Podium Special 'Samen Slimmer Leren met ICT' by PO-Raad

Inhoud

podium special _ jaargang 8 _ januari 2019

SAMEN SLIMMER LEREN

VERSNELLINGSVRAGEN EN RESULTATEN

‘Wat is er veel in beweging gezet!’ Toine Maes en Anko van Hoepen blikken terug op vier jaar intensieve samenwerking.

Kennis moet je delen: leer van innovatieve oplossingen die scholen en besturen hebben ontwikkeld.

Pagina 20

Pagina 3

AFREKENCULTUUR OF VERBETERCULTUUR?

HELP, DE LEERLINGEN WETEN MEER OVER ICT DAN DE JUF! Hebben kinderen oplossingen voor onze vraagstukken? Digital leaders uit groep 6 t/m 8 geven antwoord op vragen uit de praktijk.

Pagina 4

Waarom kan onderwijslogistiek bijdragen aan goed onderwijs? Een open gesprek tussen een schoolbestuurder en een wetenschapper.

Pagina 22

CRITICAL FAMILY Wie zijn de kritische en deskundige meedenkers van Slimmer leren met ICT en hoe zien zij onderwijs met ICT over 10 jaar?

WERKPLAATS ONDERWIJSONDERZOEK GEPERSONALISEERD LEREN MET ICT

Pagina 28

Samenwerking tussen leraren, onderzoekers en studenten: ‘We willen het hele ‘systeem’ vooruit helpen, om uiteindelijk alle leerlingen een stap verder te brengen.’

Pagina 8

PROGRAMMEREN EN DIRECTE INSTRUCTIE Felienne Hermans pleit voor stampen bij leren programmeren.

Pagina 31

LERAAR, DURF TE FALEN Zeg eens eerlijk: Luister jij naar je innerlijke criticus of mag je iets fout doen?

Pagina 11

BURRITOMODEL – PERSONALISEREN DOOR STANDAARDISEREN Hoe een bezoek aan een Mexicaans fastfoodrestaurant leidt tot het effectiever organiseren van leerstof en maatwerk. Met collega’s aan de slag!

WERKDRUK VERLAGEN DOOR DE INZET VAN ICT

Pagina 32

Zo doen scholen dat! ‘Met iPads kan elke leraar overal en altijd communiceren met ouders via de nieuwe app.’

Pagina 12

OVERKOEPELEND DASHBOARD MOMENTO Eén keer inloggen en op elk moment overzicht om leerlingen sneller en beter te begeleiden.

VAN NAÏEF NAAR REGIE

Pagina 34

Marleen Stikker houdt ons een spiegel voor: ‘Hebben we wel voldoende aandacht voor de ethische kant van ICT in ons onderwijs?’

GESPONSORDE CONTENT

Pagina 16

Nee hoor! Maar wel relevante informatie over organisaties die werken aan onderwijskwaliteit / ICT.

Pagina 38

VAN DE EERSTE COMPUTER IN DE KLAS TOT... Wat was jouw eerste ervaring met ICT en wat is je favoriete app voor het onderwijs? Wat wens je het onderwijs toe over 5 jaar? Bekijk de antwoorden van betrokkenen bij Slimmer leren met ICT door deze hele podium heen.

COLOFON

podium is een platform van en voor leden van de PO-Raad waar meningen, ideeën, problemen en oplossingen uit de

onderwijspraktijk aan bod komen. De PO-Raad onderschrijft niet noodzakelijk de in het blad verkondigde meningen. Overname van artikelen alleen na overleg met de hoofdredactie. Hoofdredactie en eindredactie: Andrea Hodzelmans, Merel Kanters, Suzanne Unck, Danny Wolters. Illustraties: Hjalmar Haagsman, Hollandse Meesters. Fotografie: Mariska de Groot, Maartje Kuperus, Marco Magielse, Zuiver C. Support: Marlies Pol. Grafische vormgeving: Coers & Roest ontwerpers bno | drukkers. Redactieadres: podium@poraad.nl

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Voorwoord Anko: ‘Hier staan we dan na vier jaar intensief samenwerken aan Slimmer leren met ICT. Hoe kijk jij terug op het programma en wat valt je op? Toine: ‘Ik zie dat er ontzettend veel is gebeurd. Niet alleen

Toine: ‘Er is veel in beweging. Tegelijkertijd zijn er nog

in de samenwerking tussen de PO-Raad en Kennisnet, maar

wat stappen te zetten. Stellen we wel de juiste vragen over

ook met schoolbestuurders en scholen. Hierdoor is er meer

onderwijs en ICT? Weten we welke consequenties onze

inzicht ontstaan in wat er speelt rond onderwijs en ICT.

keuzes hebben? Wie bepaalt bijvoorbeeld de normen voor

Ook hebben we scherper in beeld waar scholen tegenaan

digitale toetsen? Wat als het achterliggende algoritme daar

lopen, waar zij hulp bij kunnen gebruiken en welke

anders over denkt dan onze gekwalificeerde leraren? Daar

vraagstukken we als sector gezamenlijk moeten oppakken.’

moeten we steeds over in gesprek blijven.’

Anko: ‘Het is belangrijk dat we de ICT-vragen die op veel

Anko: ‘Voor het programma van start ging, leefden er

plekken leven bundelen, zodat we daarmee het goede

allerlei aannames over waarom de rol van ICT in het

gesprek kunnen voeren met bijvoorbeeld uitgevers van

onderwijs nog minimaal was. De PO-Raad zette destijds

leermiddelen en leveranciers van leerlingvolgsystemen.

vooral in op het ondersteunen van het bestuur om een ICT-

We zien dat gelukkig al steeds meer gebeuren. Door samen

beleidsplan te maken. Dat werkte echter niet. Pas toen we

te werken, kunnen we echt invloed uitoefenen. En dit

alle schoolbesturen in het primair onderwijs in Nederland

zorgt er niet alleen voor dat materialen innovatiever en

hadden gebeld, zagen we wat daadwerkelijk de drempels

flexibeler worden, maar ook dat deze beter aansluiten op

waren. En die hadden veel meer met de menselijke en

de behoeften van de scholen.’

veranderkundige kant te maken: hoe komen we van visie naar uitvoering?’

‘Ook ben ik verrast door de ontwikkelingen binnen de versnellingsvragen. Wat een mooie inzichten, tools, publi-

Toine: ‘Daar is een rol weggelegd voor SIVON: de

caties, formats en Wikiwijs-pagina’s zijn daaruit voort

nieuwe inkooporganisatie van en voor schoolbesturen.

gekomen. Maar ook de leergang Veranderkunde en ICT

Niet alleen gezamenlijk inkopen, maar ook anticiperen

en de leer- en werkdagen die goed bezocht zijn. Zo’n 300

op ontwikkelingen in het onderwijs en samen innoveren.

enthousiaste bestuurders, schoolleiders, leraren en ICT-

Dat wordt pas echt succesvol als alle schoolbesturen

coördinatoren deden mee.’

meedoen. Waar moet volgens jou de focus op liggen de komende jaren?’ Anko: ‘Het blijven ontwikkelen en delen van kennis, daar gaan we mee verder. Bijvoorbeeld met de recent ingerichte Werkplaats Onderwijsonderzoek rond gepersonaliseerd leren met ICT. En mogelijk ook met een kennisplatform dat we de komende jaren doorontwikkelen. Ook zie ik voor me dat de PO-Raad en Kennisnet zich blijven inzetten voor het faciliteren van besturen en scholen bij de inzet van ICT. En dat we dat doen met nog meer partners met een onderwijshart. ICT biedt veel mogelijkheden om onderwijs te verbeteren. Daar kun je toch niet anders dan enthousiast over zijn?’ Toine: ‘Zeker! Samen investeren in de toekomst. Met alle organisaties die hier aan willen bijdragen. Laten we hierbij een oproep doen aan iedereen die deze podium special leest. Blijf ideeën, mooie voorbeelden, belangrijke inzichten en kritische reflecties met ons delen: samen slimmer leren.’ n Toine Maes, bestuurder Kennisnet Anko van Hoepen, vicevoorzitter PO-Raad

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

HELPDESK

vlnr Meinte, Sophie, Kyra, Thijmen, Senna, Bodil, Sabine, Eske

Eerste hulp bij ICT-vragen Wat kunnen we als volwassenen leren van kinderen? Hoe kijken zij aan tegen onderwijs met ICT? We vroegen de digital leaders van schoolbestuur Ambion uit Heerenveen om antwoord te geven op enkele vragen uit de praktijk.

Wat zijn digital leaders?

Voordelen van digital leaders

Digital leaders zijn leerlingen die talent hebben voor

• De leerlingen helpen bij het voorbereiden en geven

ICT. Zij helpen leraren, leerlingen en eventueel ouders bij het gebruik van ICT en iPads binnen de school. Ze komen met voorstellen en ideeën voor nieuwe apps en toepassingen. Hierdoor ontwikkelen ze vaardigheden zoals verantwoordelijkheid dragen, samenwerken, spreken in het openbaar, digitaal burgerschap en werken aan talentontwikkeling.

van ICT-lessen. • De leerlingen krijgen de mogelijkheid om hun vaardigheden te vergroten. • De leerlingen assisteren bij het implementeren van nieuwe hardware en software. • De leerlingen stimuleren het gebruik van ICT binnen de school. • De leerlingen proberen software uit voordat deze in de klas gebruikt wordt en geven aan wat wel en niet werkt.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

VRAAG 1: Help, de leerlingen weten meer over ICT dan de juf! We hebben een groot probleem. Onze leerlingen blijken slimmer te zijn dan de leerkracht. Ze programmeren erop los, vloggen alles bij elkaar en maken Prezi’s als professionals terwijl de juf net weet hoe ze het digibord kan gebruiken om een PowerPoint te laten zien. Dat kan zo toch niet? Wie is nou de leerling en wie de leraar? Hoe zorgen we ervoor dat de leraar alles weet? Wat moet ze dan leren om net zo digitaal vaardig te worden als haar leerlingen? En zou ze zelfs leerlingen nog wat nieuws kunnen leren?

‘Misschien kunnen ze op jullie school wel digital leaders inzetten. Digital leaders zijn kinderen die veel over ICT weten en ze vinden het ook leuk om er meer over te weten te komen. Digital leaders helpen leraren en kinderen op school met ICT. Wij hebben bijvoorbeeld een workshop gegeven aan groep 3/4 over het werken met Clips. Misschien kunnen de leraren die er wat minder over weten naar een speciale cursus gaan. Of gewoon in hun vrije tijd heel veel YouTube kijken met uitleg. Er zijn ook spellen zoals Scratch; hiermee kun je programmeren of een game maken. Misschien is het ook een idee om te werken met iPads. Je moet eerst even experimenteren, maar als je eenmaal weet hoe ze werken, zijn ze hartstikke makkelijk en leuk. En de juf kan altijd de hulp vragen van een digital leader uit de klas. Wij hebben zelf meer concentratie als we werken op de iPads. Wij werken ook met Snappet tablets, dat is ook nog een optie maar daar kun je geen apps op downloaden. En wij kinderen leven nou eenmaal in een digitale wereld. Dus het is ook best logisch dat we er meer

VRAAG 2: Kunnen we met VR het onderwijs

over weten.’ — Sabine Modderman, Bodil Veldkamp, Sophie

leuker maken?

van Stralen (alle drie uit groep 8)

Heb jij ook zo’n VR-bril thuis? Of liep je vorig jaar met je neus in je smartphone buiten om Pokémon te vangen? Wij denken dat je Virtual Reality en Augmented Reality (VR/AR) kan inzetten om het onderwijs leuker en beter te maken. Wat denk jij? En hoe kunnen we dat dan het beste doen? Heb je ideeën?

‘De VR-bril moet op meer scholen gebruikt worden. Wij hebben zelf al met een VR-bril mogen werken. We mochten een VR-les testen over de ruimte. Deze les is gemaakt over het planetarium van Eise Eisinga in Franeker. Het was heel leuk, je kon meemaken hoe het in de ruimte er uit zag. Het wordt veel leuker voor het onderwijs. Het is waarschijnlijk veel leuker als rekenen met een VR-bril te doen. Bijvoorbeeld dat je met balletjes op het goede antwoord kan schieten. Een VR-bril is best bijzonder want als je in een spelletje zit lijkt het net alsof je er echt bent.’ — Thijmen Spoelstra (groep 7) en Senna Wisman (groep 8)

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

VRAAG 4: Kan een robot voor de klas de leraar vervangen? Oh nee! De juf van groep 6 is ziek en we kunnen geen vervanger vinden. Nu hebben we gehoord dat robots ook voor de klas kunnen. Vinden jullie dat een goed idee? En waarom wel/niet?

‘Alleen een robot voor de klas vind ik niet goed, want kinderen gaan waarschijnlijk toch niet luisteren. Dan gaan ze bijvoorbeeld op tafels staan, ruzie maken of niet zitten. Maar een robot kan wel uitleggen en nakijken, dus kan een robot wel als hulp worden gebruikt.’ — Sabine Modderman (groep 8) VRAAG 3: Hoe ontwikkelen we een digitaal

‘Robots zijn goed geprogrammeerd maar ik denk nog niet

portfolio?

goed genoeg om voor de klas uit te leggen. Het kan zijn

Steeds meer scholen werken met een digitaal portfo-

dat er een hacker in het systeem komt en allemaal din-

lio: een online applicatie waarin leerlingen hun eigen

gen verandert. Ook kan het zo zijn dat de robot verkeerd

leerdoelen kunnen stellen, hun werk kunnen uploaden

geprogrammeerd is en er een foutje in zit. Of de robot

en reacties van de leraar krijgen zodat ze steeds beter

raakt oververhit en valt uit. Waarschijnlijk weten de kinde-

kunnen worden op school. Maar elke school heeft zijn

ren in de klas dan niet wat ze moeten doen.’ — Sophie van

eigen wensen en het is erg duur om steeds nieuwe

Stralen (groep 8)

dingen te laten ontwikkelen. Hoe zorgen we ervoor dat er een digitaal portfolio komt dat voor alle scholen

‘Nee, ik vind het geen goed idee, omdat leraren ons meer

geschikt is?

kunnen leren en beter uitleggen. En een docent vind ik denk ik fijner.’ — Thijmen Spoelstra (groep 8) ‘Ik vind het een goed idee omdat de robot kan vervangen

‘Een digitaal portfolio lijkt ons leuk. We hebben nu een

als er geen invaller is. De robot kan het werk nakijken

papieren rapport in een map. Een digitaal portfolio kun je

en zeggen of je het goed hebt gedaan. Maar een robot

zelf vullen met bijvoorbeeld foto’s van je werk. Het past

kan stuk gaan en wat moet je dan doen als hij niet meer

bij deze tijd. Je raakt ook je gegevens minder snel kwijt

werkt?’ — Kyara Seinstra (groep 6)

omdat het op internet staat. We willen wel graag onze eigen website maken voor het digitaal portfolio. Dan leren

‘Ik vind het niet echt een heel goed idee om een robot voor

we hoe we dit later kunnen doen. De juf of meester kan

de klas te zetten omdat een robot je niet kan helpen als je

ook inloggen en vertellen waar we beter in kunnen worden.

iets niet snapt. En als je bent gevallen, kan een robot ook

Je kunt alleen op het portfolio met een inlogcode, dan zijn

geen pleister op je bloedknie plakken.’ — Eske Woudstra

je gegevens veiliger dan op een rapport. Want dan kan

(groep 6)

iedereen je cijfers zien als je rapport bijvoorbeeld op de grond openvalt.’ — Kyara Seinstra, Eske Woudstra, Meinte

‘Ik vind het wel een goed idee omdat een robot meteen in

Modderman (alle drie uit groep 6)

je iPad kan kijken. En ik denk dat een robot ook goed kan uitleggen omdat je hem zo kunt programmeren. Een nadeel is dat de robot je gevoelens niet kan zien. De robot kan niet heel snel bewegen en komt dan niet snel naar je toe als je een opdracht niet snapt.’ — Meinte Modderman (groep 6) n

Dit artikel kwam tot stand dankzij de hulp van de digital leaders en Anke van der Meer (locatieleider, leerkracht en iCoach) van Ambion. Dank jullie wel! Meer weten over Ambion en de digital leaders? Lees dit artikel: www.slimmerlerenmetict.nl/artikel/arvr

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

ICT:

WAT D O E IK E R M E E ?!

Naam: Merel Kanters

Naam: Mirjam Gielissen

Functie: Communicatieadviseur

Functie: Stafmedewerker

Organisatie: PO-Raad

Organisatie: PCOU Willibrord

Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in het

onderwijs?

Inmiddels zo’n 9 jaar geleden: het nieuwe digibord in

Mijn eerste eigen ervaring in het onderwijs kan ik niet

de klas van mijn kinderen was er eindelijk. Wat waren

meer zo goed terughalen, maar ik denk dat dat lessen

ze blij en trots!

zijn op het digibord met een beamer, later vervangen door de touchscreens.

Wat is je favoriete app en waarom is deze relevant voor het onderwijs?

Wat is je favoriete app en waarom is deze

De app LastPass. Zo onthoud ik al mijn wachtwoorden.

relevant voor het onderwijs?

Scheelt een heleboel zoekwerk. En is een veilige

Gynzy is mijn favoriete app omdat je daar ook eigen

oplossing.

lessen in kunt ontwerpen en klaar kunt zetten, of Prowise Presenter.

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? De zin om nieuwe dingen te proberen en te

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar?

experimenteren. Ook al gaat iets al jaren op

Nog betere integratie van onderwijs en ICT. Nu is ICT

een bepaalde manier, probeer het eens anders.

vaak een middel, maar ik zou het fijn vinden als het

Verfrissend!

ook geïntegreerd is in het onderwijs. Bijvoorbeeld de koppeling met digitale portfolio’s.

Naam: Wendy Dieterman Functie: Leerkracht & ICT-coördinator Naam: Frans Noordeloos

Organisatie: SOOOG

Functie: ICT-coördinator Organisatie: SBO ‘t Palet

Wat was je eerste ervaring met ICT in het onderwijs?

Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in

Leren typen op de basisschool via een typecursus.

het onderwijs? Wat is je favoriete app en waarom is deze

Een jaar geleden na mijn overstap vanuit het

relevant voor het onderwijs?

bedrijfsleven. Eén van de eerste ervaringen was de

Pinterest -> daar haal ik veel inspiratie vandaan.

grote diversiteit aan infrastructuur en software en de uitdagingen om daar structuur in aan te brengen.

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? Dat de kinderen (zoveel mogelijk) leerstof aangeboden

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar?

krijgen, passend bij hun eigen niveau. Daarbij

Een besloten infrastructuur van waaruit scholen intern

gebruikmakend van digitale leermiddelen. Hierbij ook

en extern van onderwijshulpmiddelen gebruik kunnen

juist de ruimte voor de ontwikkeling van creatieve

maken.

vaardigheden.

Heb je ideeën over onderwijs met ICT of goede voorbeelden? Deel ze op www.slimmerlerenmetict.nl of mail naar Merel Kanters (communicatieadviseur) bij de PO-Raad: m.kanters@poraad.nl

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

W E R K P L A AT S O N D E RW I J S O N D E R ZO E K

Gepersonaliseerd leren met ICT De mogelijkheden van gepersonaliseerd leren met ICT worden steeds beter in kaart gebracht, maar kennis over ‘wat werkt’ en ‘wat werkt niet’ is nog onvoldoende beschikbaar. Hetzelfde geldt voor de inzichten over de leeruitkomsten en de gevolgen van gepersonaliseerd leren. De komende drie jaar gaat de Werkplaats Onderwijsonderzoek Gepersonaliseerd leren met ICT hiermee aan de slag. ‘Het doordacht inzetten van ICT voor het bereiken van doelen is nodig om het onderwijs te verbeteren.’ T EK S T A NDR E A H ODZEL M A N S, F OTO G R A F IE M A RCO M AGIEL SE

Negen basisscholen, de Hogeschool Arnhem en Nijmegen

(mede) regie hebben over het eigen leren. ICT heeft daar-

(HAN) en het Welten Instituut (Open Universiteit) gaan

bij een onmisbare rol. Dat sluit perfect aan bij het doel van

praktijkonderzoek verrichten naar gepersonaliseerd leren

de Werkplaats Onderwijsonderzoek. We gaan de negen

met ICT en hun kennis en ervaringen delen, om zo andere

deelnemende basisscholen intensief begeleiden zodat zij

scholen te helpen bij het maken van gefundeerde keuzes.

concreter vorm kunnen geven aan hun ambities rondom gepersonaliseerd leren met ICT. Elke school werkt met

Onderzoek in de werkplaats

een multidisciplinair ontwerpteam dat aandacht heeft voor

‘Al jaren werken we samen met partners om ICT een

het primaire proces, de organisatie van het onderwijs, de

betere plek te geven binnen het primair onderwijs en de

inzet van ICT en de competenties van leraren en leerlin-

Pabo’, steekt Marijke Kral, lector Leren met ICT bij de HAN,

gen. Tegelijkertijd vindt er overkoepelend onderzoek plaats

van wal. ‘Dat doen we onder andere via het iXperium, ons

naar de experimenten. Doordat zowel studenten, leraren,

expertisecentrum. Centraal staat de gezamenlijke visie

lerarenopleiders als onderzoekers met elkaar samenwer-

dat het onderwijs meer gepersonaliseerd vorm zou moe-

ken, ontstaat er verrijking en kruisbestuiving van kennis.

ten krijgen. Dus dat de leer- en ontwikkelingsbehoeften

Die kennis gaan we vervolgens breed delen met de sector.’

van individuele kinderen centraal staan én de leerlingen

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Wat is een Werkplaats Onderwijsonderzoek?

Werkplaats Onderwijsonderzoek Gepersonaliseerd leren met ICT

Het doel van een werkplaats is om in een meerjarige pilot te bouwen aan een structurele, duurzame

De Werkplaats Onderwijsonderzoek Gepersonaliseerd

verbinding tussen onderwijs, onderwijsontwikkeling

leren met ICT is de vierde werkplaats in het primair

en onderwijsonderzoek. Basisscholen, hogescholen

onderwijs en komt voort uit het programma Slimmer

en universiteiten werken hierbij intensief samen

leren met ICT. De werkplaats is gestart op 1 september

aan een gemeenschappelijk doel: het verbeteren

2018 en bouwt voort op een reeds bestaande samen-

van de kwaliteit van het onderwijs. Alle partners

werking binnen het iXperium/Centre of Expertise Leren

nemen hun eigen expertise mee en werken samen

met ICT. Basisscholen van negen schoolbesturen van

op basis van gelijkwaardigheid. In elke Werkplaats

CLC Arnhem en CLC Nijmegen werken in de werkplaats

Onderwijsonderzoek gaat een team van leraren,

samen met de Pabo (HAN), het lectoraat Leren met

onderzoekers en studenten samen aan de slag met het

ICT (HAN) en het Welten Instituut (Open Universiteit).

oplossen van een probleem uit de onderwijspraktijk.

Kernvraag is: hoe kunnen we leerlingen onderwijs op

De PO-Raad en het Nationaal Regieorgaan

maat bieden met behulp van ICT?

Onderwijsonderzoek (NRO) zijn voor het primair onderwijs de initiatiefnemers van de werkplaatsen.

www.ixperium.nl

www.werkplaatsenonderwijsonderzoek.nl

‘Met fysieke ruimtes zoals het iXperium laten we zien dat het onderwijs breed is en veel meer te bieden heeft dan alleen maar rekenen en taal.’ Duurzame ontwikkeling

Leren door te doen

‘De negen scholen die meedoen, hebben allemaal de

Jaap Dekker, coördinator iXperium en Pabo-docent

ambitie om de koppeling te maken tussen ICT, het cur-

aan de HAN, is enthousiast over de Werkplaats

riculum en het verbeteren van het onderwijs’, vertelt

Onderwijsonderzoek. ‘Uit onderzoeken van ons lectoraat

Sylvia Veltmaat, bestuurder van DeBasisFluvius en één

Leren met ICT komt naar voren dat de ICT-vaardigheden

van de kartrekkers van het iXperium. ‘Het wordt pas een

van Pabo-docenten nog niet op het gewenste niveau zijn.

duurzame ontwikkeling als het hele schoolteam meedoet

Daar wordt hard aan gewerkt. Het meest leren ze door

en hier achter staat. Dat is een veranderproces. Om dat

zelf aan de slag te gaan met ICT en door samen te wer-

te bereiken hebben we allerlei aanpakken. Een voorbeeld

ken. Daardoor groeit hun enthousiasme en staan ze stil

daarvan is het teamspel iXpeditie Maatwerk. De deelne-

bij hoe ze hun eigen lessen kunnen verbeteren. Andersom

mers krijgen telkens een andere rol – leraar, conciërge,

brengen zij hun kennis in bij de vraagstukken die scholen

leerling et cetera – en moeten, onder andere met attribu-

in de dagelijkse praktijk hebben. De eerstejaars studen-

ten zoals een VR-bril, oplossingen zoeken voor leerlingen

ten mogen alle devices en materialen van het iXperium

die een specifiek vraagstuk hebben. De game nodigt uit

proberen en ervaren, maar bereiden ook meteen een

om met elkaar na te denken over hoe je ‘recht doen aan

schoolbezoek aan het iXperium voor. We zien dat zij door

verschillen tussen leerlingen’ organiseert in de klas en op

deze werkwijze sneller gewend raken aan het inzetten van

school en hoe ICT daarbij kan helpen. Doordat leraren,

ICT dan vierdejaars studenten en docenten. Wat ik wel een

Pabo-docenten en Pabo-studenten er actief aan meedoen,

interessant vraagstuk vind, is of de studenten ook de kop-

worden ze competenter, denken ze beter na over een

peling kunnen maken naar gepersonaliseerd leren met ICT.

doordachte inzet van ICT in het onderwijs en durven ze

Dat gaan we in de werkplaats onderzoeken. Zo brengen we

makkelijker zelf in de praktijk aan de slag te gaan.’

voortdurend de driehoek tot stand tussen school, opleiding en onderzoek.’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Universiteit werken vanuit het iXperium en gaan zelf ook drie scholen begeleiden. Zo leggen we overal verbindingen.’ Sylvia hoopt in de werkplaats ook een antwoord te krijgen op de vraag waarom veranderingen in het werkveld zo traag gaan: ‘Wat is ervoor nodig om echt stappen te zetten? Daar hebben we wel aannames over, waarvan er een aantal al is bevestigd. Het heeft bijvoorbeeld veel met leiderschap te maken: heeft een school een heldere visie en doelstellingen, en durf je daar als team en directeur ook voor te staan?’

Kennis delen en opdoen Het ontwikkelen en delen van de kennis die wordt opgedaan, is een belangrijk aspect binnen de Werkplaats Onderwijsonderzoek. Marijke: ‘De negen deelnemende scholen vallen onder verschillende besturen. We vragen hen om kennis te delen met de andere scholen binnen dat bestuur. Daarnaast fungeren alle 200 scholen die betrokken zijn bij het iXperium in Arnhem en Nijmegen als een soort ‘buitenring’. Zij worden uitgenodigd om kennis op te doen, feedback te geven en te leren van de ervaringen. Verder delen we informatie op de website van het iXperium en via rapportages.’

Blik vooruit De partners hebben veel vertrouwen in de aanpak. ‘We zijn – eerst met het iXperium, en vervolgens met de

Kansen

werkplaats – gestart vanuit het idee dat de Pabo-opleiding

Op termijn zouden samenwerkingen als deze kunnen bij-

kan leren van de knelpunten waar scholen tegenaan

dragen aan het aantrekkelijker maken van het vak leraar,

lopen. De kennis die studenten tijdens hun studie en stage

denkt Sylvia. ‘Middelbare scholieren hebben bij het kiezen

op scholen opdoen, kunnen zij als startend leraar weer

van een studie vaak een vertekend beeld van de Pabo-

delen de scholen waar ze gaan werken. Die wisselwerking

opleiding; de eigen school is hun referentiekader en ze

is belangrijk. Door er onderzoek aan te verbinden, zorgen

denken dat het vak niet interessant is. Met fysieke ruimtes

we dat er beredeneerde keuzes gemaakt kunnen worden

zoals het iXperium laten we zien dat het onderwijs breed is

voor de inzet van ICT, in plaats van enkel mee te gaan

en veel meer te bieden heeft dan alleen maar rekenen en

met hypes. En alleen door samenwerking kunnen we het

taal. Door de buitenwereld naar binnen te halen, kunnen

onderwijs echt verbeteren. We willen het hele ‘systeem’

we het imago veranderen en studiekiezers enthousiasme-

vooruit helpen, om uiteindelijk alle leerlingen een stap

ren die andere interesses hebben, zoals voor kunstzinnige

verder te brengen.’ n

vakken of technologie zoals vloggen en programmeren. We laten nog zoveel mogelijkheden onbenut. Pabostudenten en startende docenten die wel veel hebben met ICT of nieuwe technieken staan daarin alleen, waardoor ze de opleiding verlaten of zich aanpassen. We hebben meer diversiteit nodig, in onze opleiding en in de mensen die we aantrekken. Daarin speelt ICT een heel belangrijke rol.’

Onderzoeken en verbinden De komende drie jaar wordt – zowel op schoolniveau als overkoepelend – onderzocht wat de effecten zijn van de aanpak van de Werkplaats Onderwijsonderzoek op gepersonaliseerd leren met ICT. Marijke: ‘We kijken onder andere naar hoe de inzet van ICT bijdraagt aan meer eigen regie bij leraren en leerlingen, de effecten van gepersonaliseerd leren op leerprestaties en de ontwikkeling in professionalisering van leraren. Onderzoekers van de Open

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

C O L U M N D O O R R E M KO VA N D E R D R IF T

Wat ben je toch een loser! van de belangrijke mensen om je heen

blijft. Hij wil koste wat het kost voor-

toen je opgroeide. Hij kent jou als geen

komen dat je bevestigd wordt in je pijn

ander en weet precies hoe hij op jouw

dat je niet goed genoeg bent. Hiervoor

blauwe plekken moet drukken. Hij is

trekt hij alle registers open. Hij wil de

superscherp, ziet en hoort alles, is con-

mogelijke kritiek van je omgeving voor

tinu alert en in de ‘aanvalsmodus’, klaar

zijn door deze kritiek zelf te geven en

om ons keihard te wijzen op ons falen

je te behoeden voor de pijn van falen.

en onze onkunde.

Hij slaat alleen wel eens door in zijn strengheid… Met veel onrust en stress

Een leraar van rond de veertig staat op

tot gevolg.

tijdens mijn workshop. Hij vertelt dat hij bij bepaalde kinderen zijn woede

Zelfcompassie als tegengif

soms niet in kan houden. En dat hij

Zelfcompassie is vriendelijk, geduldig

dan te streng voor zichzelf is na afloop.

en begripvol zijn voor jezelf. Je accep-

Hij voelt zich dan een loser als leraar.

teert en respecteert je menselijkheid.

Zijn innerlijke criticus gaat volledig los.

Dingen lopen nu eenmaal anders dan je

Over hoe onprofessioneel hij wel niet is

zou willen en verwachten.

en wat hij allemaal beter zou moeten

Dit betekent natuurlijk niet dat je alles

‘Je kent ze vast wel, die twee oude

weten en doen. Misschien zit er wijsheid

wat je doet maar okay moet vinden.

mannetjes van de Muppet Show op het

in deze kritiek. Maar de manier waarop

Je kunt en mag jezelf best willen ver-

balkon in het theater. Ze heten Waldorf

is veel te hard!

anderen. Maar dat doe je omdat je om

en Statler. Zij zijn het oneens met elke

jezelf geeft; niet omdat je jezelf waar-

scène van de Muppets en brommen en

De stem die dit in onze gedachten

deloos en onacceptabel vindt.

klagen over alles wat ze zien. Zo werkt

tegen ons zegt, is dan ook niet de

Dus als Waldorf en Statler weer eens

het ook vaak in ons eigen hoofd.

meest sympathieke. En zijn toon is op

te hard staan te tetteren vanaf hun

We kennen allemaal de innerlijke com-

z’n zachtst gezegd onvriendelijk. Vaak

balkon in je hoofd, roep dan eens terug

mentaarstem die ons wijst op wat we

hoor je strengheid, hardheid, veroorde-

dat hun feedback te hard is. En luister

verkeerd doen en die ons vergelijkt met

ling, sarcasme en cynisme.

in plaats daarvan eens naar je zelfcom- k

anderen die natuurlijk veel slimmer en

Hoewel het misschien niet zo lijkt,

passie. Je bent een mens die zijn leven

beter zijn dan jij.

heeft de innerlijke criticus toch het

leeft met falen en opstaan.’

beste met je voor. Zijn functie kun je Deze ‘innerlijke criticus’ is de stem die

vergelijken met een alarmsysteem dat

Remko van der Drift

al die regels en voorwaarden vertegen-

signalen uitzendt en ons waarschuwt

Directeur Instituut voor Faalkunde

woordigt die je te horen hebt gekregen

voor gevaar. Hij wil dat je ego in stand

EEN WIJZE LES ‘Een aantal jaren geleden had ik als directeur van een basisschool de opdracht gekregen te gaan werken met groepsplannen, omdat dat verplicht zou zijn in het kader van verantwoording. Het managementteam dacht dat dit traject beter door een extern bureau kon worden opgepakt, omdat het draagvlak voor de verandering onvoldoende aanwezig was. Een oud gezegde luidt immers dat vreemde ogen dwingen. We huurden een extern bureau in dat trainingen gaf, formats ontwikkelde etc. Zij waren en zijn tenslotte de experts, dus ik liet het aan hen over. Zonder resultaat helaas, omdat ook zij het noodzakelijke draagvlak niet konden creëren. Het zorgde voor veel frustraties, kostte veel geld, tijd en energie van leraren en management. Bovendien waren we het eigenaarschap kwijt, dat hadden we immers aan het bureau overgedragen. Uiteindelijk nam het managementteam de regie terug toen we ons realiseerden dat het uit de hand was gelopen. Geleidelijk keerde de rust terug in het team, al was er veel schade aangericht. En wat bleek? Het invoeren van de groepsplannen bleek niet eens een wettelijke verplichting te zijn...’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

ICT inzetten om werkdruk te verlagen? Zo doen scholen dat! Ieder schoolteam maakt zijn eigen keuzes voor de besteding van de middelen uit het Werkdruk akkoord. Dat blijkt uit een peiling van de PO-Raad onder ruim driehonderd schoolbesturen die voor de zomervakantie is uitgevoerd door DUO Onderwijsonderzoek. Een kwart van de besturen geeft aan dat de extra middelen voor het verminderen van werkdruk worden ingezet voor meer of betere ICT-middelen. Bij grote besturen met meer dan 21 scholen is dat percentage zelfs 47%. Maar waarin wordt dan geïnvesteerd? Podium deelt voorbeelden uit de praktijk. T EK S T L ISE T T E B L A NK E S T I JN EN A NDR E A H ODZEL M A N S

Diverse scholen maken de overstap naar Snappet om tijdwinst te behalen op nakijktijd, met de verwachting dat dit de werkdruk verlaagt die leraren ervaren. Andere scholen investeren in meer adaptieve software, zodat elke leerling op zijn eigen niveau kan leren. Ook het aannemen van een medewerker die collega’s ontlast op het gebied van ICT (zoals bij Biezonderwijs) en het investeren in meer devices voor leerlingen en/of leraren (zoals bij basisschool Jeroen) worden genoemd.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Het geld uit het Werkdrukakkoord

Hoe past dat in jullie strategie

besteden jullie deels aan

en op welke manier kan dat

‘professionalisering van ICT’.

bijdragen aan een verlaging van

Wat betekent dit in de praktijk?

de werkdruk?

‘Twee schoolteams hebben aangege-

‘In ons strategisch meerjarenbeleids-

ven ontlast te willen worden op het

plan 2016-2020 staat het volgende:

gebied van ICT. Eén schoolteam van

‘De kernopdracht van Biezonderwijs

een school voor voortgezet speciaal

is het faciliteren, op innovatieve en

onderwijs doet dat door een admini-

kwalitatief hoogwaardige wijze, van

stratief medewerker met kennis van

de talentontwikkeling van kinderen

ICT aan te nemen. Deze medewerker

en jongeren in kwetsbare posities in

houdt zich bijvoorbeeld bezig met

Midden-Brabant. Om dat te bereiken,

verzuimregistratie van leerlingen,

is het nodig om het kind centraal te

het notuleren van gesprekken tussen

stellen, de medewerkers en daarmee

leraar en/of zorgstaf, het verwerken

de teams in hun kracht te zetten en

van deze gespreksverslagen in het

leiderschap zo laag mogelijk in de

leerlingvolgsysteem, administratie

organisatie te plaatsen.’ De manier

en documentenbeheer, controle op

waarop de plannen in het kader van

taal en lay-out van ontwikkelings

het Werkdrukakkoord zijn ontwikkeld,

perspectieven van leerlingen en

past volledig in onze strategie. School

ondersteuning op ICT-gebied.

teams hebben het vertrouwen en de

Het andere team heeft ervoor gekozen

ruimte gekregen van zowel directies

om onder andere - op projectbasis -

als schoolbestuur om plannen te

Dave Ensberg is voorzitter College

de server op te schonen en opnieuw

maken om de werkdruk te verlagen

van Bestuur Biezonderwijs (Tilburg

in te richten. Het achterliggende idee

en meer te focussen op hun primaire

‘Schoolteams willen ontlast worden op het gebied van ICT’

en Goirle) . Biezonderwijs heeft zeven

van het schoolteam is dat een goede

taak. Dat levert naar mijn idee meer

scholen voor speciaal basisonder-

ordening van de server heel wat zoek-

tevredenheid, eigenaarschap en werk-

wijs, (voortgezet) speciaal onderwijs

tijd scheelt. Bovendien wordt dan de

geluk op.’

en praktijkonderwijs en telt bijna

server minder belast en dat komt de

1.800 leerlingen.

snelheid ten goede.’

Gerard van Vliet is directeur bij basis-

Hoe draagt deze keuze bij aan het

school Jeroen (Den Haag). De school

verlagen van de werkdruk en hoe

heeft ongeveer 400 leerlingen.

kijk je daar zelf tegenaan? ‘Het is natuurlijk afwachten of de

‘iPads voor leraren en een schoolapp om makkelijker te communiceren’

Het geld uit het Werkdrukakkoord

iPads en schoolapp ook daadwerkelijk

besteden jullie aan ICT. Wat doen

de ervaren werkdruk gaan verlagen,

jullie er precies mee?

dat gaan we over een jaar evalueren.

‘Het team wilde graag iPads met toet-

De afgelopen jaren heeft onze school

senborden en een schoolapp om te

al diverse maatregelen ingezet om de

communiceren met ouders. Dat laatste

werkdruk te verlagen: van trainingen

wordt nu vaak als onhandig en tijd-

tot een timemanagement coach, van

rovend ervaren, omdat computers

intervisie tot onderzoeken. Ik geloof

opgestart moeten worden en omdat

zelf dat de meest efficiënte manier om

de communicatie nog regelmatig via

werkdruk te verlagen het scholen van

brieven verloopt, vanwege de vele

mensen is, oftewel het verhogen van

verschillende nationaliteiten op onze

de kwaliteit van leraren. En daar-

school. Met de iPads kan elke leraar

naast ligt er een belangrijke rol voor

overal en altijd communiceren met

schoolbesturen en directeuren: ga het

ouders via de nieuwe app. Daarmee

gesprek met medewerkers aan. Mijn

kunnen ouders zich bijvoorbeeld ook

visie is dat we juist in deze twee zaken

zelf inschrijven voor ouderavonden, in

moeten investeren.’

plaats van dat leraren veel tijd kwijt zijn met het maken van een planning.’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Werkdruk verminderen met ICT: vier praktijkvoorbeelden

Kortom: een universele oplossing voor alle scholen bestaat

Hoe kunnen scholen en besturen werkdruk opsporen en

als school zelf te analyseren waar de werkdruk zit en wat

verminderen? En welke rol kan ICT daarin spelen? Dat is

daarvoor de beste oplossing is. De rol van ICT in het ver-

onderzocht op de vier basisscholen Akkrum, SWS Balans,

minderen van werkdruk verschilt.

niet. Uit de verkenningen blijkt dat het belangrijk is om

’t Blokhuus en De Borgstee. Zij hebben met vier verschillende methodes de werkdruk in kaart gebracht en hun

Lees online verder

eigen oplossingen gevonden.

Bekijk het volledige dossier over werkdruk verminderen met ICT op www.slimmerlerenmetict.nl/dossiers/werkdruk.

Waar ‘t Blokhuus de knelpunten bij ICT-gebruik analyseert

Daar vind je ook een uitgebreide beschrijving van vier

en oplost, zet SWS Balans het ‘werken vanuit de bedoeling

praktijkvoorbeelden en de Werkdruk Wegwijzer, waarmee

van de school’ centraal. ICT vormt een deelaspect van de

teams samen aan de slag kunnen. n

oplossingen bij SWS Balans. Openbare basisschool Akkrum werkt met de methode Value Stream mapping, waarin leraren zelf op zoek gaan naar oplossingen die hun werkdruk

Noten

verminderen. De kern van de aanpak van De Borgstee is

1 Dave Ensberg neemt medio februari 2019 afscheid als voorzitter

eerst een gedeelde analyse te krijgen van de knelpunten.

College van Bestuur van Biezonderwijs. Hij gaat dan aan de slag

Na het onderzoek concludeert dit team dat één digitaal

als directeur-bestuurder van Jantje Beton en de Nederlandse Unie

portfolio voor leraren en ouders voor een belangrijke verlaging van hun werkdruk zorgt.

van SpeeltuinOrganisaties. 2 Bron cijfers: peiling van de PO-Raad onder ruim driehonderd schoolbesturen, uitgevoerd door DUO Onderwijsonderzoek.

SCHOOLTEAMS PAKKEN WERKDRUK AAN Vakbonden, kabinet en PO-Raad sloten in februari 2018 een akkoord over het terugdringen van de werkdruk. Een gemiddelde basisschool van 225 leerlingen krijgt er vanaf schooljaar 2018-2019 circa € 35.000 voor en dit bedrag loopt de komende jaren op.

Teams bepalen zelf De aanpak van werkdruk moet vorm krijgen in teams op scholen, dat is de gedeelde overtuiging. Daarom voert elk team met de schoolleider(s) een dialoog over de knelpunten die medewerkers ervaren en de oplossingen die zij hiervoor zien. Het schoolbestuur maakt op basis van die gesprekken in overleg met de schoolleider(s) uiteindelijk de keuzes in het bestedingsplan, waarop instemming van het personeelsdeel van de MR nodig is. De PO-Raad vindt het goed om te zien dat ieder schoolteam zijn eigen keuzes maakt voor de inzet van de middelen. Werkdruk aanpakken is immers maatwerk.

Extra vacatures De extra middelen voor het verminderen van werkdruk hebben geleid tot concrete vacatures, zo geeft een ruime meerderheid van de bestuurders (86%) aan. Hierbij gaat het om meer onderwijsassistenten (77%), meer leerkrachten (60%) en meer vakleerkrachten (43%). Ruim twee derde van de bestuurders (69%) geeft aan dat ze (naar verwachting) alle vacatures ingevuld krijgen; bijna een vijfde van de bestuurders (18%) denkt dat dit niet lukt.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

ICT:

WAT D O E IK E R M E E ?!

Naam: Janny Kappert

Naam: Marlou Beke

Functie: Adviseur

Functie: Stafmedewerker

Organisatie: Kennisnet

Organisatie: OPOPS

Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in het

onderwijs?

In groep 8 kwam er een computerlokaal. Dan mocht

(Semi) geprogrammeerde instructie tijdens mijn studie

de helft van de klas één keer in de week (om en

zelf en werken met een digitale typemachine.

om) opdrachtjes uitvoeren. Ik herinner me flarden. De Startpagina, floppies, leren hoe je een e-mailadres

Wat is je favoriete app en waarom is deze

aanmaakt (Yahoo en Ilse), spelletjes, een grote

relevant voor het onderwijs?

computerkast die geluid maakte, en natuurlijk iets later

Microsoft Word (of is dat geen app?) heeft een enorme

MSN.

communicatie- en leerboost gegeven.

Wat is je favoriete app en waarom is deze

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar?

relevant voor het onderwijs?

In dezelfde lijn: Word wordt overbodig. Alles gaat

Elk jaar wordt van het voorleesboek van het jaar

spraakgestuurd. Dat maakt leren nog flexibeler en

een interactieve app gemaakt. Bijvoorbeeld Timo

natuurlijker.

en het toverstokje. Hele leuke apps om te doen met kleinere kinderen. Ik heb deze app ingezet voor mijn vrijwilligerswerk bij de VoorleesExpress, omdat ze heel leuk zijn én geschikt voor de taalontwikkeling van Naam: Caroline Vroon

NT2-leerlingen.

Functie: Adviseur Organisatie: Verus

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? Ik wens dat scholen in Nederland het goede en mooie werk dat zij bieden aan de jeugd voortzetten, en dat

Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in het

ze betekenisvolle momenten en lessen creëren die

onderwijs?

kinderen en jongeren voor het leven meenemen.

Mijn eerste ervaringen met ICT dateren uit de periode van ongeveer twintig jaar geleden, eind jaren ‘90. Het stond toen nog allemaal in de kinderschoenen. Op mijn school voor speciaal onderwijs hadden we kinderen die heel veel motorische problemen hadden om het schrijven onder de knie te krijgen. Deze werkten toen al met computers en hadden later een eigen laptop. Wat is je favoriete app en waarom is deze relevant voor het onderwijs? Met apps heb ik niet heel veel ervaring, maar de communicatie-app Parro vind ik een handige, vooral voor organisatorische zaken et cetera.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Digitalisering in het basisonderwijs: van naïef naar regie Technologie als motor voor innovatie. Dit is één van de thema’s in het werk van Marleen Stikker, internetpionier en directeur van de Waag Society in Amsterdam. Marleen juicht de inzet van de mogelijkheden van nieuwe technologie en ICT toe, zeker ook in het onderwijs, maar pleit wel voor een bewust en creatief gebruik hiervan. Welk probleem lost technologie op en bespreken we wel eerst wat nu precies het probleem is? Een gesprek over ethiek, de dialoog met elkaar, echt innoveren en heel veel vragen om over na te denken, zoals: hoe willen we dat kinderen leren? En welke rol geven we technologie daarin? T EK S T SUZ A NNE UN C K

Marleen Stikker was in 1993 de eerste ‘burgemeester’

Hoe kijk jij aan tegen de huidige rol van ICT en

van De Digitale Stad (DDS): een online gemeenschap van

technologie in het onderwijs?

internetgebruikers, met de stad als metafoor. Daarna werd

‘Wat mij opvalt is dat ICT vooral instrumenteel wordt

ze oprichter van de Waag Society, een open werkplaats

ingezet. Als gereedschap voor leerlingen om iets op te

en laboratorium voor technologie, kunst en samenleving.

zoeken, als administratieve ondersteuning om efficiënte

In augustus 2018 was Marleen te gast bij het televisie-

roosters te maken of om leerlingen te kunnen volgen in

programma Zomergasten en liet ze fragmenten zien

hun leerr esultaten. De mogelijkheid om echt iets anders

die de kijkers aan het denken zetten over de toekomst

te doen om het onderwijs anders in te richten, wordt niet

van technologie, ethiek en de achterkant van internet.

gebruikt. Zijn de alom aanwezige leerlingvolgsystemen

Het Creative Learning Lab van Waag is een pleitbezorger

nu echt een verbetering, of zouden we juist de de relatie

van maakonderwijs, waarbij technologie, creativiteit en

tussen leraar en leerling moeten versterken? Zijn kleinere

maatschappelijke vragen samen worden gebracht.

klassen dan niet een betere oplossing en zouden we de het internet niet beter kunnen inzetten voor de mogelijkheid

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

om contacten te leggen in je eigen buurt? Zetten we ICT in als een apart vak of gaan we verbindingen leggen tussen creatieve competenties, samenwerken en coderen? Het lijkt erop dat het huidige onderwijssysteem vooral wordt versterkt door ICT in plaats van dat het tot innovatie en nieuwe werkvormen leidt. Welke problemen willen we nu precies oplossen met ICT? Dat is de vraag. Eerst het probleem helder krijgen, is sowieso een essentieel startpunt. Niet alleen binnen het onderwijs. Kijk bijvoorbeeld naar het thema mobiliteit. Waarom zouden we zelfrijdende auto’s willen? Het antwoord luidt vaak: omdat mensen ongelukken maken. Nu is nog niet aangetoond dat autonome systemen geen ongelukken maken, maar de grootste oorzaak van ongelukken is alcoholmisbruik. Is dan een alcoholslot niet de juiste oplossing? Er zitten veel impliciete aannames achter de gekozen oplossingen, zonder dat we het vraagstuk met elkaar bespreken en alle opties bewust afwegen. In veel gevallen nemen we het eigenaarschap weg bij mensen en zetten daar de macht van bedrijven voor in de plaats.’

In hoeverre ben je in het onderwijs als leraar nog ‘eigenaar’ van de systemen waarmee je werkt? Wie bepaalt bijvoorbeeld wanneer een leerling iets goed of fout heeft? ‘Ja, dat is de vraag. Misschien vertrouwen we wel teveel op de digitale oefenprogramma’s of op de beoordeling door digitale toetsen. Of we moeten juist heel veel corrigeren omdat we zien dat de systemen andere beslissingen nemen dan we zelf zouden doen. Dat kost veel tijd. Ken je het gevoel dat je in de war raakt als je naar buiten kijkt naar een onbewolkte lucht terwijl je weer-app zegt dat het regent? Je gaat aan jezelf twijfelen. Wat als het systeem zegt dat een leerling het niet goed doet en dit conflicteert met je eigen waarneming als leraar? Wat is dan leidend? Denk ook aan de discussie rondom de eindtoets en het advies van de leraar. Daar komen we maar moeilijk uit.’ Je pleit voor meer inzicht bij leraren over hoe Welke invloed heeft technologie op ons?

technologie werkt?

‘Technologie is niet neutraal of objectief, zeker niet als het

‘Om inzicht te krijgen in hoe het echt werkt, is ‘technologi-

om software gaat. Het wordt altijd door mensen gepro-

sche geletterdheid’ essentieel. We moeten voor leerlingen

grammeerd: zij maken de achterliggende keuzes voor de

technologie inzichtelijk maken, demystificeren, en daar moet

systemen. Het is bijvoorbeeld een groot verschil of je leert

je vroeg mee beginnen. Schroef dat ding maar open en kijk

met software die competitie als uitgangspunt neemt of die

maar wat er in zit. Wat is dat ding nu precies, dat zoveel

juist is gericht op samenwerking. En zijn educatieve games

invloed op ons heeft? Wat kun je er zelf mee maken? Neem

gebaseerd op intrinsieke of juist extrinsieke beloning?

je elektronische speelgoed mee en laten we dat eens gaan

We moeten explicieter zijn over de onderliggende waarden

‘hacken’. En ook op een ander niveau: wie zijn die bedrijven

die we in ICT aanbrengen. Daar heb je mensen voor nodig

precies die achter de software zitten? Wat zijn hun belan-

met diverse achtergronden en kennisgebieden.’

gen en hoe zit het met de macht van deze bedrijven?’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Wat kunnen we hier mee in het onderwijs?

Wat is ervoor nodig om wél echt te innoveren?

‘Een deel van de leraren vindt technologie niet interes-

‘Begin met de vraag wat een goede omgeving is om te

sant, of voelt zich niet bekwaam. Maar door een bredere

leren. Welke leercultuur wil je samen creëren? Vervolgens

invalshoek te kiezen, wellicht wel. In de Teacher Maker

kijk je naar de manieren waarop dit het beste kan. En daar

Camps die wij organiseren, beginnen we met de vraag ‘Wat

is al heel veel ervaring, dus gebruik deze inzichten.

gaan we maken?’. Door nieuwsgierigheid als uitgangspunt

Het volgende is te kijken welke structuur hierbij nodig is.

te kiezen en te verbinden aan een creatief of maatschap-

Scholen die wel kleine stappen willen zetten naar andere

pelijk doel, wordt de technologie die je kiest een middel om

manieren van leren, kunnen dat het beste doen door een

daaraan te werken. Een open vraag geeft de ruimte om te

gezamenlijke fysieke ruimte te creëren om nieuw onderwijs

knutselen met digitale technieken. Binnen de kortste tijd

vorm te geven, bijvoorbeeld met een fabklas of ontdeklab.

zitten deelnemers enthousiast te solderen, 3D te printen

Het helpt om het samen te doen en zelf ook weer te gaan

en te programmeren. Belangrijk is je te realiseren dat kri-

leren. Leraren ontdekken ook weer het plezier in zelf aan

tische leraren ook juist degenen kunnen zijn die heel goed

de slag gaan en dingen uitzoeken. Ook is het mooi om de

doorhebben welke processen er achter de technologie zit-

leerlingen hierbij te betrekken en van hen te leren. Welke

ten en wat de risico’s zijn. Nu is er een groep die denkt dat

oplossingen bedenken zij? En ouders, geef ze een rol als ze

technologie alles oplost; zij zien alleen kansen. Degenen

expertise hebben. Ze willen echt graag bijdragen. Je kunt

die kritisch zijn, worden vaak in het andere kamp gezet.

meer van ze vragen dan alleen de versieringen ophangen

Maar we moeten nadenken over waar we samen vóór zijn:

met feestdagen. Gebruik veel meer bronnen dan de regu-

inclusief keuzes, gevolgen en waarden.’

liere lesmethoden. En hou het klein, doe het bijvoorbeeld alleen op de woensdag. Maak van de woensdag een ander soort dag.’

‘Brave is een browser zonder advertenties. Internet hoeft niet gelijk te staan aan het opgeven van je privacy; dat gaat om het businessmodel. Signal is een andere optie voor WhatsApp.’

Lesmateriaal ontwikkelen ‘Ongeveer 25 jaar geleden begon ik met internet: De Digitale Stad (DDS). Toen hadden we het ook al over toegang tot kennis en tot leren. Dat educatieve uitgevers nog steeds een monopolie hebben op lesmateriaal is merkwaardig; er zijn zoveel meer manieren om aan de benodigde kennis te komen. Waarom geven we zoveel geld uit aan deze lesmethoden? Leraren worden nu gevraagd om hun kennis beschikbaar te stellen aan uitgevers, maar dat hoeft niet. Met Creative Commons, in een Wikiwijs-omgeving, kun je zelf lesmateriaal ontwikkelen, beoordelen, delen en gebruiken. Het is flexibel, veel goedkoper en mensen hebben er plezier in om kennis te ontwikkelen. Waarom gebeurt het dan niet? Het is toch publiek geld?

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

achterkant van systemen. Het angstbeeld dat machines ons ooit overnemen, haalt de aandacht weg van wat er nu al gebeurt met technologie. Er is niet één zichzelf regerend AI-systeem, het zijn er heel veel. Die intelligentie in systemen is altijd van iemand, ze hebben een eigenaar. En weten we wat die beogen? Ethiek is niet in zichzelf goed of slecht, maar het gaat om het expliciet maken van je waarden. Trump heeft ook ethiek. De vraag begint bij wat je mensbeeld is; dit geldt ook voor scholen. Wat vinden we belangrijk en hoe koppelen we onderwijsconcept aan deze visie? We moeten met elkaar in gesprek over de essentiële vragen. Daar zouden we een stevig landelijk programma voor moeten ontwikkelen zodat we dit gezamenlijk binnen de sector kunnen bespreken. Gaan we voor maximalisatie van het individu en geven we bedrijven de ruimte om dit te gebruiken? Dat zien we bijvoorbeeld bij Google. Maar willen we als onderwijssector wel zoveel macht geven aan deze bedrijven? Je kunt Er zijn bijvoorbeeld programma’s waarmee scholen leren

het ook verbieden: onder de 18 niet in de cloud (met

met andere (maatschappelijke) organisaties samen, zoals

partijen die alles van je volgen). Ik vind dat je van dit soort

met bibliotheken. Ook het delen van kennis over nieuwe

bedrijven geen ICT moet gebruiken. Maar we willen ook

onderwijsvormen en leerculturen is van belang. In een

geen China: een allesbepalende en volgende overheid.’

online open content omgeving, zodat iedereen kan bijdragen. Daar moet je samen aan bouwen. Voor maakonderwijs

Wat vind je van online spelletjes en competitie voor

hebben we daar al een begin mee gemaakt, daar zie je durf

het oefenen van vaardigheden?

ontstaan en verbindingen tussen creativiteit en techniek.

‘De spelvormen worden soms zonder na te denken inge-

Daar zit de beweging en het plezier. We zien dat ook in

zet. Ken je bijvoorbeeld Rekentuin? Dat lijkt natuurlijk

STEAM-onderwijs. Dat zijn mooie startpunten.’

geweldig: sommetjes oplossen met gamification. En steeds verder kunnen komen. Maar willen we dat competitie-ele-

Veel scholen en leraren experimenteren met de

ment wel als associatie bij rekenen, inclusief de adrenaline

mogelijkheden van ICT. De ontwikkelingen gaan

en stress die daar bij hoort? Willen we dat kinderen gemo-

snel. Welke ethische vraagstukken moeten we echt

tiveerd worden door de medailles die ze in de game kunnen

oppakken om aan zet te blijven?

verdienen of door het plezier dat je met het rekenen zelf

‘Het begrip ethiek krijgt steeds meer aandacht. En terecht.

een brug hebt gebouwd?’ n

We hebben geen goed zicht op de ‘black box’, de

Waag ziet zichzelf als intermediair tussen nieuwe leerculturen en de geïnstitutionaliseerde wereld. Hoe kunnen we de energie die op innovatie zit, ook laten ondersteunen door bijvoorbeeld het ministerie van OCW en sectororganisaties, zodat we de verbinding kunnen maken en daar meer creativiteit ontstaat? Want in alle organisaties werken mensen die willen en kunnen experimenteren. De kunst is om dat te vertalen naar beleid. Er zijn al initiatieven om ethische vraagstukken gezamenlijk op te pakken in andere sectoren. Zo hebben gemeenten het manifest TADA (www.tada.city) opgesteld: zes uitgangspunten voor het omgaan met data/technologie. Hoe zouden we dit kunnen vertalen naar onderwijs?

BEKIJK HET NIEUWE TECHNOLOGIEKOMPAS Wat betekenen ontwikkelingen als kunstmatige intelligentie, robotica en onderliggende technologieën voor het onderwijs? Lees het Technologiekompas van Kennisnet. Dit nieuwe, tweejaarlijkse trendrapport kijkt vooruit aan de hand van twee toekomstschetsen: ‘maatwerk op individueel niveau’ en ‘maatwerk op leerrouteniveau’. Ga naar www.kn.nu/ Technologiekompas.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Doe je voordeel met de resultaten van de versnellingsvragen Alle tools, downloads en artikelen zijn te vinden op www.slimmerlerenmetict.nl/resultaten Hoe krijgen scholen inzicht in de leerlijn van leerlingen? —Stichting Rijdende school

Hoe zorgen we er voor dat schoolleiders goed ICT-beleid kunnen maken? — CLC Arnhem

Volg de gratis online cursus ‘Werken met leerlijnen’ via Wikiwijs. Deze cursus helpt om als school een visie te ontwikkelen op het werken met leerlijnen, maar ook bij het maken van gefundeerde keuzes.

Gebruik de inzichten uit de infographic en het rapport en geef schoolleiders ‘richting, ruimte en ruggesteun’ om hun ICTbeleid vorm te geven.

Hoe kom je tot een leerlingvolgsysteem voor het speciaal onderwijs? —De Onderwijsspecialisten Maak gebruik van het Programma van Eisen voor een Leerlingvolgsysteem dat aansluit op de specifieke behoeften van speciaal en passend onderwijs. Gebruik van het doelgroe penmodel, een gestandaardiseerde werkwijze om leerlingen in het speciaal onderwijs te delen. Door een gemeenschappelijke taal te spreken wordt het voor leveranciers aantrekkelijker om hun leerlingvolgsysteem aan te passen.

Hoe kunnen basisscholen een leerlijn programmeren doorvoeren in hun onderwijs? —OPONOA Ga aan de slag met de uitgewerkte leerlijn op de Wikiwijs ‘Programmeren in het basisonderwijs’.

Hoe kunnen we met learning analytics de intern begeleiders en leraren ondersteunen bij het interveniëren in het leerproces, zodat leerlingen zich optimaal kunnen ontwikkelen? —Stichting Klasse Lees de twee rapporten: ‘Hoe dataanalyse leraren helpt bij de ontwikkeling van het kind’ en ‘Cyclisch werken aan interveniëren met learning analytics’. Kijk ook eens naar de analysetool die is ontwikkeld. Hiermee kunnen leraren snel en eenvoudig leeropbrengsten uit diverse bronnen inzien en analyseren.

Wikiwijs Wikiwijs is een online onderwijsplatform waarop leraren digitale leermiddelen kunnen vinden, maken en delen. Vanuit de versnellingsvragen zijn er verschillende Wikiwijspagina’s ontwikkeld om scholen verder te helpen. Wikiwijs is een dienst van Kennisnet.

Versnellingsvragen? Versnellingsvragen zijn vragen waar scholen tegenaan lopen bij de innovatieve inzet van ICT in hun onderwijs. Tussen 2015 en 2018 ondersteunden de PORaad en Kennisnet bij het vinden van een antwoord.

Hoe kom je aan meer en beter digitaal lesmateriaal voor ernstig meervoudig beperkte leerlingen? — Hub Noord-Brabant Bekijk de Wikiwijs EMBpagina: een online verzamelplaats waar leraren zelfgemaakte digitale leermiddelen delen en die van anderen kunnen vinden.

Hoe maak je gepersonaliseerd ICT-leren voor leraren mogelijk? — Albero Scholen Bekijk de inzichten en wensen over het meten van de ICT vaardigheden van leraren, de vragenset voor drie competenties en de plannen voor een nieuw expertisecentrum.

Over welke vaardigheden moeten leraren beschikken om leerlingen 21st century skills bij te brengen? — Wereldkidz Zet de toolkit Design Thinking in. Hiermee kunnen leraren in teamverband onderwijs ontwerpen voor leerlingen op het gebied van 21e eeuwse vaardigheden. Tegelijkertijd ontwikkelen ze hun eigen 21e eeuwse vaardigheden.

Welke rol kan virtual reality (VR) of augmented reality (AR) spelen bij diep leren in de klas? — Ambion Holding Iets voor jou? De eerste uitgewerkte AR/VRles voor het primair onderwijs in Nederland en een ‘online wiki’ vol inspiratie en praktische tools om lessen te verrijken met behulp van aug mented en virtual reality.

Hoe zet je ICT zo effectief mogelijk in voor onderwijs aan nieuwkomers? —Stichting Sint Bavo De wiki ‘Maatwerk voor nieuwkomers met behulp van ICT’ helpt om antwoord te krijgen op vragen als: Wat is je visie op ICT? Welke deskundigheid heb je nodig om die visie uit te voeren? Welke hard en software passen daar het beste bij? En hoe zorg je voor een goede ICTinrichting?

1 op de 10

schoolbesturen is betrokken geweest bij de versnellingsvragen.

Samen vertegenwoordigen zij van het totaal aantal leerlingen in het primair onderwijs.

ruim

20%

Hoe geef je invulling aan maatwerk op het gebied van rekenen? — Stichting Katholiek Onderwijs Beerzen Oirschot en Spoordonk

Lees over de ervaringen met een digitaal dashboard en de Proeftuin Rekenen: kn.nu/proeftuinrekenen

Hoe kun je een overkoepelend dashboard maken voor leraren, dat de voortgang van hun leerlingen aan de hand van leerdoelen weergeeft? ASG - Het Palet - publicatie ‘Het overkoepelend dashboard’ geeft je achtergrond De informatie over vier vormen van een overkoepelend dashboard en de behoeften van onderwijsprofessionals. En zet het stappenplan in om tot een overkoepelend dashboard te komen.

Hoe kun je differentiëren met onderwijsprojecten? — ATO-Scholenkring

Welk leermateriaal is geschikt voor nieuwkomers om differentiatie mogelijk te maken? — Primo Schiedam Maak gebruik van de KiesWijzer NT2, een tool waarmee je leermiddelen kunt toetsen op geschiktheid voor NT2 (Nederlands als Tweede Taal) onderwijs. CLU, adviescentrum voor leermiddelen, onderzoekt verder hoe leermiddelen NT2 kunnen ondersteunen.

Hoe kunnen we ICT op een integrale manier inzetten in een Integraal Educatief Kind Centrum? — Paraat Scholen en de Onderwijsspecialisten - het ontwikkelde model in om alle systemen en applicaties Zet voor het IKC in kaart te brengen, per organisatie en per onder deel in het proces. Zo krijg je inzicht waardoor je gemakkelijker keuzes kunt maken voor de ontwikkeling van een gemeen schappelijke werkwijze, taal en goede afspraken.

Lees meer over hoe acht scholen in een pilot het educatief ma teriaal van lokale (culturele) instellingen koppelen aan leerdoelen.

Hoe maken we digitale leermiddelen toegankelijk voor blinden en slechtzienden? — Stichting Koninklijke Visio Hoe ontwikkel je een leerlijn digitale geletterdheid op basis van je pedagogische visie? — Stichting Samenwerkende Vrijescholen Zuid-Holland

Maak gebruik van de uitgewerkte leerlijn Digitale geletterdheid voor Vrije Scholen. Bekijk de vijf stappen en vijf tips om een leerlijn Digitale Geletterdheid te verbinden aan je onderwijs kundige visie en concept.

Hoe ontwikkel je een functioneel flexibel digitaal portfolio als leerlingvolgsysteem? — Stichting Conexus Gebruik de toolkit ‘Verkenning Digitaal Portfolio’. Deze toolkit helpt scholen te ontdekken welk digitaal portfolio past bij hun onderwijs en op welk moment deze het beste inzetbaar is.

Visio en Bartiméus zijn samen met Dedicon in gesprek met de educatieve uitgevers (GEU) om digitale leermiddelen toe gankelijker te maken. Blijf via de website op de hoogte van dit proces.

Hoe zorg je voor een IBP-beleid dat voldoet aan de nieuwe Europese wet AVG? En hoe implementeer je dit duurzaam in de gehele organisatie? — Dynamiek - de negen video’s en nieuwsbrieven in binnen je eigen Zet organisatie en werk aan meer bewustwording over privacy en informatiebeveiliging over thema’s als de werkplek, sociale media, werken in de cloud of het gebruik van beeldmateriaal.

Hoe en voor welke onderdelen van taal en rekenen kan een robot ingezet worden als leermiddel? — Stichting Katholiek

Hoe creëren we een verzamelplaats digitale geletterdheid voor het speciaal onderwijs? — De Onderwijsspecialisten

Onderwijs West-Friesland

Maak gebruik van de Wikiwijs met leermateriaal over digitale geletterdheid voor het speciaal onderwijs.

Maak gebruik van de Wikiwijs om zelf aan de slag te gaan met ‘Taal en rekenen met een robot in het basisonderwijs’.

H O E L O G I S T IE K K A N B I J D R AG E N A A N H E T B E T E R O RG A NI S E R E N VA N O N D E RW I J S

Afrekencultuur of verbetercultuur? Ze kennen elkaar niet, Leendert de Boom (RENN4) en Jan Riezebos (Universiteit Groningen). Maar daar komt snel verandering in. Ze voeren een gesprek alsof ze al jaren praten over goed onderwijs, lerarentekorten en gepersonaliseerd leren. Leendert met de schoolbestuurdersbril op en Jan vanuit het perspectief van het vakgebied onderwijslogistiek. Zouden ze elkaar vinden? T EK S T SUZ A NNE UN C K, F OTO G R A F IE M A R ISK A DE G RO OT

22â&#x20AC;&#x192;

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Jan: ‘Wat is jouw achtergrond?’

een andere inrichting van je onderwijs. Met flexibele ruimtes kun je dat makkelijker realiseren.’

Leendert: ‘Ik heb eerst jaren in Rotterdam gewerkt en ben daarna overgestapt naar de onderwijsinspectie.

Leendert: ‘Nu verzorgen wij geen regulier onderwijs, maar

Inmiddels werk ik al 12 jaar met veel plezier bij RENN4

speciaal (basis)onderwijs. Onze leerlingen hebben behoefte

in Groningen, als voorzitter van het College van Bestuur.

aan structuur en duidelijkheid en vertrouwen in leraren.

We verzorgen in de drie noordelijke provincies (voortgezet)

Bij voorkeur door vaste mensen. Hoe past dat bij de flexibi-

speciaal onderwijs en speciaal basisonderwijs. Het is een

liteit die je net noemt?’

mooie club mensen. En jij?’ Jan: ‘Wat vooral belangrijk is, is dat er een duidelijk Jan: ‘Ik ben wetenschapper, afgestudeerd als econometrist

aanspreekpunt is voor de leerling. Een soort regisseur.

en ik ging werken in de logistiek. Op dat gebied ben ik ook

Dat zien we bijvoorbeeld ook in de gezondheidszorg.

gepromoveerd en sinds een jaar of twee ben ik hoogleraar

Als een patiënt een diagnose krijgt, is er een vast aan-

onderwijsinnovatie. Een nieuwe leerstoel met focus op

spreekpunt, de regieverpleegkundige, waar iemand terecht

onderwijslogistiek vanuit Economie en Bedrijfskunde, niet

kan met vragen. Dat noemen we ketenlogistiek.

vanuit Onderwijskunde. Maar ik trek het zelf wel breder.

Ik zie in het speciaal onderwijs dat er veel verschillende

Zo heb ik meegewerkt aan een pilot rondom werkdruk en

mensen betrokken zijn bij de leerling, zowel vanuit het

de inzet van ICT voor de PO-Raad en Kennisnet.’

onderwijs als de zorg. We gingen met een school aan de slag met een casus waarin we voor een leerling in kaart

Leendert: ‘Het kan zijn dat ik een paar afslagen

brachten met wie hij allemaal te maken kreeg. En daar

gemist heb, maar ik had nog nooit gehoord van de term

hebben we een analyse van gemaakt. We noemen dat

onderwijslogistiek.’

‘value stream mapping’: in kaart brengen welke actoren wanneer een rol spelen, en welke steken we in het sys-

Jan: ‘Dat kan kloppen. Logistiek is een topsector in

teem laten vallen. We zagen dat er vaak weinig regie wordt

Nederland: distributiecentra, havens, mainports, plan-

gevoerd; iedereen doet een stukje van het hele proces.

ning van processen. Onze onderzoeksgroep aan de

Mijn advies is dan ook om iemand verantwoordelijk te

universiteit is één van de grootste in Europa, met onge-

maken voor het geheel. Wie de regie voert in een keten

veer 90 mensen. We houden ons bezig met logistiek in

van processen, dat is een essentiële vraag. Deze persoon

alle sectoren, bijvoorbeeld rondom de energietransitie

moet bekijken of de processen zijn afgestemd op deze spe-

of gezondheidszorg. Denk dan aan de patiëntenlogistiek:

cifieke situatie en of ze waarde toevoegen voor de leerling.’

breng je de patiënt naar de arts of andersom? Of hoe kunnen we de wachttijden verminderen? Een jaar of zes

Leendert: ‘Kun je een voorbeeld geven uit het onderwijs

geleden, begonnen mijn collega hoogleraar Iris Vis en ik

om het verder te verduidelijken?’

met het thema Onderwijslogistiek. Dat kwam door vragen vanuit de praktijk, vooral rondom gepersonaliseerd leren

Jan: ‘We hebben een project gedaan bij een basisschool

en passend onderwijs.

in een krimpgebied om naar werkdruk te kijken. Leraren

Een groep leerlingen kan bijvoorbeeld anders georgani-

brachten in kaart waardoor ze werkdruk ervaarden.

seerd zijn dan een klas van 25 leerlingen die met een vaste

We zagen daar het ‘eenzame fietser probleem’. Allemaal in

leraar het programma doorloopt. Het kunnen ook clusters

je eentje naar de finish klimmen, en achteraf samen con-

zijn in wisselende samenstellingen, verdeeld op basis van

stateren dat het toch wel erg zwaar was. Maar tijdens het

niveau bijvoorbeeld. Of op keuze voor een project. Zowel

fietsen zelf geen steun aan elkaar hebben. Dat zien we in

leerlingen als begeleiders kunnen variëren.’

het onderwijs ook veel, terwijl samenwerken veel effectiever is. Ga met elkaar in gesprek over waar de leraar nu

Leendert: ‘Ik kan me voorstellen dat het anders organi-

echt tegenaan loopt, in plaats van formulieren in te laten

seren van je onderwijs gevolgen heeft voor je huisvesting,

vullen. Dan ontstaan er logische oplossingen.’

bijvoorbeeld de traditionele inrichting met klaslokalen. Leendert: ‘Wij hebben daar ook een stap in gezet de

Klopt dat?’

afgelopen jaren. Voorheen keek iedereen bij een probleem Jan: ‘Inderdaad. Je kunt denken aan meer open ruim-

naar de teamleider. Maar wij willen dat leraren zelf de zaken

tes, open space, die makkelijk aanpasbaar zijn. In Japan

oppakken met elkaar. Vooral in het speciaal onderwijs red

noemen ze dat cellen, maar dat klinkt voor ons niet zo

je het niet ‘als je in je eentje de berg op moet fietsen’.

leuk. Met flexibele oplossingen pas je de omgeving aan.

Sommige medewerkers vinden dit ingewikkeld en willen

Dat gebeurt ook in organisaties. Bij veel vraag naar een

eigenlijk horen wat ze moeten doen. Oplossingen die op één

product of dienst, wordt er opgeschaald. Dat kun je in het

van de scholen worden ontwikkeld, willen we nu zichtbaar

onderwijs bijvoorbeeld vergelijken met het anticiperen op

maken en inzetten in de hele organisatie. Dat doen we met

het fluctuerende aantal leerlingen. Maar ook de huidige

kenniscafés, kennisgroepen en werkgroepen die zichzelf

capaciteitsproblemen, het lerarentekort, kunnen leiden tot

weer opheffen als het betreffende probleem aangepakt is.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

En dat loopt echt heel goed. Deze vrijwillige vorm van

Jan: ‘Ja, ik zie dat gemeenten worstelen met die transitie

samen oplossingen bedenken levert ons heel veel op. Meer

van jeugdzorg. Ze werken met eigen protocollen die niet

dan verplicht bijscholen.’

altijd aansluiten bij de praktijk van alledag in de scholen Dan is flexibiliteit erg ingewikkeld. Maar het zou eigenlijk

Jan: ‘Mooi hoor. En effectief dus. Het wordt door de

wel moeten. Vanuit de scholen moet je dat blijven aange-

betrokkenen dus niet ervaren als iets wat ‘erbij komt’ of

ven: wij willen het anders.’

externe eisen waar ze aan moeten voldoen, maar het werkt vanuit intrinsieke motivatie. Ze bedenken het zelf. Dan is

Leendert: ‘Wij lossen het soms ook gewoon zelf op;

leren leuk en zinvol.’

bijvoorbeeld door samen met een ketenpartner een schoolpoli voor psychiatrie op de school in te richten.

Leendert: ‘Nog even terug hè: eigenlijk zou de jeugd-

Drempelverlagend voor ouders, want ze kunnen terecht

hulpverlening ook anders moeten gaan kijken naar die

onder schooltijd en daardoor is het veel efficiënter en

ketenlogistiek. We spreken soms wel twaalf verschil-

kostenbesparend. Maar we zijn wel afhankelijk van de

lende hulpverleners in een week. Dan opperen we bij de

bereidheid van onze ketenpartner en er zijn relatief veel

gemeente of we niet één of twee mensen kunnen hebben

leerlingen nodig om het rendabel te maken. Dat kan ook

die hier fulltime rondlopen. Dat is veel efficiënter en hun

binnen het Samenwerkingsverband Passend Onderwijs.

betrokkenheid is groter. Moeten we niet intensiever met de

Het ingewikkelde is dat de keuzevrijheid voor een hulp-

gemeenten in gesprek?’

verlener uiteraard bij ouders ligt. Maar als iedereen wat anders wil, is het soms lastig bij elkaar te brengen.’

Jan Riezebos

‘Ga met elkaar in gesprek over waar de leraar nu echt tegenaan loopt, in plaats van formulieren in te laten vullen. Dan ontstaan er logische oplossingen.’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Leendert de Boom

‘Mijn collega-bestuurder en ik draaien jaarlijks allebei een dag mee op elk van de dertig locaties. Dat kost veel tijd, bijna een dag per week, maar het levert zoveel op.’

Jan: ‘Over schaalgrootte gesproken: hebben jullie eigenlijk

Jan: ‘De koppeling tussen klas en leraar is een belang-

last van krimp?’

rijke. Die vinden we in het basisonderwijs vanzelfsprekend: het leerstofjaarklassensysteem is best een rigide model.

Leendert: ‘Integendeel. We groeien zelfs in leerlingen-

De essentiële vraag is nu: voeg je op elk moment voor alle

aantal ondanks het beleid rondom passend onderwijs.

leerlingen ‘waarde’ toe? Leraren kunnen kijken of dat beter

Veel leerlingen blijken toch echt niet te passen in het

kan; wat doe je nu echt in de klas? Welke doelen wil je

regulier onderwijs en komen alsnog naar ons toe. Vaak

echt bereiken, en hoe doe je dat? Kun je technologie echt

met verergerde problemen door het lange wachten. Dat in

goed inzetten en werkt alles? We zagen in een casus dat

combinatie met het lerarentekort, leidt tot hoge werk-

de instructie aan leerlingen heel veel tijd kostte. Door daar

druk bij ons. We hebben op dit moment vijftien vacatures

beter in te differentiëren, dus door leerlingen zelf te laten

openstaan. En voor speciaal (basis)onderwijs is het nog

bepalen of ze wel of geen instructie nodig hadden, kwam er

lastiger om goede mensen te vinden. Op twee locaties

al een verbetering.’

hebben we nu een vierdagenrooster, een dag minder dus. Hopelijk komt er dit jaar geen griepgolf. Ons ziekteverzuim

Leendert: ‘Maar kunnen leraren wel goed genoeg diffe-

is laag, maar dan nog lukt het niet om alles draaiende te

rentiëren? Dit vraagt nogal wat. We zien bijvoorbeeld dat

houden. Wat kunnen we hier mee vanuit het perspectief

methodes veel extra materiaal bevatten, of dat er soms

van onderwijslogistiek?’

iets anders nodig is voor de leerling. Dat moet een leraar wel kunnen zien en hier afwegingen in kunnen maken. Hij of zij moet inzicht hebben in de ontwikkeling van de leerling om verantwoorde keuzes te kunnen maken.’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Jan: ‘Ik sprak er laatst met leraren over. Zij zoeken

primaire proces te verbeteren? Want dat is je bestaans-

veiligheid in het volgen van de lesmethode. Dan weten

recht: je doet het voor je leerlingen. Voorstellen voor

ze tenminste zeker dat ze alle leerdoelen gaan halen.

verbeteringen moeten onderbouwd zijn.

Eén van hen zei: ‘We zijn eigenlijk methodeslaven.’ Maar

Maar er moet ook veel experimenteerruimte zijn. Kleine

deze manier van werken neemt de eigen autonomie van

nieuwe dingen proberen. Als het werkt, gaan we het uitbou-

de leraar weg. De rol om als professional zelf in te schat-

wen. Experimenteren is een essentieel onderdeel van leren.’

ten wat een leerling écht nodig heeft. We zien juist dat bij het bij werkdruk erg belangrijk is dat de leraar zelf het

Leendert: ‘Is dat een mindset of hebben we daarvoor

gevoel van regie heeft. Dat zorgt voor grip en verlaagt het

andere teamleiders nodig?’

stressgevoel. Als ze wel weer die autonomie pakken, hebben ze een meer professionele rol dan wanneer ze alleen

Jan: ‘Allebei. Soms moet je een ander type mensen aanne-

de methode uitvoeren.’

men, maar het gaat ook om het toepassen van de principes uit de logistiek. We zien bijvoorbeeld dat leidinggevenden

Leendert: ‘Ja, en de vraag wat er echt nodig is voor die

soms echt moeten leren om voorstellen te doen in samen-

ene leerling, zou een relevant gespreksonderwerp kunnen

spraak met leraren, in plaats van in hun eentje achter de

zijn voor alle betrokken professionals. Samen nadenken en

laptop. De afstand tussen directie en werkvloer moet klein

bijsturen.’

zijn. Daarom is het zo mooi dat jullie bestuursbureau naast een school zit.’

Jan: ‘Klopt, dat samen in gesprek gaan is erg waardevol. Geen formulieren of vinkjes. Want dat is de afrekencul-

Leendert: ‘Dat vinden wij ook belangrijk. Mijn collega-

tuur waar veel mensen in het onderwijs bang voor zijn.

bestuurder en ik draaien jaarlijks allebei een dag mee op

Daarom vertonen ze risicomijdend gedrag. Daarom leidt

elk van de dertig locaties. Dat kost veel tijd, bijna een dag

deze vorm van kwaliteitsbeheersing lang niet altijd tot het

per week, maar het levert zoveel op. Je ziet met eigen ogen

gewenste resultaat. De schoolleider kan het enthousiasme

hoe het gaat. En daar kun je je beleid op afstemmen. Soms

om samen na te denken over hoe het anders kan, verster-

vinden scholen dat wel lastig, alsof we komen controleren.

ken. Met instrumenten zoals jullie kenniscafé, of op andere

We moeten vaak herhalen dat het daar niet over gaat, maar

manieren, om leraren zelf weer initiatief te geven.’

dat we samen het onderwijs beter kunnen maken.’

Leendert: ‘Dus de schoolleider heeft een belangrijke

Jan: ‘Ja, precies. Zitten we in een afrekencultuur, of cre-

aanjagersrol?’

ëren we samen een verbetercultuur? Als het laatste het geval is, durven mensen veel eerder te komen met hun

Jan: ‘Ja dat klopt, zolang die uitgaat van wat er op de

vraagstukken en oplossingen. Dat is een hele transforma-

werkvloer gebeurt. In de interactie met de leerlingen, hun

tie. Hoe communiceer je met elkaar? Het is de rol van de

ouders en de andere professionals. Dat is het uitgangs-

directie om alle verplichte zaken in het kader van afreke-

punt. De schoolleider kan kiezen voor nieuwe vormen van

nen (richting bestuur of inspectie bijvoorbeeld) voor een

samenwerken.

groot deel af te vangen en de ruimte te zoeken hier creatief

LEAN is bijvoorbeeld gebaseerd op het principe dat de

mee om te gaan, zodat de teams veilig en vanuit vertrou-

werkvloer centraal staat en daar ben je allemaal dienst-

wen samen aan de slag kunnen met verbeteren. Samen

baar aan. Hoe kijken we naar de werkvloer? Hoe kunnen

verbeteren geldt voor iedereen. Wat we leerlingen willen

managers, bestuurders beter dienstbaar zijn en helpen het

meegeven in het onderwijs, doen we zelf dus ook.’ n

Leendert: ‘Even off the record: we gaan in 2019 een nieuw meerjarenbeleidsplan maken. We voorspellen dat het lerarentekort de eerste vier jaar niet wordt Jan: ‘Ja natuurlijk, leuk!’

opgelost. Daar hebben we echt een probleem. Mag ik begin 2019 nog eens contact met je opnemen om mee te kijken met onze ideeën over het anders organiseren van ons onderwijs?’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

ICT:

WAT D O E IK E R M E E ?!

Naam: Sander Dankelman

Naam: Bart Brom

Functie: Beleidsadviseur

Functie: ICT-coördinator

Organisatie: PO-Raad

Organisatie: SKOZOK

Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in het

Wat was je eerste ervaring met ICT in het

onderwijs?

Mijn eerste ervaring met ICT in het onderwijs was de

Als kind in de klas ‘thuis in het milieu’ spelen; een

SPSSx-cursus op de universiteit (met van die grote

onderwijsgame uit 1990 van Malmberg.

zachte floppy-discs). Wat is je favoriete app en waarom is deze Wat is je favoriete app en waarom is deze

relevant voor het onderwijs?

Troovie als app om speurtochten te maken. Naar buiten

Mijn favoriete app is Safari. Deze browser-app geeft je

en in de werkelijkheid leren.

toegang tot zoveel informatie en kennis. Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? Wat wens je het onderwijs over 5 jaar?

Krachtige leraar/leerling gesprekken met echte hulp,

Ik wens de leerlingen en mensen die in het onderwijs

niet alleen aandacht voor wat een leerling leert maar

werken veel nieuwsgierigheid en plezier in leren.

ook hóe hij leert.

Naam: Alfons Timmerhuis

Naam: Martijn Bos

Functie: Lid College van Bestuur

Functie: Groepsleerkracht & stageleerkracht

Organisatie: Stichting Consent

Organisatie: De Triviant

Wat was je eerste ervaring met ICT in het

onderwijs?

Rond 1980 bij de invoering van Acorn BBC micro-com-

Het maken van een diaserie (met het lesprogramma

puter. Er ging een wereld voor me open. Daarna Philips

‘weet wat je eet’) en deze gebruiken op mijn

P2000 en Windows. Ik zag steeds meer kansen.

toenmalige stageschool.

Wat is je favoriete app en waarom is deze rele-

Wat is je favoriete app en waarom is deze

vant voor het onderwijs?

relevant voor het onderwijs?

Ik werk zelf niet met onderwijsapps. Ik ben wel

Quizlet: een app waarbij je de content zelf kunt

enthousiast over de mogelijkheden van Snappet,

bepalen. Het is in te zetten op ieder moment en geeft

maar zie ook dat er meer nodig is dan alleen Snappet

directe feedback.

aanschaffen.

QR-scanner: op onze school worden tegenwoordig QR-codes gebruikt bij interne stagetrajecten waarbij

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar?

leerlingen met behulp van een tablet en stappenplan

Dat het onderwijs voor meer leerlingen passend en

begeleid worden in hun aanpak (in combinatie met de

uitdagend is geworden.

Book creator applicatie). Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? Bewust (bekwaam) gebruik van ICT.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Wat vinden we over 10 jaar vanzelfsprekend in het onderwijs met ICT en technologie? Jan Riezebos, hoogleraar Onderwijsinnovatie

CRITICAL FAMILY

Rijksuniversiteit Groningen ‘Over tien jaar ondersteunt technologie zowel de docent

De critical family is de klankbordgroep van experts

als de individuele leerling in het inrichten, monitoren en

voor het programma Slimmer leren met ICT.

sturen van het leerproces en neemt daarbij onnodig werk

De afgelopen twee jaar hebben in totaal ongeveer 40

uit handen, zodat de toegevoegde waarde van zowel de

professionals uit verschillende sectoren meegedacht

docenttaken als de leerlingtaken centraal staat.’

over hoe ICT nog beter ingezet kan worden om het primair onderwijs te versterken, onder andere door op

Robert Terhalle, sales manager Heutink ICT

zoek te gaan naar succesfactoren.

‘Over tien jaar vinden we het vanzelfsprekend dat ICT geen doel meer is maar echt een middel om zowel de leerling

We stelden de leden van de critical family de volgende

als de leerkracht het maximale uit zichzelf te laten halen.

vraag: Wat vinden we over tien jaar vanzelfsprekend in

Dit omdat ICT-middelen bij uitstek geschikt zijn om lesstof

het onderwijs met ICT en technologie?

op maat aan te bieden voor de leerling, en het de leerkracht kan helpen bij bijvoorbeeld het verminderen van de administratieve druk(te).’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Frank van den Oetelaar, initiatiefnemer ‘Leren in

Thierry Koningstein, beleidsmedewerker ICT bij

de 21e eeuw en 21st century skills’

Onderwijscentrum Leijpark en coördinator Gewoon

‘Over tien jaar is het vanzelfsprekend dat we werken aan

Speciaal ICT

toekomstbestendig en betekenisvol onderwijs met een

‘ICT is over tien jaar een vanzelfsprekend, letterlijk spre-

goed evenwicht tussen kennis en vaardigheden en veel

kend middel dat overal om ons heen is. Op school leren we

ruimte voor gebruik van ICT en technologie.’

hoe we spraakgestuurde devices meervoudige opdrachten kunnen geven. De online en offline wereld lopen veel

Martine Kramer, manager Expertise en Strategie

meer door elkaar heen. Op school noemen we 21e eeuwse

& Externe betrekkingen bij Kennisnet

vaardigheden al lang niet meer zo. Dat is een ouderwetse

‘Over tien jaar zetten leraren technologie in om het beste

term en dat zijn bij ons de basisvaardigheden. We zijn al

uit leerlingen te halen zonder daarbij gehinderd te worden

best gewend aan robots om ons heen. Er zijn nog mensen

door haperende ICT-voorzieningen.’

die een oude auto hebben waar benzine in, kan maar de meeste kinderen komen naar school met een elektrische

Geertje Damstra, onderwijsonderzoeker/adviseur

auto. Sommige kinderen komen naar school met een zelf-

bij Oberon

rijdende auto. Dat vinden wij niet raar en zelfs niet meer

‘Over tien jaar formuleren onderwijsmensen hun vraag

heel bijzonder. Een spraakrobot zal deze zin herkennen als

en doel met betrekking tot de inzet van ICT zo helder dat

een zin die rond 2018 veel gebruikt werd in een populaire

de makers en aanbieders van ICT een product op maat

serie over Luizenmoeders. Moeders bestaan gelukkig nog,

kunnen bieden aan scholen. Dit product wordt vervolgens

luizen niet meer.’

gedegen geïmplementeerd in de onderwijspraktijk en het gebruik ervan helpt leraren om goed en boeiend onderwijs

Bram Lankreijer, adviseur onderwijs & ICT bij Berenschot

te geven waarvan alle leerlingen optimaal profiteren.’

‘Over tien jaar is ICT een volwaardig onderdeel van het curriculum geworden en een vanzelfsprekend hulpmiddel

Remco Pijpers, strategisch adviseur digitale geletterdheid

bij het organiseren van onderwijs.’

bij Kennisnet ‘Over tien jaar is het vanzelfsprekend dat we ethische

Cor Ottens, adviseur, dagvoorzitter

afwegingen maken bij beslissingen over de inzet van tech-

‘Over tien jaar is het zo vanzelfsprekend dat t echnologie

nologie voor kinderen.’

in dienst staat van het onderwijs, dat iedereen op elk moment uit ieder systeem kan stappen.’

Menno Kolk, bovenschools OICT’er, leerkracht en zelfstandig trainer en adviseur

Robin Mulder, beleidsmedewerker bij het ministerie

‘Over tien jaar verwerken alle kinderen in Nederland hun

van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap

lesstof digitaal via methodesoftware of via online leerom-

‘Over tien jaar zetten leraren ICT bewust in om het best

gevingen als Google Classroom, waardoor de leerkracht

mogelijke onderwijs aan leerlingen te geven. En ze wegwijs

met de gemaakte analyses de beste didactische keuzes kan

maken in de digitale wereld.’

maken.’

(1) Cor Ottens (2) Robin Mulder (3) Frank van den Oetelaar

(4) Janny Kappert (5) Lieke Lamb (6) Martine Kramer (7) Suzanne Unck (8) Stephan de Valk (9) Tessa van Zadelhoff (10) Remco Pijpers (11) Andrea Hodzelmans (12) Martin de Goffau (13) Thierry Koningstein

(14) Robert Terhalle (15) Anouk Folstar (16) Bram Lankreijer (17) Marlies van der Pol (18) Ronald Slomp (19) Geertje Damstra (20) Inge Molenaar (21) Menno Kolk

(22) Sandra Verbruggen (23) Jan Riezebos

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Inge Molenaar, universitair docent Onderwijswetenschappen Radboud Universiteit ‘Over tien jaar is er een vanzelfsprekende samenwerking tussen slimme technologie die leerkrachten ondersteunt bij het lesgeven en organiseren van hun werk. In deze hybride mens-systeem samenwerking heeft de leerkracht de regie en wordt hij/zij ondersteunt door technologie met de snelle dataverwerking en analyses. Er is kritisch nagedacht over de rol en meerwaarde van deze systemen en de werking hiervan is transparant en beïnvloedbaar voor alle gebruikers. Het is een verworven recht in alle Europese onderwijstoepassingen dat de controle bij de leerkrachten en leerlingen ligt en niet bij de systemen.’ Tessa van Zadelhoff, beleidsmedewerker Onderwijs,

Marlies Pol, projectmedewerker Slimmer leren met ICT

Innovatie & Opleiding bij Stichting Prodas

‘Over 10 jaar is het vanzelfsprekend dat technologie op

‘Over 10 jaar is het vanzelfsprekend dat alle onderwijspro-

een doordachte wijze wordt ingezet om zowel leraren als

fessionals digitaal geletterd zijn.’

leerlingen te ondersteunen in het leerproces. Systemen werken daarbij voor mensen, niet andersom.’

Stephan de Valk, directeur a.i. bij GEU ‘Wat over tien jaar vanzelfsprekend is? Betrouwbaarheid,

Andrea Hodzelmans, communicatieadviseur

veiligheid en gemak.’

en tekstschrijver bij Zuiver C ‘Ik hoop dat ICT over 10 jaar zo wordt ingezet dat leer

Ronald Slomp, beleidsmedewerker bij het ministerie

lingen kunnen leren en zich ontwikkelen op een manier die

van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap

bij hen past. Dat leren hierdoor leuker wordt maar bovenal:

‘Over tien jaar is het vanzelfsprekend dat leerlingen op

dat kinderen er door leren te vertrouwen op zichzelf en hun

hun eigen niveau en eigen tempo hun leerroute afleggen,

eigen unieke talenten, zodat ze vol vertrouwen de toekomst

ondersteund door een grote variëteit aan digitaal mate-

in gaan.’

riaal. Leraren kijken dan nog nauwelijks na en worden in hun didactisch handelen natuurlijk ondersteund door data

Janny Kappert, adviseur bij Kennisnet

en systemen. Er is een gezonde blijvende discussie over

‘Ik hoop dat ICT in de toekomst zodanig wordt ingezet in

het nut van nieuwe technologieën in het onderwijs. En het

het onderwijs, dat er meer ruimte ontstaat voor persoon-

onderwijs loopt achter op de rest van de samenleving als

lijke aandacht en ontwikkeling. Zodat leraren zich meer

het gaat om gebruik van ICT.’

kunnen bezighouden met hun kerntaak, lesgeven. En leerlingen een goede basis krijgen voor later.’

Sandra Verbruggen, projectleider Bildung Brabant, coach, adviseur

Lieke Lamb, eigenaar Future Expertise Center/

‘Over tien jaar is het vanzelfsprekend dat iedereen met

Trendwatcher.com, innovatie-ambassadeur en

behulp van ICT op elke plek, op iedere tijd kan studeren

trendstrateeg

met een eigen programma, in eigen tempo.’

‘Sprokkelwijs zoals wij dat noemen: leren in en ook buiten de schoolmuren vanuit verschillende bronnen. Natuurlijk in

Martin de Goffau, directeur Qfeedback, secretaris VDOD

combinatie met AI.’

‘In 2028 is het vanzelfsprekend dat leerlingen leren op school, sociaal-emotionele ontwikkeling blijft immers van

Anouk Folstar, beleidsadviseur Onderwijs & ICT bij

groot belang. ICT is volledig geïntegreerd, zodat lesstof,

de PO-Raad

oefeningen en achtergrondinformatie steeds in verschillende

‘Over tien jaar is het vanzelfsprekend dat kinderen leren

vormen aanwezig zijn. Leerlingen leren op school structuur

en ontwikkelen op een manier die bij hun leerstijl past; ICT

aanbrengen in hun werk en dragen zelf de verantwoorde-

maakt dit mogelijk.’

lijkheid voor hun eigen leerroute. Door samenwerken met andere leerlingen van diverse leeftijden bereiden zij zich

Suzanne Unck, Onderwijsprofessional met diverse rollen

voor op de maatschappij waarbij het vinden van bronnen,

‘Over tien jaar is het vanzelfsprekend dat leren en ont-

analyseren en presenteren belangrijke onderdelen zijn.

wikkelen een levenslang proces is voor iedereen, waarbij

Hierbij worden zij ondersteund door een digitale leer

technologie wordt ingezet om dit leren leuker, slimmer en

omgeving met duidelijke leerdoelen waarbij hun mentor

makkelijker te maken.’ n

op regelmatige basis feedback en feedforward geeft.’

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

B L O G VA N F E L IE N N E H E R M A N S

Programmeren en directe instructie Directe instructie is hot! Waar we in de

programmeerlessen aan kinderen gaf

jaren ‘90 veel over ontdekkend leren

en de eerste programmeertaal voor

hoorden, zien we in Nederland nu een

kinderen ontwikkelde, was een stu-

hernieuwde interesse voor het ‘directe

dent van Jean Piaget. Piaget kennen

instructie model’. Zowel bij taal als bij

we natuurlijk van de vier ontwikke-

rekenen, is er duidelijk meer aandacht

lingsfasen van kinderen, maar ook

voor het ‘stampen’ van kennis.

als vader van het constructivisme: het idee dat iedereen die leert zelf

Directe instructie, uitleg gevolgd door

een eigen versie van de werkelijkheid

veel gericht oefenen, werkt goed.

construeert. Piaget zei over Papert:

Het werkt ook egaliserend; het maakt

‘Niemand begrijpt mijn werk beter dan

niet uit welke kennis kinderen al heb-

hij.’ Paperts visie zie je ook vandaag

ben (meegekregen van thuis). Iedereen

de dag terug in een programmeertaal

heeft gelijke kansen om de basiskennis

als Scratch. Alles kan, en er is weinig

op te doen. Daarom toont onderzoek

begeleiding als je vast zit. Niet zo ver-

ook aan dat directe instructie vooral

rassend dus dat we zien dat nogal wat

voor zwakkere leerlingen goed werkt.

kinderen afhaken en dat veel kinderen Foto: Erik van 't Woud Photosteron

Programmeer-nerd

qua programmeerniveau op een plateau blijven zitten.

Toen ik zelf een jaar of zes geleden

lezen, dan was daar altijd een volwas-

begon met programmeerlessen geven

sene bij die mij hielp met lessen en

Hulp

aan kinderen, wist ik van directe

oefening. Maar omdat er in de jaren

Onderzoek onderstreept het idee dat

instructie helemaal niks. Ik wilde

‘80 maar heel weinig mensen waren

kinderen hulp nodig hebben bij het

gewoon kinderen helpen met leren pro-

die konden programmeren, hebben

leren programmeren omdat ze anders

grammeren! Zoals veel buitenschoolse

de meeste mensen van mijn leeftijd

stoppen of vastlopen. Mijn eigen onder-

programmeerdocenten was ik vooral

zichzelf leren programmeren. We heb-

zoek liet zien dat brugklassers het al

een ‘programmeer-nerd’. Ik startte

ben dus als groep geen collectieve

lastig vinden om code goed hardop voor

Scratch op en zei: ‘Maak maar wat

herinnering aan hoe een les eruit ziet,

te lezen, laat staan dat ze het zelfstan-

leuks!’ Veel uitleg was er niet bij.

en dus vallen we terug op onze eigen

dig goed kunnen snappen.

Onbewust wilde ik denk ik die kinderen

ervaring van het leren programmeren:

dezelfde ervaring geven die ik zelf had

zelf ontdekken en veel vrijheid (en héél

Dus, alhoewel we natuurlijk alleen maar

toen ik leerde programmeren: alleen in

veel geduld).

respect kunnen hebben voor de visie

het thuiskantoor van mijn vader lange

en inzet van Papert dat alle kinderen

lappen computercodes overtikken tot ik

Het is geen toeval dat programmeer

digitaal vaardig moeten zijn, is het ook

eindelijk een spelletje had.

onderwijs een zeer sterke hang heeft

voor programmeren tijd om directe

naar zelfontdekkend leren trou-

instructie te omarmen. Net zoals we de

Jaren ’80

wens, het komt niet alleen omdat

tafels en ‘t kofschip oefenen en oefe-

Dat is wat programmeerlessen zo

de dertigers en veertigers van nu

nen, moeten we ook de ‘alsjes’ en de

anders maakt dan iedere andere vorm

zichzelf het vak aangeleerd hebben.

herhaallussen erin gaan stampen, als

van onderwijs. Als ik denk aan toen ik

De pionier van programmeeronderwijs,

we willen dat alle kinderen het pro-

als kind leerde pianospelen, fietsen of

Seymour Papert, die al in de jaren ‘60

grammeren goed leren. n

Felienne Hermans is universitair hoofddocent aan de Universiteit van Leiden waar ze onderzoek doet en programmeer onderwijs verzorgt. Daarnaast geeft ze programmeerlessen aan kinderen, o.a. op Lyceum Kralingen. In 2017 werd ze door SURF uitgeroepen tot Docent van het Jaar vanwege haar online cursussen. Ze ontwikkelde bijvoorbeeld een gratis online cursus ‘Scratch: programmeren voor kinderen’ vanuit TU Delft waar ze destijds werkte. Felienne is tevens lid van de critical family, maar was niet aanwezig toen de groepsfoto werd genomen.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

VAN BURRITO’S MAKEN TOT ONDERWIJS ONTWERPEN Hongerig loop je door de stad, op zoek naar eten. Het wordt een Mexicaans fastfoodrestaurant. Een kleine rij mensen voor je, dus kijk je alvast naar de opties. Het duizelt een beetje van de vele mogelijkheden, maar eenmaal aan de beurt, blijkt het eenvoudig. Eerst de keuze voor de ter plekke gemaakte tortilla (‘doe maar meergranen’), met gehakt (kip of vega kan ook), groenten (maïs en zwarte bonen) en saus (‘Niet teveel, is die rode heel pittig? Dan graag de crème fraîche.’). Het resultaat: een heerlijke burrito, precies zoals jij hem wilt.

WAAROM EIGENLIJK?

ZO GA JE AAN DE SLAG!

Een strak ingericht proces, alles gestandaardiseerd en toch

Neem 2-3 uur de tijd, zorg voor een procesbegeleider en een

(of daardoor) precies je eigen burrito op maat. Dat moet in

afgebakende onderwijseenheid: van een hoofdstuk uit de

het onderwijs ook kunnen! Meer maatwerk zonder dat het

rekenmethode dat je anders wilt organiseren, een project of

extra energie kost, alles doordenken en goed organiseren

misschien een lessenserie voor een subgroep, zoals begaafde

zodat je als leraar aandacht voor je leerlingen kunt hebben en

leerlingen. Als je in één sessie het model volledig invult, kun je

standaardiseren om het werkbaar te maken. Voor alle leerlingen

het met onderwijsinhoud verder uitwerken.

op alle scholen binnen elk onderwijsconcept. Je bepaalt zelf wat wenselijk én mogelijk is binnen jullie context. En je kunt flexibel

Wil je meer weten? Lees dan verder op:

zijn door steeds opnieuw te kiezen welke kaders en welke

www.slimmerlerenmetict.nl/burritomodel

ruimte je leerlingen hebben. Dat kan met het burritomodel.

HOE WERKT DAT IN DE PRAKTIJK? STOOOMLAB IN OSS

PRINSESCHOOL ENSCHEDE

www.stooom.nl

www.prinseschool.nl

Suzanne en Tessa willen een leerarrangement ontwerpen

Al enige tijd gebruikt de Prinseschool de methode IPC

voor ongeveer 25 leerlingen van groep 7 en 8 rondom

(International Primary Curriculum) voor wereldoriëntatie.

3D-ontwerpen en tekenen (basisbeginselen Tinkercad)

Maar leraren vinden het vaak ingewikkeld om dit concreet

als onderdeel van het STEAM-curriculum (geïntegreerd

vorm te geven; het vraagt veel van ze. Sven en Jasper willen

techniekonderwijs) in het ontdeklab. Ze werken met

geschiedenis een betere plek geven in hun IPC-curriculum

groepsgewijze werkplekken waar leerlingen verschillende

voor groep 7 en 8 en ontwerpen met de betrokken leraren

dingen kunnen doen, vergelijkbaar met een circuit.

een unit van vier lesweken met het thema ‘Wat als het jou

STEAM in een ontdeklab is een vorm van leren waar

overkomt?’, over oorlogen en conflictsituaties van vroeger

heel goed 21e eeuwse vaardigheden aan gekoppeld

en nu in de hele wereld.

kunnen worden, zoals kritisch denken, samenwerken, zelfregulering, creatief denken en probleemoplossen.

Benieuwd hoe het burritomodel gebruikt is voor deze twee casussen ? Tekst Suzanne Unck

Bekijk de achterkant van de poster!

DE BASISBEGINSELEN VAN HET BURRITOMODEL  Kies voor een (niet inhoudelijk betrokken) procesbegeleider. Die stuurt scherp op het proces en alle stappen erin. En bewaakt de tijd in relatie tot de opbrengst.

 Maak het jezelf makkelijk. Als het ingewikkeld wordt, kies je voor makkelijke oplossingen. En hou het klein. We kunnen allemaal wilde ideeën bedenken, maar uitvoerbaarheid staat voorop.

 Investeer in de voorbereiding, zodat je daarna meer rust en vertrouwen ervaart in de uitvoering. Zorg ervoor dat je je handen vrij hebt.

 Het is nooit klaar: blijf aanvullen, verbeteren en schrappen. Dit model is een leerproces. Blijf steeds zien wat wel en niet werkt en hoe je kunt verbeteren en ontwikkelen.

 Zet alle documenten en foto’s in  Ga niet te diep op de inhoud in: beter alle onderdelen in het model invullen in de eerste sessie en daarna afspraken maken over de concrete uitwerking ervan.

een gedeelde map waarin je samen aan documenten kunt werken (bijvoorbeeld Google Drive of OneDrive).

VRAGENKAARTJES Gebruik deze vragen om opties te bespreken en keuzes te maken. 1

ONDERWIJSVISIE

MATE VAN MAATWERK

RANDVOORWAARDEN

 Welke kernbegrippen staan er in het schoolplan over de onderwijskundige richting?

 Wat valt je op als je op een willekeurig moment een willekeurige klas binnenloopt?

 Hoe profileert je school zich op de website?

 (Waarom) wil je meer maatwerk?  Waar staat je team/school in het model ‘Personaliseren van leren’ van het iXperium? Markeer de huidige situatie en de gewenste. Wat valt je op?

 Waarom kiezen ouders voor deze school?

 Wat moet er gebeuren of geregeld worden om deze onderwijseenheid uit te voeren? Vul steeds aan tijdens de sessie en erna.  Welke mensen met welke expertise zijn er nodig?  Welk materiaal moet er gemaakt of verzameld worden en welke ICT moet op orde zijn?

LEERLINGEN

EINDPRODUCT

STARTPUNT

 Wat typeert je doelgroep qua beginniveau voor dit leerarrangement?  Welke andere beïnvloedende kenmerken heeft deze groep?  Wat kun je zeggen over de leermotivatie van deze leerlingen voor dit leerarrangement?

 Wanneer is het minimale doel bereikt en kun je ook een ambitiedoel formuleren?

 Waarmee begint je leerarrangement, wat is de introductie op het thema/onderwerp?

 Maken alle leerlingen hetzelfde eindproduct?

 Welke startkennis en startpositie hebben alle leerlingen nodig om verder te kunnen?

 Hoe worden de leeropbrengsten getoetst?

 Welke praktische startactiviteiten zijn er nodig?

STATIONS EN SUBSTATIONS

TO DO

 Welke verdeling maak je? Op inhoud, werkvormen, fasen in leerproces, niveau of …? En hoe verdeel je dan de substations?  Heb je drie tot vijf stations en drie tot vijf substations? Dat is meer dan genoeg!  Weten leerlingen wanneer ze naar een volgend (sub)station kunnen? Bouw deze check/toets zoveel mogelijk leraaronafhankelijk in.

 Wat heb je per station en substation nodig?  Wie gaat wat doen? Tip: Verdeel een flipovervel in drie kolommen en schrijf de acties met de uitvoerder op gele briefjes. Kolommen: to do, bezig en gedaan.

MOMENTO

Snel overzicht en tijdbesparing door één overkoepelend dashboard ‘In één oogopslag meer inzicht krijgen in de voortgang van leerlingen in verschillende leermiddelen en methoden, via een overkoepelend dashboard.’ Dat was de wens die leidde tot één van de versnellingsvragen die in 2015 werd ingediend bij de PO-Raad en Kennisnet. De versnellingsvraag leverde een belangrijk inzicht op: een overkoepelend dashboard kan alleen gerealiseerd worden als alle betrokken partijen elkaars belangen begrijpen en volop samenwerken. Geïnspireerd door de opbrengsten van deze versnellingsvraag, ontwikkelden leveranciers en enkele educatieve uitgevers het dashboard Momento. Inmiddels wordt het door meer dan 1600 basisscholen gebruikt; ruim de helft van die groep gebruikt Momento intensief. T EK S T A NDR E A H ODZEL M A N S, F OTO G R A F IE ZUI V ER C

Wat is Momento? Momento is een overkoepelend digitaal, vakoverstijgend en methode-onafhankelijk dashboard voor leraren in het basisonderwijs. Momento maakt oefenen toetsresultaten over vakken en methodes heen in één oogopslag inzichtelijk. Het dashboard geeft een uniform overzicht van alle door de school gebruikte digitale leermiddelen. De leraar hoeft daardoor niet meer te schakelen tussen dashboards van verschillende methoden; één keer inloggen volstaat. Het doel van branche-initiatief Momento is om leraren in staat te stellen nog beter in te spelen op de leerbehoeften van kinderen én om de administratieve last bij leraren te verminderen. Sinds 1 januari 2018 krijgen alle leraren van basisscholen in Nederland gratis toegang tot het dashboard via Basispoort. Sandra Schiphorst en Paul Gillijns

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

‘Als je digitalisering van het onderwijs wilt bevorderen, dan moet je barrières wegnemen. Slechts één keer inloggen om leerresultaten te zien, is daar een mooi voorbeeld van.’ Paul Gillijns, projectleider

Vraag vanuit de markt

Feedback van scholen

Als leraar zicht krijgen op waar een leerling in de leerlijn

Tijdens de Nationale Onderwijs Tentoonstelling (NOT) in

staat? Afhankelijk van het aantal gebruikte methoden,

januari 2017 werd het idee voor Momento gelanceerd door

applicaties en digitale leermiddelen zorgt dit voor flink

de schoolleveranciers en uitgeverijen. Er werden pilotscho-

wat keren inloggen, doorklikken en administratieve last.

len geworven die betrokken werden bij de ontwikkeling van

Het was de aanleiding voor een versnellingsvraag, die

de eerste versie van het dashboard. Paul: ‘Met een groep

al snel bij de uitgeverijen en schoolleveranciers terecht

van ruim dertig scholen hebben we naar de ideeën voor

kwam. ‘Het was geen onbekend geluid: ook bij de bezoe-

Momento gekeken. Ze konden aangeven wat ervan vonden,

ken aan de scholen hoorden zij vaak over de wens voor

wat goed was en wat beter kon, zowel qua functionalitei-

één overkoepelend dashboard’, steekt Paul Gillijns, onaf-

ten, het gebruik, de weergave als de kleurstelling. De tips

hankelijk projectleider voor Momento, van wal. ‘Heutink en

en feedback zijn allemaal verwerkt in de eerste werkende

Malmberg hebben vervolgens de handen ineen geslagen

versie van het dashboard. In de periode na de zomer tot

en partners betrokken – Reinders, de Rolfgroep, Zwijsen,

aan de herfstvakantie van 2017 zijn zestig scholen, met

ThiemeMeulenhoff, Noordhoff Uitgevers en Blink – om aan

begeleiding bij het installeren en activeren, gestart met

de slag te gaan met het ontwikkelen van het dashboard.

het gebruiken van Momento. Vervolgens werd de gebrui-

Alleen door aan de aanbiederskant samen te werken zou

kersgroep groter gemaakt: enkele honderd scholen zijn

het een succes kunnen worden.’

zelfstandig aan de slag gegaan met het dashboard om te

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

‘Momento helpt me om snel te analyseren en bij te sturen. Van les tot les, van dag tot dag.’ Sandra Schiphorst, leraar

beoordelen of zij ook zonder begeleiding snel en efficiënt

waardevol. Op groepsniveau kan ik zien welke oefening

met Momento kunnen werken. Ook hun feedback werd

de leerlingen het moeilijkste vonden en daar kan ik dan

meegenomen. Sinds 1 januari 2018 is het dashboard gratis

de dag erna extra aandacht aan besteden. Ik heb een

beschikbaar voor alle basisschoolleraren.’

duidelijker overzicht, kan beter analyseren en snel actie ondernemen. En dat op elk moment en via elk apparaat.

Tijdwinst

Dit is voor mij erg waardevol.’

Sandra Schiphorst, leraar op de Franciscusschool in Ede, is één van de ruim 800 actieve en enthousiaste gebruikers

Simpel in gebruik

van Momento. ‘In 2017 hebben we de overstap gemaakt

Bij het doorontwikkelen en verbeteren van Momento

naar methodesoftware en het gebruik van Chromebooks.

staan de wensen van de scholen centraal, benadrukt Paul.

Momento zat toen in de pilotfase en daar zijn we inge-

‘Met enquêtes, feedback maar vooral door gesprekken

stapt. Destijds had ik nog de combinatiegroep 5-6. Als ik

met gebruikers halen we input op waarmee we aan de

iets wilde opzoeken, moest ik eerst bij de ene groep

slag gaan. Niet alles is mogelijk, omdat Momento bestaat

inloggen, doorklikken, vervolgens uitloggen, dan inlog-

uit een samenvoeging van data van partners. Als zij de

gen bij de andere groep en weer doorklikken. En dat voor

gewenste data niet kunnen leveren, kan Momento deze

verschillende uitgeverijen en methoden. Erg bewerkelijk

niet tonen. Maar uitgeverijen en schoolleveranciers blijven

en tijdrovend, zeker tijdens de les. Momento biedt een

methodes en software natuurlijk ook doorontwikkelen, wat

duidelijk, realtime overzicht op één plek, van meerdere

nieuwe mogelijkheden biedt. Tegelijkertijd willen we in de

uitgeverijen en over vakken heen. Ik heb de hele groep in

doorontwikkeling de kracht van het dashboard behouden:

beeld en als ik opvallende resultaten zie, kan ik doorklik-

het moet zo simpel mogelijk zijn in gebruik.’

ken op leerlingniveau en kom ik in het dashboard van de uitgeverij, waar ik de diepte in kan gaan. Maar dan zon-

Niet ‘weer iets nieuws’

der opnieuw in te hoeven loggen. Zo heb ik voortdurend

Sandra deelt haar enthousiasme voor Momento bewust

zicht op de voortgang van leerlingen. Dit bespaart me

binnen haar school. ‘Collega’s moeten er zelf mee werken,

niet alleen veel tijd, maar geeft ook inzicht om snel bij te

maar ik kan hen daar wel bij op weg helpen. Door te laten

kunnen sturen.’

zien wat het dashboard is en hoe simpel het werkt, enthousiasmeer ik mensen. Dat is nodig, want er moet al zoveel in

Snel bijsturen

het onderwijs. Het mooie is dat er met dit dashboard niet

Hoe werkt dat bijsturen in de praktijk? Sandra: ‘Als ik de

iets bij komt, maar dat er ‘iets vanaf gaat’. Ik heb minder

groep een instructie heb gegeven, kan ik via kleuren in het

administratieve rompslomp en kan meer aandacht bieden

dashboard snel zien wie het moeilijk heeft met de oefenin-

aan de individuele leerlingen die dat nodig hebben. En de

gen. Tijdens het lopen van een rondje kan ik die leerlingen

klas kan zich beter ontwikkelen omdat ik snel inzicht en

meteen helpen en bijvoorbeeld extra uitleg geven. Maar

meer overzicht heb op de resultaten van mijn les, elke dag

ook om te evalueren of lessen effectief waren of bij het

weer. Daarmee is de meerwaarde van het dashboard met-

voorbereiden van de lessen van morgen is Momento

een duidelijk.’ n

MEER LEZEN OVER DEZE VERSNELLINGSVRAAG? Ga naar www.slimmerlerenmetict.nl en zoek op ‘dashboard’.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

ICT:

WAT D O E IK E R M E E ?!

Naam: Lalibel Mohaupt Functie: Ketenadviseur Organisatie: Kennisnet Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in het

Naam: Rick de Visser

onderwijs?

Functie: Adviseur

Tijdens de lerarenopleiding Engels ben ik met ICT in

Organisatie: Kennisnet

het onderwijs bezig geweest. Ik heb in deze opleiding zelf digitale leermiddelen ontwikkeld samen met een

Wat was je eerste eigen ervaring met ICT in het

klasgenoot. Een Engels spreekvaardigheidsprogramma

onderwijs?

en een leesvaardigheidsprogramma. Beiden destijds

Ik heb de transformatie meegemaakt van één PC in de

nog in Flash. Inmiddels is dit helemaal gedateerd.

school naar elke student een eigen device. Aangezien mijn moeder ook leraar was, kreeg ik thuis ook al

Wat is je favoriete app en waarom is deze rele-

vanaf jongs af aan (uitsluitend) educatieve spellen voor

vant voor het onderwijs?

de PC. Met bijvoorbeeld het Engelse woordenspel ‘the

Het is niet zozeer een app, maar een tool. Ik ben heel

missing words’ heb ik me dagenlang vermaakt.

erg fan van JAWS (Job Access With Speech). Dit is schermleessoftware die blinde/slechtziende leerlingen

Wat is je favoriete app en waarom is deze rele-

helpt om ze regulier onderwijs te laten volgen.

vant voor het onderwijs? De meeste apps die ik gebruik zijn voor diensten die ik

Wat wens je het onderwijs over 5 jaar?

cross-platform gebruik, zoals YouTube, Mail en Spotify.

Over 5 jaar zullen digitale ontwikkelingen ongetwijfeld

Dit als mogelijkheid voor educatieve apps is inmid-

weer een stuk verder zijn! Wat ik vooral wens is dat

dels al standaard, maar ik denk dat apps nog flexibeler

onderwijs menselijk blijft en dat het veilig en toegan-

moeten worden in hun interface om meer dienstbaar

kelijk is en moet blijven voor iedereen.

voor het onderwijs te kunnen zijn. Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? Veel leergierige leerlingen en onderwijzers die allemaal hun plek vinden in een ontwikkelende sector. ;)

Naam: Angela Velberg Functie: Manager I&A Organisatie: Openbaar Onderwijs Groningen Wat was je eerste ervaring met ICT in het onderwijs? Als verandermanager de migratie van het ene naar het andere platform begeleiden. Wat is je favoriete app en waarom is deze relevant voor het onderwijs? Google search; leren de juiste vraag te stellen. Wat wens je het onderwijs over 5 jaar? Weg van het onderwijssysteem dat ooit bedacht was om dociele fabrieksarbeiders te kweken.

Samen slimmer leren in het primair onderwijs

Samen slimmer leren met ICT Laat ICT werken voor het onderwijs Wil je ICT binnen jouw school professioneel inzetten? Op www.kennisnet.nl vind je kennis over en hulpmiddelen voor ICT-bekwaamheid van leraren, digitale geletterdheid, informatiebeveiliging en privacy, toetsen en digitale leermiddelen. Specifiek op zoek naar handige tools? Kijk dan op de nieuwe www.kennisnetwijzer.nl voor bijvoorbeeld de ICT-puzzel, het model Kijk op Maatwerk en de Keuzehulp Devices.

Samen slimmer leren Kijk op www.slimmerlerenmetict.nl voor praktijkverhalen, interviews, goede voorbeelden, tools, blogs en netwerkcontacten.

Samen werken aan innovatie en inkoop van ICT? Behoefte aan altijd werkende wifi? Beter gebruik maken van (digitale) leermiddelen? En wat moeten we met die AVG? Kijk op www.sivon.nl. SIVON is een samenwerking van schoolbesturen in PO en VO en faciliteert leden door professioneel advies en handige diensten.

Curriculumvraagstukken en -ontwikkeling Kijk op www.slo.nl voor leerplannen, tools, voorbeelden lesmaterialen, publicaties, nieuwsbrieven, evenementen en rapporten over curriculumvraagstukken en curriculumontwikkeling.

Speel het teamspel Bliepp! Voor meer inzicht in de mogelijkheden van maatwerk in de klas met behulp van ICT. Ontdek in drie spelrondes waar je rekening mee moet houden bij gepersonaliseerd leren en hoe je flexibel om kunt gaan met (digitale) leermiddelen, ondersteund door ICT. www.bliepp.nl

Sectororganisatie voor het primair onderwijs Ieder kind is uniek, heeft zijn eigen talenten en verdient gelijke kansen om die te ontplooien, nu en in de toekomst. De vereniging PO-Raad stimuleert en ondersteunt de sector, faciliteert schoolbesturen en laat de stem van het primair onderwijs in het hele land horen. Wij werken samen aan goed onderwijs voor alle kinderen. www.poraad.nl

Leren van onderwijsonderzoek Op www.nro.nl/resultaten vind je de resultaten van onderzoek over de verbetering en vernieuwing van onderwijs, zoals met ICT. Zelf een subsidie aanvragen kan via www.nro.nl. De Kennisrotonde is ook een initiatief van NRO en is een online loket voor de snelle beantwoording van vragen uit het onderwijs, met kennis uit onderzoek. www.kennisrotonde.nl