Odpowiedzialność członków organów organizacji pożytku publicznego wobec tej organizacji, za szkodę wyrządzoną zachowaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu Elżbieta Skóra
W pierwotnym brzmieniu, przepisy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
1
nie regulowały kwestii, odpowiedzialności członków organu
zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego wobec tej organizacji, za szkody wyrządzone, zachowaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu. W tym 2
zakresie stosowano więc przepisy Kodeksu cywilnego a w szczególności odnoszące się do czynów niedozwolonych (art. 415 i nast. Kodeksu cywilnego). Stan ten zmienił się z dniem 12 marca 2010 r., to jest z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności 3
pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw (zwanej dalej „ustawą”), na mocy której dodano artykuł 27 b w brzmieniu: 1. Członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego oraz likwidator organizacji pożytku publicznego odpowiada wobec tej organizacji za
szkodę
wyrządzoną
działaniem
lub
zaniechaniem
sprzecznym
z prawem
lub
postanowieniami statutu organizacji pożytku publicznego, chyba że nie ponosi winy.
1
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz. 873). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964r., Nr 16 poz. 93 ze zm.). 3 Ustawa z dnia 22 stycznia 2010r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010r., Nr 28, poz. 146). 2
1
2. Członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru oraz likwidator organizacji pożytku
publicznego
powinien
przy
wykonywaniu
obowiązków
dołożyć
staranności
wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. 3. Członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego, wykonujący swoje obowiązki społecznie, jest obowiązany dokładać przy tym należytej staranności. 4. Jeżeli szkodę, o której mowa w ust. 1, wyrządziło kilka osób wspólnie, osoby te ponoszą odpowiedzialność solidarną. Jednocześnie, jak wskazano w uzasadnieniu projektu do ustawy zmieniającej z dnia 22 stycznia 2010 r., ujęcie w normy prawne, odpowiedzialności członków organu zarządzającego oraz organu kontroli lub nadzoru wobec organizacji pożytku publicznego, za szkodę wyrządzoną działaniem niezgodnym z prawem lub statutem (art. 27b), miały stanowić kolejną - obok zakazu uprzywilejowania członków organu zarządzającego oraz organu kontroli i nadzoru w stosunkach cywilnoprawnych (w szczególności w zakresie przekazywania majątku organizacji pożytku publicznego osobom trzecim) regulację służącą, zapewnieniu prawidłowego i zgodnego z prawem funkcjonowania organizacji pożytku publicznego. Należy przyjąć, iż odpowiedzialność osób wskazanych w treści artykułu 27 b ustawy, wobec organizacji pożytku publicznego, za szkodę wyrządzoną zachowaniem, sprzecznym z prawem lub postanowieniami
statutu,
ma
charakter
odpowiedzialności
osobistej.
Oznacza
to,
że
odpowiedzialność ta jest rozciągnięta, na cały majątek osobisty członka organu organizacji pożytku publicznego, zarówno obecny jak i przyszły, który obejmuje ogół aktywów majątkowych. Odpowiedzialność osobista jest więc co do zasady odpowiedzialnością nieograniczoną. Wyjątkowo jednak może być ograniczana na przykład, do wyodrębnionej części majątku, co może mieć miejsce w szczególności na gruncie prawa rodzinnego, w odniesieniu do przepisów o ustawowym ustroju małżeńskim. Treść przywołanego art. 27 b ust. 1 ustawy wskazuje, na konieczność ustalenia trzech przesłanek odpowiedzialności członków organów organizacji pożytku publicznego, warunkujących powstanie wobec tej organizacji - obowiązku naprawienia szkody, wyrządzonej działaniem lub zaniechaniem, sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu. Przesłankami tymi są: 1.
szkoda
2.
zawinione zachowanie wyrządzającego szkodę, członka organu organizacji oraz
3.
związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zawinionych zachowaniem. Pierwszą
ze
wskazanych
przesłanek
odpowiedzialności
jest
szkoda,
spowodowana
zawinionym zachowaniem członków organów organizacji pożytku publicznego, sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu tej organizacji. Przez szkodę należy rozumieć każdy uszczerbek, który dotyka organizację pożytku publicznego. Może on mieć charakter majątkowy jak
2
4
i niemajątkowy . Uszczerbek majątkowy może przejawiać się w postaci straty majątkowej (tzw. damnum emergens), polegającej na rzeczywistym uszczupleniu majątku organizacji ale również może obejmować utratę korzyści, jakiej organizacja pożytku publicznego mogła się spodziewać, gdyby nie wyrządzono jej szkody (tzw. lucrum cessans). Jako przykład szkody majątkowej można wymienić, konieczność zapłacenia przez organizację odszkodowania, kary umownej, grzywny. Szkoda niemajątkowa zaś odnosi się do uszczerbku, na dobrach osobistych organizacji. Katalog tych dóbr jest otwarty jednak zaliczyć do niego należy przede wszystkim, szczególnie istotne z punktu widzenia działalności organizacji pożytku publicznego, dobre imię, wiarygodność, renomę. Drugą przesłanką odpowiedzialności wobec organizacji pożytku publicznego, jest fakt spowodowania szkody, przez zawinione zachowanie, członków organów organizacji pożytku publicznego sprzeczne z prawem lub postanowieniami statutu tej organizacji. Zachowanie wymienionych osób, powodujące szkodę może polegać zarówno na działaniu jak i zaniechaniu. Wskazane osoby odpowiadają wobec organizacji pożytku publicznego za zawinione, bezprawne zachowania. Zachowanie bezprawne
to takie, „które stanowi obiektywne złamanie określonych reguł
postępowania, czyli jest sprzeczne z obowiązującym porządkiem prawnym”
5
. W omawianym
przypadku chodzi o zachowanie członków organów organizacji, sprzeczne z prawem powszechnie obowiązującym,
na
przykład
z prawem
karnym
czy
administracyjnym
lub
sprzeczne
z postanowieniami statutu organizacji. Może się więc zdarzyć, iż niektóre zachowania osób sprawujących określone funkcje w organizacji naruszać będą nie tylko przepisy prawne określone w danym akcie prawnym, na przykład w ustawie czy w rozporządzeniu ale jednocześnie będą sprzeczne z określonymi postanowieniami statutu organizacji pożytku publicznego. Odpowiedzialność odszkodowawczą członków organów organizacji pożytku publicznego uzasadnia zarówno wina umyślna jak i nieumyślna. Członkowie organów organizacji działają umyślnie, gdy świadomie, w sposób zamierzony, podejmują zachowania sprzeczne z prawem lub postanowieniami statutu organizacji pożytku publicznego i chcą przez nie, wyrządzić organizacji szkodę (działanie w zamiarze bezpośrednim) albo co najmniej świadomie się na to godzą (działanie w zamiarze ewentualnym). Wina nieumyślna może przejawiać się tym, iż wskazane wyżej osoby wyobrażają sobie, że wskutek bezprawnego zachowania nastąpi szkoda ale bezpodstawnie przypuszczają, iż jej unikną
4
Art. 448 w zw. z art. 43 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny…op. cit., pozwalający na przyznanie zadośćuczynienia
także osobom prawnym. 5
A. Gil-Rzetecka, komentarz do art. 417 Kodeksu cywilnego, system informacji prawnej Lex.
3
(lekkomyślność) jak też wówczas, gdy w ogóle nie wyobrażają sobie skutku w postaci szkody, choć mogli i powinni sobie ten skutek wyobrazić (niedbalstwo). Wina nieumyślna wiąże się więc z niedołożeniem, przez członków organów organizacji pożytku publicznego, należytej staranności. Dla oceny ich zachowania konieczne jest określenie, miernika staranności, czyli wzorca postępowania, do którego należy odnieść konkretne zachowanie się członków organów organizacji pożytku publicznego, aby można było ocenić je jako niewłaściwe. Odpowiedzi na to zagadnienie udziela treść przytoczonego już art. 27 b ust. 2 oraz art. 27 b ust. 3 ustawy. Przepis ten odmiennie określa miernik staranności w stosunku do osób wykonujących swoje obowiązki społecznie i niespołecznie. Zgodnie z art. 27 b ust. 3 ustawy, członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego, wykonujący swoje obowiązki społecznie - obowiązany jest dokładać przy tym należytej staranności. Należyta staranność, o której mowa w tym przepisie, to staranność 6
ogólnie wymagana w stosunkach danego rodzaju . Jest ona miernikiem obiektywnym, niezależnym od cech osobistych członków organów organizacji, odnoszącym się do wzorca zachowania dla wszystkich, którzy znajdą się w określonej sytuacji. Porównując więc zachowanie członków organów organizacji pożytku publicznego, do tak ustalonego wzorca postępowania możemy następnie ustalić, czy ich konkretne zachowanie znamionuje wina nieumyślna.
4 Wyższy miernik staranności, o charakterze wyspecjalizowanym - należy stosować, do członków organów organizacji pożytku publicznego, którzy nie wykonują swoich obowiązków społecznie. Zgodnie bowiem z ust. 2 art. 27 b ustawy, jeżeli członek organu organizacji pożytku publicznego, nie wykonuje swoich obowiązków społecznie, wówczas powinien przy ich wykonywaniu, dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Jak wynika z orzecznictwa sądów, ocena staranności z uwzględnieniem zawodowego charakteru działalności, jest oceną surowszą od staranności ogólnie wymaganej i wiąże się z posiadaniem niezbędnej wiedzy fachowej, obejmującej nie tylko czysto formalne kwalifikacje ale także doświadczenie wynikające z praktyki zawodowej oraz ustalone zwyczajowo standardy wymagań.
7
Należy podkreślić, iż zarówno przy winie umyślnej jak i nieumyślnej, ocena nastawienia psychicznego członków organów organizacji pożytku publicznego będzie dokonywana z zewnątrz, zwykle przez organy władzy sądowniczej.
6
Art. 355§1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny…op. cit.
7
Wyr. SN z 22 września 2005r., IV CK 100/05, Lex nr 187120.
Ostatnią przesłanką odpowiedzialności jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy szkodą a zawinionym zachowaniem, członków organów organizacji pożytku publicznego. Organizacja pożytku publicznego musi więc wykazać, iż skutek w postaci szkody nie nastąpiłby, gdyby osoby sprawujące określone funkcje w jej organach, zachowały się zgodnie z powszechnie obowiązującym prawem oraz postanowieniami statutu. Z uwagi na kolegialny charakter organów organizacji pożytku publicznego może się zdarzyć, iż szkoda zostanie wyrządzona wspólnie przez kilka osób. Wówczas zgodnie z art. 27 b ust. 4 ustawy, wszystkie te osoby będą ponosić odpowiedzialność solidarną, za wyrządzoną szkodę. Oznacza to, że organizacja pożytku publicznego może żądać, odszkodowania lub jego części zarówno od wszystkich 8
członków organu, łącznie od kilku z nich lub od każdego z osobna . Należy jednak podkreślić, iż odpowiedzialność będzie ponosić nie tylko członek czy członkowie organu, którzy bezpośrednio wyrządzili szkodę organizacji pożytku publicznego ale także ten, kto do wyrządzenia szkody nakłonił inną osobę albo był pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzenia szkody.
9
Zgodnie z istotą solidarnej odpowiedzialności, tylko od woli samej organizacji zależy, przeciwko któremu z członków organu, zostanie skierowany pozew. Z kolei, jeżeli szkoda była wynikiem zachowania kilku osób, wówczas ten kto ją naprawił może żądać od pozostałych, zwrotu odpowiedniej części, zależnie od okoliczności, a zwłaszcza stopnia winy oraz stopnia w jakim dana osoba przyczyniła sią do powstania szkody.
10
Zgodnie z ogólnymi regułami dowodowymi, wynikającymi z art. 6 Kodeksu cywilnego, ciężar dowodu wykazania, wszystkich przesłanek odpowiedzialności członka organu, spoczywa na organizacji pożytku publicznego. To ona będzie więc musiała wykazać istnienie szkody, związku przyczynowego pomiędzy szkodą a zachowaniem członka organu organizacji oraz jego winy. Aby uniknąć odpowiedzialności, osoby sprawujące określone funkcje w organach organizacji muszą wykazać, brak winy po swojej stronie. W przypadku zarzutu ze strony organizacji, o zawinionym nieumyślnym zachowaniu się członków organów - będzie to więc polegało na wykazaniu przez nich, iż zachowali należytą staranność lub dołożyli staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności w zależności od tego czy realizowali obowiązki na rzecz organizacji społecznie czy niespołecznie.
8
Art. 366§1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny…op. cit.
9
Art. 421 ibidem.
10
Art. 441 §1 ibidem.
5
PODSTAWA PRAWNA: 1. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz. 873 ze zm.) 2. Ustawa z dnia 22 stycznia 2010r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010r., Nr 28, poz. 146) 3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964r., Nr 16 poz. 93 ze zm.)
6