Czym jest działalność pożytku publicznego Cezary Miżejewski
Kiedy podejmujemy działalność w formie stowarzyszenia, fundacji czy innego rodzaju organizacji obywatelskiej zawsze spotykamy się z pojęciem działalności pożytku publicznego. Często działalność ta, mylona jest ze statusem Organizacji Pożytku Publicznego, który u zyskują niektóre organizacje spełniając określone warunki. Podjęcie działalności pożytku publicznego jest możliwe w każdej chwili, choć nie musimy tego realizować, jeśli nie mieści się w profilu i oczekiwaniach naszej organizacji. Jeśli natomiast chcemy ją podjąć, i prowadzić działania związane z lokalną, regionalną polityką publiczną, warto dokładnie zapoznać się z wszelkimi możliwościami jak i ograniczeniami z nią związanymi. To nie jest trudne ani skomplikowane, co nie zmienia faktu, że jak w każdym działaniu wymaga wiedzy i kompetencji. Działalność statutowa organizacji Każda organizacja obywatelska prowadzi działalność zgodnie ze statutem swojej organizacji. Statut określa cele działania organizacji oraz sposoby realizacji tych celów. Całość tych działania określamy działalnością statutową organizacji. Zakładając na przykład stowarzyszenie możemy działać w dowolnym celu. Możemy zbierać znaczki, wymieniać się swoimi zainteresowaniami, realizować działania samopomocowe, prowadzić działalność samokształceniową, jak i usługi na rzecz swoich członków i społeczności lokalnej. W zasadzie każdy cel jest dopuszczalny o ile nie naruszamy porządku prawnego i Konstytucji RP. Należy pamiętać, że w ramach działań statutowych nie wszystkie działania muszą znajdować się w obszarze pożytku publicznego, choć zakres działania pożytku publicznego jest dość pojemny. Potwierdza to zresztą praktyczny komentarz do ustawy wydany przez Ministerstwo Pracy i Polityki 1
Społecznej. Pojawiają się oczywiście opinie że właściwie cała działalność statutowa jest działalnością pożytku, i oczywiście można tak to przedstawiać, jednak należy pamiętać, że prowadziłoby to do niepotrzebnego naginania statutu do wymogów przepisów ustawy z dnia z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Dlatego określmy swobodnie nasze cele, natomiast gdy będziemy chcieli działać w sferze pożytku publicznego kierujmy się zapisami ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 1
Marta Żołędowska, Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie Praktyczny Komentarz. Stan prawny: listopad 2011 r. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Pożytku Publicznego, s. 26.
1
Działalność pożytku publicznego W ramach działalności statutowej możliwe jest prowadzenie działalności pożytku publicznego (nie jest to tożsame z posiadaniem statutu Organizacji Pożytku Publicznego). Czym jest działalność pożytku publicznego? Zgodnie z obowiązującym prawem działalność pożytku publicznego to działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Jak wyraźnie wskazano w definicji działalności pożytku publicznego występują cztery elementy:
działalność społecznie użyteczna – co według prof. H. Izdebskiego przydatną, a więc nie szkodliwą ani obojętną, przydatną z punktu widzenia ogółu osób. Dodatkowo wskazuje się, że określenie „społecznie” związane jest z pojęciem interesu społecznego, który choć może być zgodny z interesem prywatnym to zdecydowanie jest od niego odrębny, to zaś rodzi konkluzje, że 2
cele społecznie użyteczne nie są celami prywatnymi .
organizacja pozarządowa – którą zdefiniowano w przepisach ustawy, o czym niżej;
zadanie publiczne – to konstytucyjne określenie sfery zadań, władz publicznych, w tym tych które
3
służą
zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej, czyli ogółu
mieszkańców gmin,
realizowane na podstawie ustaw;
sfera zadań publicznych – obszary możliwej aktywności organizacji, które są zbieżne z zadaniami władz publicznych.
Bardzo wyraźnie należy zaznaczyć, że mimo faktu iż mamy do czynienia z działalnością w istocie ekonomiczną – wykreowania produktu i usługi i otrzymanie za nią środków finansowych, działalność pożytku publicznego prowadzona zgodnie z ustawą – nie jest traktowana jako działalność gospodarcza. Musimy jednak pamiętać, że jeśli chcemy prowadzić działalność pożytku publicznego, zakres jej prowadzenia (z podziałem na nieodpłatną i odpłatną – o czym będzie mowa później) musi być to wyraźnie
wyartykułowany
w naszym
statucie,
zgodnie
z art.
10
ust.
3
ustawy
z dnia
24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Organizacja prowadząca działalność pożytku publicznego Organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego, o której mowa w definicji pożytku publicznego, nie jest pojęciem potocznym. Zostało to ściśle zdefiniowane. Ustawa z dnia z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wskazuje bowiem wyraźnie, kto może prowadzić działalność pożytku publicznego, wprowadzając zarówno rozszerzenia jak i ograniczenia podmiotowe. Działalność pożytku mogą przede wszystkim prowadzić organizacje pozarządowe, do których zgodnie z ustawą: 2 3
http://wiki.zielona.net.pl/index.php/Organizacja_po%C5%BCytku_publicznego Art. 15, 16, 163 i 166 Konstytucji RP.
2
niebędące jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych lub przedsiębiorstwami, instytutami badawczymi, bankami i spółkami prawa handlowego będącymi państwowymi lub samorządowymi osobami prawnymi;
niedziałające w celu osiągnięcia zysku;
- osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. Tym samym, ustawa nie określiła wszystkich form funkcjonowania organizacji wskazując jedynie fundacje i stowarzyszenia jako główne formy działania. Sposób zapisu wskazuje, iż obejmuje ona również inne formy prawne np. kółka rolnicze, izby gospodarcze, lokalne organizacje turystyczne, ochotnicze straże pożarne i inne regulowane odrębnymi ustawami. Ustawa określiła jednak, iż działalności pożytku publicznego nie mogą prowadzić: partie polityczne, związki zawodowe i organizacje pracodawców, samorządy zawodowe. Umożliwiono natomiast prowadzenie działalności pożytku publicznego innym podmiotom, które nie są organizacjami wobec powyższej definicji. Są to:
osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;
stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
spółdzielnie socjalne;
spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2014 r. poz. 715), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.
Obszary pożytku publicznego Kolejną kwestią zdefiniowaną w pojęciu pożytku publicznego sfera zadań publicznych, zwana również obszarami pożytku publicznego. Obecnie po licznych zmianach określono 36 sfer zadań publicznych, w których możliwe jest prowadzenie działalności pożytku publicznego. Są to:
pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób (1);
wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (1a);
udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększania świadomości prawnej społeczeństwa (1b);
3
działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych
działalności charytatywnej (3);
podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju
wykluczeniem społecznym (2);
świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej (4);
działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego (5);
działalności na rzecz integracji cudzoziemców (6);
ochrony i promocji zdrowia, w tym działalności leczniczej w rozumieniu ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2015 r. poz. 618, 788 i 905) (6);
działalności na rzecz osób niepełnosprawnych (7);
promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy (8);
działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn (9);
działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym (10);
działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości (11);
działalności
wspomagającej
rozwój
techniki,
wynalazczości
i innowacyjności
oraz
rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej (12);
działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych (13);
nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania (14);
działalności na rzecz dzieci i młodzieży, w tym wypoczynku dzieci i młodzieży (15);
kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego (16);
wspierania i upowszechniania kultury fizycznej (17);
ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego (18);
turystyki i krajoznawstwa (19);
porządku i bezpieczeństwa publicznego (20);
obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (21);
upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji (22);
udzielania nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego (22a);
ratownictwa i ochrony ludności (23);
pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą (24);
upowszechniania i ochrony praw konsumentów (25);
działalności na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami (26);
promocji i organizacji wolontariatu (27);
pomocy Polonii i Polakom za granicą (28);
działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych (29);
promocji Rzeczypospolitej Polskiej za granicą (30);
4
działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw
przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym (32);
rewitalizacji (32a);
działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3,
dziecka (31);
w zakresie określonym w pkt 1-32a (33). Sfery te powinny być teoretycznie tożsame z zadaniami publicznymi określonymi w konkretnych ustawach. Sprawa jest bardziej skomplikowana, choć z korzyścią dla organizacji. O ile bowiem jednostka samorządu terytorialnego realizuje zadanie publiczne w danym obszarze, musi kierować się przepisami prawa. Organizacja natomiast realizując zadania, może je dowolnie rozszerzać, jeśli przepisy prawa tego nie zabraniają. Tak samo w przypadku finansowania działań pożytku publicznego bez udziału środków publicznych.
Działalność nieodpłatna pożytku publicznego Prowadzenie nieodpłatnej działalności pożytku publicznego to najbardziej rozpowszechniona część działań statutowych organizacji. W największym skrócie jest to działalność, w ramach której nie organizacje nie pobierają wynagrodzenia. Oznacza to że działanie nie jest sprzedażą towarów czy usług
za
wynagrodzeniem.
W tym
przypadku
dotacja
ze
środków
publicznych
nie
jest
wynagrodzeniem. Tak samo nie pobiera się wynagrodzenia od bezpośrednich odbiorców usługi. Działalność nieodpłatna finansowana może być z tytułu składek członkowskich, darowizn, zapisów, spadków, dotacji, subwencji, przychodów pochodzących z ofiarności publicznej. Oznacza to że w przypadku wsparcia realizacji zadania publicznego np. w wysokości 90%, organizacja z innych źródeł musi sfinansować pozostałe 10% kosztów realizacji zadania bez możliwości sfinansowania tego z opłat uczestników. Według analiz Głównego Urzędu Statystycznego 72% badanych organizacji trzeciego sektora prowadziło wyłącznie nieodpłatną działalność statutową, a kolejne 19% prowadziło równocześnie odpłatną działalność statutową. Najczęściej działalność nieodpłatna dotyczy organizacji niewielkich 4
i obejmujących najbliższe sąsiedztwo lub gminę .
Działalność odpłatna pożytku publicznego
4
Trzeci sektor w Polsce stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa 2013.
5
Działalność odpłatna pożytku publicznego jest szczególnym rodzajem działalności pożytku publicznego. Zgodnie z definicją ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, działalność odpłatna obejmuje trzy możliwości działania:
działalność prowadzoną przez organizacje, w sferze określonych w ustawie zadań publicznych, za które pobierają one wynagrodzenie;
sprzedaż wytworzonych towarów lub świadczenie usług w zakresie:
rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, lub
integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym oraz ustawie z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych;
sprzedaż przedmiotów darowizny.
Pierwszy przypadek jest dość jasny. Realizujemy usługi w sferze zadań publicznych na rzecz mieszkańców i możemy pokrywać je z opłat bezpośrednich odbiorców. Drugi przypadek dotyczy sytuacji, w której produkty lub usługi wywarzane są w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych, bądź reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w centrach integracji społecznej oraz spółdzielniach socjalnych. Trzeci przypadek funkcjonował na początku ustawy, potem została na lata wykreślony i pojawił się przy ostatniej nowelizacji. Zasadami w kwalifikowaniu działalności jako działalności odpłatnej pożytku publicznego są następujące przesłanki:
wynagrodzenie, pobierane w ramach działalności odpłatnej, jest w odniesieniu do działalności danego rodzaju równe lub niższe od tego, jakie wynika z kosztów tej działalności, lub
przeciętne miesięczne wynagrodzenie (na podstawie stosunku pracy lub umowy cywilnoprawnej) osoby fizycznej z tytułu zatrudnienia przy wykonywaniu statutowej działalności odpłatnej pożytku publicznego, za okres ostatniego roku obrotowego, a w przypadku zatrudnienia trwającego krócej niż rok obrotowy – za okres tego zatrudnienia, nie przekracza 3krotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni.
Naruszenie
jednego
z tych
elementów
oznacza,
że
organizacja
wchodzi
w sferę
działań
gospodarczych i powinna zgłosić ten fakt do rejestru przedsiębiorców. Jeśli stwierdzi to organ administracji, może on po bezskutecznym wezwaniu sam zgłosić ten fakt do rejestru. Należy pamiętać, że działalności ekonomiczna w postaci działalności odpłatnej powinna być realizowana bez zysku. Osiągany w wyniku prowadzonej działalności odpłatnej pożytku publicznego przychód służyć ma wyłącznie prowadzeniu działalności pożytku publicznego – nie może więc być przeznaczany na inne cele.
6