polski region Pieniny 01 by Polski Region Pieniny

lato summer

O1 2O12

Spływ przełomem Dunajca Rafting down the Dunajec

Kościół w Dębnie Podhalańskim The church in Dębno Podhalańskie

Pieniński strój ludowy Pieniny folk costume

Niepylak apollo Mountain Apollo

Akcja 1 zł na niepylaka

fot. | photo by Stanisław Zachwieja

atrakcja regionu | regional attraction

fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

Muzyczna Owczarnia w sercu Małych Pienin | The Musical Fold in the heart of the Małe Pieniny ludzie z pasją | people and their passions

fot. | photo by Marek Majerczak

Kościół w Dębnie Podhalańskim | The church in Dębno Podhalańskie zabytki sakralne | sacred heritage

Niepylak apollo ...symbol Pienin Mountain Apollo ...symbol of the Pieniny fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

natura | nature

6 | polski region

fot. | photo by Marek Majerczak

www.polskiregion.pl

Spływ przełomem Dunajca | Rafting down the Dunajec

Pieniński strój ludowy Folk costume of Pieniny folklor pieniński | Pieniny folklore

fot. | photo by Stanisław Zachwieja

O1 2O12 | l a t o s u m m e r

w numerze contents

atrakcja regionu | regional attraction

Spływ przełomem Dunajca | Rafting down the Dunajec | Stanisław Zachwieja 12

wywiady | interviews

Jan Sienkiewicz, prezes Polskiego Stowarzyszenia Flisaków Pienińskich na Rzece Dunajec | Jan Sienkiewicz, Chairman of the Polish Dunajec Raftsmen Association | Stanisław Zachwieja 22

legendy | legends

ludzie z pasją | people and their passions

Muzyczna Owczarnia w sercu Małych Pienin | The Musical Fold in the heart of the Małe Pieniny | Stanisław Zachwieja 26

architektura | architecture

Dworek Gościnny | Homely Court | Kursalon | Stanisław Zachwieja

krajobrazy | landscape

Biała Woda | Marek Majerczak

44 52

słowackie Pieniny | Slovak Pieniny

szlaki turystyczne Pienin | tourist routes in the Pieniny

Grzbietem Małych Pienin | Along the ridge of the Małe Pieniny 68 | Ryszard M. Remiszewski

zabytki sakralne | sacred heritage

Niepylak apollo | Mountain Apollo | Marek Majerczak

Pieniński strój ludowy | Pieniny folk costume | Barbara Alina Węglarz

kuchnia regionalna | regional cuisine

Szczawnickie potrawy regionalne ze stuletnią tradycją | Szczawnica regional dishes: a hundred years of tradition | Stanisław Zachwieja

104

obiekty | venues

Pięć gwiazdek hotelu Modrzewie | The Five stars of the Modrzewie Hotel 108 | Stanisław Zachwieja

sport | sport

biografie | biographies

Atelier Awita Szuberta | The atelier of Awit Szubert | Barbara Alina Węglarz

natura | nature

Kościół w Dębnie Podhalańskim | The church in Dębno Podhalańskie 74 | Joanna Daranowska-Łukaszewska

KS „Pieniny” kolebka kajakarstwa górskiego | KS Pieniny – the cradle of whitewater canoeing | Jakub Sarata 117

zapowiedzi kulturalne i sportowe | what’s new in culture and sport

124

www.polskiregion.pl

wydarzenia minionego kwartału | from the past season

zespoły regionalne i stowarzyszenia | regional associations and bands

Zespół Pieśni i Tańca „Juhasy” | The Juhasy Song and Dance Band 130 | Stanisław Zachwieja

fotoreportaż | photo story

w kolejnym numerze | in the next issue polski region

144 |7

| atrakcja regionu | regional attraction

Z rana wypływa ze Sromowców, wioski przyległej Czorsztynowi, flotylla z 10 15 podwójnych łodzi złożona. Trzeba łodzie po dwie z sobą łączyć, ponieważ z pni świerkowych wydłubane, łatwo są wywrotne. Towarzystwo poprzedza powszechnie muzyka na oddzielnej łodzi, na drugiej zaś artyleria strzelająca z moździerzy w miejscach, gdzie echo się odbija. W środku drogi odpoczywa towarzystwo przy Czerwonym Klasztorze, a z góry Pienin wita podróżnych inne towarzystwo, które nie chciało zawierzyć wodom swego życia. (Ludwik Zejszner, 1848 r.)

12 | polski region

In the morning, Sromowce, a village near Czorsztyn, is left by a flotilla of anything from 10 to 15 double boats. They need to be twined, as boats carved from spruce logs collapse easily. As a rule, the company is preceded by musicians in a separate boat, with another one carrying artillery, whose mortars go off where echoes reverberate most. Midway through the route, the group rests by the Red Monastery, and are welcomed from the peaks of the Pieniny by other groups, who dared not entrust their lives to the waters.” (Ludwik Zejszner, 1848)

Stanisław Zachwieja

fot. | photo by Marek Majerczak

Spływ przełomem Dunajca Rafting down the Dunajec

polski region

| 13

| atrakcja regionu | regional attraction

Anyone who has entered the Pieniny once will always return there. These words are often heard from tourists visiting this unique region of Poland, brimming with charming landscape and natural beauty.

14 | polski region

fot. | photo by Dariusz Zaród

Kto raz zawitał w Pieniny, ten zawsze będzie do nich wracał. Takie słowa często słyszy się od turystów, którzy odwiedzają ten osobliwy region Polski, pełen uroczych krajobrazów i piękna natury.

atrakcja regionu | regional attraction |

Pierwsze tratwy flisackie rzeźbione były z pni topoli Originally the raftsmen’s rafts were carved from poplar trunks

Przełom Dunajca z widokiem na Sokolicę The Dunajec Gorge, with a view of Sokolica

fot. | photo by Awit Szubert

est-known in the Pieniny is the Dunajec Gorge, where tourists have been rafted down the river since the first half of the 19th century. Originally in the raftsmen’s rafts carved from poplar trunks, and today, nailed together from planks, and proofed with conifer branches protecting them from the waves and splashes of the capricious Dunajec. The chronicles say that in the mid-19th century the waters of the Dunajec carried visitors to Dunajec Castle in Niedzica to the Red Monastery, and from the Red Monastery to Szczawnica – the visitors seeking therapy of Józef Szalay, the founder and the brains behind the Szczawnica spa. Józef Szalay, a Hungarian by origin, planned each rafting trip very carefully. He would be at the fore of the flotilla of the rafts, and was its commander. The small cannon mounted on his boat would go off every now and then, its echoes reverberating far and wide over the silent Dunajec Gorge. At the destination quay in Szczawnica Niżna, the travellers were welcomed by friends and families, often to the accompaniment of Gypsy and Highlander music. From there, they reached the spa in horse-drawn carriages. Adding charm to the entire outing were beautiful views of two peaks, Trzy Korony and Sokolica, that have often been sung about by poets and writers. One of the most beautiful descriptions of Sokolica can be found in a poem by a Szczawnica poet and playwright, Michał Słowik-Dzwon. His poem, simply entitled Sokolica, is frequently recited at competitions and folk art reviews.

fot. | photo by Stanisław Zachwieja

ajbardziej znany w regionie Pienin jest przełom Dunajca, gdzie od pierwszej połowy XIX w. odbywa się spływ tratwami flisackimi, dawniej żłobionymi w klockach topoli, współcześnie zbitymi z desek, pomiędzy które utykana jest cetyna zabezpieczająca przed falami kapryśnego Dunajca. Jak podają kroniki, po wodach Dunajca w połowie XIX w. pływali goście zamku Dunajec w Niedzicy do Czerwonego Klasztoru, a od Czerwonego Klasztoru do Szczawnicy goście kuracyjni Józefa Szalaya, założyciela i twórcy szczawnickiego kurortu. Józef Szalay, z pochodzenia Węgier, wyprawy na spływ dokładnie planował. Sam płynął na czele flotylli tratw i był jej komandorem. Z zamocowanej na łodzi małej armaty co chwilę słychać było wystrzały, a echo rozchodziło się daleko po cichym przełomie Dunajca. Gości na przystani flisackiej w Szczawnicy Niżnej witali ich znajomi i rodzina, często przy muzyce cygańskiej i góralskiej. Do Uzdrowiska jechali konnymi zaprzęgami. Uroku całej wyprawie dodawały piękne widoki na dwa szczyty – Trzy Korony i Sokolicę, opiewane często przez poetów i pisarzy. Jeden z najpiękniejszych opisów Sokolicy znalazł się w wierszu szczawnickiego poety i dramaturga Michała Słowika-Dzwona. Jego wiersz „Sokolica” jest często recytowany na konkursach i przeglądach twórczości ludowej.

fot. | photo by Awit Szubert

polski region

| 15

W owym czasie, chcąc fotografować panoramiczne widoki gór, trzeba było prócz aparatów mieć pod ręką całe laboratorium. Ilość sprzętu była tak duża, że musiała być transportowana przez kilku tragarzy. To make panoramic views of the mountains, at the time besides the camera an entire laboratory was needed at hand. The amount of equipment was so large that it needed transportation by a number of carriers.

44 | polski region

biografie | biographies |

Atelier Awita Szuberta The atelier of Awit Szubert Barbara Alina Węglarz

Hukowa - w XIX wieku Dunajec był wykorzystywany także do spławu drewna Hukowa - in the 19th century, the Dunajec was used also for transporting wood

polski region

fot. | photo by Awit Szubert

Zdjęcia Awita Szuberta z archiwum Muzeum Pienińskiego im. J. Szalaya | Photos by Awit Szubert from the archive of the Szalay Pieniny Museum

| 45

| biografie | biographies

Awit Szubert (1837-1919) Droga Pienińska Pieniny Highway Widok z Bryjarki A view from Bryjarka

46 | polski region

Awit Szubert (1837-1919) – jeden z najzna komitszych zawodowych polskich fotografów XIX w., pionier fotografii Pienin i Tatr, wybitny portrecista, pierwszy fotograf wielickiej kopalni, malarz. Głównym polem jego działalności była fotografia portretowa. Wykonywał portrety znanych osób ze świata polityki i kultury, m.in. światowej sławy aktorki Heleny Modrzejewskiej; sławnych malarzy; fotografował ich dzieła, tj. „Lithuanię” A. Grottgera i niedokończoną jeszcze w 1877 r. „Bitwę pod Grunwaldem” J. Matejki; robił zdjęcia do „Albumu ozdób z Kaplicy Zygmuntowskiej” i zdjęcia nagrobków m.in. Piotra Kmity w Katedrze Wawelskiej. Jego fotografie wykorzystywano do celów naukowych, tj. w chirurgii, archeologii i astronomii; zdejmował wnętrza kopalni węgla kamiennego oraz w Kopalni Soli w Wieliczce (1892 r.). Nade wszystko był fotografem Pienin i Tatr, Szczawnicy i Zakopanego. Jego prace zostały nagrodzone medalami na międzynarodowych wystawach: w Wiedniu – 1873, w Brukseli – 1875, we Lwowie – 1877, w Paryżu 1878. Za album o Pieninach i Tatrach otrzymał list gratulacyjny z podziękowaniami i brylantową szpilkę od króla Włoch Huberta I. Awit Szubert zmarł w Szczawnicy 27 maja 1919 r. Został pochowany w krypcie kaplicy cmentarnej na starym cmentarzu, gdzie złożone są szczątki doczesne zmarłych Szalayów.

Awit Szubert (1837–1919), one of the most eminent Polish photographers of the 19th century, pioneer of photography of the Pieniny and the Tatras, connoisseur portrait maker, the first photographer of the Wieliczka Salt Mine, painter. He specialised in portrait photography, making portraits of celebrities of politics and culture, including the world-class actress Helena Modrzejewska (Modjeska). He took photographs of famous painters, and also of their works, including Adam Grottger’s Lithuania and Jan Matejko’s Battle of Grunwald, still unfinished in 1877. Moreover, Szubert took photographs for the Albumu ozdób z Kaplicy Zygmuntowskiej (Photo Book of Sigismund Chapel Decorations), and the Wawel Cathedral tombs, including that of Piotr Kmita. His photographs were used for scientific purposes in surgery, archaeology, and astronomy; and he shot the interiors of coal mines and the salt mine in Wieliczka as far back as 1892. Yet, first and foremost, he was the photographer of the Pieniny and the Tatras, of Szczawnica and Zakopane. His works were awarded medals at international exhibitions in Vienna (1873), Brussels (1875), Lemberg (1877), and Paris (1878). For his photo book of the Pieniny and the Tatras, he received a letter of congratulations and thanks and a diamond pin from King Umberto I of Italy. Awit Szubert died in Szczawnica on 27th May 1919. He was buried in the crypt of the cemetery chapel in the old cemetery, where the earthly remains of the deceased Szalays are deposited.

biografie | biographies |

grudnia 2010 r. w siedzibie Muzeum Uzdrowiska została otwarta wystawa zatytułowana „Szczawnickie atelier Awita Szuberta”, zorganizowana przez Muzeum Pienińskie im. J. Szalaya, według scenariusza Barbary A. Węglarz. Wystawa prezentuje fragment działalności znakomitego fotografa. Pokazano na niej kilka oryginalnych mebli pochodzących z atelier Szuberta, udokumentowanych na jego fotografiach; duży zbiór kilkudziesięciu fotografii wizytowych, zdjęcia grupowe, unikatowe, duże portrety osobistości szczawnickich; trzy albumy z widokami Pienin i Szczawnicy; albumik z kartami pocztowymi i albumiki składanki; pojedyńcze karty pocztowe; ferrotypie i szklane klisze, aparaty fotograficzne. Z dokumentów wystawiony został kontrakt zawarty pomiędzy Szubertem a Akademią Umiejętności dotyczący budowy atelier w Dworcu Gościnnym z 1882 r. Szubert przyjechał po raz pierwszy do Szczawnicy w 1865 r. z powodu złego stanu zdrowia. Wtedy to wykonał też pierwsze górskie fotografie, zdejmował Pieniny. Przypusz-

pened on 10th December 2010 at the Spa Museum was an exhibition entitled “Szczawnickie atelier Awita Szuberta”, organised by the J. Szalay Pieniny Museum to the design by Barbara A. Węglarz. The exhibition presents an insight into the life and achievements of the eminent photographer. Displayed in it are a number of original pieces of furniture from Szubert’s atelier and documented in his photographs; a large collection of several dozen location photographs; group photographs; unique blown-up portraits of Szczawnica celebrities; three picture books with views of Szczawnica and the Pieniny; an album with postcards and foldable albums; individual postcards; ferrotypes and glass plates; and photographic cameras. The documents in the exhibition include the contract concluded in 1882 between Szubert and the Academy of Arts and Sciences, concerning the construction of an atelier in the Homely Court. Szubert arrived for the first time in Szczawnica in 1865 due to the poor state of his health. It was then that he took the first photographs of mountains, while also “capturing” the Pieniny. The first

Źródło Jan, w głębi Willa Celina. Spring Jan, with the Villa Celina in the background. Alejka Miłości do Dworku Gościnnego. The Alley of Love leads to the Homely Court.

polski region

| 47

Editorial Od redakcji Wędrówkę po Pieninach rozpoczynamy szlakiem Małych Pienin, bowiem jest on w miarę łatwy, a przemierzając go, podziwiać można urzekające pięknem i różnorodnością krajobrazu widoki na Beskid Sądecki, Gorce, Tatry i Pieniny Właściwe. z popularnym szczytem Trzech Koron. Choć Pieniny obszarowo nie są duże, od wieków fascynują turystów i naukowców, odkrywców szlaków turystycznych i bogactwa, jakim natura obdarzyła ten region Polski.

68 | polski region

Let’s begin our hike in the Pieniny on the Małe (Lesser) Pieniny trail, as it is relatively easy, and walking it provides an opportunity to marvel at the views of the mountain ranges of Beskid Sądecki, Gorce, Tatras and the Pieniny proper with their hallmark Trzy Korony peaks, all captivating with their beauty and the variety of their landscape. Though not extensive geographically speaking, the Pieniny have for centuries fascinated tourists and scientists alike: the discoverers of tourist trails and the riches that nature bestowed upon this region of Poland.

szlaki turystyczne Pienin | Pieniny tourists trails |

Grzbietem MaĹ&#x201A;ych Pienin Along the ridge of the MaĹ&#x201A;e Pieniny

fot. | photo by Agnieszka Wojniccz

Ryszard M. Remiszewski

polski region

| 69

| szlaki turystyczne Pienin | tourists trails

fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

Poniżej szczytu Wysokiego Wierchu spotkać można pasterskie bacówki Found below the peak of Wysoki Wierch are shepherds’ shelters

70 | polski region

ałe Pieniny, będące częścią pasma skałkowego, ciągną się z zachodu na wschód od Bystrzyka (704 m n.p.m.) po obły garb Syhły (937 m n.p.m.), na odcinku 14 km długości i miejscami szerokości 4 km. Stoki północne są zlewnią Grajcarka, a południowe i wschodnie Lipnika i Leśnego Potoku po słowackiej stronie. Pasmo graniczne pomiędzy Polską i Słowacją to tereny wyjątkowo atrakcyjne pod względem turystycznym – w grzbiecie wznoszą się wapienne szczyty Szafranówki (742 m n.p.m.), Łaźnych Skał (775 m n.p.m.), Rabsztyna (847 m n.p.m.) i Wysokiej (1050 m n.p.m.). Letnicy i turyści wędrówkę grzbietem Małych Pienin najczęściej rozpoczynają od schroniska PTTK „Orlica” (ok. 450 m n.p.m.), wzniesionego w 1932 r. jako prywatny pensjonat, usytuowany pod stromą, wyniosłą Białą Skałą. Podchodzi się do niej z Drogi Pienińskiej, historycznego traktu do Czerwonego Klasztoru. Zbudowany on został staraniem właściciela Szczawnicy Józefa Szalaya w latach 1870-1875, a dokończony przez Akademię Umiejętności w 1884 r. Pierwszy ze szczytów, Szafranówka, wraz z pobliską Palenicą (719 m n.p.m.) to zimą i latem najbardziej uczęszczane miejsca. Na Palenicy znajduje się górna stacja kolejki krzesełkowej (różnica wysokości między dolną a górną stacją wynosi 263 m, a średnica pochylenia 35 proc.). Dla narciarzy przygotowano tu trasy o różnym stopniu trudności. Natomiast latem na stoku funkcjonuje tor saneczkowy. Mijając zalesiony szczyt Łaźnych Skał, uwagę zwraca wyniosły Rabsztyn (847 m n.p.m.), który jeszcze w I połowie XIX w. słynął z ruin tajemniczego zamku, którego tu nigdy nie było! Niegdyś był często odwiedzany przez kuracjuszy uzdrowiska. W jego pobliżu znajduje się obły trawiasty szczyt Wysokiego Wierchu (899 m n.p.m.), z którego rozciąga się jedna z piękniejszych panoram w Pieninach. Poniżej szczytu spotkać można pasterskie bacówki, ponieważ teren o połoninnym charakterze nadaje się doskonale na wypas owiec. W pobliżu – w bocznym odgałęzieniu grzbietu – wznosi się szczyt Jarmuty (794 m n.p.m.), z rzadka porośnięty krzewami, z masztem przekaźnika telewizyjnego na górze. Jego wnętrze skrywa niezwykłą atrakcję krajoznawczą – zachowane w całości sztolnie srebrnego kruszcu, popularne banie, zabytki kopalnictwa z XVIII w. Na wschód od Wysokiego Wierchu leży rozległa Durbaszka (934 m n.p.m.), poniżej

he Małe Pieniny, a range of rocky mountains, extend from west to east, from Bystrzyk (704 m / 2310 ft asl) to the rounded knoll of Syhła (937 m / 3075 ft asl), stretching for 14 km (8.7 miles), with a width reaching 4 km (2.5 miles) at times. The northern slopes belong to the catchment of the Grajcarek, and the southern and eastern ones to that of the Lipnik and the Leśny Potok (simply: “the forest stream”) on the Slovak side. Providing the border between Poland and Slovakia, the range is exceptionally attractive for tourists, with its limestone peaks of Szafranówka (742 m / 2434 ft asl), Łaźne Skały (775 m / 2543 ft asl), Rabsztyn (847 m / 2779 ft asl), and Wysoka (1050 m / 3445 ft asl). Holidaymakers and tourists usually begin by walking along the ridge of the Małe (i.e. Lesser) Pieniny from PTTK Orlica tourist shelter (approx. 450 m / 1476 ft asl) built in 1932 as a private boarding house at the foot of the steep and lofty Biała Skała Rock. It is accessible from the Pieniny Highway, a historical road to the Red Monastery (Červený Kláštor). The idea to build the house came from the owner of Szczawnica, Józef Szalay, in 1870–1875, yet it was not completed until 1884, by the Academy of Arts and Sciences. The nearest of the peaks, Szafranówka, together with the nearby Palenica (719 m / 2359 ft asl), are among the places that are most frequented, both in winter and in summer. Palenica is the upper terminal of the chair lift (the difference in elevation between the top and bottom terminals is 263 m / 863 ft and the average incline 35%). The slopes marked out here welcome skiers of various levels of proficiency. In summer, the slope sports a toboggan track. When passing by the forested peak of Łaźne Skały, our attention is attracted by the lofty Rabsztyn (847 m / 2779 ft asl), which was famous for the ruins of a mysterious castle even as late as the first half of the 19th century, although there has never been one on top of it! Nevertheless, the mountain used to be frequented by the people staying at the spa. Situated in the vicinity is the rounded grass-clad Wysoki Wierch (899 m / 2949 ft asl), commanding one of the most beautiful panoramas in the Pieniny. Found below the peak are shepherds’ shelters, as the plentiful mountain lawns in the area provide perfect grazing for sheep. Situated nearby – in a ramification of the range – is Jarmuta (794 m / 2605 ft asl), a hill with scattered bushes, and a characteristic TV tower on top. Its heart conceals an unusual attraction: fully preserved mines of silver ore with adits and elements of mining heritage from the 18th century. Situated to the east from Wysoki Wierch is the expansive Durbaszka (934 m / 3064 ft asl), with

fot. | photo by Agnieszka Wojniccz

szlaki turystyczne Pienin | tourists trails |

polski region

| 71

fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

| zabytki sakralne | sacred heritage

Joanna Daranowska-Łukaszewska

Kościół w Dębnie Podhalańskim The church in Dębno Podhalańskie 74 | polski region

Kościół w Dębnie stoi na skraju wsi, nad potokiem. Okolony wieńcem starych drzew i otoczony drewnianym ogrodzeniem z długich bierwion połyskuje złocistą barwą drewna. Za rozległym, pustym przedpolem wygląda trochę jak budowla obronna. Nic dziwnego, to przecież siedziba rycerskiego patrona, który jednak przygarnia serdecznie i wiernych, i turystów.

fot. | photo by Marek Majerczak

The church in Dębno stands on the edge of the village by a stream. Girdled with a wreath of ancient trees and surrounded by wooden fencing of long logs, it glitters with the golden colour of wood. Beyond a spacious, empty lawn stretches, reminiscent of a defence structure. Little wonder, then, that the place is the seat of the knightly patron, who nevertheless cordially embraces both the congregation and tourists.

polski region

| 75

fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

| zabytki sakralne | sacred heritage

U góry: zwieńczenie tryptyku Poniżej: Święta Rozmowa Po prawej: Drzewo Życia

paintings of this type, and certainly among the most beautiful in Poland. Standing on the rood beam is a sculpture presenting Christ crucified on the so-called Tree of Life (with the arms of the cross being natural branchings of a tree), chiselled late in the 14th century, certainly a remnant of the original church that used to stand in Dębno. The Crucified is accompanied by 15th-century forms of the Blessed Virgin and St John the Evangelist cut from planks and painted. Looking splendid in the smallish chancel is the triptych, richly decorated with gold, from the early 16th century. In its central panel, it depicts the Blessed Virgin Mary with the Infant Jesus winged by St Catherine of Alexandrina and St Michael the Archangel – the patron of the church. Such a scene is known as the Holy Colloquy, or Sacra Conversatione in Latin. The fronts of the wings depict partners worthy of the conversation: St John the Evangelist and John the Baptist, and bishops – Stanislaus and Nicolas, while

fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

Above: The crowning of the triptych Below: Holy Colloquy To the right: The Tree of Life

Na belce tęczowej znajduje się rzeźba przedstawiająca Chrystusa ukrzyżowanego na tzw. Drzewie Życia (ramiona krzyża tworzy w nim naturalne rogałęzienie drzewa), wykonana w końcu w. XIV, która niewątpliwie pochodzi z pierwszego kościoła wystawionego w Dębnie. Ukrzyżowanemu towarzyszą wycięte z desek i pomalowane piętnastowieczne sylwety Marii i św. Jana Ewangelisty. W niewielkim prezbiterium pyszni się złocisty tryptyk z początku XVI w. W polu środkowym wymalowano w nim Matkę Boską z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Katarzyny Aleksandryjskiej i patronującego kościołowi św. Michała Archanioła. Taka scena nazywana jest Świętą Rozmową lub Sacra Conversatione. Na awersach skrzydeł znaleźli się godni towarzysze konwersacji: święci Jan Ewangelista i Jan Chrzciciel oraz biskupi Stanisław i Mikołaj, na rewersach, pokazywanych zwykle w czasie wielkiego postu, wymalowano sceny pasyjne, z którymi

80 | polski region

fot. | photo by Agnieszka Wojnicz

obiekty sakralne | sacral buildings |

| przyroda | nature

Niepylak apollo ...symbol Pienin Mountain Apollo ...the symbol of the Pieniny Marek Majerczak

84 | polski region

Why is the Mountain Apollo butterfly called niepylak in Polish - literally: one that does not dust? Well, it is the only one among the countless butterfly species whose wings are not covered with characteristic scales, as fine as dust. It simply “does not dust”...

polski region

fot. | photo by Marek Majerczak

Dlaczego niepylak? Skąd taka nazwa? Otóż jako jedyny spośród niezliczonej ilości gatunków motyli nie posiada na skrzydłach charakterystycznych łusek, tworzących pyłek. Po prostu „nie pyli"...

| 85

natura | nature

iepylak apollo (Parnassius apollo) występuje w Polsce tylko w dwóch, niezbyt od siebie oddalonych miejscach – w Pieninach i w wapiennej części Tatr. W Pieninach jest bardzo liczny, spotkać go można na całym ich obszarze, od Czorsztyna po Małe Pieniny. W Tatrach bardzo rzadki, dopiero ostatnie lata przyniosły potwierdzenie występowania kilku osobników. Pieniński, lokalny podgatunek nosi łacińską nazwę Parnassius apollo frankenbergeri. To istotne, gdyż motyl ten poza Polską występuje niemal w całej Europie i w większej części Azji. Lubi góry, zwłaszcza ich wapienne, nasłonecznione stoki. A tych w Pieninach nie brakuje. Niepylak jest motylem dziennym, jednym z najpiękniejszych i największych w Polsce. Jego białe, przejrzyste, niemal przepuszczające światło skrzydła potrafią przybierać przeróżne odcienie, od zieleni, przez błękit, po delikatną czerwień. Doskonale komponują się z otoczeniem: kolorem wapienia i kwiatów. Dodatkowego uroku dodają motylowi czerwone, mocno podkreślone czarną obwódką oczka, zlokalizowane na parze mniejszych skrzydeł. Rośliną, którą się żywi niepylak, jest w Pieninach rozchodnik wielki, rosnący głównie na południowych stokach i na piargach. To właśnie zanikanie tej rośliny, spowodowane brakiem wypasu i zarastaniem przez krzewy i drzewa, doprowadziło w latach 80. XX wieku

he Mountain Apollo (Parnassius apollo) is found in Poland in two not too distant locations – in the Pieniny and in the limestone part of the Tatras. In the Pieniny, it is very common and can be found throughout the area from Czorsztyn to the Małe Pieniny. In the Tatras, it is very rare, and presence of multiple specimens was confirmed only in the last few years. The Pieniny local subspecies is known in Latin as Parnassius apollo frankenbergeri. It is significant as, outside Poland, the butterfly is present nearly all over Europe, and in most of Asia. It prefers mountains, especially limestone, and in them, slopes with high insolation. These are definitely not in short supply in the Pieniny. The insect is active in the daytime, and features among the most beautiful and largest butterflies in Poland. Its white, translucent wings – nearly transparent to the light – are capable of assuming various shades from green via deep blue to a delicate red. They match the surroundings perfectly: the colours of the limestone rocks and flowers. Adding some extra charm to the butterfly are its red “eyes” situated on the smaller pair of wings, strongly emphasised by the black make-up that surrounds them. The plant that the Apollo feeds on in the Pieniny is frog’s-stomach (life-everlasting, orphan John, or witch’s moneybags), growing predominantly on the southern slopes and on screes. It was the disappearance of this plant,

fot. | photo by Marek Majerczak

Istotne znaczenie ma ciągłe utrzymywanie stanowisk niepylaka - nie dopuszcza się do zarastania muraw i piargów, prowadzone są obserwacje i liczenie motyli

86 | polski region

It is important that the Apollo’s habitats survive grasslands and screes are not allowed to overgrow

do drastycznego zmniejszenia się ilości niepylaków w polskich Pieninach. Konieczna okazała się interwencja człowieka, by odnowić populację. Stało się to możliwe dzięki specjalnemu programowi i współpracy parków narodowych: polskiego i słowackiego, gdzie zachowało się znacznie więcej motyli tego pienińskiego podgatunku. Odpowiednie porozumienie podpisane zostało na szczeblu rządowym przez obie strony i w 1991 słowackie niepylaki „z papierami” zostały przewiezione przez granicę państwową i trafiły do specjalnie w tym celu założonej hodowli. Po kilku latach można było zanotować sukces: niepylaki wróciły w Pieniny i ich populacja nie jest obecnie zagrożona. Rozmnażają się już same. Istotne znaczenie ma ciągłe utrzymywanie stanowisk niepylaka – nie dopuszcza się do zarastania muraw i piargów, prowadzone są obserwacje i liczenie motyli.

caused by discontinuation of grazing and proliferation of trees and bushes, that caused a drastic decrease in the number of Apollos in the Polish Pieniny in the 1980s. Human intervention proved necessary to revive the population. Success was possible thanks to a special breeding programme and the collaboration of the Polish National Park with the Slovak one, where far more butterflies of this Pieniny subspecies survived. An appropriate agreement was signed at the governmental level in 1991, and the Slovak Apollos, once all the documents were “set straight”, were shipped across the state border and found themselves in a special breeding centre. A few years later, the success was visible: Apollos have returned to the Pieniny, and the population is no more threatened as they are multiplying out of captivity. It is important that the Apollo’s habitats survive – grasslands and

fot. | photo by Marek Majerczak

natura | nature |

polski region

| 87

lato summer

O1 2O12

polecamy kwartalnik

O1 2O12

lato summer

Wydawca | Publisher THERMALEO Sp. z o.o. Ul. Foksal 18 00-372 Warszawa Polska Christophe Mańkowski Adres Redakcji | Address for correspondence THERMALEO Sp. z o.o. Plac Dietla 7 34-460 Szczawnica Polska

Spływ przełomem Dunajca

Redaktor Naczelny | Editor-in-Chief Stanisław Zachwieja szachwieja@thermaleo.pl Stała współpraca | Columnists Marek Majerczak Barbara Alina Węglarz Prof. Ludwik Frey Joanna Daranowska-Łukaszewska Ryszard M. Remiszewski

Rafting down the Dunajec

Translation | Translation HOBBiT Piotr Krasnowolski Korekta angielska | English proofreading BENEffICIENT Benjamin Koschalka Korekta polska | Polish proofreading Katarzyna Domin (PL) Kolportaż, prenumerata, numery archiwalne | Marketing and archives THERMALEO Sp. z o.o. Plac Dietla 7 34-460 Szczawnica Polska

Kościół w Dębnie Podhalańskim The church in Dębno Podhalańskie

Pieniński strój ludowy Pieniny folk costume

Niepylak apollo Mountain Apollo

Akcja 1 zł na niepylaka

w prenumeracie 1 rocznik (4 numery)

4x10 zł = 40 zł Subscription of the quarterly Annual subscription (4 issues ) 4 × PLN 10 = PLN 40 PLN 30 Please address all your subscription-related queries to www.polskiregion.pl

+ koszt przesyłki

30zł +koszt przesyłki

Zamówienia poprzez stronę internetową

www.polskiregion.pl

146 | polski region

Dział reklamy | Advertising Dariusz Tokarski dtokarski@thermaleo.pl Partnerzy | Partners Pieniński Park Narodowy, Związek Podhalan oddział Pieniński, Polskie Stowarzyszenie Flisaków Pienińskich na Rzece Dunajec Projekt graficzny i ilustracje | Graphic design & illustrations Małgorzata Flis Skład i fotoedycja | DTP Marek Szwarnóg Druk | Printing RR Donnelley Europe ul. Obrońców Modlina 11 30-733 Kraków www.rrdonnelleyeu.com Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania tekstów oraz nadawania tytułów. Materiałów niezamówionych nie zwracamy. | The publisher retains the right to edit and withhold received materials. Nakład 20000 egz. | 20,000 copies Numer zamknięto | Closing date 25 czerwca 2012 r. | 25th June 2012