croatia

Slavonski Brod and Koprivnica (Šiljković,

is usually investigated using four periods

2011). However, development of industry

(Feletar, 1984; Šiljković, 2011): (1) railway

was slow, resulting in only 41.000 of

period (1870-1918), (2) interwar period

industrial workers in 1910 (Feletar, 1984),

(1918-1945), (3) socialist period (1945-

compared to the total population of 3,5

1990), and (4) transition period (since

million (CBS, 2005).

1991).

Located on the crossing of two important railways, Zagreb became a site of intensive

136

Railway period (1870-1918)

industrial development. Import of raw

Until 1860s Croatian economy, as a

materials and large amounts of coal,

part of the former Habsburg Monarchy

that was used as the main energy source,

(later Austro-Hungarian Empire), had

required the location next to the railway,

predominantly agricultural orientation

on the outskirts of the city at that time,

with few manufactures with production of

which are now the edges of the city centre.

food, beverages and construction material

The most important and representative

in major cities (Zagreb, Rijeka) but they

were the industries of cement, bricks,

never upgraded to industry due to lack

parquet, textile, leather, coffee (Hinko

of transport connections, domestic and

Franck), tobacco, silk, pens (Penkala),

foreign

underdeveloped

railway vehicles, parquet, brewery, steam

agriculture, lack of skilled work force and

mill (Paromlin), electrical and gas plant

investments,

etc. Industrial development started to

former steam mill (Paromlin), finished

attract newcomers to Zagreb, mostly

in 1908 at the located next to the main

former agricultural workers from the

railway station. As one of the most

Central Croatia, which reflected in the

representative examples of industrial

accelerated

physical

architecture in Zagreb, it was officially

growth of the city (in 1857 Zagreb had a

protected as cultural good in 1980,

population of 17,000 inhabitants and in

preserving still its original function. In

1910 79,000) (NejaĹĄmiÄ&#x2021;, 1994).

1988 the building was heavily damaged in a

population

and

Factories from that time represent

fire and remained out of use. Considering

typical industrial architecture of that

whether to remove the unsafe building

period, which often met functional and

or reconstruct nad give a new function,

aesthetic criteria, and most of them are

the building was left to decay until today.

today officially protected as cultural

Although the building itself has no

heritage. However, as the original industry

function, the empty part of the complex is

left the central locations or just collapsed,

used as a large public parking lot.

the old buildings mostly remained unused

One successful example of re-use and

and are often left to decay. There is

re-integration is the former Royal Leather

interest of entrepreneurs for the locations

Factory in Zagreb, which was opened in

of those buildings (since their are on

1864 and worked until 1938. In 1940

central locations is favourable for business

it became the property of the Croatian

and residential purposes) but they often

Academy of Science and Art and it was

find it too expensive or too complicated

used as a warehouse until 1950, when it

to invest into the existing buildings in bad

became the Glyptotheque (CASA, 2017),

condition. Quite rigorous protection often

used as a sculpture exhibition area and

bans from change in the function in one

it was successfully integrated into the

hand, while public plans for restructuring

cultural landscape of the city centre.

are often too ambitious or too idealistic

Another example of partial re-use of

to perform. Therefore, old industrial

industrial heritage is the former Tobacco

buildings in the city centre, instead of

Factory Zagreb, which comprised a whole

being part of the cultural identity related

bloc in the Lower City, completed in

to industrial past, to contribute largely

1882, and kept its original function until

to the degradation of urban landscape

2007. It is protected as cultural good and

with brownfields on potentially attractive

it was planned to get a new function

locations.

as a new Museum of History, but the

However, there are a few examples

project has not been realized yet. One

of more or less successful re-use, re-

part of the parcel was used to construct

development and re-integration of former

a new building as a business centre of the

industrial buildings in Zagreb, such as

tobacco consortium.

137

scientific article Interwar period (1918-1945) After World War I Croatia entered the Kingdom of Yugoslavia. Although development of industry was more intensive than in previous period, it could not follow the development of European countries

(Feletar,

1994).

Domestic

investments into industry recorded growth, but foreign investments still dominated, focusing on exploitation of basic resources and production of half-products (Feletar, Fig. 8a

1994). Zagreb was transformed from a small centre in the periphery of a large country into a banking and industrial centre of a developing country, but it still remained on the political periphery. Large investments into industry, helped by savings houses, encouraged development in four zones on the edges of the growing city, next to the old industrial sites, along the railway and roads. The structure of industry remained unchanged and comprised

Fig. 8b Fig. 8a-b. Steam mill in Zagreb during the construction 1907-1908 and today (GaloviÄ&#x2021;, 2013; Pogledaj.to, 2010).

metal

production

(Ĺ evÄ?ik

Brothers), food industry, dishes (Vladimir Arko), oil, candles, pens etc. The largest and the most important complex was the butchery and stock market in the eastern part of the city. Industrial development attracted low-skilled work force from the Central Croatia (that used to work in agriculture), reaching the total population of 38,000 in 1931 (CBS, 2005). Since the city lacked housing for newcomers, they started to build their own houses in illegal and unplanned settlements south of the city of that time lacking infrastructure.

Most buildings and complexes are now protected as cultural heritage but

Fig. 9. Glyptotheque of the Croatian Academy of Science and Arts (The City of Zagreb, 2017).

138

only one industrial complex from the interwar period is still in use (coffee

factory Franck), while other buildings and complexes faced the same scenario as the industrial heritage from the previous period. The only complex that is partly re-used is the former factory Vladimir Arko (after WWII changed the name to Gorica), that used to produce beverages, food and metal dishes. The complex was constructed 1918-1919 and it kept its function until 1974 when the production was removed out of the city. In the 1990s two large parts of the complex were removed and the parcels were used for constructing residential buildings, a park and an open market. Parts of the complex have been used for various functions (gyp, discoteque, shopâ&#x20AC;Ś) but the central building, protected as cultural good, is empty and in a very bad condition.

Fig. 10 a-b. Partial re-use of the complex of the former Tobacco Factory Zagreb (The City of Zagreb, 2017; Skyscraper City, 2017).

Socialist period (1945-1990) During World War II most of the economy in Croatia was completely damaged, as well as infrastructure and peoplesâ&#x20AC;&#x2122; homes.

The new socialist state, Federal National Republic of Yugoslavia, therefore, planned to recover and develop national economy

Fig. 11a

by investing heavily into development of large industry. It represented an induced process of reconstruction of the country after the war and transformation from agrarian to industrial society. Having in mind different character and processes related to industrial development and industrial buildings, socialist period can be divided into four periods (Feletar, 1984): (1) period of centralized administrative government (1945-1952), (2) period of extensive development of industry (1953-

Fig. 11b Fig. 11 a-b. Partial re-use of the complex of the former Arko/Gorica complex (GaloviÄ&#x2021;, 2013; The City of Zagreb, 2017).

139

scientific article 1964), (3) period of investment growth and

improvisation in the conditions of lack of

dependence upon import (1965-1979), (4)

materials, they can be treated as heritage.

In the period of extensive development

period of stabilization (1980-1990). centralized

of industry (1953-1964) the concept of

(1945-

self-governing was initiated and presumed

1952) former Yugoslavia tried to initiate

that, among others, workers had right to

centralized planning by the state, focusing

decision-making regarding their branch of

on ambitious plans of electrification,

industry. Heavy metal industry maintained

construction

plants

its domination even in that period but oil

(orienting to oil as main energy source) and

industry, mining and chemical industry

exploitation of sources for metal industry

started to develop, leading to high rates

(Šiljković, 2011). In the beginning it was

of industrial growth and golden age

tightly connected to the USSR and followed

of Yugoslav industry (Feletar, 1984).

the Soviet model, aiming to achieve self-

Development of industry was followed by

sufficiency. After the separation from the

the construction of planned new quarters

USSR in 1948 Yugoslavia had to orient to

of the cities with large residential blocs

other partners, in the Western Europe and

aimed for industrial workers and their

in the Non-Aligned Movement that was

families that in-migrated from rural areas

founded by leaders of Yugoslavia, Egypt

(that phenomenon was very intensive in

and India. However, in the difficult period

Zagreb).

In

the

period

administrative

140

of

government

of

large

energy

of the first five-year plan (1947-1952)

In the period of investment growth

development of heavy (metal) industry

and dependence upon import (1965-

was encouraged and financed by the state,

1979) Yugoslavia experienced economic

neglecting the processing industry of

restructuring

goods for population. New industry was

foreign markets, leading to high foreign

located in new specially planned industrial

investments into the capital facilities in steel

zones outside the city. Search for socialist

and chemical industry and shipbuilding

expression in architecture was in the

(Šiljković, 2011). However, first problems

conflict with need for fast and economic

related to the low quality of some products,

construction. Architects, faced with many

low productivity and centralization of

problems, such as lack of cement, tools and

industry became visible (Feletar, 1984).

and

opened

to

the

qualified workers.They had to improvise

The period of stabilization (1980-

(e.g. use of unqualified young volunteers

1990) in reality led to stagnation and

within “work actions” and change of

decrease in the life standard of the

initial projects), which resulted in specific

population. It was induced by the oil crisis

constructions (Borić, 2017). Although

that caused growth of prices of imported

the industrial buildings constructed in

energy sources and low materials, more

that period are not protected as cultural

expensive

goods, having in mind the socio-economic

inflation, slowly growing markets in

circumstances (symbol of time) and

developing non-aligned countries and

loans

for

investing,

high

Fig. 12. The factory Končar– electrical, transport and energy company that maintained its original function and location

limited domestic consumption, (Šiljković, 2011), competition of industrial countries with lower-income work force and/or more developed technology etc.

Transition period & de-industrialization After the War for Independence (1991 – 1995) and transition from the socialist

In the socialist period Zagreb became

to capitalist regime most of the industry

the industrial centre of whole Yugoslavia,

collapsed. Only some of them (e.g.

with giant industries that employed up

pharmaceutical, oil and gas, food industry)

to several thousand workers and had a

survived, while many of them reduced the

production of international significance.

number of workers and production, which

Some industrial complexes were located

caused economic and social crisis. Reasons

west of the centre within the city, mixing

were deep and numerous, from inability

with residential areas (e.g. electro-industry

to compete with countries with a lower

Končar, Jedinstvo, Prvomajska, Steam

cost work-force, bad privatization models

Boiler Factory etc.), while the other

and corruption in privatization (political

industries were located in the industrial

favorisation), war damage and total collapse

zones in the western and eastern periphery.

of industry in some areas (Eastern Croatia),

Development of industry was followed by

ecological issues, lack of new markets etc.

Decrease in the industrial production and cut in the number of industrial workers resulted in increase in the number of empty and unused industrial buildings for which it is often very difficult to find a new function and to re-use them. However, their re-use is often prevented by property issues, complicated regulations of use and regeneration of heritage buildings, lack of interest and/or money for revitalization, or too ambitious plans that would be extremely difficult to fulfil, reflecting lack of real vision.

electrification, development of education and

construction

of

new

planned

residential blocs for numerous in-migrants attracted to the city by working places.

In the socialist period the population of Zagreb grew from 280,000 (in 1948) up to 707,000 (in 1991) (CBS, 2005).

Today only few industrial buildings from the socialist period have the same function (e.g. Končar), while the other buildings are empty or used partly as warehouses.

141

scientific article Case Study of Bulgaria Industrialization in Bulgaria in the period 1945 -2017

understood as a means of ensuring economic

The Bulgarian industry has changed its

independence, prosperity, and providing

profile a couple of times for the last 70 years.

solution to the problem of unemployment

Basically, the industry shift is almost invisible

of village and small municipalities. The main

for the people but it is quite visible for the

steps that are followed in this period were

government’ authorities. The best practices

namely:

show that the easiest way of shifting industries

• liquidation of private property;

is to replace the unused industry facilities with

• strengthening the importance and

the newer ones. But, when the shift is forced

influence of the public sector in the

by the economy change, always there a lot of

economy;

evidences for abandoned industrial facilities

• expanding the cooperative movement as

and buildings. Whether or not the industry

an alternative to private ownership;

shift is evolution process, the facilities and

• close economic engagement of Bulgaria

buildings recovery depends on the type of

with the USSR and the countries of

off-casted industry as well as the type of the

Eastern Europe within the framework of

substitute industries. The next brief historical

the economic unity Council for Mutual

overview of industrial processes in Bulgaria

Economic Assistance (CEM).

explores the opportunities for making the

Structurally,

at

the

dawn

of

industries dawn and dusk more and more

industrialization of the country's economy,

greener.

by form of ownership, the distribution of industrial enterprises was as follows (Table 1):

Phase 1. 1945-1965 Light industrialization & modernization

Table 1.

In Bulgaria, the industrial sector of the economy in the period up to 1945 was relatively underdeveloped. Until this period, about 4500 industrial enterprises with about

Enterprises according to the type of ownership

Number

%

1. Public State

281

6,1

478

10,3

Others

12

0,3

Total:

771 1

6,4

industrialization for the conditions and

2. Private

3857 8

3,3

capabilities of the country industrialization.

Total:

4628

96,000 employees existed in the country (according to statistical data). Most of them were small, mainly based on craft production.

The main steps taken in the period after 1945, until the beginning of the 1960 were the implementation of an accelerated

The 142

Number of enterprises

development

of

industry

was

100

Phase 2. 1966 - 1989.

Heavy industrialization In this direction, it can be said that by

In the period between 1966 and 1989,

the end of the '40s, the Bulgarian industry

the accelerated industrialization of the

was in fact a â&#x20AC;&#x153;craft industryâ&#x20AC;? (i.e. one lacking

country was carried out under the priority

the "human machine" system as a major

development of the heavy industry. The

mechanism for material reproduction).

strive in those years was to keep the annual

In fact, those were tobacco factories,

growth rate of industrial production

mills,

ironmongery,

in the country constant. However, this

cabinetmakers, and others. The manual

goal was not easy to achieve, and it was

work was dominated by the use of relatively

the question of what new businesses and

simple tools. The implementation of a more

industries were to be created. The growth

complex equipment, was limited. Partly and

of manufactured output increased at the

ultimately this plays a minor role in overall

expense of the use of more workforce

reproductive dynamics. Even where machines

and more material energy resources, and

and equipment can be mentioned, it was

it can be concluded that the industry

often not about factories and plants, but

in this period was characterized by high

about workshops â&#x20AC;&#x201C;for example, mechanic-

labor and energy absorption. The need to

repair, electro and radio repairs.

accelerate the scientific and technological

wineries,

dairies,

The forging of the development of

progress for the all-round intensification

place

of industrial production became more

between the early '50s and the mid-'60s. The

and more conscious. In this time period,

pursuit and actions for these 10-15 years were

the structure of the Bulgarian industry

aimed at achieving what others (countries

also changed.

Bulgarian

industrialization

took

with traditions in industrial production)

The ratio between the means of

have made as industrial development for a

production and the consumer goods,

century. In that period a lot of new factories

which until the end of the 1960s was

and plants have been built, At the same time

47.2: 52.8 in favor of the production

nationalized factories (in textile, brewery,

of consumer goods, reached 58.6: 41.4

food industry , etc.) were modernized and

in favor of the production of means of

reconstructed.

production up to 1975.

Despite the generally defined priorities

Priority industries were developed

for the industrialization of the Bulgarian

to help the acceleration of technical

economy, it can be said that for the period up

progress and had the greatest economic

to 1965, the development of the light industry

efficiency - such as energy, metallurgy,

has been prioritized as the main one aimed

petrochemical and chemical industry and

at satisfying the needs of the population.

machine building. In this period, besides

The heavy industry was not neglected but

the development of the heavy industry,

a focus was put on it for the next period of

there were also companies for electronics,

development of the national industry.

heavy machinery, laser equipment in order 143

scientific article YEARS

TOTAL FOR INDUSTRY

MANUFACTURE OF THE MENASOF PRODUCTION

PRODUCTION OF THEOBJECT OF CONSUMPTION

1970

168,0

175,5

1975

258,4

283,6 2

30,3

1980

345,6

401,7 2

82,4

1985

427,5

505,3 3

41,1

1988

486,7

578,8 3

82,6

Index 1965 = 100 159,8

Average annual growth (%) 1966-1970

10,9 1

1971-1975

1,9

9,8

9,1

10,1 7

,6

1975-1980

6,0

7,2

4,1

1981-1985

4,3

4,7

3,9

1986-1988

7,2

7,9

6,0

The growth rates of the individual economic sub-groups with the two main economic groups of industrial production are different.

to make a technological breakthrough in foreign markets. New plants and factories were built in order to face the needs of newly developed sectors â&#x20AC;&#x201C; electronics, laser equipment, heavy machinery.

The accelerated development of the Bulgarian industry produced its results (at least in quantitative terms), such as the end of the centrally planned economic development of the country until 1989.

The number of industrial enterprises increased by about 7.7 times the years before 1944, the number of employed in

in the national income. The relative share of industry in national output (GDP) rose from 48% in 1965 to 60.4% in 1988.

The

volume

of

total

industrial

production of the entire industry during the period 1966-1988 grew by about 4.9 times, with an average annual growth rate of 1.2%, while in the production of means of production the rates were significantly higher than the growth rate of the production of consumer goods.

the total industrial output at index 100 in

Phase 3. 1989-2000 Industrial Privatization

1939 was 103 times more in 1989.

Following 1989, the transition of the

the industry increased by 15.8 times, and

The growing importance of industry as a major branch of the national economy was

144

also underlined by industry participation

country's

economy,

from

centrally

planned to one based on the principles of

the market economy, were characterized by dynamic changes in the structure and development of the Bulgarian industry.

Phase 4. 2000-2017 Post-privatization period The characteristics of the Bulgarian

The main change in this period was

industry, in structural and content terms

related to privatization of the industry

in the post-privatization period, a period

and its passage as a form of ownership

of a functioning market economy, can

again in the hands of the population in

be sought in the following directions: (1)

the form of several privatization waves -

entering of many foreign and multinational

mass privatization, worker-management

companies in the country; (2) change of

privatization,

structurally

ownership and realization of a number of

identifying sectors and enterprises based

business combinations in the industrial

on the so-called â&#x20AC;&#x153;cash privatizationâ&#x20AC;?.

enterprises in the country; (3) closure of

In some cases, existing buildings were

ineffective and depleted raw materials; (4)

artificially split between different users/

subcontracting of the Bulgarian industrial

owners, or if the constructions allow they

enterprises of leading world economies,

were separated in real. In others cases,

such as the German one; (5) emphasis

industrial buildings are preserved as

on outsourcing services, a return to the

they were. Due to the lack of capital and

concept of light industry development

investors interest, no new investments

and a focus on the information and

were made. In a very few cases, after

communication technology sector.

privatization,

and

new

for

owners

initiated

The share of the services sector in

investment projects in order to adjust the

GDP has grown steadily in recent years,

buildings to the new reality.

with 2.8% in 2014, 3.4% in 2015,and 3.6%

The slowdown in privatization of the

for 2016. There are a number of factors

industry has led to extreme devaluation of

to keep positive trends, but the most

the assets of state and municipal firms and

important are the availability of skilled

a severe decline in the competitiveness of

labor, active interaction between business,

their production.The privatization of the

education and the state, as well as the

industrial enterprises was mainly carried

maintenance of the flat tax and expansion

out by the Privatization Agency and the

of the package to encourage foreign

Ministries, and by the commercial banks

investment. The trend is that the business

- by the Bank Consolidation Company,

process outsourcing sector is leading a 53

established for this purpose in 1992.

percent share in the outsourcing industry.

The privatization were addressed in

The outsourcing sector of Information

the context of Bulgaria's transition to a

and Communication Technologies stands

market economy, covering the years after

out with the highest profit, accounting for

1989. More than 66% of state-owned

47% of the industry.

enterprises were privatized by 2012.

145

scientific article Situation with industrial heritage in Bulgaria Two examples of re-habilitation and

Example of re-integration of industrial

continuous re-use of old industrial

building in Bulgaria

buildings in Pleven, Central North

Tabaco factory â&#x20AC;&#x153;Orelâ&#x20AC;? (Eagle) was built by Dimitar Stavridis and Dimitar

Bulgaria Ltd.

Mardas in the beginning of '90s of the 19th

implemented a project for a complete

century. In 1892 the two owners presented

renovation of an industrial hall with an

the first Bulgarian cigars in the First

area of 6 440 sq.m., built in 1970, as

Bulgarian Fair in Plovdiv. The massive

part of the Pleven factory. Part of the

industrial building is located on the east

building was transformed in a major

slope of Sahat Tepe, (century ago in the

logistic warehouse, and another - in the

outskirts of the town and now in the city

administrative center of the company.

center) end of the pedestrian zone of the

The project completely changes the vision

down town. After re-construction and re-

of the building and the surrounding

integration with the requirements of the

infrastructure in the Western Industrial

central plan of Plovdiv, the building will

Zone of Pleven and created 10 new jobs.

be transformed to a hotel. The plan will

Total amount of the investment was more

preserve the façade and regain its former

than 2 million euro.

glory and bliss.

(a)

Company

Komers

(b) Part of industrial buildings of

Another example of re-integration is

former state textile factory Sanya was

the building of Hali (Covered Market) in

re-habilitated and re-constructed into

Plovdiv. During the XV century was built

a knitting factory with an adjoining

a big complex for travelers and traders in

administrative building (with a total area

Plovdiv, part of Otoman empire at that

of over 3 000 sq.m.) and a warehouse

time, and named Kurshum Han (Bullet

with an area of nearly 1000 sq.m. in

Han). It was big and significant building

the Western Industrial Zone of Pleven.

for its time and inspired many painters,

The project created 30 new jobs in a

one of them is Tsanko Lanvrenov. A big

traditional sector of the Pleven economy

earthquake destroyed almost the whole

and improve the working environment of

building. On its place in 1938 was built

the already employed in the company over

a Covered market (Hali) designed by

50 employees.

architects Skordev and Varakadjieva.

Another example of re-habilitation, re-

Figure 13 a-d.Company Komers Ltd Pleven, Central North Bulgaria and State textile factory Sanya

construction and re-integration is former brewery "Proshekovo pivo". The selfsustaining preservation of such buildings

146

sometimes hinders the development of

the state brewery factory "Vitosha" and

the city, as they were in the past on the

later became part of the "Sofiysko pivo"

outskirts of the city, and are now at the

plant. Increased consumption and the

center of very attractive construction sites,

need to build a new, more modern

which is why their historical value must be

brewery outside of the expanding capital,

clearly declared.

necessitated the construction of a new

In 1881 the brothers Georgi (Irgi)

brewery in Gorublyane in 1974. For

and Bogdan (Theodor) Proshek began

several years, the brewery of the Proshek

the construction of a modern brewery

brewers and the new brewery have been

factory in Sofia, which was completed and

working together. On August 1, 1978, the

put into operation in 1884. Due to the

Proshek brothers factory was closed, all

technical improvements at the brewing,

the staff and production being transferred

the beer brew become popular throughout

to the brewery in Gorublyane. In 1996,

the country. In a number of exhibitions abroad, this beer received great honors an honorary diploma and a gold medal from the exhibition in Anvers (Belgium) in 1891, and in 1892 a commendable appreciation at an exhibition in Prague.

In 1895, the Prosheck brothers factory produced 656,970 liters of beer and sold 570,620 liters, paying state excise duty at the amount of BGN 28531.00.

On 1947 the National Assembly adopted a Law on the Nationalization of

Private

Industrial

and

Mining

Enterprises and Banks. On that day all brewing factories were nationalized and included in the composition of the State Industrial Association "Food Industry".

In the List of Industrial Enterprises the enterprise was recorded as - Collective Society "Bratya Preshekovi", Sofia. After the nationalization in 1947, the factory

Figure 14 a-c. Tabaco factory â&#x20AC;&#x153;Orelâ&#x20AC;?

of Proshek brothers was renamed to

147

scientific article

Figure 15. Sketch published in newspaper â&#x20AC;&#x153;Plovdiv Municipality Newspaperâ&#x20AC;?, no 195-198/1937, during the construction works in 1937

Figure 16. Plovdiv Hali today, 2017

Sofiysko pivo EAD was renamed to

Plan of Sofia, also envisages actions for

Ariana Brewery EAD and a year later the

the preservation of the industrial buildings

controlling stake of Ariana Brewery EAD

from the end of the 19th and the beginning

was acquired by Heineken and Coca-Cola

of the 20th century. The preserved

Hellenic Bottling Company. 2003 "Ariana

buildings from the end of the 19th and

Brewery" JSC enters Zagorka AD.

the beginning of the 20th century are few.

There are only 15 monument buildings like

148

Example of industrial buildings demolished, left

in the Sofia Master Plan. However, some

and/or waiting for final decision.

of them have already been knocked down,

Can a ruined factory become a beautiful

some have been removed from the list and,

monument of culture? It sounds absurd

for some others the status is unclear.

amid the massive demolition of similar

(a) One of the few examples of a well-

buildings in Sofia, but this attitude is

maintained, already restituted building

changing. Decades after the developed

is the former sugar factory of Avram

countries began to preserve their old

Chalyovski on Otets Paisiy Street. Zaharna

factories, there is a chance to happen the

Fabrica (Sugar Factory) is one of the few

same in the Bulgarian capital. At least

old industrial buildings that have a chance

these are the intentions of the municipality

to be reborn as an unique ensemble

and the National Institute for Cultural

of national importance in the capital.

Monuments (NIMC). The new Master

Although the Master Plan provides for the

construction of a cultural and information center, it is not clear when this will happen because different institutions are owners of parts of the complex and investment needs financing. Opportunities for financing an industrial building of architectural value are not missing. Sofia Municipality could apply for membership funds, public-private partnerships may be formed. Last but not least, the monument can be transformed into a commercial or office building with unique architecture. While the market is maturing for such projects that are unattractive to current investors against the backdrop of newly-built large commercial and office complexes, old factories without cultural monument status may disappear, and with them - and the search for the best model for preserving them becomes simply pointless.

Figure 18a-b. During the re-construction. The new complex San Stefano Plaza

(b) Often the rebuilding of an old building exceeds as a square meter the construction of a new one. For this reason, for example, the owners of the Sofiyska pivo factory at Slivnitsa Blvd. No191 probably because of the high prices of the parcels in the area have preferred to break it down and the plot is now ready for new construction.

Figure 17. Prosheck Brothers Brewery , Sofia ,1896

Figure 19 a-b. Sugar factory , Sofia

149

scientific article Industrialization process & Case studies of Austria Numerous industrial monuments from

production such as the production of

the period of industrialization in Austria

textiles are increasingly being shifted

testify to a section in the cultural history

to low-wage countries, and with the

of the people. They document a past

decommissioning of the factory an

epoch and are the identification symbol

entire historical industrial ensemble is

for generations. Many settlements arose

dissolved. Only a few have succeeded in

only after the establishment of the

rescuing them from final decay or from

industry, and the preservation of their

the destruction of identity, and saved

monuments was therefore a general

for a sustained renewal that meets their

concern. With the closure of the firms,

social-historical significance.

the abandoned buildings often became

As early as the end of the 18th century

the property of the municipality. The

the southern part of the Vienna basin

municipalities faced the difficult decision

was favored by industrial settlements

between an elaborate rehabilitation or a

because of its favorable location and

complete demolition and thus the loss

numerous streams and rivers. With the

of a substantial cultural heritage.

construction of the Wiener Neustädter

Austria is one of those countries

shipping channel, a smooth transport of

that have been slow and hesitant in

goods had become possible. From the

industrialization. One of the biggest

numerous rivers, hydroelectric power

obstacles included the prohibition of

could be obtained for the operation

settlement for factories at the beginning of

of mills and iron hammers. As early

the 18th century and a skeptical attitude

as 1690 a separate silk production had

of the ruling governments until the

developed in the Vienna basin. The first

middle of the 19th century. Nevertheless,

cotton processing company was founded

industrialization in Austria could not

in 1719. Soon afterwards, a number of

be stopped. The industrialization was

other companies followed in the entire

limited to three main sites in Austria:

basin of Vienna. The mechanization

Mur-MĂźrz-Furche, the Rhine Valley and

of the cotton industry around 1800

the southern part of Vienna. In the

brought a further boost to new large-

second half of the twentieth century,

scale spinning factories. (KĂśpl / Redl

all industrial sites were strongly affected

1989) In addition to the unrivaled

by economic restructuring. In the

variety of different sectors, the paper

southern part of Vienna, for example,

and metal goods industry was still the

one of the oldest industrial areas in

strongest aside from the textile industry.

Lower Austria, traditional branches of

150

Examples of Industrial heritage study case in Austria It is only in isolation that an awareness

planned. The regenerative sustainability

of the architecture-historical significance

approach is not recognizable in both cases.

of individual industrial ensembles can

For example, this should raise awareness

be developed. While the buildings from

not only of the architectural substance

the early 1900s (1850-1920) were often

but also of the historical, sociopolitical

classified

monuments,

and social significance of this industrial

industrial buildings from the 1945 to 1990s

architecture, and at least in part to facilitate

only belonged to the preserved buildings

"learning from history".

as

historical

in Austria in individual cases.

Re-Development, Re-Habilitation, Re-Integration in Austria

The examples (3) of Favoriten Electrical substation and (4) of Zwentendorf NPP, show industrial buildings that are still in operation or in their original condition.

Based on the examples given, it is obvious

The pursued strategy of functional and

that Re-development or Rehabilitation in

technical adaptation in the interior, to

the pursued strategies in Austria has a clear

the extent necessary to enable further

preference, and strategies for re-integration

operation, can also be classified as

are rather rare. Since economic reasons

sustainable. A sustainable approach to go

call for rapid recycling of cultivated land,

beyond would, for example, also implement

there is hardly any time left for further

a sustainable use of resources (for example

comprehensive concepts of "re-integration".

energy and water).

Example (1) of AEG - Union - Werke

Conversely, the last two examples,

shows the transformation of an industrial

(5) of Perlmooser Cement factory and

hall into an event location. The rooms

(6) of Spinning factory Teesdorf, could

are functionally and technically renovated

be considered very sustainable in their

and retrofitted. The external appearance

use of resources and energy because they

remained completely unchanged. Since

were adapted to high standards of new

it is a listed building, the possibilities

construction in this respect. In addition,

were limited from the beginning and the

the historical reference was lost in both

solution found can be assessed as quite

cases. In example (5), nothing reminds of

sustainable. A similar strategy is pursued

the originally existing factory due to the

in Example (2) of Benefabrik Zell. Even

complete new building. In the second

though the production plant from 1955

example, the functional transformation to

is not a listed building, as is taken from

a residential building reveals little reference

the previously known design proposals,

to the original use, even if the external

a shape-changing conversion variant is

appearance is unchanged.

151

scientific article Fig. 20 (a-b). AEG Union, Vienna, Austria, outdoor and indoor views today

Old AEG – Union – Werke AG, Elin-Union Built: 1898/ 1917 Function: Production of electrical machines

New METAStadt Re-built: 2001 Function: Event Location, Co-Making space

and power plants

Fig. 21 (a-b). Benefabrik Austria, Production of office furniture, today and new planning

Old AEG – Union – Werke AG, Elin-Union Built: 1898/ 1917 Function: Production of electrical machines and power plants

New Multi-use future academy Re-built: 2017 (ongoing) Function: Multifunctional Location: Living/ Housing, Co-working space, education, events

Old AEG – Union – Werke AG, Elin-Union Built: 1898/ 1917 Function: Production of electrical machines and power plants

New Electrical substation Favoriten Re-built: Ongoing adaptation in the interior Function: Still in use

Fig. 22 (a-b). Electrical substation Favoriten, Vienna, outdoor and indoor views today

152

Fig. 23 (a-b).

Nuclear power station, Austria, preserved in the original form till today

New AKW Zwentendorf Built: 1978 Function: Nuclear power station

New AKW Zwentendorf Re-built: Shut down, originally preserved Function: Exhibition and training room

Fig. 24 (a-b).

Perlmooser Cement factory, former cement factory and new residential buildings

New Perlmooser Cement factory Built: 1894 / 1968 Function: Cement factory

New Residential area WaldmĂźhle Rodaun Re-built: 2016 Function: Residential buildings

Fig. 25 (a-b). Former cotton factory and new refurbished residential building

New Spinning factory Teesdorf Built: 1910 Function: Cotton factory

New Residential area Teesdorf Re-built: 2016 Function: Residential buildings

153

scientific article STATE OF THE ART The State of the art, regarding the

relationship between renewable energy

industrial heritage in the South, West

and historic buildings, lack of aesthetic

and Southeastern Europe, is a ‘non

adaptation,

sustainable heritage’ in terms of use,

ventilation, LCA impact in terms of

materials, function, accessibility and

construction and transportation, and

regeneration. We conclude that the

carbon impact. The contradiction between

state of art of industrial heritage is ‘non-

energy efficiency measures, protection

sustainable’ through the analysis of the

of monuments (e.g. aesthetic changes

following elements:

due to insulation), and historic building

of

insulation

and

Place – low accessibility to the zone

concepts, specifically addressing industrial

(e.g. the suburban or restricted zones of

use (e.g. no heating or only residual heat

industrial settlements), pollution of the

of the industrial production), can be

area, visual degradation of the landscape,

adapted to other uses (for example living)

occupation of central areas that could

only with great effort.

benefit from other functions, urban growth

There is a growing awareness that

of the city where the heritage is located,

the new constructions, generating more

problems of ownership, lower prices of

energy than they use, (for example, as

real estates in the surrounding areas,

Living Building Challenge projects do)

insecurity. Heritage is often considered

can assist in providing energy to heritage

as a barrier to urban development.

buildings that are unable to generate

People attribute memories related to a

renewable energy themselves.

heritage area with no real architectonic

Water and resources – heritage

or historical value, and which resist to

is not considered as an economic

any transformation of the area. There is

resource by itself. However, there is the

a tendency of converting historical sites

opportunity to view heritage buildings

into museums (musealization), instead of

and their components through the lens

adding another function that would give

of the circular economy. As an alternative

the wider area a character of a living city.

to demolition, building components

Regarding tourism, those areas are often

can be transplanted into other or new

used only in the tourist season, and during

constructions and so preserve memories

the rest of the year they are empty. The

and cultural from the original building.

integration of the renewed heritage sites

The Ellen MacArthur Foundation sees

into the city often do not achieve success

cities where ‘Components of buildings will

due to the lack of urban planning quality

be maintained and renewed when needed,

(site planning vs. integral planning).

while buildings will be used where possible to

Energy and carbon – there is no

154

lack

generate, rather than consume, power and food

by facilitating closed loops of water, nutrients,

buildings because in some cases they

materials, and energy, to mimic natural cycles”

become a barrier to development

(Cities in the Circular Economy).

because of the ownership issues, hence

Equity – heritage buildings have been generally designed and constructed without today’s view on equity, human

the government should facilitate and regulate all the ownership issues.

access for all and without taking in

GAP ANALYSIS

consideration the user’s health and

In order to overcome the state of the art of

wellness. It is essential for equity to be

industrial heritage and propose the right

seen as a core imperative in heritage

vision, we have to conduct a gap analysis

building reuse and revitalization.

for the industrial heritage in the Western

Education knowledge,

–

the

memory

continuing awareness,

Southeastern Europe.

The

assessment

to

increase

the

recognition (people and government), and

consciousness on heritage and valorize

heritage are vital elements of sustainability,

it through restorative regeneration. The

which should not to be excluded from

assessment

ambitious restorative approaches.

following elements:

should

pass

through

the

The actions that should be taken

• The surrounding environment and

after analyzing the state of the art of

environmental conditions of the place;

former industrial buildings focus on

• The vicinity to the urbanized area (the

Conservation of the memory, in terms of people, place and buildings. Recognition from both public and private sector to conserve memory in continual use is a key

accessibility of the zone); • The existing conditions of the former industrial building; • The current function of the former

element in the regeneration process.

industrial zone (in some cases is

• Through

partially existing industrial zone).

re-vitalizing

heritage

buildings, we can ensure buildings

We need to increase the awareness of

and cities make a positive contribution

the young generation through educational

to their community, place and the

programs (university courses, high schools)

Sustainable Development Goals, not

with multidisciplinary approaches (history,

just making ‘less bad’ buildings

architecture, civil engineering, geography,

• The heritage buildings are excluded

sociology). Afterwards, we need the creation

from energy standards, but these

of a general platform with all the information

buildings should be included in the

about heritage, recognition and promotion.

energy efficiency regulation.

The outcome of such impute should be the

• They are becoming threats for new

shift from conservation point of view to

155

scientific article regeneration, and put into function (keep

many times resist to changes, so in order

real) after the consult with professionals and

to overcome these obstacles we should give

locals.

to the industrial heritage flexible function,

The government and the private sector

but we should keep the elements of history.

should think about the wellbeing of the

In order to bridge the gap, two important

heritage, buildings and people. This can be

conditions have to be met: (1) ownership

done through the introduction of new public

issues, and (2) urban and regional planning.

areas, flexibility of functions, wellbeing,

The lack of investment into industrial brown

activities, buildings and surrounding areas.

field areas is often caused by ownership

The heritage itself should be considered as a

problems, whose solving represents the

catalyst of functions and activities, not only

most important pre-condition for any

for the surroundings but also for the whole

kind of development. Those problems can

city.

be solved only in coordination with the The process of rehabilitation should

local and national government. Quality

take into consideration the sustainability

spatial planning has the role of analysis

of the use and that of the building. The

and proposing the most adequate use and

heritage should be considered as a resource

function of a building or an area in order

itself in terms of economy (green profit), in

to achieve the highest economic, social,

terms of construction materials and land,

cultural and environmental benefits.

and in terms of Palimpsest (conserving the footprint).

VISION

In terms of bringing back the memory

Our Vision for Sustainable Development:

of the industrial heritage, one of the most

‘The recognition, mainstreaming and effective

important things to be done is to increase

contribution of cultural heritage as a driver and

the accessibility in terms of information

enabler of sustainable development in the process

and physical connection. This can be done

of implementing the United Nations Agenda

through:

2030 and Sustainable Development Goals.”

• the enrichment and restructuration of

(ICOMOS Action Plan 2017, p. 4)

the heritage landscape, • cleaning the zone from the physical and chemical pollution that can transform a brown field area into a new appealing urban space, which can affect positively to the surrounding zones.

The major challenge that rose from our gap analysis was the management of changes and the integration process. People

156

APPROACHES FOR URBAN REGENERATION OF INDUSTRIAL HERITAGE a) Re-development Redevelopment is known as the demolition of existing buildings and the re-use of cleared land for the implementation of new projects. This approach is applicable to cases

Fig.26

in which objects are in seriously deteriorated condition, not worth preserving and could not provide satisfactory living conditions.

Regional Plan:

b) Rehabilitation Rehabilitation,

THE TECHNIQUES THAT CAN BE EMPLOYED TO FACE URBAN DECAY • Projects related

preservation

or

• Industrial Culture and Working

conservation, as it is often called, can be defined as the opposite of redevelopment.

Memory • Regional Economic Revitalization

It is based on maintaining, repairing

Plans

and restoring the natural and manmade

• Housing Development Plans

environment in existing neighborhoods.

To conclude, the industrial city decay is

Rehabilitation is applicable in areas where

a reversible process, thus the vision for

buildings are generally in good structural

regeneration is; The restorative heritage

condition, but are deteriorating due to

with

neglected maintenance. It fits well with the

and accessibility integrated into the

emerging Circular Economy.

environment with the catalyst effect. This

c) Integration The third approach to urban regeneration

sustainable

function,

materials

vision can be applied after an assessment is done and after the consciousness for such heritage is raised

is known as the integration. This concept

The industrial heritage can be

sees rehabilitation and redevelopment as

recovered by increasing the accessibility,

complementary forces and combines the

its flexibility and the hybridization of

best aspects of both approaches.

functions that can be developed within it.

157

scientific article The final output should be the creation of a space that is able to revitalize the surroundings and the context where it is placed. Adaptive reuse should be the preferred strategy for an industry when

•

no other industrial option is available, and should always be favored over demolition and redevelopment. The steps to be followed for the industrial heritage

•

regeneration should pass through all the steps as showed to the Fig. 26.

•

After the analysis of the Balkan situation and the Austria’s example, we can conclude that Southeastern Europe

•

should take some examples and apply it into its local context.

Ex-industrial public parks are a shining example of how great design can reuse, repurpose, and reintegrate spaces for the public. Innovations in urban

•

•

ecology, water treatment, and green urban infrastructure have all been made, thanks to the unique challenges provided by these landscapes. They have challenged

•

us aesthetically, as well as in finding the value and beauty in the industrial heritage of a site, asking us to widen the scope of

•

what we consider to be beautiful and worthwhile.

REFERENCES

• “DEFINITION OF CULTURAL HERITAGE” References to documents in history. Selected by J.Jokilehto (Originally for ICCROM, 1990) Revised for CIF: 15 January 2005 • United Nations New York- Department of Economic and Social Affairs.

“Population Division World Urbanization Prospects”The 2007 Revision • LUCA Egla “The reuse of Albanian Industrial Archeology as an approach to 158

•

•

•

sustainability and conservation - Research on the new evidences of expression of the former industrial buildings with the implication of 3R; Retrofit, Re-Use, Revitalize.” 2017 Ferrara Italy Parangoni, I. (2015) Between glory and fall - Albania and the industrial experience, Tiranë: – Centre for Albanian Cultural Heritage (Qendra Trakult), ISBN: 978-9928-08-171-1 Academia e Shkencave RPSSH (1985) Fjalori Enciklopedik Shqipetar – page 399 , Tiranë Fischer Bernard J. (2012) King Zog and the struggle for stability in Albania, Tirana: Albanian Institute for International Studies (AIIS), ISBN 978-9928-4125-2-2 Fjalori Enciklopedik Shqipetar (Botim i Ri) – page 1645 – Academia e Shkencave Shqiptare, Tiranë 2008, ISBN 97899956-10-28 Prof.Dr. Xhemaili Vebi: “Marrëdhëniet shqiptaro jugosllave (1945-1948) dhe e vërteta e Enver Hoxhës për kosovën” Parangoni, I. (2012) Arkeologjia Industriale – Një vlerësim i trashëgimisë industriale në Shqipëri, Tiranë:- Centre for Albanian Cultural Heritage (Qendra Trakult) ISBN: 978-9928-147-12-7 Bateman, H., Harris, E., McAdam, K. (eds.), 2005: Dictionary of Leisure, Travel and Tourism (Third Edition), A & C Publishing, London.

Convery, I., Corsane, G., Davis, P., 2012: Introduction: Making sense of place, in: Making Sense of Place: Multidisciplinary Perspectives (eds. Convery, I., Corsane, G., Davis, P.), The Boydell Press, Woodbridge, 1-8.

Croatian Bureau of Statistics, 2005: Settlement and Population in the Republic of Croatia 1857-2001, CD-ROM, Zagreb.

Galović, K., 2013: Royal steam and artificial mill in Zagreb: From cultural monument to the symbol of neglect, http:// kgalovic.blogspot.hr/2013_02_11_ archive.html (25 September 2017).

ICOMOS Action Plan: ‘Cultural Heritage and Localizing the SDGs’, Draft Version 2 (April 5, 2017), to be reviewed

by ICOMOS Scientific and National

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Committees (http://www.icomos.org/ images/DOCUMENTS/UN_SDG/ SDGs_Meeting_Istanbul_201702/ ICOMOS_Draf t_Action_Plan_ Localizing_the_SDGs_20170406.pdf) Knox, P., Marston, S., 2017: Human Geography: Places and Regions in the Global Context (4th Edition), Cram101 Textbook Reviews.

McDowell, S., 2008: Heritage, memory and identity, in: The Ashgate Research Companion to Heritage and Identity (eds.

Graham, B., Howard, P.), Ashgate, 3754.

Ng., V., 2013: Toward a holistic understanding of sense of place: A phenomenological reading of Chew Jetty, Penang, International Journal of Humanities and Social Science 3 (20), 75-83.

Pogledaj.to, 2010: Lost investments worth millions, http://pogledaj.to/arhitektura/ propale-milijunske-investicije/ (25 September 2017).

Wikimapia, 2013: Končar, http:// w i k i m a p i a . o r g / 21 4 3 21 5 / h r / Kon%C4%8Dar (25 September 2017).

World Atlas, 2017: The Five Themes In Geography, http://www.worldatlas. com/the-five-themes-in-geography.html (24 September 2017).

Habitat International. Volume 15, Issue 3, 1991, Pages 133–138. “Preservation and redevelopment in Beijing” Zhu Zixuan “Revitalizing cities” H. Briavel Holcomb, Robert A. Beauregard, Association of American Geographers, 1981 Águeda, Beatriz Fernández. Urban planning in industrial cities: the reversibility of decay// oa.upm.es, 2009,2 February 2013. <oa.upm.es/5976/1/ FernandezAgueda_ponencia_2009.pdf >.

Brown, M., 2016. FutuREstorative: Working Towards a New Sustainability.

RIBA Publishing.

Köpl, R., & Redl, L., 1989: Das totale Ensemble: ein Führer durch die Industriekultur im südlichen Wiener Becken. Verlag für Gesellschaftskritik.

The RESTORE COST Action will affect

• •

•

•

•

•

•

• •

•

a paradigm shift towards restorative sustainability for new and existing buildings and space design across Europehttp://www.eurestore.eu Living Building Challenge – accessed at www.ilfi.org/lbc Cities in the Circular Economy Ellen MacArthur Foundation https://www. ellenmacarthurfoundation.org/assets/ downloads/publications/Cities-in-theCE_An-Initial-Exploration.pdf Borić, T., 2017: Kako su industrijski giganti spasili privredu Jugoslavije, Nacional 981, 58-61.

Croatian Academy of Science and Arts (CASA), 2017: Glyptotheque, http:// gliptoteka.mdc.hr/general.aspx (11 December 2017).

Feletar, D., 1984: A Contribution to Better Understanding of the Regionalization and Periodization of the Industry of Yugoslavia, Geografski glasnik 48, 85-98 (in Croatian).

Nejašmić, I., 1994: Population Development of Zagreb, Sociologija sela 32 (1-2), 1-12 (in Croatian).

Skyskraper City, 2017: Povijesni muzej i Adris poslovni centar, http:// www.skyscrapercity.com/showthread. php?p=95944448 (11 December 2017) Šiljković, Ž., 2011: Industrial Geography, University of Zadar, Zadar (in Croatian) The City of Zagreb, 2017: Gallery of Cultural Goods of the City of Zagreb, h t t p : / / w w w 1. z a g r e b . h r / z a g r e b / galerijakd.nsf/PGW?OpenPage (11 December 2017) Habitat International. Volume 15, Issue 3, 1991, Pages 133–138.

“Preservation and redevelopment in Beijing” Zhu Zixuan “Revitalizing cities” H. Briavel Holcomb, Robert A. Beauregard, Association of American Geographers, 1981

Acknowledgement The authors would like to acknowledge networking support by the COST Action CA16114 RESTORE. COST is the longestrunning European framework supporting trans-national cooperation among researchers, engineers and scholars across Europe. It is a unique means for them to jointly develop their own ideas and new initiatives across all fields in science and technology, including social sciences and humanities, through panEuropean networking of nationally funded research activities. Based on a European intergovernmental framework for cooperation in science and technology, COST has been contributing – since its creation in 1971 – to closing the gap between science, policy makers and society throughout Europe and beyond. As a precursor of advanced multidisciplinary research, COST plays a very important role in building a European Research Area (ERA) http://www.cost.eu

159

MAD CENTER Gjendja Pragnore

On the right page: Moments from the exhibition of Kristina Rexhaj (student of Architecture of POLIS University). The exhibition was entitled ''Gjendje Pragnore'', (Edge Conditions).

FotografitĂŤ e punimeve janĂŤ realizuar nga Eranda Janku 160

161

AUA - DEKLARATë PëR SHTYP 1. Deklarata për shtyp drejtuar Kryetarit të Bashkisë Tiranë Data 25.02.2016 Në lidhje me Parkun e Madh të Tiranës Prej disa kohësh Unioni Shqiptar i Arkitektëve, Urbanistëve dhe Planifikuesve Urban ju ka kërkuar që në cilësine e Kryetarit të Bashkisë, të ndaloni mësymjen që po i ndodh parkut të liqenit nga të gjitha anët. (Deklarata te Unionit: Prot.02/’15 datë 8.06.2015, Prot.03/’15 datë 9.06.2015, Prot.06/’15 datë 26.08.2015, Prot.01/’16 datë 22.01.2016, Prot.02/’16 datë 15.02.2016, Prot.03/’16 datë 21.02.2016).

Pikërisht këto ditë kur debati për ruajtjen e parkut është në zhvilim e sipër, në hyrjen nga rruga e Elbasanit është vendosur tabela për fillimin e punimeve për kompleks banimi shumëkatësh. Ju kujtojmë se kjo zonë ka qenë park, gradualisht indiferenca e bashkisë (prej vitesh) e la të transformohej në parkim, duke i prerë pemët një nga një, e së fundmi kjo zonë do të shndërrohet në zonë banimi shumëkatëshe.

Shkatërrimi i parkut ka qenë një proces që ka patur të pakten tre valë sulmi: 1990-2005, kur kanë ndodhur ndryshime dhe zvogëlimi i kufirit të parkut, por në menyrë të fragmentuar dhe kaotike si pjesë e rremujës politike dhe tranzicionit të kohës. Vala e dytë, kur shkatërrimi dhe zvogëlimi i mëtejshëm ndodhi duke abuzuar me përdorimin e mjeteve ligjore. Përgjegjëse për këtë është krejtësisht politika ku çuditerisht e majta dhe e djathta në marrëveshje me njëra-tjetrën (si për asgje tjetër) dhe me mediat-biznes hëngrën parkun gradualisht. Vala e tretë, është sulmi aktual, kur me instrumenta populistë të tipit projekt për hyrje parku, projekt për lodra fëmijësh, parkime, dhe mbi të gjitha me përdorimin e arkitektëve të huaj si alibi për cilësi, por që në fakt janë masakra urbane.

Arkitektët e huaj dhe arkitektët vendas klientelistë janë pjesë e problemit dhe për këtë kohe do t'i ngarkojë me përgjegjësi.

Për të gjitha këto, politika nuk mund t’i shmanget përgjegjësisë. Politika së bashku me profesionistët klientelistë janë përgjegjës dhe jo qytetarët!

Ju kujtojmë përsëri (sikurse në të gjitha deklaratat tona të mëparshme) se tashmë parkimet kanë hyrë thellë në zonën e parkut. Ju lutem vendosni rregulla për të nxjerre jashtë parkut dhe zonave që janë ende të pyllëzuara (që me sa duket nuk ju intereson t’i quani park) të gjitha parkimet dhe lavazhet.

Ju kujtojmë gjithashtu se këto ditë ju po mbroni ndërtimin e parkimeve mbi parqe të tjera të Tiranes (në një kohë që këtë parkim, edhe pse i paligjshem, e prishët). Shpresojmë që edhe në parqet që po propozoni për t’u bërë parkime një ditë nuk do të shohim leje ndërtimi për pallate. Për këtë çeshtje ju kemi dërguar deklarata të tjera që janë injoruar nga ana juaj.

Ju kujtojmë se Plani Rregullues i vitit 2012 të cilin Unioni i Arkitektëve dhe Planifikuesve Urbanë e ka kritikuar përmes deklaratës, Prot. 06/’12, date 19 Qershor 2012), si një nga pikat e tij më problematike kishte pikërisht zvogëlimin e parkut. Si shoqatë profesioniste e Arkitektëve dhe Planifikuesve Urbanë ngremë pyetjen: përse duhet të shpenzoni fonde të tjera nga taksapaguesit Shqiptarë për të bërë një plan tjeter për Tiranën? Mos vallë me 'parqe vertikale prej betoni që është parrulla e re e Planit

162

Rregullues keni parasysh pikërisht pakësimin apo edhe zhdukjën e zonave apo parqeve të tjera të Tiranes?

Në përfundim ju kerkojmë: • Të pezulloni fillimin e ndërtimeve në hyrjen e parkut nga rruga e Elbasanit; • Plani i ri rregullues të korrigjojë kufijtë e parkut dhe t’i rivendosë aty ku kanë qenë; • Të ndërhyni urgjentisht me zonat e tjera të parkut që janë vënë nën presion dhe ku parkimet e lavazhet kanë mësyrë tashmë në thellësi (në të kundërt na lind e drejta të besojmë që edhe këto zona do t’i jepni leje ndërtimi); • Të shënoni fizikisht kufijtë e parkut (si në praktikat e New York-ut, Vienës, Parisit, etj.) për të sanksionuar kufirin dhe për t’i dhënë fund sulmit dinak. Brenda kufirit të parkut të bëhet vetëm mirëmbajtja e infrastrukturës ekzistuese dhe jo ndërhyrje të tjera; • Të nxirren jashtë parkut të gjitha objektet që nuk kanë lidhje me parkun; Mbetemi me shpresë se jo vetëm funksioni juaj si Kryetar Bashkie, por edhe ndjenja e qytetarisë, këtë herë t’ju bëjë të veproni në dobi të interesave publike!

Deklaratë për shtyp 31/12/2016 Unioni Shqiptar i Arkitektëve, Urbanistëve dhe Planifikuesve Urban, u vu në dijeni të përmbajtjes së Planit të Përgjithshëm Vendor të Bashkisë Tiranë nëpërmjet njoftimeve jo zyrëtare vetëm pak ditë para miratimit të tij nga Këshilli Bashkiak i Tiranës. Si në rastin e PPV-së së hartuar në vitin 2013 dhe të çdo projekti apo zhvillimi që ka ndikuar në hapësirën e qytetit e të jetës së banorëve të tij, ndjejmë detyrimin profesional dhe qytetar të shprehim qëndrimin tonë. Në këto kushte, duke patur parasysh edhe faktin që materiali i PPV-së nuk ishte asnjehere i plote pasi publikohej hartë pas harte në Regjistrin e Integruar të Territorit, anlizimi i detajeve të planit ishte i pamundur.

Mmegjithate ka disa çështje kryesore që vihen re menjëherë.

Infrastruktura Pesë unazat e propozuara janë çështja e parë problematike dhe e pathelluar që vëmë re në PPV-në e Tiranës.

Infrastruktura publike dhe sidomos ajo rrugore nuk trajtohen me thellësinë e duhur. Skema e pesë unazave koncentrike të propozuara mbetet e pashoqëruar me skema të tjera alternative që të mund të zgjidhet çështja e trafikut të renduar qendër synues të Tiranes. Per Tiranën që flasim sot, nuk është kurrsesi e mjaftueshme të mbetemi në konceptin e pesë unazave koncentrike të parashikuara që në planet e viteve ’39-’43, të ripropozuara në planin e vitit '59-të e atë të vitit '89-të, kohë kur makina private ishte e ndaluar me ligj dhe Tirana kishte vetëm një të pestën e banorëve që pretendon të ketë sot. Roli i administratës publike nuk kufizohet te morali që i bëhet qytetarëve për të lënë makinën të cilën e konsideron Luks por duhet të përqëndrohet te dhënia e alternativave të lëvizhshmërisë dhe sidomos të transportit publik bashkëkohore e të qëndrueshme.

163

AUA - DEKLARATë PëR SHTYP

Ndryshe nga sa thuhet në materialin e planit mbi Tiranën policentrike, skema unazore e përforcuar dhe e pa shoqëruar me skema të tjera qarkullimi e theksojnë monocentrizimin e Tiranës. As qendrat e tjera, jashtë qytetit por brenda bashkisë, nuk kuptohet se si do të behen pjesë e skemës policentrike të zhvillimit pasi vihet re se në propozimet e planit këto qendra janë të lidhura në mënyrë satelitore, gjë që krijon një monocentrizëm pa alternative.

E pathelluar mbetet edhe çështja e transportit mbi shina i cili nuk shoqërohet me stacionet e nevojshme.

Shumë problematike dhe e paqartë është marrëdhënia që do të krijojë unaza e katërt me Parkun e Madh ekzistues të Liqenit. A mos vallë do të ndodhi si me planin e vitit 2013 ku nëpërmjet justifikimit për të hapur rrugë të reja u nxorr jashtë parkut një pjesë e konsiderueshme e tij? Nëse ky plan nuk e trajton dhe shkruan shumë qartë këtë pjesë ne rregulloret perkatese, do të krijohet një situatë e rrezikshme dhe abuzive për një pjesë edhe më të madhe të parkut e cila rrezikon te kthehet ne prehë të ndertimeve shumekateshe. Po ashtu i paqartë mbetet edhe raporti që unaza e dytë brenda qendrës do të ketë me qytetin ekzistues.

Duhet patur gjithashtu parasysh që infrastruktura e dobët dhe skema qendërsynuese e transportit do e bëjnë gjithmonë e më të vështirë për shtresën e varfër dhe të mesme për të jetuar dhe lëvizur në qendër të qytetit duke ja lenë dora-dorës këtë pjesë jetike të qytetit vetëm pak fatlumëve dhe duke krijuar keshtu një qytet të fragmentuar dhe të çbalancuar.

Shpërndarja e koeficentëve të zhvillimit Probleme ka edhe me shpërndarjen e koeficentëve të zhvillimit. Mos balancimi vihet re në avantazhimin eksponencial të qendrës së qytetit në krahasim me zonat e tjera të urbanizuara por jo qendrore. Ky fakt do të ngrejë artificialisht vlerën e tokës në qendër duke ftuar aty vetëm ndërtime të shtrenjta, kryesisht për zyra dhe shërbime dhe duke larguar banorët e përditshëm të qytetit. Infrastruktura e dobët do të ndikojë gjithashtu në izolimin e mëtejshëm të periferive dhe në polarizimin e mëtejshëm të shoqërisë që në Tiranë ka qenë historikisht e përzierë mes shtresash të ndryshme sociale e kulturore, fakt që është një vlerë dhe e vetmja mënyrë për të emancipuar shoqërinë në tërësi.

Natyrisht që çështja e përcaktimit të koeficientëve si një çështje thellësisht teknike kërkon një thellim dhe diskutim shumë më të gjerë dhe të kujdesshëm në nivel specialistësh, pasi në to permblidhen në menyrë esenciale të gjitha operacionet e planit.

Trashëgimia historike dhe kulturore Plani mbetet i paqartë në lidhje me çfarë quan trashëgimi të shekullit XX, madje, pa vendim të qartë e transparent nxirren nga mbrojtja zona historike të Tiranës. Kur flasim për shtresëzimin historik të shoqërisë në Tiranë, nuk mund të harrojmë zonat e masakruara historike të qytetit. Tendenca e deri tanishme në këto zona ka ngrirë formalisht nga njëra anë zhvillimin duke dëbuar banorët historik dhe nga ana tjetër, duke dhënë leje sporadike ka zhbërë indin historik të qytetit. Plani i ri nuk parashikon për këto zona asnjë instrument nxitës për ruajtjen e banesave dhe lagjeve historike në mënyrë që këta banorë të mos ndihen të diskriminuar, por përkundrazi u ofron zgjidhjen më të thjeshtë dhe afatshkurtër të shembjes së historisë dhe të zhvillimit të paqendrueshëm ekonomik.

164

Integrimi urban-rural Faktori i tjetër që do të sjelli një zhvillim të pabarabartë dhe të paqëndrueshëm është mos integrimi i qytetit me territorin rural dhe natural përreth tij. Si në afreskon e shumëpërmendur, qyteti propozohet i rrethuar jo më nga mure por nga një green-belt me pyje, koncept joshës por i vjetëruar dhe i paefektshëm në rastet të ngjashme në botë. Propozohet pra izolimi i mëtejshëm i qyteti nga territori i tij duke polarizuar akoma më shumë ndarjet shoqërore dhe duke mos e trajtuar qytetin si një ekosistem kompleks që bashkëzhvillohet me ambientin përreth.

Vihet gjithashtu re në shumë raste mungesa e njohjes së legjislacionit shqiptar. Madje, në disa raste, plani i referohet rregulloreve italiane, gjë që do të sjelli vështirësi në zbatimin e tij.

Plani i Investimeve Kapitale Plani i Investimeve Kapitale është i përgjithshëm. Mbetet e paqartë se si do të financohen në afatin e mesëm dhe të gjatë ndërhyrjet publike që parashikon plani.

Pjesëmarrja e publikut Çështja e fundit ka të bëjë me pjesëmarrjen e publikut dhe informimin e tij mbi përmbajtjen dhe parashikimet e PPV-së. Për Unionin, pjesëmarrja e publikit në procesin e planifikimit nuk është vetëm çështje sasiore por thellësisht cilësore. Në rastin e hartimit të PPV-së së Tiranës, ka qenë e vështirë për profesionistët e fushës të marrin informacion bazë, jo më të japing kontribut duke qenë pjesëmarrës në procesin e planifikimit. Vetëm mund të imagjinojmë vështirësitë e një qytetari të thjeshtë për të qenë pjesë e një vendimmarrjeje që do të ndikojë në mënyrë të drejtëpërdrejtë jetën e tij për të paktën pesëmbëdhjetë vitet në vazhdim.

Ritheksojmë edhe një herë ndryshimin thelbësor mes informimit -kërkesë ligjore- dhe pjesëmarrjes -nevojë profesionale, qytetare dhe morale-. Vëmë re një shpenzim të madh financiar, kohe dhe pune për të njoftuar publikun se po hartohet një plan por i pakti informacion që përçohet te publiku është se “Plani parashikon pesë unaza, shtatë qendra dhe një sipërfaqe shumë më të madhe”.

Me gjithë respektin për premisat dhe gjuhën e bukur metaforike të përdorur, në tërësi plani nuk ka mundur ti përkthejë ato në një vision teknik duke patur parasysh kontekstin ligjor, konkret dhe të përdithshëm. Duke patur parasysh vëtëm këto pak çështje të dallueshme qartë nga një studim pak ditor i materialit të vënë në dispozicion të publikut, i kërkojmë Bashkisë së Tiranës që pavarsisht miratimit të shpejtë në Këshillin Bashkiak, t’i rikthehet vlerësimit të planit duke hapur kësaj rradhe një proces të vërtetë me pjesëmarrjen e publikut që mbi bazën e këtij materiali t’i ofrojë brezave që vijnë një qytet të jetueshëm, të shëndetshëm dhe të drejtë.

Me respekt Kryetari i Unionit Shqiptar të Arkitektëve Urbanistëve dhe Planifikuesve Ark. Ledian Bregasi, PhD.

165

Polis Got Talent

166

167

168

169

170

February 28, 2017 at Museum of Architecture and Design (MAO), Ljubljana

Coordinating entity: Museum of Architecture and Design (MAO), Ljubljana.

Members: MAXXI, the National Museum of XXI Century Arts, Rome, Copenhagen Architecture Festival, Lisbon Architecture Triennale, Museum of Architecture in WrocĹ&#x201A;aw, Belgrade International Architecture Week , House of Architecture, Graz, Tirana Architecture Week, CANactions, Kiev, dpr-barcelona, Design Biotop, Ljubljana, One Architecture Week, Plovdiv, Bureau N, Berlin, Oris House of Architecture, Zagreb; associate members: Swiss Architecture Museum, Basel, Prishtina Architecture Week, Forecast, Berlin, Calouste Gulbenkian Foundation, Lisbon 171

Njohur nga MASH, Ministria e Arsimit dhe Shkencës Vendim Nr. 153, Dt.08.10.2010

Standards for article publication on the periodical journal Forum A+P: - Not more than 8 pages, Times New Roman 12, single space; - Title, Times New Roman 14, Bold - Subtitle, Times New Roman 12, Bold - Author, (name-surname, capital, Times new roman, 12) - Abstract in Albanian/English if article is in English/Albanian language, Times New Roman 10 (maximum 10 lines) - CV of author/authors (5-10 rows) - Photo of author (passport format) - Literature (publications and websites), refer to Oxford and Harvard model - Reference (footnote), Times New Roman 8, Italic - Illustrations, send as much higher resolution pictures you can.

Editor will select upon your priority * The articles will by selected by the board.

Standardet për publikim artikulli në periodikun shkencor Forum A+P: - Jo më shumë se 8 faqe A4, Times New Roman 12, single space - Titulli, Times New Roman 14, Bold - Nëntitulli, Times New Roman 12, Bold - Autori, (emër-mbiemër, Times New Roman, kapital 12) - Abstrakt shqip/anglisht nëse artikulli është në gjuhën angleze/shqipe, Times New Roman 10 (maksimumi 10 rreshta) - CV e autorit/autorëve (5-10 rreshta) - Fotoportret i autorit (format pasaporte) - Literaturë (publikime dhe website), referuar modelit Oxford ose Harvard - Referimet (footnote), Times New Roman 8, Italic - Ilustrime, dërgoni foto me rezolucion sa më të lartë.

Botuesit do të zgjedhin në bazë të prioritetit. * Artikujt shqyrtohen dhe zgjidhen nga bordi redaksional.

172Kontakt: Rr. Autostrada Tiranë-Durrës, Km.5, Kashar,KP 2995, Tirana Albania;Tel:+355.(0)4.24074-20/21; Fax:+355.(0)4.20-34126 / 81881; forum_ap@universitetipolis.edu.al