Jaarverslag 2011
Inhoud
2
1
Belangen en bondgenoten 4
2
Kwaliteit staat voorop 8
3
Voorwaarden voor goed onderwijs 12
4
Vereniging van schoolbesturen 16
Voorwoord
Dit is de uitgebreide, digitale versie van het jaarverslag
middelen beschikbaar in een prestatiebox. Met dit
van de PO-Raad. Door deze digitale vorm kunnen we u
bestuursakkoord toont de PO-Raad zich de gezag-
door middel van links in de tekst makkelijk verwijzen
hebbende belangenbehartiger van de sector primair
naar meer informatie. We hebben ook een compacte
onderwijs. Ook door het uitbreiden en verbeteren van
versie die als brochure beschikbaar is. Het jaarverslag
de lobby-activiteiten en communicatiekanalen kunnen
is traditioneel een terugblik, maar in deze brochure
we de belangen van onze leden nog beter behartigen
koppelen we deze terugblik graag aan het heden en
ĂŠn zichtbaarder maken: een verbeterde website en de
de toekomst. Het roerige jaar 2011 leent zich daar
lancering van het digitale magazine podium krijgen
uitstekend voor.
een hoge waardering.
Het jaar gaat heftig van start met acties tegen de
In deze economisch turbulente tijden moeten we er
bezuinigingen op Passend onderwijs. De hele sector
extra alert op zijn dat de kwaliteit voor het onderwijs
laat van zich horen middels een grote manifestatie,
altijd voorop blijft staan. Daarmee zijn niet alleen de
een petitie en vele lokale acties. Inmiddels stelt de
leerlingen van onze scholen gebaat, maar ook de toe-
PO-Raad verheugd vast dat de bezuiniging op Passend
komst van ons land. Daarom blijven wij ons inzetten
onderwijs helemaal geschrapt wordt.
voor goed onderwijs voor elk kind.
De PO-Raad en haar leden hebben hoge ambities op het gebied van verhoging van de onderwijsopbreng-
Het bestuur van de PO-Raad
sten en versterking van de professionaliteit. Daartoe
Kete Kervezee, voorzitter
sluiten we een bestuursakkoord met de bewindslie-
Simone Walvisch
den van OCW. Het akkoord geeft de schoolbesturen
Wim Ludeke
ruimte en vertrouwen om eigen keuzes te maken in het versterken van de kwaliteit en zich vervolgens daarover te verantwoorden. OCW stel financiĂŤle
3
1
4
Belangenbehartiging en bondgenoten
Belangenbehartiging en bondgenoten
2011 staat in het teken van acties tegen de voorgenomen bezuinigingen op Passend onderwijs. Onze lobby in Den Haag werpt zichtbaar vruchten af. Niet alleen wat Passend onderwijs betreft. Onze invloed is eveneens zichtbaar in het aangepaste wetsvoorstel Toetsing in het primair onderwijs. Het is ook het jaar waarin de PO-Raad aan een bestuursakkoord werkt met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. In januari 2012 ondertekenen beide partijen dit akkoord.
1
De sector
Elk Nederlands kind bezoekt het primair onderwijs.
gen, JA voor Passend onderwijs’ en waarin nauw wordt
Deze periode van vier tot en met twaalf jaar vormt het
samengewerkt met de vakbonden en de ouderorga-
fundament onder de verdere (school)loopbaan. Onze
nisaties. Op 9 februari laten 11.000 mensen hun stem
sector is omvangrijk en divers: zo kunnen we tege-
horen tijdens een manifestatie in Nieuwegein. De
moetkomen aan verschillen en wensen.
PO-Raad initieert daarnaast – samen met de andere
Het aantal leerlingen in het primair onderwijs loopt
organisaties - een petitie. In een paar weken tijd levert
in 2011 iets terug: van 1,66 miljoen kinderen in 2010
dit een recordaantal van 160.000 handtekeningen op
naar 1,65 miljoen in 2011. Dit zijn leerlingen die naar
tegen de korting op zorgleerlingen. Ondertussen gaan
het reguliere basisonderwijs of het speciaal (basis)
talloze verontwaardigde brieven van ouders, bestuur-
onderwijs gaan. Naar scholen die midden in een wijk,
ders en leerkrachten richting Den Haag. In landelijke
buurt of dorp staan. Ze vervullen stuk voor stuk een
en lokale media verschijnen tientallen berichten en
belangrijke functie: behalve onderwijsinstellingen zijn
artikelen. Het resultaat is dat minister Van Bijsterveldt
het ontmoetingsplaatsen voor de buurt waar vaak
half april 2011 laat weten de bezuinigingen een jaar uit
mooie activiteiten plaatsvinden.
te stellen en vervolgens geleidelijker in te voeren. Op
Op één basisschool zitten gemiddeld 224 kinderen.
26 april 2012 heeft de Tweede Kamer het Stabiliteits-
In totaal zijn er 7.480 scholen waarvan 6.848 in het
programma Nederland aangenomen, waarin de bezui-
basisonderwijs, 308 in het speciaal basisonderwijs en
niging op Passend onderwijs wordt teruggedraaid. De
324 in het speciaal onderwijs. Er zijn 1.180 schoolbe-
gezamenlijke acties bewijzen dat het onderwijsveld
sturen van verschillende omvang en op verschillende
inhoudelijk op een lijn zit en dat samenwerken goede
grondslagen.
resultaten oplevert.
Het is de ambitie van de PO-Raad om de belangen van alle schoolbesturen in het primair onderwijs te
Op weg naar een bestuursakkoord
behartigen. Op 31 december 2011 is 76 procent van de
De PO-Raad blijft strijden tegen de stapeling van
schoolbesturen in het primair onderwijs aangesloten
bezuinigingen, maar wil ook vooruitkijken en haar
bij de PO-Raad, een ledengroei van ruim 2,5 procent.
ambities verwezenlijken. Op verzoek van de leden
Gewogen naar het aantal personeelsleden vertegen-
werkt de PO-Raad sinds de zomer van 2011 aan een
woordigt de PO-Raad 90 procent van de sector primair
bestuursakkoord tussen het primair onderwijs en de
onderwijs. Met deze groei is onze representativiteit
bewindslieden van het ministerie van OCW. Met het
verder versterkt en kunnen we namens de schoolbe-
vastleggen van een aantal heldere afspraken willen
sturen een stevig geluid laten horen.
schoolbesturen ruimte en vertrouwen krijgen. Het directe doel van het bestuursakkoord is verhoging van
Acties tegen bezuinigingen
de onderwijsopbrengsten en het vergroten van de
In januari 2011 kondigt de PO-Raad een reeks acties
professionaliteit van leraren, schoolleiders en bestu-
aan tegen de voorgenomen bezuinigingen op Passend
ren. Schoolbesturen kunnen hier naar eigen inzicht
onderwijs. Een ‘stormachtig’ begin van het jaar dat
invulling aan geven waarbij de verantwoording is
geheel in het teken staat van ‘NEE tegen bezuinigin-
opgenomen in de bestaande verantwoordingsplicht:
5
Belangenbehartiging en bondgenoten
1
zo’n 150 miljoen per jaar gaat in een prestatiebox naar
Van primair naar voortgezet onderwijs
schoolbesturen. Hiermee is een belangrijke doelstel-
De overgang van primair naar voortgezet onderwijs
ling van de PO-Raad gerealiseerd: de erkenning dat
blijft een belangrijk onderwerp dat de PO-Raad samen
schoolbesturen de ruimte en de middelen moeten
met de VO-raad oppakt. Onder meer door de verant-
krijgen om hun werk goed te kunnen doen.
woordelijkheid te dragen voor de ontwikkeling en
Groot dilemma op weg naar een bestuursakkoord is
invoering van de Overstapservice Onderwijs (ELD/
de voorgenomen bezuiniging op Passend onderwijs.
OSO). Later in 2011 wordt ELD/OSO ondergebracht in
De sector wil wel een bestuursakkoord sluiten, maar
de stichting SchoolInfo, ook een samenwerkingspro-
tekent daarbij aan zich te blijven verzetten tegen de
ject van de VO-raad en de PO-Raad. Deze stichting wil
bezuinigingen op Passend onderwijs.
vragen en wensen van schoolbesturen rond informa-
Op 17 januari 2012 wordt het bestuursakkoord onder-
tievoorziening en ict beter afstemmen op beleid en
tekend. En daarmee komt het realiseren van ambities
uitvoering. En – waar nodig – centrale voorzieningen
uit ons manifest In tien jaar naar de top een stapje
in stand houden. Denk aan Vensters primair onderwijs,
dichterbij. Samen met de Code Goed bestuur primair
waarmee scholen en schoolbesturen hun gegevens op
onderwijs blijft dit manifest ons kompas in deze roe-
een breed toegankelijke manier kunnen gaan presen-
rige tijden.
teren (zie hoofdstuk 3).
Bondgenootschappen en allianties
Samen met Vereniging Nederlandse Gemeenten
De PO-Raad werkt binnen en buiten de sector intensief
(VNG), VO-raad, MBO Raad en MOgroep is de PO-
samen om haar doelen te bereiken. Zo is de PO-Raad
Raad ook in 2011 weer nauw betrokken bij de Lokale
een van de KIA-partners (Kennis en Innovatie Agenda,
Educatieve Agenda (LEA). Hierin komen gemeenten,
voorheen Kennis Investeringsagenda). Doelstelling:
schoolbesturen en overige partners tot gezamenlijke
Nederland in de wereldtop 5 van kennissamenlevin-
afspraken over het onderwijs- en jeugdbeleid op
gen. De eerste voortgangsrapportage (KIA Foto 2011)
lokaal niveau.
laat zien dat er nog veel werk aan de winkel is. Sterker nog: Nederland verliest op sommige punten terrein.
Jeugdzorg
Zo stelt KIA vast dat we achterblijven wat de professi-
Het thema Passend onderwijs heeft een enorme reik-
onalisering van leraren betreft. Samenwerking met de
wijdte. De PO-Raad heeft contact over dit onderwerp
HBO-raad is hier van belang: er zijn al afspraken over
met de VO-raad, de MBO Raad en de AOC Raad. Maar
de bijdrage die Pabo’s leveren aan opbrengstgericht
ook met vakbonden, ouderorganisaties. Ook in de
werken (zie hoofdstuk 2).
jeugdzorg zijn grote landelijke ontwikkelingen. In dat verband overlegt de PO-Raad met VNG en organisaties uit de (jeugd)zorg.
School en omgeving De PO-Raad is medeondertekenaar van het Convenant Gezond Gewicht. Het convenant bestaat uit vier deelconvenanten: werk, school, vrije tijd en Jongeren op Gezond Gewicht (JOGG). Juni 2011 verschijnt een position paper van het deelconvenant school met daaronder de handtekeningen van vertegenwoordigers van betrokken partijen. Ook de PO-Raad onderschrijft de uitgewerkte doelstellingen in het stuk waarin medewerking wordt gevraagd van het Rijk, scholen, gemeenten en politiek.
6
Belangenbehartiging en bondgenoten
die de doordecentralisatie van de primaire arbeidsvoorwaarden regelt. Een belangrijke voorwaarde om
1
goed werkgeverschap in de sector mogelijk te maken. Het lukt de PO-Raad de sector met één mond te laten spreken, tijdens de acties tegen de bezuinigingen. Dat is zeker een hoogtepunt in 2011: de invloed op de media en de politiek is groot. Passend onderwijs is zelfs een item in de verkiezingscampagne van maart 2011 en in het afsluitende debat aan de vooravond van de provinciale statenverkiezingen. Lobbyen gebeurt achter de schermen en het effect daarvan is lastig te meten. De politieke en maatschappelijke lobby is een van de kerntaken van de PO-Raad. Uit een evaluatie onder onze leden blijkt 97 procent de lobby ontzettend belangrijk vindt. Een deel van de leden vindt dat het nog krachtiger en hoorbaarder moet. De PO-Raad werkt hier hard aan. In de nabije toekomst wil de PO-Raad leidend zijn in debatten over alle relevante thema’s die het primair onderwijs raken. In de loop van 2011 steekt de PO-Raad steeds meer
Lobby
tijd in lobbywerk.
De geïntensiveerde lobbyactiviteiten werpen steeds meer vruchten af. Kamerleden pakken thema’s op die
PR en media
de PO-Raad inbrengt, zo blijkt uit de Kamervragen
Het primair onderwijs krijgt in 2011 veel media-
die ze stellen. Fractiemedewerkers van de Tweede
aandacht. Niet alleen het thema Passend onderwijs,
Kamerleden benaderen de PO-Raad voor informatie
maar ook – in bredere zin – de bezuinigingen op het
over belangrijke onderwerpen. Ook voor de minister
primair onderwijs. En er zijn meer onderwerpen die de
van OCW zijn we dé gesprekspartner voor het primair
aandacht van de media krijgen. Onze voorzitter Kete
onderwijs. Deze directe of indirecte inbreng is voor de
Kervezee wordt in het Radio 1 journaal bevraagd over
PO-Raad herkenbaar, maar voor onze leden niet altijd
de Cito-eindtoets. Huisvesting, krimp en grote klassen
even zichtbaar.
zijn andere thema’s die de media oppikt. De PO-Raad draagt hier op verschillende manieren aan bij. We
Dankzij de invloed die de PO-Raad in Den Haag heeft
lanceren in 2011 een nieuw blad, podium, en sturen
uitgeoefend is het wetsvoorstel Toetsing in het primair
regelmatig persberichten over uiteenlopende onder-
onderwijs op twee belangrijke punten aangepast.
werpen. We maken effectief gebruik van sociale media
Scholen krijgen meer tijd om de verplichte eindtoets
(zoals Twitter) en zetten onze website maximaal in.
in te voeren. En tegelijkertijd zijn scholen verplicht om
Uiteraard heeft de PO-Raad ook directe lijntjes met de
te gaan werken met een leerlingvolgsysteem. Voor de
pers. Dit resulteert in artikelen en interviews in kranten
invoering hiervan krijgen ze voldoende tijd. Januari
en vakbladen.
2012 stuurt de minister het aangepaste wetsvoorstel
Begin 2012 is Kete Kervezee op Radio 1 te horen over
naar de Tweede Kamer.
het bereiken van het bestuursakkoord. Maar ook te
Door de lobby van de PO-Raad hebben Kamerleden
zien bij Hart van Nederland, RTL Nieuws en Pauw &
verschillende onderwerpen naar voren gebracht: de
Witteman. Ze reageert in deze programma’s op het
problemen rond de bekostiging van de onderwijs-
SCP-rapport Waar voor ons belastinggeld. Ook ex-
huisvesting, en de vraag naar de doelmatigheid van de
terne optredens bij conferenties van stakeholders en
verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds voor
deelname aan rondetafelgesprekken versterken de
een goed verzuimbeleid. Ook is de wet aangenomen
aanwezigheid van de PO-Raad in het veld.
7
2
8
Kwaliteit staat voorop
Kwaliteit staat voorop
De afgelopen jaren heeft het primair onderwijs hard gewerkt aan hogere opbrengsten van het onderwijs. Met succes. Andere belangrijke thema’s zijn: de verdere afname van het aantal zeer zwakke scholen en een soepele overgang van het primair naar het voortgezet onderwijs.
Taal en rekenen
voor tussentijdse toetsen die laten zien waar de leer-
Afgelopen jaren heeft het primair onderwijs veel
ling staat: de referentieniveaus zijn ingevoerd, maar
energie gestoken in het verbeteren van het taal- en
deze toetsen zijn er nog niet. De PO-Raad brengt dit
rekenonderwijs. Die inspanningen werpen vruchten af.
punt herhaaldelijk onder de aandacht. Met name bij
In mei 2011 kan de PO-Raad vaststellen dat de resul-
het in 2011 bekendmaken van het wetsvoorstel Toet-
taten op het gebied van begrijpend lezen en rekenen
sing in het primair onderwijs. Als scholen pas in groep 8
zijn verbeterd. Dit blijkt uit onderzoek van de Inspectie
zicht krijgen op de prestaties van leerlingen in relatie
onder basisscholen die deelnemen aan de taal- en
tot de referentieniveaus, is dit te laat.
2
rekenverbetertrajecten. Uit het peilingsonderzoek van den in rekenen en wiskunde. Het taal- en rekenniveau
Overgang van primair naar voortgezet onderwijs
van leerlingen in groep 8 is eveneens gestegen.
Op initiatief van de PO-Raad, VO-raad, AVS en Cito
De PO-Raad ondersteunt de schoolbesturen hier zo-
hebben in 2010 kinderen in verschillende regio’s de
veel mogelijk bij. We praten mee over onderwijsbeleid,
Cito-eindtoets zes weken later gemaakt. Een later
zorgen voor verbetertrajecten en verspreiden goede
tijdstip levert meer effectieve leertijd op en daarmee
voorbeelden. Dit laatste gebeurt via allescholeninbe-
een soepelere overgang van de basisschool naar het
weging.nl. Hier kunnen scholen ook met vouchers on-
voortgezet onderwijs. Om er achter te komen of dit
dersteuning bij reken- en taalexperts aanvragen. Eind
daadwerkelijk zo is, onderzochten het Kohnstamm
2011 komt er een einde aan dit project. Ook aan de
Instituut en het ITS wat de effecten hiervan zijn. Minis-
inzet van het Projectbureau Kwaliteit – onder de vlag
ter Van Bijsterveldt staat positief tegenover een latere
van de PO-Raad – komt per juli 2012 een einde. Het is
afname van de eindtoets, zo laat ze begin 2011 weten.
niet de primaire taak van de PO-Raad om uitvoering te
Ze stelt voor om de eindtoets af te nemen tussen half
geven aan onderwijsverbeterprojecten. De opbreng-
april en half mei. Dit legt ze neer in het wetsvoorstel
sten van deze projecten worden geborgd: School-
Toetsing in het primair onderwijs. Het neveneffect van
aanzet.nl plus de daarbij horende content blijft wel
een latere afname van de Cito-eindtoets is dat het
bestaan. De verantwoordelijkheid voor de uitvoerings-
schooladvies voor het voortgezet onderwijs de waarde
organisatie van het beleid ligt bij het ministerie van
krijgt die het verdient. Dat is voor de achterban van de
OCW. Het ministerie heeft het Platform Bèta Techniek
PO-Raad een belangrijk punt.
Cito blijkt dat leerlingen in groep 5 beter zijn gewor-
gevraagd de uitvoeringsorganisatie op zich te nemen. Onder de vlag School aan Zet worden de werkzaamhe-
Toetsen als hulpmiddel
den overgenomen.
Het wetsvoorstel wordt in maart 2011 openbaar. Het behelst een invoering van een verplichte centrale eind-
Ontwikkeling meten
toets voor taal en rekenen in het primair onderwijs.
Punt van aandacht blijven de referentieniveaus taal en
Daarnaast is het bedoeling dat alle basisscholen gaan
rekenen, ingevoerd op 1 augustus 2010. Volgens de
werken met een leerling- en onderwijsvolgsysteem
PO-Raad een mooi instrument om opbrengstgericht
(lovs). Het advies van de PO-Raad, VO-raad en AVS over
werken te ondersteunen. In 2011 pleit de PO-Raad
latere toetsing heeft Van Bijsterveldt in het wetsvoor-
9
Kwaliteit staat voorop
2
stel overgenomen. De PO-Raad reageert in een brief op het ontwerpwetsvoorstel. Ons uitgangspunt is en blijft een optimaal onderwijsleerproces. Toetsen zijn een hulpmiddel bij opbrengstgericht werken en stellen de leerkracht in staat om ontwikkelingen – leerling, klas, school – te volgen. Dit uitgangspunt komt mogelijk in gevaar bij het wettelijk vastleggen van toetsmomenten. Toetsen is immers geen doel op zich. Wat het lovs betreft is de PO-Raad positief: het gebruik daarvan komt de kwaliteit van het onderwijs zeker ten goede. Het draagt bij aan opbrengstgericht werken. Zo’n 95 procent van de scholen werkt overigens al met een lovs. De PO-Raad is geen voorstander van de koppeling van toetsuitslagen en een predicaat ‘goed presterende school’ of – nog een stap verder – prestatiebeloning. Op 31 januari 2012 stuurt de minister haar wetsvoorstel naar de Tweede Kamer. Ook hierop reageert de PO-Raad.
Opbrengstgericht leiderschap Een van de voorwaarden voor hogere onderwijsopbrengsten, naast het versterken van de kwaliteit van de leraar, is opbrengstgericht leiderschap en professionalisering van schoolleiders. De PO-Raad organiseert samen met de AVS regionale bijeenkomsten en een
heeft opgeleverd.
grote landelijk conferentie rond het thema Opbrengst-
De sector wil zich blijven inzetten voor hoogbegaafde
gericht leiderschap.
leerlingen. Ook de minister wil hier in blijven inves-
Daarnaast steunt de PO-Raad in 2011 een onderzoeks-
teren zo blijkt uit het actieplan Beter presteren. Van
project van de drie Landelijke Pedagogische Centra
Bijsterveldt wil de leerprestaties van de ‘20%-best pres-
(APS, CPS en KPC Groep). De onderzoeksvraag is: welke
terende leerlingen’ verhogen. De precieze invulling van
vormen van bestuurlijk handelen kunnen besturen
de plannen is nog niet bekend.
inzetten om een opbrengstgerichte cultuur in scholen te stimuleren dan wel te versterken? Het doel van het
Zeer zwakke scholen
project is het ontwikkelen van kennis en instrumenten
Het programma Goed worden en goed blijven draait nu
waarmee schoolbesturen sturing kunnen geven aan
drie jaar en het resultaat mag er zijn. Het aantal zeer
de opbrengstgerichte cultuur in de school.
zwakke scholen blijft afnemen. In 2010 was het nog 1,5 procent. In 2011 daalt dit aantal naar minder dan 1
Excellentie
procent: de teller staat nu op 35 van de 7.251 scholen.
Elk kind verdient uitdagend en goed onderwijs.
In 2011 krijgt de PO-Raad groen licht voor de voortzet-
Daarom start – vanuit het project Scholen voor Mor-
ting van het project. De PO-Raad blijft schoolbesturen
gen – in 2008 het stimuleringsprogramma Excellentie
via het project Goed worden en goed blijven in elk
in het basisonderwijs gericht op cognitief toptalent. De
geval de komende twee schooljaren op verschillende
PO-Raad draagt hier aan bij door de kennis – opge-
manieren ondersteunen.
daan in de vele projecten – te delen en een aantal
10
conferenties te organiseren. Zo ook in 2011, het laatste
Als een school het predicaat zeer zwak krijgt, kan het
jaar dat het excellentieprogramma draait. In de loop
betreffende schoolbestuur een beroep doen op het
van 2012 wordt duidelijk wat het programma precies
analyseteam van de PO-Raad. Dit is een groep ervaren
Kwaliteit staat voorop
deskundigen die verder kijkt dan het Inspectierapport,
zijn. Het kabinet schrapt vanaf 2012 de vrijvallende
en daartoe een nadere analyse van de schoolsituatie
SLOA-middelen. De PO-Raad heeft zich hiertegen
maakt. Deze analyse biedt het schoolbestuur en de
verzet: met de SLOA-middelen was het mogelijk het
betreffende school concrete aanknopingspunten om
eigenaarschap van schoolbesturen en scholen bij
werk te maken van de noodzakelijke verbeteringen.
onderwijsontwikkeling te versterken. Die mogelijkheid
Het inschakelen van het analyseteam kan ook al in een
valt nu weg.
2
eerder stadium, als de school zeer zwak dreigt te worden. Daarnaast valt de mogelijkheid tot een bestuurs-
Ouderbetrokkenheid
audit en de inzet van de Vliegende Brigade binnen het
In december 2011 krijgt het onderwerp ouderbetrok-
project Goed worden en goed blijven. Laatstgenoemde
kenheid veel politieke aandacht. Aanleiding is de brief
project valt met ingang van 2011 helemaal onder de
van Van Bijsterveldt aan de Tweede Kamer waarin ze
verantwoordelijkheid van de PO-Raad.
haar plannen bekendmaakt. Plannen die de betrokkenheid van ouders bij het leren van hun kind moeten ver-
Nieuw in 2011 is Connect. Dit instrument ontwikkelde
groten. De PO-Raad steunt het streven van de minister
de PO-Raad in samenwerking met het Verwey-Jonker
om ouders maximaal te betrekken bij het onderwijs.
Instituut. Scholen kunnen hiermee de maatschappe-
Het komt de leerprestaties en de maatschappelijke
lijke problemen die mogelijk spelen onderzoeken en
ontwikkeling van leerlingen ten goede. De PO-Raad wil
analyseren. De thuissituatie kan van grote invloed zijn
samenwerken met de landelijke ouderorganisaties om
op schoolprestaties van kinderen. De uitkomsten van
afspraken tussen scholen en ouders te versterken en
de analyse kunnen scholen gebruiken in hun overleg
de ouderbetrokkenheid te vergroten.
met de partners in de Lokale Educatieve Agenda en zo tot een bredere aanpak van de problematiek komen.
Onderzoek en ontwikkeling De PO-Raad krijgt in 2011 voor het laatst de beschikking over de middelen voor onderzoek en ontwikkeling. We spelen een faciliterende rol bij de verdeling daarvan. Een onafhankelijke beoordelingscommissie toetst en beoordeelt de ingediende voorstellen. In 2011 dienen tachtig schoolbesturen een aanvraag in. Hiervan honoreert de beoordelingscommissie er dertien. De PO-Raad vindt dat deze zogeheten vrijgevallen SLOA-middelen de onderzoek- en ontwikkelfunctie van scholen moeten versterken. Dat kan via praktijkgericht, wetenschappelijk onderzoek. Onderzoek waar scholen behoefte aan hebben en waar ze eigenaar van
11
3
12
Voorwaarden voor goed onderwijs
Voorwaarden voor goed onderwijs
De PO-Raad blijft zich onverminderd inzetten voor goed onderwijs en de voorwaarden waaronder goed onderwijs gerealiseerd kan worden. Een centrale voorwaarde is goed bestuur. De PO-Raad zet in op de versterking van de kwaliteit van schoolbesturen. Het schoolbestuur is verantwoordelijk voor de onderwijskwaliteit, onder andere door de juiste inzet van mensen en middelen.
Code Goed bestuur
financieel management. Behalve deskundigheidspro-
De ledenvergadering van de PO-Raad heeft de Code
fielen kunnen schoolbesturen putten uit verzamelde
Goed bestuur primair onderwijs vastgesteld. De wet
praktijkverhalen die de koppeling laten zien tussen
Goed onderwijs en goed bestuur vraagt aan de sector-
doelen en inzet van financiële middelen. Alle infor-
raden om een Code Goed bestuur op te stellen. Als
matie en ontwikkelingen – scholing, conferenties,
schoolbesturen de Code Goed bestuur primair on-
artikelen, voorbeelden, instrumenten enzovoort – zijn
derwijs goed invoeren, draagt dat bij aan de kwaliteit
te vinden op de website van het project.
3
van het bestuur in de sector. In 2011 organiseert de PO-Raad werkconferenties waarin schoolbesturen hun
Vensters primair onderwijs
kennis en ervaring kunnen delen. In 2011 start ook een
Een belangrijke voorwaarde voor goed bestuur is
pilot met proefvisitaties. Dit zijn collegiale visitaties
de informatievoorziening. Hoe komen we aan de
– schoolbesturen bezoeken schoolbesturen – waar-
kengetallen die de basis vormen van goed beleid?
bij de betrokken schoolbesturen reflecteren op hun
Eind september 2011 wordt bekend dat er budget is
eigen bestuurlijk handelen en ook leren van elkaar. De
voor de ontwikkeling van Vensters primair onderwijs.
resultaten van de visitaties volgen in 2012, bij de werk-
Januari 2012 start de PO-Raad met het project. Doel:
conferentie rond de Code Goed bestuur. De PO-Raad
scholen en schoolbesturen presenteren hun gegevens
organiseert deze conferenties.
op een breed toegankelijke manier. Aan de sector, maar ook aan individuele besturen, scholen en ouders.
Project Eerst kiezen, dan delen
De PO-Raad gaat bij de ontwikkeling van Vensters
Een van de aspecten van Goed bestuur is het doel-
primair onderwijs nauw samenwerken met haar leden
matig en beleidsrijk omgaan met de financiën. In
en aansluiten bij de Vensters voor Verantwoording van
2011 start de PO-Raad met het driejarige project Eerst
de VO-raad. Vensters primair onderwijs past helemaal
kiezen, dan delen. Centraal in dit project staat de kop-
binnen de stichting SchoolInfo (zie hoofdstuk 1) die de
peling tussen onderwijskundig en financieel beleid. De
PO-Raad en de VO-raad in 2011 oprichten.
PO-Raad ondersteunt scholen de komende jaren op verschillende manieren. Bijvoorbeeld met de organisa-
Arbeidsvoorwaarden
tie van startconferenties. Deze conferenties in Almere,
Bij goed bestuur hoort ook goed werkgeverschap. De
Eindhoven en Utrecht worden goed bezocht en de
PO-Raad behartigt de belangen van de werkgevers
deelnemers geven positieve feedback.
in het primair onderwijs, een van onze hoofdtaken.
De PO-Raad organiseert niet alleen activiteiten, maar
De onderhandelingen over een nieuwe cao voor de
vervult ook een verbindende rol door bijvoorbeeld
secundaire arbeidsvoorwaarden starten in november
externe producten en diensten bij elkaar te brengen
2010. De doelstelling was om uiterlijk in het eerste
op een digitaal marktplein. We coördineren scholing
kwartaal van 2011 de onderhandelingen af te sluiten.
die profielorganisaties uitvoeren. In november 2011
Dat gebeurt inderdaad: maart 2011 worden de ge-
verschijnen er deskundigheidsprofielen voor verschil-
sprekken afgerond, zonder resultaat, want de oude cao
lende rollen in de schoolorganisatie; Ernst & Young
blijft van kracht. De oorzaken zijn divers. De voornaam-
ontwikkelt ze in opdracht van de PO-Raad. Doel: goed
ste is dat er geen enkele financiële ruimte is om te
13
Voorwaarden voor goed onderwijs
3
onderhandelen. De cumulatie van bezuinigingen en
Huisvesting
de inzet van het kabinet van een (meerjarige) nullijn
Scholen financieren hun huisvesting gedeeltelijk via de
beperken de totstandkoming van een cao.
lumpsum (de binnenkant). Daarnaast is de gemeente verantwoordelijk voor het onderhoud aan de buiten-
Decentralisatie primaire arbeidsvoorwaarden
kant , nieuwbouw, uitbreiding en tijdelijke huisves-
De PO-Raad wil graag onderhandelen over het hele
ting, enzovoort. Wettelijk gezien heeft de gemeente
pakket arbeidsvoorwaarden, omdat dit voor alle
zorgplicht voor de huisvesting van scholen en moet
partijen meer oplevert: een vollediger arbeidsvoor-
ze dit betalen uit het gemeentefonds. Volgens de PO-
waardenpakket met meer ruimte voor maatwerk. Dit
Raad kan deze financiering van huisvesting een stuk
vraagt om decentralisatie van de primaire arbeids-
beter als scholen kunnen kiezen: zelf de regie of goede
voorwaarden. Hierover onderhandelt de minister van
sluitende afspraken met de gemeente. De noodzaak
Onderwijs nu nog direct met de vakbonden. Oktober
is groot, want de kwaliteit van de gebouwen is in veel
2011 gaat de Tweede Kamer – eindelijk – akkoord met
gevallen dramatisch slecht. Het binnenmilieu is vaak
het wetsvoorstel over de decentralisatie. Maar pas als
niet goed, soms is er nog asbest in schoolgebouwen
er weer loonruimte is, treedt de wet in werking.
verwerkt en de gemiddelde leeftijd van de gebouwen is 35 jaar. De PO-Raad is zeer actief in het aan de orde
Functiemix
stellen van deze problematiek bij het ministerie van
Met de start van de invoering van de functiemix in
OCW, de Tweede Kamer, VNG en andere organisaties.
2010 hebben leerkrachten in het primair onderwijs een breder loopbaanperspectief. Ze worden uitgedaagd tot ontwikkeling. Een mooi instrument voor functiedifferentiatie. De PO-Raad ondersteunt de invoering ervan op verschillende manieren. Zo hebben we een gratis instrument ontwikkeld waarmee schoolbesturen de financiële gevolgen van de functiemix per school/bestuur kunnen berekenen. Halverwege 2011 blijkt uit de voortgangsrapportage van het ministerie dat het streefdoel van 8 procent leraren in een LBfunctie bijna gehaald is.
Mobiliteit De bezuinigingen op Passend onderwijs hebben grote impact op het personeelsbestand: ruim 5.000 mensen dreigen hun baan te verliezen. Sectorraden, vakbonden en het ministerie van OCW sluiten in december 2011 een convenant om het mobiliteitsbeleid te faciliteren en te ondersteunen. Hiervoor is in totaal 60 miljoen euro beschikbaar. De inzet van de PO-Raad is om het aantal gedwongen ontslagen waar mogelijk te beperken en maximaal in te zetten op behoud van expertise . De sectororganisaties (waaronder de PO-Raad) en de samenwerkingsverbanden Passend onderwijs maken afspraken zodat zoveel mogelijk mensen van werk naar werk kunnen.
14
Voorwaarden voor goed onderwijs
Eigen risico bij ziekteverzuim De PO-Raad maakt zich sterk voor de afschaffing van
3
verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds. Dit fonds betaalt de kosten voor vervangers – bij ziekte of afwezigheid van personeel. Verplichte aansluiting past niet bij de lumpsumbekostiging. Schoolbesturen moeten de gelegenheid krijgen om door eigen verzuimbeleid zelf de kosten in de hand te houden. De inzet van de PO-Raad wordt beloond: in maart 2011 laat Van Bijsterveldt weten dat ze verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds wil afschaffen. In juli 2011 informeert ze de Tweede Kamer hierover. In april 2011 neemt de arbeidsvoorwaardencommissie van de PO-Raad het initiatief tot een gezamenlijke brief – van een groot aantal schoolbesturen – aan het Vervangingsfonds. De betrokken schoolbesturen
Draagvlakonderzoek
geven aan eigenrisicodrager te willen worden voor de
In mei 2011 organiseert de PO-Raad samen met de
vervangingskosten. De PO-Raad onderzoekt nu de mo-
VO-raad en AVS een debat over de financiering van
gelijkheden op de verzekeringsmarkt en houdt hierbij
de schoolhuisvesting. Directe aanleiding: gemeenten
de positie van de kleine besturen ook op lange termijn
geven jaarlijks 380 miljoen euro voor de huisvesting
in het vizier. In 2012 informeren we het ministerie over
van scholen uit aan iets anders. Aanwezigen zijn het
onze onderzoeksbevindingen.
eens over de ernst van het probleem. Het ministerie van OCW voert in november 2011 een draagvlakon-
Financiële krapte
derzoek uit onder scholen en gemeenten. Hoe kijken
Het verschil tussen kosten en bekostiging blijft
ze aan tegen decentralisatie van buitenonderhoud?
groeien. De invoering van de functiemix, stijgende
Maar ook: wat moeten de randvoorwaarden zijn bij
prijzen van energielasten, leermiddelen en huisvesting
decentralisatie? In november blijkt een meerderheid
gecombineerd met achterblijvende bekostiging en
van de Tweede Kamer voor deze decentralisatie te zijn.
bezuinigingen zetten alle seinen op rood. De PO-Raad
Het dossier is nog lang niet gesloten, maar we hebben
vraagt ook in 2011 voortdurend aandacht voor de
wel flinke vooruitgang geboekt.
nijpende situatie van veel schoolbesturen. Het wordt steeds lastiger voor schoolbesturen om de begroting
Servicecentrum Scholenbouw
rond te krijgen. In 2011 verschijnt er een rapport van
De behoefte aan kennis over huisvesting blijft onver-
Deloitte dat bevestigt dat steeds meer schoolbesturen
minderd groot. Zowel bij gemeenten als bij school-
in Noord-Nederland in de rode cijfers komen. Dit komt
besturen. Het Servicecentrum Scholenbouw (SCS)
de onderwijskwaliteit niet ten goede. De personele
voorziet in die behoefte. Helaas besluit het ministerie
kosten vormen 80 procent van de begrotingen. Rode
van OCW in mei 2011 dit kenniscentrum vanaf 1 janu-
cijfers gaan ten koste van het personeel en dus van de
ari 2012 niet meer te subsidiëren. De PO-Raad betreurt
groepsgrootte.
dit besluit en gaat samen met de VNG en de VO-raad onderzoeken hoe het kenniscentrum toch kan blijven bestaan. Dit onderzoek levert een positief resultaat op: begin 2012 is duidelijk dat er een nieuw kenniscentrum komt. Een samenwerkingsverband van Waarborgfonds Kinderopvang in Eindhoven, VNG, VO-raad en PO-Raad dat per 1 april 2012 van start gaat.
15
4
16
De vereniging
De vereniging
De PO-Raad is er voor haar leden. Niet alleen als belangenbehartiger, maar ook als verbinder en dienstverlener. Deze drie kerntaken voeren we volgens onze leden naar behoren uit, zo blijkt uit een ledentevredenheidsonderzoek na vier jaar PO-Raad. Maar liefst 86 procent van de leden is positief tot zeer positief over de vereniging. Met de genoemde verbeterpunten gaan we hard aan de slag. Ook in 2011 betrekken we onze leden bij het bepalen van het beleid en de standpunten die we innemen. Want: ‘De PO-Raad, dat zijn wij.’
Bestuur
vesteerd in de maatschappelijke en politieke lobby,
De PO-Raad is een vereniging van schoolbesturen,
waarmee het bestuur tegemoetkomt aan de wensen
waarin de algemene ledenvergadering het beleid
van de leden om hierop nog sterker in te zetten.
4
bepaalt. De dagelijkse leiding berust bij een driehoofdig bestuur. Met de toetreding van Wim Ludeke in
Raad van Toezicht
het najaar van 2010 bestaat het bestuur tijdelijk uit
De zeven leden van de Raad van Toezicht (RvT)
vier leden. Maar tijdens de opening van het nieuwe
beoordelen het functioneren van het bestuur en zien
schooljaar – op 30 augustus 2011 – nemen we afscheid
toe op de algemene gang van zaken in de vereniging.
van René van Harten. Na drieënhalf jaar vertrekt hij als
De RvT is breed samengesteld. Op deze manier vormt
bestuurder, om te gaan werken als algemeen directeur
de RvT een goede afspiegeling van de verschillende
van de Stichting Lek en IJssel. In deze functie verwelko-
maatschappelijke perspectieven die in het primair on-
men we hem met genoegen als een van de leden van
derwijs samenkomen. Om de rol van bestuur en Raad
de PO-Raad.
van Toezicht te verduidelijken, stelt de RvT in 2011 een toezichtkader vast. Dit bevat verschillende ijkpunten
Herbenoeming voorzitter
waarop het bestuur zich tegenover de Raad van Toe-
Het bestuur van de PO-Raad bestaat uit Kete Kervezee,
zicht dient te verantwoorden. Dit toezichtkader wordt
Wim Ludeke en Simone Walvisch. Op de algemene
op de website van de vereniging gepubliceerd.
ledenvergadering van 1 december wordt Kervezee met applaus herbenoemd als voorzitter van de PO-
Afscheid en nieuw lid
Raad. Kete Kervezee is voorzitter sinds de oprichting
In december 2011 neemt de Raad van Toezicht
van de PO-Raad en daardoor loopt haar termijn van
afscheid van Gert Schutte, die sinds de oprichting van
vier jaar op 1 januari 2012 af. Na haar herbenoeming
de PO-Raad lid was van de RvT. De ALV benoemt op
geeft ze in een interview op de website aan het goede
1 december voormalig minister voor Jeugd en Gezin
te willen behouden van wat de PO-Raad tot stand
André Rouvoet tot nieuw lid van de Raad van Toezicht.
heeft gebracht en aan de slag te gaan met de verbe-
Met de komst van Rouvoet beschikt de PO-Raad over
terpunten. Denk aan een grotere zichtbaarheid van
een ervaren bestuurder met goede banden naar poli-
activiteiten in het kader van belangenbehartiging en
tiek Den Haag.
meer lobby in politiek Den Haag. Dat zijn de punten die de leden hebben aangegeven in de evaluatie van
Adviesraad
vier jaar PO-Raad.
Naast een Raad van Toezicht kent de vereniging ook een adviesraad, die het bestuur van de PO-Raad advi-
Slagvaardig bureau
seert over het strategisch beleid en over de verbete-
De achtendertig medewerkers van het bureau van de
ring van de onderwijskwaliteit in al zijn aspecten. De
PO-Raad ondersteunen en adviseren het bestuur. ‘Slim
tien leden van de adviesraad komen onder meer uit
en slank’ is en blijft het motto van het bureau, maar
de onderwijsvakbonden en de profielorganisaties en
ook in 2011 groeit het bureau nog licht mee met de
vormen zo een dwarsdoorsnede van de sector. In juni
groei van de vereniging. In 2011 is onder meer geïn-
2011 wordt Monique Volman de nieuwe voorzitter
17
De vereniging
4
van de PO-Raad. Ze volgt hiermee Geert ten Dam op,
Aansluiting PO-Raad
die benoemd is tot voorzitter van de Onderwijsraad.
Op 31 december 2011 heeft de PO-Raad 894 aange-
De adviesraad brengt in 2011 onder andere advies uit
sloten schoolbesturen. Dit is 76 procent van het totale
over de wijze waarop scholen het eigenaarschap van
aantal. Onze leden vertegenwoordigen:
onderwijs, ontwikkeling en onderzoek kunnen verster-
• 1,5 miljoen leerlingen (91%)
ken, en over het leerrecht voor kinderen vanaf 2,5 jaar
• 169.220 medewerkers (90%)
in relatie tot de ontwikkeling van integrale kindcentra.
• 6.753 scholen (90%)
Algemene ledenvergadering
Thematische en regionale netwerken
Minimaal twee keer per jaar organiseert de PO-Raad
De PO-Raad wil haar leden zoveel mogelijk betrekken
een algemene ledenvergadering (ALV). De leden be-
bij haar werkzaamheden. Buiten de ALV’s ontmoeten
spreken dan in elk geval het meerjaren beleidsplan en
deelnemende schoolbesturen elkaar in verschillende
de bijbehorende begroting. Ook stellen ze de contribu-
netwerken. Deze netwerken spelen een belangrijke rol
tie vast, benoemen bestuurders en leden van de Raad
bij de standpuntbepaling van het bestuur: leden ont-
van Toezicht en behandelen de jaarrekening en het
moeten elkaar en vertegenwoordigers van het bestuur
jaarverslag.
en wisselen kennis en ervaring uit.
Bestuursakkoord
Stevige impuls
Tijdens de eerste ALV, op 9 juni, gaan de leden in ge-
Op basis van de evaluatie van vier jaar PO-Raad trekt
sprek met minister Van Bijsterveldt. De schoolbesturen
het bestuur de conclusie dat het ledencontact een
willen met de minister meerjarige afspraken maken
stevige impuls verdient. Zeker in de regio. Als eerste
over gedeelde ambities en de randvoorwaarden die
stap gaat het bestuur na hoe de bestaande regionale
daarbij horen. Zij vragen ruimte en vertrouwen aan de
netwerken beter kunnen worden benut. Ook wordt de
minister. De input van deze ALV leidt uiteindelijk mede
doelgroep van de eenpittersbijeenkomsten verbreed
tot een nieuw bestuursakkoord, dat op 17 januari 2012
naar ‘kleine schoolbesturen’.
wordt ondertekend (zie hoofdstuk 1). Ook beslist de ALV dat er een schoolleiderskamer wordt ingericht,
Thema’s
toegankelijk voor schoolleiders van organisaties die
Er zijn zes landelijke netwerken, georganiseerd rond de
zijn aangesloten bij de PO-Raad (zie hieronder bij
volgende thema’s:
Thematische en regionale netwerken).
• bekostiging • huisvesting
Benoemingen
• krimp
Op 1 december is de tweede ALV. Hier lag een notitie
• onderwijskwaliteit
ter tafel ‘Evaluatie na 4 jaar PO-Raad’.
• passend onderwijs
Ook gaan de leden er mee akkoord dat het bestuur
• professionalisering
door gaat met het gesprek met de bewindslieden van
De thematische bijeenkomsten vinden één of meer-
het ministerie van Onderwijs over een bestuursak-
dere keren per jaar plaats, meestal bij de PO-Raad.
koord. De ledenvergadering stemt in met de her-
Daarnaast adviseert de arbeidsvoorwaardencommis-
benoeming van Kete Kervezee als voorzitter van de
sie het bestuur van de PO-Raad over de CAO en het
PO-Raad en met de benoeming van André Rouvoet als
arbeidsvoorwaardenbeleid.
lid van de Raad van Toezicht.
Schoolleiderskamer Naast deze netwerken kent de PO-Raad een schoolleiderskamer. De schoolleiderskamer ziet in juni 2011 het licht, op verzoek van de ALV. De onderwijskundige leiding bestaat naast schoolbestuurders immers ook uit schoolleiders. Door deze laatste groep te betrekken in een adviserende rol wil de PO-Raad de onderwijskwaliteit verder verhogen. Er is veel belangstelling
18
De vereniging
verschijnt de eerste editie van podium, dat vijf keer per jaar gaat verschijnen. In podium vinden de leden
4
meningen, ideeën, problemen en oplossingen uit de onderwijspraktijk. De webwinkel van de PO-Raad is ondergebracht bij Onderwijsuitgaven.nl. Leden kunnen daar beschikbare publicaties bestellen.
Infodesk In augustus 2010 nam de PO-Raad eigen medewerkers aan voor de infodesk. In 2011 vinden steeds meer schoolbesturen hun weg naar de infodesk en de waardering is hoog. Leden kunnen bij deze medewerkers terecht met vragen op het gebied van arbeidsvoorwaarden, personeelsbeleid, bekostiging, huisvesting en de hoofdlijnen van het onderwijsbeleid. De infodesk beschikt ook over juridische expertise met betrekking tot de cao.
Ledenvoordeel Leden van de PO-Raad kunnen gebruik maken van collectiviteitsvoordelen. Drie aanbieders bieden kortingen op verzekeringen en personeelsvoorzieningen. Via de website van de PO-Raad is het actuele aanbod voor deze schoolleiderskamer. Op een oproep aan de
van ledenvoordelen te vinden. Begin 2012 voegen we
leden om een schoolleider voor te dragen komen 130
een vierde aanbieder toe, die besturen kan helpen te
reacties. Na zorgvuldige afweging, waarbij gelet wordt
besparen op inkoop.
op de diversiteit van de sector, worden dertig schoolleiders uitgekozen.
Toolbox Op de website van de PO-Raad zijn verschillende
Website
instrumenten te vinden. Schoolbesturen kunnen
Begin 2012 vernieuwen we de website van de PO-
deze gebruiken ter ondersteuning van hun dagelijkse
Raad. De vormgeving krijgt een flinke ‘opfrisser’ en de
werk. In 2009 is gestart met de toolbox voor financi-
navigatie is verbeterd. De vereniging is prominenter in
ële bedrijfsvoering. In 2010 en 2011 zijn deze verder
beeld, zodat het laatste nieuws over activiteiten en bij-
gevuld met rekenprogramma’s. De toolbox financiële
eenkomsten sneller te vinden is. Een ander nieuwtje is
bedrijfsvoering bevat bijvoorbeeld 23 modellen – zoals
de rubriek standpunten, waarin alle nieuwsberichten,
Londo (V)SO en meerjaarbegroting FPE – die jaarlijks
persberichten en weblogs met standpunten van de
worden bijgewerkt en uitgebreid. Leden raadplegen
PO-Raad te vinden zijn. Deze verbeteringen zijn het re-
de toolbox veelvuldig. In 2011 ontwikkelt de PO-Raad
sultaat van een gebruikersonderzoek in 2010, waarna
een instrumentarium Passend onderwijs: een reeks
we in 2011 ideeën en best practices uitwisselen met
brochures, tools, checklists en goede voorbeelden, die
collega’s, en webbouwer selecteren en de voorgestelde
de invoering van Passend onderwijs ondersteunen.
veranderingen uitvoerig testen ten behoeve van een
Ook is de PO-Raad via het Convenant Gezond Gewicht
soepele lancering in 2012.
betrokken bij de ontwikkeling van de toolkit ‘Ouderbetrokkenheid en gezond gewicht’. Deze instrumenten
Podium
vragen continu onderhoud en worden ook in 2012
De website vormt samen met de wekelijkse digitale
verder ontwikkeld.
nieuwsbrief het belangrijkste communicatiemiddel van de PO-Raad. In 2011 voegt de PO-Raad daar een nieuw digitaal tijdschrift aan toe. In november
19
De vereniging
4
Tot slot De sector primair onderwijs is in rap tempo volwassen geworden: Schoolbesturen krijgen steeds meer ruimte om de goede dingen te doen. De randvoorwaarden moeten dan wel aanwezig zijn. Om dat te bereiken geeft de PO-Raad ondersteuning. De PO-Raad blijft zich inzetten voor de beste toekomst voor elke leerling: Goed onderwijs voor elk kind.
20
Colofon Dit is een uitgave van de PO-Raad Postadres: Postbus 85246
Tekstproductie en redactie
3508 AE Utrecht
Ravestein & Zwart, Nijmegen
Bezoekadres:
Vormgeving
Varrolaan 60
Lauwers-C, Nijmegen
3584 BW Utrecht
Fotografie T (030) 31 00 933
Rob Nelisse, Hedel
E info@poraad.nl W www.poraad.nl
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de PO-Raad. Mei 2012
21