ΕΠΑΘΛΟ 102 by John Soultanidis

102

Φολέγανδρος

Σύμη Δρακόλιμνη Τύμφης ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2015

Σπέτσες ∅ Ασκληπιεία ∅ Καρέτα καρέτα, προς το μεγάλο θαλάσσιο ταξίδι

4,00 € ∅ www.epathlo.gr

Ψιλά γράμματα

Η μέσα μου νίκη

Ατζέντα

Νέα, προτάσεις, οικολογία, πολιτισμός

Φολέγανδρος

Κυκλαδίτικη γοητεία...

Σύμη

Ταξίδι στη ματιά...

Δρακόλιμνη Τύμφης

Η πριγκίπισσα των λιμνών

Σπέτσες

Αρχόντισσα και ηρωίδα του πελάγους

Ασκληπιεία

70 52

Μια θέση στον ήλιο

Αντί επάθλου

Τα ιερά της ίασης στην Επίδαυρο και την Κορινθία

Καρέτα καρέτα

Προς το μεγάλο θαλάσσιο ταξίδι

Απόψεις

Μερομήνια ή μηνολόγια Διαβάζοντας τον αυγουστιάτικο ουρανό

Γευστικές διαδρομές

Μια στάση εδώ

Τήνος: Αγκινάρες με κατσικάκι Φολέγανδρος: Κάππαρη μαγειρευτή, Καρπουζένια

Εξώφυλλο: Φολέγανδρος, στο μονοπάτι για τον Γαλύφο Θάλεια Νουάρου

Ιδιοκτήτρια-εκδότρια: Γεωργία Ντόκου

Επιμέλεια κειμένων - διορθώσεις: Συλβί Ρηγοπούλου

Εκτύπωση: ΚΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑ, Κιάτο Κορινθίας

Δημιουργικό: POSITIVE designlab Γιάννης Σουλτανίδης www.positive.net.gr

Σ’ αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν οι φωτογράφοι: Χρήστος Κανατάς, Γιάννης Κοφινάς, Μάρω Κουρή, Θάλεια Νουάρου, Νίκος Υφαντής

ΕΔΡΑ: Μιδέας 5, 21055 Αγία Τριάδα Αργολίδας Τηλ. 27520 45095, 99700 Fax. 27520 45096 e-mail: info@epathlo.gr

Διαφήμιση: Γεωργία Ντόκου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ετήσιες) Ιδιωτών: 20,00 € Επιχειρήσεων - Νομικών προσώπων Εξωτερικού: 50,00 € Ο.Τ.Α.: 65,00 € Εθνική Τράπεζα: 314 / 36897354

Αρχισυνταξία - photo editing: Θάλεια Νουάρου Συντακτική ομάδα: Χρήστος Κανατάς, Γιάννης Κοφινάς, Μάρω Κουρή, Διονύσης Μαμάσης, Δαμιανός Νάκος, Θάλεια Νουάρου, Βασίλης Οικονόμου, Αλεξία Τούλιου 6 | www.epathlo.gr

Τμήμα συνδρομών: Φρόσω Αγγελοπούλου, Κατερίνα Μάρα

ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ // Κωδ. ΕΛΤΑ: 5167 Απαγορεύεται οποιαδήποτε αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή ύλης του περιοδικού χωρίς προηγούμενη έγγραφη άδεια του εκδότη.

Μια θέση στον ήλιο

Θάλεια Νουάρου

Αθήνα τον Αύγουστο γίνεται νησί. Βράχος ριζωμένος σε θαλασσένια αλμύρα. Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Αργοσαρωνικός. Βράχοι δικοί μου –κάβοι, Παναγιές–, φωτάκια ιστιοπλοϊκού στου φεγγαριού το φρύδι. Να ξυπνάμε πρωί. Να περπατάμε στις ξερολιθιές που σμίλεψαν χέρια βαριά και άνεμοι κυνηγημένοι. Τα βράδια να χαζεύουμε τον έναστρο ουρανό, μακριά από της πόλης τα φώτα. Να μιλάμε σιγά, μη λαβώσουμε το ελάχιστο κύμα. Να κοιμόμαστε πρωί. Να γελάμε μεθυσμένοι σε κάποιο καλντερίμι. Να ’ναι το ξημέρωμα γιορτή, να κάνουμε έρωτα, να μου μιλάς με σιωπή, με φωτιές, με τραγούδια.

Σ’ αυτή τη συνθήκη την έκπτωτη, τη σκλαβωμένη Για την πίκρα που ’ρθε κι εγκαταστάθηκε σαν από πάντα που γιατρεύεται μ’ αλμύρα, φίλους, τσίπουρο κι ορίζοντα ανοιχτό ν’ ανασαίνεις Για τον πλούτο της αυτάρκειας που λησμονήσαμε και το ’φερε ο καιρός να κοιταχτούμε κατάματα χωρίς ψευδαισθήσεις Για τα ναι και τα όχι μας που αφήσαμε ορφανά κι ακόμα ταξιδεύουν Για το σώμα αυτό που κυβερνάς, το σώμα εκείνο που θωπεύεις, που δε θα γίνουν τουρίστριες ποτέ γιατί έχουν ρίζα στις ψηλές κορφές, τη θάλασσα για προσκεφάλι… Θα με βρεις στην πλώρη, δεξιά με το ίδιο πάντα όνειρο Να συνομιλώ με το φως, το δάκρυ, το φιλί, τη δικαιοσύνη της θάλασσας –της ατίθασης, της πολύμορφης, της ζωοδότρας– της μήτρας των καιρών και των λαών που προσδοκούν στις ρημαγμένες πατρίδες τους μια θέση στον ήλιο.

ΑΝΤΙ ΕΠΑΘΛΟΥ | 9

Η μέσα μου νίκη

Θάλεια Νουάρου Νίκος Υφαντής

ολύ το χάρηκα αυτό το «όχι». Κάθε όχι και μια μικρή νίκη, μια απάντηση στο κατεστημένο που μας έφερε ως εδώ. Ήταν ανοιχτών ερμηνειών το δημοψήφισμα. Καλώς ή κακώς, δεν θα το κρίνω εδώ. Το ποσοστό πάντως του 61,45% δεν το περίμενε κανείς. – Πώς πρόλαβαν κι άλλαξαν όλοι γνώμη μέσα σε μία εβδομάδα; Σε συλλογικό επίπεδο δεν ξέρω κατά πόσο ήμασταν σε θέση να γνωρίζουμε ότι είτε με «ναι» είτε με «όχι», η μάχη αυτή ήταν εκ προοιμίου χαμένη. Σαν το ποντίκι που τρέχει στη ρόδα του κλουβιού του, βρισκόμαστε από καιρό εγκλωβισμένοι στον φαύλο κύκλο που επιτάσσει μια Ευρώπη των ελίτ – όπου κάθε δημοκρατική διαδικασία έχει πια καταλυθεί και η λαϊκή βούληση θυμίζει ανέκδοτο της δεκαετίας του ’80. Και η ρόδα όλο και στενεύει κι εμείς ολοένα και ασφυκτιούμε... Συντριπτική η νίκη, βαριά η ταπείνωση. Η άνευ όρων συνθηκολόγηση τσάκισε την εθνική μας περηφάνια. Καδμεία νίκη, ναι. Αλλά ποια είναι η μεγαλύτερη ήττα; Όταν αγωνίζεσαι

10 | www.epathlo.gr

«"Ανάθεμά τα τα τάλαρα!" εφώναξε πάλι απελπισμένος. "Πάει η ευτυχία μου…" Κι εβγήκε στο δρόμο». Κ. Θεοτόκη, Η τιμή και το Χρήμα, εκδ. Πελεκάνος

και χάνεις ή όταν δεν προσπαθείς καν; Δεν θέλω να σταθώ στα λάθη, τις αδυναμίες, την απουσία στρατηγικής, τη διαπραγματευτική ικανότητα της κυβέρνησης ή τα δραματικά παρασκήνια που μάλλον δεν θα μάθουμε ποτέ. Ούτε στον συρφετό της παραφιλολογίας, που ακολούθησε τις εξελίξεις. Θέλω να σταθώ στη νίκη: τη μέσα μας νίκη. Σε αυτό που αλλάζει. Και φαίνεται πως αλλάζουν πολλά. Οι κλειστές τράπεζες, τα capital controls, η απειλή της καθολικής δέσμευσης των καταθέσεων μετατράπηκε από αχίλλειος πτέρνα του δυτικού καπιταλισμού στο άκρον άωτον της κοινωνικής πρόκλησης. Και αυτή τη μάχη ως κοινωνία την κερδίσαμε. Με ψυχραιμία και αποφασιστικότητα αναθεματίσαμε τους εκβιαστές μας. Τους βγάλαμε τη γλώσσα. Και ό,τι ακολούθησε απλώς ξεγύμνωσε την εγκληματική στρατηγική των «θεσμών», των «αγορών», της ευρωπαϊκής ηγεσίας. Όσο μεγαλύτερη η οργή τους τόσο σκληρότερη η τιμωρία μας. Οι ψευδαισθήσεις μας τέλειωσαν. Όλα γίνονται πια τόσο κυνικά και απροκάλυπτα. Και το ξεμπρόστιασμα αυτό αποτελεί κατά μία έννοια ακόμα μία νίκη. Μία νίκη που πηγάζει από τη συνειδητοποίηση μιας ωμής πραγματικότητας που αφορά όλους εμάς, τους λαούς της Ευρώπης, ώστε να γνωρίζουμε πια με ποιους έχουμε να κάνουμε… Είναι όμως και κάτι πέρα από αυτό. Κάτι δικό μας. Η προσωπική μας νίκη απέναντι σε ό,τι μέχρι σήμερα θεωρούνταν δεδομένο ή αδιανόητο. Ήταν ο παππούς τις πρώτες μέρες των capital controls, που κόπηκε στον αέρα λέγοντας ότι «το θέμα δεν είναι τα 60 ευρώ, αλλά οι συνάνθρωποί μας που βρίσκονται σε ανάγκη». Ήταν ο άνθρωπος από τη Χίο που έτρεξε να καταθέσει το ποσό των 1.350 ευρώ σε ΑΤΜ για να βοηθήσει το τραπεζικό μας σύστημα, καθώς ήταν πολύ στεναχωρημένος που δεν βγήκε το «ναι». Ήταν η γιαγιά στο Σύνταγμα που ψήφισε ναι «γιατί πρέπει να παραμείνουμε στην Ευρώπη» αλλά και πάλι ήταν χαρούμενη με το αποτέλεσμα «γιατί αυτό επέλεξαν οι πολλοί…»

Μπροστά στη χρεοκοπία και την κατάρρευση των τραπεζών βγήκαμε κομμάτι πιο πλούσιοι. Διαπιστώνοντας ότι το χρήμα και η αξία που μέχρι σήμερα του αποδίδαμε είναι κάλπικη και σχετική. Τη μια στιγμή υπάρχει, την επόμενη εξαφανίζεται. Και νιώσαμε βαθιά μες στο πετσί μας ότι το τίμημα που κάποιες φορές πρέπει να πληρώσεις γι’ αυτό είναι η ίδια σου η ελευθερία. Πόσο νικητήριες διαπιστώσεις για την εκ νέου δόμηση των αξιών μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Μήπως αλλάξουμε ρώτα, βγούμε απ’ την πλάνη και ίσως κάποτε καταφέρουμε και απεγκλωβιστούμε από τον μονόδρομο της φθοράς και της δουλείας που επιτάσσει το σημερινό σύστημα, όπως αυτό έχει δομηθεί: επάνω στη συσσώρευση άχρηστων πραγμάτων που τρέφουν έναν άσκοπο, παράλογο καταναλωτισμό, στην αξία του χρήματος έναντι των αγαθών, στον ατομικισμό, τις τάχα μου καριέρες, τις ανούσιες αξίες και, τελικά, στο απόλυτο τίποτα που μας εκπαίδευσαν να θεοποιούμε…

Όλα τα τελευταία ιστορικά γεγονότα –προς πείσμα πολλών– μας βρήκαν στην ουσία ενωμένους να συζητάμε με ψυχραιμία, λογική και επιχειρήματα, δίχως εμπάθεια και φανατισμό, ασχέτως τι ψηφίσαμε, από ποιον χώρο προερχόμαστε, αν διαφωνούμε μεταξύ μας ή όχι. Ακόμα μία τεράστια νίκη. Μπροστά στην καταστροφή, για πρώτη φορά μιλήσαμε ρεαλιστικά, συζητήσαμε για εναλλακτική, συμφωνήσαμε, διαφωνήσαμε. Δεν πανικοβληθήκαμε, σταθήκαμε στο ύψος των περιστάσεων. Γι’ αυτό και θα μιλώ για νίκη. Γιατί σε μια χρεοκοπημένη οικονομία μιας κατά τα άλλα ζάπλουτης χώρας που την ξεπούλησαν όλοι, από παντού, μοιάζει να αναδύεται μια κοινωνία που βράζει, που αλλάζει. Που όρθωσε λόγο και ανάστημα. Που δεν φοβήθηκε τον φόβο. Που κοιτάχτηκε κατάματα και ήρθε λιγάκι πιο κοντά. Που βγήκε από το πεδίο της μάχης λίγο πιο δυνατή, πιο ανθρώπινη, πιο συνειδητοποιημένη.Που, ως άλλος Θεοτόκης, μετέτρεψε την απελπισία της σε βροντερή φωνή: «Ανάθεμά τα τα τάλαρα!» Ο κύβος ερρίφθη. Το τρίτο μνημόνιο, η βιαιότητά του, θα αποδειχθεί πρακτικά ανεφάρμοστη και σύντομα θα καταρρεύσει. Αρκεί να μην το βάλουμε κάτω, να μην παραιτηθούμε, να μην αφεθούμε. Να σταθούμε στον διπλανό μας που έχει ανάγκη, να στηρίξουμε τη μικρή επιχείρηση, ο ένας τον άλλον, να αυτοοργανωθούμε. Να ανασυνταχτούμε ως κοινωνία, να αποκτήσουμε συνοχή, να τσακίσουμε τυχόν νεοφασιστικές κραυγές. Να καταπιαστούμε με τη διαφθορά, την αδικία, τις εσωτερικές μας παθογένειες. Να πιστέψουμε σε μας, να μην το βάλουμε κάτω, να πρωτοτυπήσουμε, να αναθεωρήσουμε, να ξεχωρίσει η ήρα απ’ το στάρι. Είναι η ευκαιρία μας: απέναντι στην κατήφεια, τη διάβρωση, την ανοχή, κάθε είδους βαρβαρότητα και παραλογισμό, να απαντήσουμε με ηθική, αντίσταση, αλληλεγγύη και όραμα. Εμείς να μην προδώσουμε τη νίκη. ΨΙΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ | 11

Χίος

Ωραίες εικόνες με φόντο ωραίες εικόνες Με όχημα τη φωτογραφία και φόντο τις εικόνες του ελληνικού καλοκαιριού, το πρώτο Φεστιβάλ Φωτογραφίας της Χίου φτάνει στο νησί το καλοκαίρι του 2015. Σε συνδιοργάνωση με τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης και με την υποστήριξη του Μουσείου Μπενάκη, του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, του Ιδρύματος Μαρίας Τσάκου, του Αρχοντικού Αντουάνικο, της ερασιτεχνικής Φωτογραφικής Λέσχης Χίου και της εθελοντικής ομάδας «Όμικρον», η Χίος μετατρέπεται για 53 ημέρες σε σημείο συνάντησης φωτογράφων, καλλιτεχνών και φίλων της φωτογραφίας. Με επτά μεγάλες εκθέσεις φωτογραφίας, το Chios Photo Festival 2015 μιλάει για «Το ταξίδι». Οι χώροι ξεχωριστοί και διαφορετικοί: ένα αρχοντικό του Κάμπου, ο βιομηχανικός χώρος των παλιών σφαγείων, το αστικό αρχοντικό του Ιδρύματος Μαρίας Τσάκου, η Δημοτική Πινακοθήκη της Χίου, το ΔΗΠΕΘΕ Βορείου Αιγαίου. Ανάμεσα στις υπόλοιπες εκθέσεις φωτογραφίας, θα φιλοξενήσει τέσσερις παραγωγές του Μουσείου Μπενάκη και του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα: Ο Κωνσταντίνος Μάνος, με 57 εικόνες από τη μνημειώδη και πολυβραβευμένη συλλογή «a Greek portfolio», ταξιδεύει στην ελληνική ύπαιθρο της δεκαετίας του ’60. Ο Παύλος Φυσάκης, με τη βραβευμένη έκθεση «Land Ends», διαπραγματεύεται τις έννοιες των ορίων στον ενιαίο και πολυποίκιλο κόσμο της Ευρώπης μέσα από τέσσερα ταξίδια στα άκρα της γηραιάς Ηπείρου. Η Αθηνά Καζολέα με την έκθεση «Θραύσματα παρουσίας στα χάνια της Πόλης» ταξιδεύει στην Κωνσταντινούπολη αποτυπώνοντας τα υπό εξαφάνιση χάνια της, και ανασυντάσσει το ψηφιδωτό της ιστορίας αυτών των μοναδικών κτισμάτων του μουσουλμανικού κόσμου. Ο Δημήτρης Κοιλαλούς με την έκθεση «Τετράδιο Λιβάνου - Αντιπαράδεισος» σχολιάζει τη διττή ταυτότητα του σύγχρονου Λιβάνου. Τέλος, μία επιλογή από τη μεγάλη έκθεση του Μουσείου Μπενάκη «Ελληνικές θάλασσες» με έργα του προηγούμενου αιώνα, του Μεσοπολέμου και νεότερα από τη συλλογή του μας ταξιδεύει στο ελληνικό θαλασσινό τοπίο, στη ναυτοσύνη, στους δρόμους της ξενιτιάς, της επιβίωσης αλλά και της χαράς. Παράλληλα, στα πλαίσια του φεστιβάλ θα πραγματοποιηθούν οι ομαδικές εκθέσεις των ερασιτεχνικών ομάδων της Φωτογραφικής Λέσχης Χίου και της φωτογραφικής ομάδας Συμπληγάδα από την Αθήνα. Στόχος του Φεστιβάλ είναι, με αφετηρία τη φωτογραφία, τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και τα φωτογραφικά εργαστήρια, να προωθήσει τη φωτογραφική παιδεία και να αναδείξει τη Χίο σε κέντρο φωτογραφίας. 26 Ιουνίου - 18 Αυγούστου 2015 – Είσοδος δωρεάν σε όλους τους εκθεσιακούς χώρους του Φεστιβάλ, Πληροφορίες: www.chiosphotofestival.gr

12 | www.epathlo.gr

Αθήνα

Αυγουστιάτικη πανσέληνος στο Μουσείο της Ακρόπολης Με τη μουσικοχορευτική εκδήλωση «Tango Acropolis», το Μουσείο Ακρόπολης υποδέχεται τη φετινή αυγουστιάτικη πανσέληνο (Σάββατο 29 Αυγούστου). Συγκεκριμένα, από τις 8:30 μ.μ. ως τις 11:30 μ.μ. ο προαύλιος χώρος του Μουσείου θα μετατραπεί σε μια μεγάλη πίστα, που θα υποδεχθεί τους λάτρεις της μουσικής και του χορού. Όπως πληροφορεί το Μουσείο, διεθνώς αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες θα παρουσιάσουν χορογραφίες tango και στη συνέχεια το κοινό θα έχει την ευκαιρία να χορέψει με μουσική από την ορχήστρα του γνωστού και αγαπημένου συνθέτη Μάριου Στρόφαλη. Η εκδήλωση πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Αργεντινής σε συνεργασία με το Μουσείο Ακρόπολης και η είσοδος θα είναι ελεύθερη. Επιπλέον, την ημέρα αυτή το Μουσείο θα παραμείνει ανοιχτό από τις 8 το πρωί ως τα μεσάνυχτα (η είσοδος στο Μουσείο θα είναι ελεύθερη από τις 8 το βράδυ), δίνοντας την ευκαιρία στους επισκέπτες να περιηγηθούν τους χώρους των μόνιμων εκθέσεων αλλά και την περιοδική έκθεση «Σαμοθράκη - Τα μυστήρια των Μεγάλων Θεών».

Άνδρος

Ένας νέος πολιτιστικός θεσμός ξεκινά Νησί ταυτισμένο με τη διεθνή εικαστική σκηνή, η Άνδρος μπαίνει δυναμικά από φέτος στον θερινό πολιτιστικό χάρτη της χώρας, χάρη σε ένα ανοιχτό υπερσύγχρονο θέατρο 900 θέσεων, που «φώλιασε» στην καρδιά του παραδοσιακού οικισμού της Χώρας και θα φιλοξενήσει από την 1η έως τις 25 Αυγούστου το 1o Διεθνές Φεστιβάλ Άνδρου. «Η Άνδρος μάς τροφοδοτεί –την οικογένειά μου κι εμένα– επί 25 χρόνια με τα υπέροχα καλοκαίρια, το αεράκι της, τα τζιτζίκια, τα σύκα, τις παραλίες και έναν υπόγειο πολιτισμό αναγνωρισμένο, βέβαια, από τον Εμπειρίκο, τον Καραγάτση, τον Πολέμη, που ζει μέσα από τις αφηγήσεις των ανθρώπων της», τονίζει ο Παντελής Βούλγαρης. «Φιλοδοξία του νέου θεσμού είναι να φιλοξενεί κάθε χρόνο εκδηλώσεις τέχνης, δίνοντας την ευκαιρία στους Ανδριώτες –και όχι μόνο– να χαρούν Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες. Ο Δήμαρχος Άνδρου κ. Σουσούδης μίλησε για τη νέα ανοιχτή σκηνή, ένα οικοδόμημα που σέβεται το φυσικό τοπίο, παραπέμπει στον κανόνα των κλασικών σκηνών και συνιστά μία από τις πιο τολμηρές παρεμβάσεις μεταπολεμικά στον δημόσιο χώρο της Άνδρου. Τον σχεδιασμό του υπογράφουν οι αρχιτέκτονες Κυριακή Κονδυλάτου και Κωνσταντίνος Λούκος. Οι εκδηλώσεις θα ξεκινήσουν την 1η Αυγούστου με συναυλία των Φίλιππου Πλιάτσικα - Γιάννη Μηλιώκα και θα συνεχιστούν με «Τρωάδες» από το Εθνικό Θέατρο (12/8), «Αχαρνής» (17/8), συναυλία της Κατερίνας Πολέμη (20/8) και, τέλος, με τη Δήμητρα Γαλάνη και το κουαρτέτο Chronos (25/8).

Λειβαδιά

Μουσικό Φεστιβάλ Δάσους Αρβανίτσας Ψηλά στην καρδιά του Ελικώνα, σ’ ένα πανέμορφο οροπέδιο, σε υψόμετρο 1.000 μέτρων κάτω από την πυκνή σκιά αιωνόβιων ελάτων, η μαγεία της φύσης συναντά τις πανάρχαιες μελωδίες του Φοίβου. Ο Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Κυριακίου μάς προσκαλεί και φέτος στο φεστιβάλ της Αρβανίτσας, σε ένα εκπληκτικό, καταπράσινο τοπίο, μέσα στα έλατα του Ελικώνα, μόλις μιάμιση ώρα από την Αθήνα. Το Μουσικό Φεστιβάλ Δάσους Αρβανίτσας διοργανώθηκε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 2012, με στόχο την ανάδειξη της υπέροχης αυτής τοποθεσίας όπου η ανθρώπινη παρέμβαση έχει περιοριστεί στο ελάχιστο. Το μόνο που θα βρείτε εδώ είναι μία ταβέρνα που εξυπηρετεί όσους επισκέπτονται τον χώρο του Φεστιβάλ, που απέχει μόλις 5 λεπτά (7 χλμ.) από το Κυριάκι. Φέτος, το πρόγραμμα –που μετά από απαίτηση πολλών φίλων μεταφέρθηκε το τριήμερο 14-16 Αυγούστου 2015– φιλοξενεί τον Θανάση Παπακωνσταντίνου παρέα με τους Radiosol και τους Villagers of Ioannina City (14/8), τον Γιάννη Χαρούλη με τους Burger Project και την Ελεονόρα Ζουγανέλη (15/8) και τον Αλκίνοο Ιωαννίδη με τη Φωτεινή Βελεσιώτου και τον Θανάση Βούτσα (16/8). Μια ιδανική επιλογή για όσους θέλουν να συνδυάσουν τη φεστιβαλική εμπειρία με τη διαμονή σε ένα παρθένο μέρος, «στην καρδιά του βουνού των Μουσών». Η παραμονή στην κατασκήνωση είναι δωρεάν για τους κατόχους των αντίστοιχων 3ήμερων εισιτηρίων. 14-16 Αυγούστου 2015. Τιμές: Τριήμερο, 25€ (προπώληση), 30€ (πύλες εισόδου φεστιβάλ) - μονοήμερο, 12€ (προπώληση), 15€ (πύλες εισόδου φεστιβάλ). Πληροφορίες: http://festival.oreivatikos-kiriakiou.gr

ΑΤΖΕΝΤΑ Νέα, προτάσεις, οικολογία, πολιτισμός | 13

Πίνδος

Φεστιβάλ Βωβούσας 2015 Γαντζωμένη στα 1.000 μέτρα υψόμετρο, ανάμεσα στις κορυφές της βόρειας Πίνδου, η Βωβούσα πήρε το όνομά της από τον ποταμό Αώο και τη βοή που προκαλεί όταν τη διασχίζει. Η αιώνια σχέση με τα νερά και τα παρθένα δάση που την περιτριγυρίζουν, την καθιστούν ιδανικό τόπο για τη θεσμοθέτηση ενός καλοκαιρινού φεστιβάλ με ορεινή θεματολογία. Επίσης, το θαυμάσιο μονότοξο γεφύρι που ενώνει τους δύο μαχαλάδες της, αποτελεί ύψιστη πράξη πολιτισμού και συμβολίζει τον παντοτινό αγώνα του ανθρώπου για επιβίωση μέσα από την αλληλεγγύη και την επικοινωνία. Η θεματολογία του φεστιβάλ εστιάζει στο ορεινό υψόμετρο και την προστασία της φύσης μέσα από την αειφόρο ανάπτυξη, και είναι αφιερωμένη στους νέους, τη φωτογραφία, τη βίντεο-τέχνη και τον κινηματογράφο. Μέσα από εκδηλώσεις και μια σειρά εργαστηρίων για παιδιά, το φεστιβάλ στοχεύει να προσελκύσει εκτός από το φιλότεχνο κοινό και τις οικογένειες που θα επιλέξουν ως εναλλακτικό τουριστικό προορισμό το βουνό και το ποτάμι. Έξι εκθέσεις φωτογραφίας σημαντικών καλλιτεχνών παρουσιάζονται σε αποθήκες και εργοστάσια ξυλείας, σε διαφορετικά σημεία του χωριού. Κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, θα γίνουν εργαστήρια πολυμέσων, φωτογραφίας, βίντεο τέχνης και multimedia. Με απλό και δημιουργικό τρόπο, μικροί και μεγάλοι θα μυηθούν στον μαγικό κόσμο του animation. Εργαστήρια αστρονομίας, προβολές ταινιών, ομιλίες για την αειφορία και την ανάπτυξη ορεινών περιοχών, συναυλία πνευστών, πολυφωνικά σχήματα, τραγούδια της αγάπης και της ξενιτιάς και βλάχικο πανηγύρι περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα του φεστιβάλ, που ανοίγει τις πύλες του το Σάββατο, 1η Αυγούστου 2015. Οι εκδηλώσεις θα διαρκέσουν μέχρι τις 8 Αυγούστου ενώ το πέρας των εκθέσεων θα ολοκληρωθεί στις 10 Σεπτεμβρίου. Η συμμετοχή είναι δωρεάν. Αναλυτικές πληροφορίες: http://vovousafestival.gr/

14 | www.epathlo.gr

Αθήνα

Κάθε Πέμπτη δωρεάν είσοδος σε όλα τα κτίρια του Μουσείου Μπενάκη Η δωρεάν είσοδος σε όλα τα κτίρια και τις εκθέσεις του Μουσείου Μπενάκη, κάθε Πέμπτη, επαναλαμβάνεται για έναν χρόνο, χάρη στην ευγενική προσφορά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος». Είναι η δεύτερη χρονιά που το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» προσφέρει τη δυνατότητα δωρεάν εισόδου, μία φορά την εβδομάδα, στα κεντρικά κτίρια και παραρτήματα του Μουσείου Μπενάκη, στις μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις του. Το πρόγραμμα, που ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2013, ανέβασε την επισκεψιμότητα του Μουσείου, τις εν λόγω ημέρες, σε ποσοστό 26% από 16% που ήταν πριν από την εφαρμογή του. Πρόκειται για μια δράση ενάντια στην κρίση και για την αντιμετώπιση των συνεπειών της στην Ελλάδα παρέχοντας τη δυνατότητα στο ευρύ κοινό να συμμετέχει ισότιμα και ενεργά στην εμπειρία που προσφέρει η τέχνη. Η δωρεάν είσοδος αφορά τα τέσσερα κτίρια του Μουσείου: Κεντρικό κτίριο (Κουμπάρη 1), Κτίριο οδού Πειραιώς, Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης και Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα. Κάθε Πέμπτη (από 5/3/2015 έως 5/3/2016) εκτός οργανωμένων ομάδων και ομάδων άνω των 5 ατόμων με ξεναγό. Πληροφορίες: www.benaki.gr

16 | ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Φολέγανδρος

Κυκλαδίτικη γοητεία…

Ψαρεύοντας στο λιμανάκι του Καραβοστάση

Μια Χώρα πεντάμορφη, μια Παναγιά, μια θάλασσα να την προσκυνάς... Ξερολιθιά και βράχος, μελτέμι κι άγριος γκρεμός. Το άγριο, πετρώδες τοπίο της συναντιέται αναπάντεχα με τη γαλήνια, χαλαρωτική ενέργεια που ρουφά όλο σου το είναι, για να ξυπνήσει πάλι σε κάποια απόμερη ακτή με εκείνα τα βαθιά, πεντακάθαρα νερά. Γεύσεις, άνθρωποι, ερωτευμένοι θαμώνες και ιστορίες από τα παλιά ανταμώνουν στο λιλιπούτειο νησί που επάξια διεκδικεί τη θέση του στο κυκλαδίτικο όνειρο.

Θάλεια Νουάρου

18 | www.epathlo.gr

Καραβοστάσης Το πλοίο θα σ’ αφήσει στον Καραβοστάση. To ήσυχο λιμανάκι του νησιού, που κατοικείται μόνο το καλοκαίρι. Κατά πάσα πιθανότητα, θα φτάσεις βράδυ. Και το πρώτο που θα απολαύσεις από κάποιο νυχτερινό μπαλκόνι του οικισμού θα είναι η θέα του φεγγαριού παρέα με τα φώτα των αραγμένων ιστιοφόρων και ο καθαρός και ξάστερος ουρανός, πολύ μακριά από τους ρύπους της φωταγώγησης. Το πρωί στον Καραβοστάση θα πιεις έναν πρώτο καφέ σε ένα από τα τρία μπιστρό της παραλίας του λιμανιού. Τα καφέ, που προσφέρουν πρωινό, μεζέδες και φολεγανδριώτικη τυρόπιτα πλάι στο κύμα, μεταμορφώνονται το βράδυ σε μπαράκια και δεν είναι παρά τα παλιά ψαρόσπιτα –τα λεγόμενα «σύρματα»– που προστάτευαν κάποτε τις βάρκες του πάλαι ποτέ Καραβοστάση. Από δω θα αγναντέψεις τις έρημες βραχονησίδες του νησιού και τους ψαράδες να ξετυλίγουν τα δίχτυα τους στο αραξοβόλι. Κολυμβητές και παιδιά απολαμβάνουν ήλιο και θάλασσα στην αμμουδερή ακτή.

Βάρδια, η πανέμορφη ακτή δίπλα στον Καραβοστάση Φολέγανδρος | 19

Αγκάλη

Αν κάτι δεν χορταίνεις με τίποτα στη Φολέγανδρο, είναι αυτά τα νερά, το χρώμα τους, που φτάνει από το εξωτικό τιρκουάζ μέχρι το σκούρο μπλε του πελάγους.

20 | www.epathlo.gr

ενώ τουριστικά πλοιάρια πηγαίνουν κι έρχονται μεταφέροντας τον κόσμο στην απομονωμένη ακτή του Κάτεργου, στα νοτιοανατολικά του νησιού. Η βοτσαλωτή ακτή με τα γαλοζοπράσινα νερά αποτελεί για πολλούς την καλύτερη παραλία του νησιού. Αν νιώθεις πλασμένος για τα «δύσκολα», το Κάτεργο μπορείς να το προσεγγίσεις και από το μονοπάτι που ξεκινά από το Λιβάδι, μετά από πορεία 40 λεπτών. Θα χρειαστεί να έχεις μαζί σου νερό και ομπρέλα αφού στην ακτή δεν παρέχεται καμιά απολύτως υπηρεσία.

Ανηφορίζοντας στο Μοναστήρι της Παναγιάς, η θέα της Χώρας από ψηλά

Αν δεν μπεις στον πειρασμό να πάρεις κι εσύ το καραβάκι για το Κάτεργο, θα περπατήσεις στα γραφικά στενά του Καραβοστάση ανάμεσα σε ασβεστωμένα σπίτια και κατάλευκες αυλές για να φτάσεις στη Βάρδια, την πανέμορφη, ήσυχη αμμουδερή ακτή, που «κρύβεται» κυριολεκτικά πίσω ακριβώς από το λιμάνι. Τα σκαλιά θα σε οδηγήσουν στην αγκαλιά του ολοστρόγγλυλου κόλπου για να βουτήξεις στα πεντακάθαρα, δροσερά, βαθιά νερά του. Αν κάτι δεν χορταίνεις με τίποτα στη Φολέγανδρο, είναι αυτά τα νερά, το χρώμα τους, που φτάνει από το εξωτικό τιρκουάζ μέχρι το σκούρο μπλε του πελάγους. Αν τραβήξεις νότια από τον Καραβοστάση, σε λίγα μόλις λεπτά θα βρεθείς στο Λατινάκι, τη Βιτσέντζου και το Πουντάκι, τρεις διαδοχικές πανέμορφες και μικροσκοπικές παραλίες με όμορφο βραχώδες ανάγλυφο. Ο δρόμος καταλήγει στη μεγάλη αμμουδιά του Λιβαδιού, όπου κάτω από ένα πυκνό πευκοδάσος φιλοξενείται και το οργανωμένο κάμπινγκ του νησιού. Μια εναλλακτική επιλογή για όσους δεν επιλέξουν ή δεν καταφέρουν να βρουν κατάλυμα στο απόγειο της σεζόν, όταν το νησί γεμίζει κυριολεκτικά από κόσμο. Φολέγανδρος | 21

Παντάνασσα, η Παναγιά του Κάστρου

Στην Παναγιά θα ανηφορίσεις σούρουπο. Και είναι μια βόλτα που θα σου μείνει αξέχαστη.

Στην πλατεία της Πούντας με την εντυπωσιακή θέα στο Αιγαίο πέλαγος

Σαν σουρουπώσει, ο Καραβοστάσης ησυχάζει κι άλλο, βάφεται κόκκινος και προσφέρεται για ήσυχες, απολαυστικές βόλτες ή διάβασμα κάτω από κάποιο αλμυρίκι της όμορφης αμμουδιάς, με μόνη συντροφιά το κύμα και τον νανουριστικό ήχο από τις ψαρόβαρκες. Αν το ιώδιο σού ανοίξει την όρεξη, στον Καραβοστάση θα βρεις φρεσκότατο ψαράκι, αφού οι βάρκες προμηθεύουν καθημερινά τα λιγοστά ταβερνάκια του οικισμού με την ψαριά της ημέρας. Χώρα Από τον όμορφο νησιωτικό Καραβοστάση θα κινήσω για τη φημισμένη Χώρα του νησιού, που συγκαταλέγεται στα επτά ομορφότερα χωριά της Ευρώπης! Πράγματι, τι θα ήταν η «σιδερένια» Φολέγανδρος μ’ αυτό το εντυπωσιακά άγριο κι αιχμηρό τοπίο της χωρίς την πανέμορφη Χώρα να

22 | www.epathlo.gr

Ποδηλατάδες στα σοκάκια της Χώρας

Πάντα κεφάτος ο Ανδρέας Μπονάτσος μας καλωσορίζει στο μαγαζάκι του στη Χώρα

Ανηφορίζοντας στην Παναγιά

απλώνεται περιποιημένη κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της Παναγιάς; Κατάλευκη, περήφανη, εκεί ψηλά στον θεόρατο κι απότομο λόφο, ατενίζει το απέραντο γαλάζιο, και φυσικά την ίδια τη Χώρα με τη συνοικία του Κάστρου, τις διαδοχικές πλατείες με τα όμορφα φροντισμένα σπίτια, τις κατάλευκες εκκλησιές και τα περιποιημένα μαγαζιά. Τραπεζάκια έξω, γκρίζα πλακόστρωτα με τις ασβεστωμένες «ντάμες» (τους αρμούς), βοκαμβίλιες και ποδήλατα συνθέτουν ένα μοναδικό, πολύχρωμο ντεκόρ, που δεν χορταίνεις να τριγυρνάς και να το απολαμβάνεις. Τα όποια οχήματα σταθμεύουν φυσικά στα δύο άνετα πάρκινγκ εκτός οικισμού κι έτσι η μικρή «πρωτεύουσα»

του νησιού μένει ήσυχη, παρθένα από οποιαδήποτε ρύπανση, σαν από άλλη εποχή. Παιδιά παίζουν στις γειτονιές, τουρίστες φωτογραφίζουν και οι παππούδες –πιστοί στο ραντεβού τους κάθε απόγευμα– κάθονται στις αυλές και τα καφενεία χαζεύοντας τους επισκέπτες, που πάνε κι έρχονται. Η πλατεία της Πούντας, στην ανατολική είσοδο της Χώρας, μοιάζει με μεγάλη βεράντα με θέα το πέλαγος. Από τα σκαλιά του Ηρώου και το στηθαίο, η θέα του Αιγαίου είναι συναρπαστική. Από δω θα ανηφορίσεις για την Παναγιά ή θα εισβάλεις απευθείας στην καρδιά της Χώρας. Δίπλα στο ομώνυμο παλιό καφενείο, θα δεις το «Παραπόρτι», τη μία από τις δύο εισόδους του Κάστρου, που χτίστηκε την περίοδο της Ενετοκρατίας (13ος αιώνας) και όπου βρισκόταν για αιώνες ο κύριος οικισμός του νησιού. Την εποχή εκείνη, το νησί ανήκε στο Δουκάτο του Αιγαίου και το επίσημο όνομά του ήταν «Πολύκανδρος», ονομασία που διατήρησε μέχρι τον 19ο αιώνα. Το «Παραπόρτι» μάς οδηγεί στην Κάτω Ρούα, το πανέμορφο και πολυφωτογραφημένο δρομάκι με τα ψηλά σκαλοπάτια και τα πολύχρωμα ξύλινα πορτοπαράθυρα. Στο τέρμα του, η Λότζια, η σκιερή πλατεία με το ομώνυμο καφέ, για να ξαποστάσεις και να δροσιστείς με έναν καφέ ή ένα τσιπουράκι με μεζέ υπό τον ήχο καλής ελληνικής μουσικής... Δεν ήρθε ακόμη η ώρα να αφήσεις τα σοκάκια του γραφικότατου οικισμού, που για χρόνια προστάτευε τους ντόπιους από τους πειρατές και έχει χαρακτηριστεί διατηρητέος. Δεξιά από τη Λότζια, μια στεγασμένη δίοδος, το «Μεγάλο στιάδι», οδηγεί στο μεγάλο μπαλκόνι της Παντάνασσας, της μεγαλύτερης εκκλησιάς του Κάστρου. Χτισμένη σύριζα στο πέλαγος, χαρίζει απεριόριστη θέα Φολέγανδρος | 23

Η Παναγιά σκαραφαλωμένη στον ψηλό, κατακόρυφο βράχο, το σήμα κατατεθέν του νησιού

Βραδινή βόλτα στα στενά της Χώρας

Δυτικά της Χώρας, ηλιοβασίλεμα στη Φάτα Μοργκάνα στη βορινή πλευρά του νησιού με τη Μήλο, την Κίμωλο και τη Σίφνο. Σε μία από τις ρούες (δρομάκια) του Κάστρου, έξω από το εκκλησάκι της Αγίας Ελεούσας, τμήμα αρχαίας κολόνας, κατάλοιπο από ξεχασμένο μνημείο ή ναό, στολίζει εδώ και αιώνες το μικρό κατοικημένο φρούριο με τα χαρακτηριστικά «μονόσπιτα» να παραμένουν αναλλοίωτα στον χρόνο. Βγαίνοντας από το Κάστρο, απλώνεται μπροστά σου η πλατεία Ντούναβη με τα παλιά πηγάδια και την εκκλησιά του Σταυρού. Στη μέση, το μοναδικό θεόρατο πλατάνι του νησιού. Κάτω από την παχιά σκιά του, πλήθος ταβερνάκια προσφέρουν τις τοπικές φολεγανδριώτικες σπεσιαλιτέ: σουρωτό, το ντόπιο κρεμώδες τυρί που –παρότι τρώγεται υπέροχα και σκέτο– αποτελεί τη βασική 24 | www.epathlo.gr

Στην είσοδο του Κάστρου

γέμιση για τις «καλασούνες», τις φημισμένες τοπικές πίτες με κρεμμύδι, χόρτα ή γλυκιά κολοκύθα· ρεβίθια φούρνου, ντόπια χειροποίητα «ματσάτα» (ζυμαρικά) συνοδευμένα με κόκορα, κουνέλι ή κατσίκι, πεναντόστιμοι «καραβόλοι γιαχνί» (μικρά σαλιγκαράκια μαζεμένα από το νησί), άγρια κάππαρη μαγειρευτή, παστέλι, μελόπιτα και «καρπουζένια», μια γλυκιά πίτα με καρπούζι, σουσάμι και μέλι συμπληρώνουν τη γαστρονομία του νησιού που σέβεται και απογειώνει τους ουρανίσκους μας. Οι αντικριστές εκκλησιές του Ταξιάρχη και του Αγίου Νικολάου αποτελούν το πέρασμα για την πλατεία Κονταρίνη με την παλιά εκκλησιά του Αγίου Αντωνίου και τη «διπλή» ιδιωτική εκκλησιά. Έχεις ήδη φτάσει στην Πιάτσα, την παλιότερη πλατεία της Χώρας –τόπος συγκέντρωσης και γιορτής– με τη χαρακτηριστική παλιά εκκλησιά της Θεοσκέπαστης. Είναι αναρίθμητα τα εκκλησάκια της Χώρας, όπως και τα ευφάνταστα μαγαζιά που προσφέρουν καφέ, ποτό, μεζέ, διακοσμητικά σουβενίρ, ενδύματα, κοσμήματα και φαγητό όλες τις ώρες της ημέρας. Και αν τα πολυδαίδαλα στενάκια της αρχικά σε μπερδέψουν και σε δυσκολέψουν να προσανατολιστείς με την πρώτη, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα, αφού είναι πραγματικά πανέμορφο να χάνεσαι σεργιανώντας όλη αυτή την ομορφιά. Στο «Καλωσόρισμα» του γνωστού τραγουδιστή και μουσικοσυνθέτη Ανδρέα Μπονάτσου βρήκαμε κεραμικά από Έλληνες κεραμίστες, διακοσμητικά αντικείμενα από αξιόλογους καλλιτέχνες της λαϊκής τέχνης, χειροποίητα καπέλα, ρούχα, δημιουργίες από ασήμι και χρυσό, ευφάνταστα αντικείμενα από μακρινές χώρες. Η μικρή «πρεσβεία» του –όπως το αποκαλεί– είναι ένα εναλλακτικό μαγαζάκι πάντα ανοιχτό στην παρέα, την κουβέντα, τη χαρά… Ο Ανδρέας ανήκει σε αυτούς που, πριν από χρόνια, ήρθαν στο νησί για διακοπές, το ερωτεύτηκαν και αποφάσισαν να παραμείνουν. Και έχουν να θυμούνται πολλά: καφέδες και τσίπουρα στη «Λότζια», θάλασσα και βόλτες με σκαφάκια, μεσημεριανές «καλασούνες» στη «Μέλισσα», ηλιοβασιλέματα στη «Φάτα Μοργκάνα», ένα κρασί στο «Μικρό Κελάρι», ραντεβού για ρακόμελα με παστέλι στην «Αστάρτη», ποτάκια στο «Λαούμι», το «Μπαρακί», τη «Ρακεντιά», κι έπειτα στο «Πατητήρι» για χορούς μέχρι το ξημέρωμα… Σε ένα από τα πιο απόμερα μαγαζάκια της Χώρας, το «Σπιτικό», δίπλα στην εκκλησιά του Αγίου Ευστρατίου, θα συναντήσω την κ. Ειρήνη Δεκαβάλλα να ξεραίνει την άγρια κάππαρη της χρονιάς. Φημισμένη μαγείρισσα και γνώστης της ντόπιας κουζίνας, μας ξεναγεί σε συνταγές, γεύσεις, μυστικά και παραδόσεις που διατηρήθηκαν γενιά με τη γενιά. Σπεσιαλιτέ της οι «καραβόλοι» – τόσο νόστιμοι, που πείθουν μέχρι κι αυτούς που αποφεύγουν τα σαλιγκάρια. Το δυτικό κομμάτι της Χώρας είναι σχετικά νεόκτιστο και περιλαμβάνει καταλύματα υψηλών προδιαγραφών αλλά και όμορφα, απόμερα μπαράκια με θέα το ηλιοβασίλεμα. Και είναι εντυπωσιακό πώς το κάστρο και η Χώρα ολόκληρη αλλάζουν κάθε στιγμή της ημέρας, πώς ξυπνούν το πρωί οι σκιές με το σκληρό φως του ήλιου, πώς χαλαρώνεις μαζί με τους ρυθμούς του μεσημεριού,

πώς χρωματίζονται με το γλυκό φως της δύσης, πως μεταμορφώνονται ακτινοβολώντας τα φώτα της νύχτας… Παναγιά Στην Παναγιά, θα ανηφορίσεις σούρουπο. Είναι ένα από τα καλύτερα μέρη του νησιού για να απολαύσεις τη δύση του ήλιου αλλά και μια βόλτα που θα σου μείνει αξέχαστη. Με εκείνη την απεριόριστη θέα, καθώς ανηφορίζεις το φιδωτό τσιμεντωτό, τα «στρατάκια», όπως λέγανε παλιά οι ντόπιοι, αναλογίζεσαι τους θρύλους με τους πειρατές με τους οποίους είναι συνυφασμένη η εικόνα της, που αποτελεί και ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της παράδοσης του νησιού. Είναι την ημέρα του Πάσχα που η Φολέγανδρος | 25

εικόνα της Παναγιάς αφήνει το δικό της «σπίτι» για να γυρίσει ένα ένα τα σπίτια της Χώρας με συνοδεία τους εκατοντάδες κατοίκους του νησιού που ακολουθούν τη λιτανεία της. Κεράσματα και φαγητά σ’ όλα τα σπίτια, που ανοίγουν για να την υποδεχτούν σε μια τριήμερη πασχαλινή γιορτή που θεωρείται από τις ομορφότερες της χώρας. Η εκκλησιά είναι χτισμένη πιθανότατα στη θέση αρχαίου ιερού, από το οποίο χρησιμοποιήθηκε οικοδομικό υλικό για την ανέγερσή της. Από αρχαίες επιγραφές προς τιμήν της Σελασφόρου Αρτέμιδος και του Προστατηρίου Απόλλωνος, που βρέθηκαν στην περιοχή, οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ήταν αφιερωμένο στους δύο θεούς. Θα δεις στο καμπαναριό ενσωματωμένο κορμό μαρμάρινου αγάλματος ρωμαϊκής εποχής, ενώ στον αυλόγυρο είναι ακουμπισμένη μια μεγάλη μαρμάρινη κυλινδρική βάση της ίδιας εποχής. Η ιστορία της Φολεγάνδρου, που πήρε το όνομά της από τη φοινικική λέξη phelekgundari (πετρώδης γη) ή από τον Φολέγανδρο, γιο του Μίνωα και πρώτο οικιστή της περιοχής, χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στα βόρεια του νησιού, στη θέση Κάστελλος, διατηρούνται λείψανα οικισμού της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.). Στη Χρυσοσπηλιά, το εντυπωσιακότατο σπήλαιο στα βόρεια του νησιού, που βρίσκεται λίγο πάνω από τη θάλασσα, τα τοιχώματα και η οροφή των θαλάμων είναι γεμάτα με 400 ονόματα και φράσεις που χρονολογούνται τον 4ο αιώνα π.Χ. Λόγω αντικειμενικών δυσκολιών και του δυσπρόσιτου της περιοχής, παραμένει δυστυχώς ανεκμετάλλευτο. Ένα τεράστιο «μάτι» που κοιτάει τη θάλασσα, ένα σπήλαιο-φάντασμα στο έλεος του Βοριά, που μέσα στους απόκρυφους θαλάμους του κρύβονται πολλά ανεξερεύνητα μυστικά. Αγκάλη Στη νεότερη ιστορία του, το νησί ερημώνεται δύο φορές από πειρατικές και τουρκικές επιδρομές. Η τελευταία ήταν το 1715, όταν ο Τζανούμ Χότζας αιχμαλωτίζει τους 925 κατοίκους του νησιού και τους μεταφέρει στη Χίο όπου και τους θανατώνει. Γλίτωσαν μόλις 15 άτομα. Η Φολέγανδρος εποικείται ξανά από 26 | www.epathlo.gr

Άγιος Γιώργης, η εκκλησιά της Άνω Μεριάς

«Χρήματα δεν γνωρίζαμε… είχαμε τα πάντα, κάναμε απ’ όλα…» θα μου πει η κυρία Ειρήνη. Κρήτες, Καρυστινούς, Ψαριανούς, κατοίκους από την Πέλλα και άλλες περιοχές της Ελλάδας. Από το 1936 μέχρι και το 1969, υπήρξε τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων. Μαζί με τους κατοίκους έχτισαν πέτρα την πέτρα τις χαρακτηριστικές πεζούλες του νησιού, τα λιθόκτιστα επίπεδα που ορίζονται από ξερολιθιές, προκειμένου να συγκρατούν το ελάχιστο καλλιεργήσιμο έδαφος και το νερό προστατεύοντας παράλληλα τις καλλιέργειες από τους δυνατούς ανέμους. Είναι ανυπολόγιστος ο κόπος και ο χρόνος που δαπανήθηκαν για τούτες τις ξερολιθιές που αυλακώνουν σχεδόν ολόκληρο το νησί στιγματίζοντας το τοπίο. Τραβώντας βόρεια, ένα άκρως γαλήνιο και γοητευτικό αγνάντεμα στους κάβους, τις πεζούλες, τα διάσπαρτα κατάλευκα ξωκλήσια ξετυλίγεται μπροστά σου. Πρώτα θα συναντήσεις τους μύλους που κάποτε άλεθαν το σιτάρι του νησιού κι έπειτα την όμορφη παραλία της Αγκάλης με τα χαρακτηριστικά πράσινα πετρώματα των βράχων και τα απίθανα νερά, που το καλοκαίρι συγκεντρώνει και το μεγαλύτερο πλήθος των παραθεριστών. Οι επιλογές είναι πολλές. Ένα μικρό μονοπάτι στα δεξιά σε οδηγεί στα Φηρά, τον μικρό απομονωμένο κολπίσκο που επιλέγουν οι ντόπιοι για ησυχία και απομόνωση. Δεξιά, τα σκαλοπάτια σε οδηγούν μέσα από ένα σύντομο μονοπάτι για μια βουτιά στον κολπίσκο του Γαλίφου κι από κει στην όμορφη αμμουδιά του Αγίου Νικολάου με το εκκλησάκι, τα αλμυρίκια και τη μοναδική ταβέρνα. Ως εδώ μπορεί να σε φέρει και το καραβάκι, που ξεκινά από τον μόλο της Αγκάλης για μια εν πλω βόλτα στο άγριο δαντελωτό της ακτογραμμής του νησιού, τον

To πλακόστρωτο μονοπάτι για τον Άγιο Παντελεήμονα

Κάτεργο, κατά τους ντόπιους η εντυπωσιακότερη παραλία του νησιού

φάρο της Ασπροπούντας αλλά και το Λιβαδάκι –μία από τις ωραιότερες παραλίες που αντίκρισα– με τους λείους «γρανιτένιους» βράχους και τις υποβρύχιες πλάκες να σχηματίζουν πολύχρωμα νερά! Απομεσήμερο και οι εικόνες της επιστροφής από τον Αϊ-Νικόλα, με τις ανταύγειες του ήλιου να λούζουν τη θάλασσα ανάμεσα σε λογής λογής πλεούμενα, είναι από τις ομορφότερες που κρατώ. Άνω Μεριά …Όλοι οι δρόμοι οδηγούν πια στην Άνω Μεριά. Τον αγροτικό συνοικισμό στα βόρεια του νησιού, που έμεινε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, γι’ αυτό και κρατά ακόμη ακατέργαστα κι αυθεντικά πολλά από τα χαρακτηριστικά του. Είναι ο παραδοσιακός φούρνος που φτιάχνει καθημερινά ζυμωτό ψωμί, κουλούρες με γλυκάνισο, παραδοσιακές πίτες και «ματσάτα» χρησιμοποιώντας ως καύσιμο ξερά φρύγανα. Εδώ θα βρεις και το εργαστήριο που προμηθεύει το νησί με το μαλακό ντόπιο παστέλι, ένα παραδοσιακό προϊόν που ήταν συνυφασμένο με τον γάμο. Μυστικό του: το εξαιρετικό μέλι του νησιού. Εδώ και το εγκαταλειμμένο πια λιοτρίβι, τα σκόρπια σπιτάκια με τις όμορφες αυλές, οι

παλιές λιθόκτιστες «θεμωνιές» και τα «λεμονόσπιτα», τα διάσπαρτα μελίσσια, οι λιγοστές ταβέρνες, τα γαϊδουράκια που πάνε κι έρχονται, το παλιό λεωφορείο. Στο Λαογραφικό Μουσείο, μια παραδοσιακή «θεμωνιά» με εκπληκτική θέα προς τη Χώρα και τη Σίκινο μάς ξεναγεί στα μυστικά της αυτάρκειας. Οι «θεμωνιές» δεν είναι παρά τα παραδοσιακά σπίτια του νησιού, πριν τα τραβήξει με το ρεύμα του ο τουρισμός. Αποτελούσαν αυτόνομες οικιστικές μονάδες αφού διέθεταν φούρνο, στάβλο, αχυρώνα, κοτέτσι, στέρνα, «πλυστριά», κελάρι, αργαλειό, υπαίθριο λιοτρίβι, πατητήρι και αλώνι, κτήματα με αμπέλι, φασόλια, ντομάτες και φυσικά το χαρακτηριστικό «λεμονόσπιτο», ένα λιθόκτιστο σπιτάκι που προστάτευε τον ευαίσθητο καρπό από τους Φολέγανδρος | 27

δυνατούς ανέμους. «Χρήματα δεν γνωρίζαμε…» μου λέει η κ. Ειρήνη Δεκαβάλλα, «…είχαμε τα πάντα, κάναμε απ’ όλα. Θυμάμαι τους γονείς μου: φτιάχνανε τυριά, λάδι, κρασί, τσίπουρο, ψωμί… Είχαμε ελιές, λεμόνια, κότες, κουνέλια, γάλα και μαλλί από τα πρόβατα, στέλναμε τα παλιά ρούχα και μας τα έκαναν κουρελούδες…» Στο μαγειρειό της κυρα-Ρήνης θα δοκιμάσουμε ντολμαδάκια, εξαιρετικά «ματσάτα» με κουνέλι, πανσέτα γεμιστή με αρνίσια συκωταριά, φολεγανδριώτικο τσίπουρο και γλυκό τριαντάφυλλο. Τα μαγειρειό-καφεπαντοπωλείο με τα λιγοστά τραπεζάκια βρίσκεται εδώ από το 1952 και η ιδιοκτήτρια έχει να θυμάται πολλά… Αυτοσχέδια γλέντια μέχρι πρωίας και πανηγύρια βερεσέ με μεζέδες και όργανα. «Τώρα όλα είναι αλλιώτικα…» Σιγά σιγά γίνονται πάντως προσπάθειες από τον Δήμο να αναβιώσουν τα έθιμα και τα παραδοσιακά πανηγύρια του νησιού. Τον χειμώνα πάντως, παρά τα δυνατά μποφόρια, όλοι μαζεύονται εδώ αφού και τα περισσότερα μαγαζιά της Χώρας παραμένουν κλειστά. Στην Άνω Μεριά θα φας καλά. Στην ταβέρνα του Μίμη, στη «Συνάντηση», στο «Ηλιοβασίλεμα» του Δημήτρη Μαρινάκη. Είναι το τελευταίο ταβερνάκι του οικισμού κι από δω θα απολαύσεις τον ήλιο να σβήνει στο πέλαγος πέρα από τα εκκλησάκια των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Παντελεήμονα. Ακόμη καλύτερα να επιλέξεις μια βόλτα στα σύντομα και όμορφα λιθόκτιστα μονοπάτια που οδηγούν απευθείας εκεί. Η Φολέγανδρος άλλωστε θεωρείται παράδεισος για τους οδοιπόρους και τους περπατητές. Αν διαθέτεις μέρες, είναι πολλά τα μονοπάτια που μπορείς να περπατήσεις ανάμεσα σε ξερολιθιές, συντροφιά με τη θέα του Αιγαίου. Ο δρόμος τελειώνει στο εκκλησάκι της Χρυσοπηγής. Από δω θα προσεγγίσεις οδικώς τον μικρό όρμο που σχηματίζει την παραλία Αμπέλι. Λίγο πιο πάνω ένας χωματόδρομος σε οδηγεί στη μικροσκοπική παραλία της Λυγαριάς κι έπειτα του Αϊ-Γιώργη, τη βορειότερη παραλία του νησιού, με τα κύματα, τα «σύρματα», τα σκόρπια δέντρα, την απίθανη ησυχία. Είναι αξιοσημείωτο πως καμία από τις παραλίες του νησιού δεν είναι οργανωμένη και δεν διαθέτει ομπρέλες και ξαπλώστρες προς ενοικίαση. Για να γυρίσεις το νησί, θα χρειαστεί να νοικιάσεις αμάξι ή μηχανάκι. Και χωρίς αυτό, όμως, λύσεις θα βρεθούν αφού οι συγκοινωνίες το καλοκαίρι είναι συχνές και ταιριάζουν με το πρόγραμμα των τουριστικών πλοιαρίων. Αν ξεμείνεις, μπορείς πάντα να κάνεις οτοστόπ, που είναι ένας οικείος τρόπος μετακίνησης αφού οι προορισμοί είναι λίγοι και οι αποστάσεις μηδαμινές. Στη Φολέγανδρο, άλλωστε, δεν θα μείνεις ποτέ μόνος. Είναι οι ίδιοι άνθρωποι που θα συναντήσεις στον δρόμο, στην ακτή, στο καραβάκι, την ταβέρνα, την πλατεία, τα μπαράκια... Και κάπως έτσι, όλες οι παρέες του νησιού γίνονται μια μεγάλη παρέα…

Το ξωκκλήσι των Αγίων Αναργύρων

Άνω Μεριά

Αγκάλη

Φολέγανδροσ Καραβοστάσησ

28 | www.epathlo.gr

Ευχαριστούμε θερμά τον Δήμο Φολεγάνδρου και τον ξενώνα Aegean Star για την υποστήριξη και τη φιλοξενία.

Aegean STAR

HOTEL-APARTMENTS

όλις 80 μέτρα από την παραλία ‘’Xοχλίδια’’ και σε μικρές αποστάσεις από έξι ακόμη μικρές πανέμορφες παραλίες, το νεόκτιστο συγκρότημά μας παρέχει όλες τις σύγχρονες και παραδοσιακές ανέσεις. Όλα τα δωμάτια, τα στούντιο και τα διαμερίσματά μας είναι μεγάλα και πεντακάθαρα, έχουν βεράντες με θέα τη θάλασσα και είναι πλήρως εξοπλισμένα. Εδώ έρχεστε σαν φίλος για να περάσουμε μαζί αξέχαστες διακοπές ηρεμίας, χαλάρωσης αλλά και υπέροχης νυχτερινής διασκέδασης. ΑEGEAN STAR σημαίνει: Ήλιος Θάλασσα - Φιλοξενία - Φιλία - Αρχαίος πολιτισμός - Διακοπές – ΜπάνιαΔιασκέδαση! Φολέγανδρος – Κυκλάδες Τηλ.: 22860-41447, 41588 / 6944412040 email: info@aegean-star.gr

www.aegean-star.gr

www.evorentacar.g r

30 | ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Σύμη

Ταξίδι στη ματιά…

«Είμαι ένας απλός, καθημερινός, αισιόδοξος άνθρωπος. Αλλά δεν αντέχω τα παράθυρα χωρίς θέα. Τα παράθυρα βρίσκονται εκεί για να ταξιδεύουν τη ματιά. Για ν’ αποκαλύπτουν ορίζοντες. Για να υπόσχονται το “παραπέρα”. Για να λούζουν στο αληθινό φως τ’ άδεια δωμάτια. Για να φτιάχνουν σκιές με χρώμα πάνω στους λευκούς τοίχους...» Οδυσσέας Ελύτης

Αλεξία Τούλιου Νίκος Υφαντής, Αλεξία Τούλιου

32 | www.epathlo.gr

Το μοναστήρι του Αϊ-Γιώργη δεσπόζει πάνω από το Νημποριό. Ένας τόπος γεμάτος θρύλους.

Ασημένια αυγή στο Εμπορείο και οι επισκέπτες από τα απέναντι τουρκικά παράλια την απολαμβάνουν. Αιγιαλός και Νημποριό Έτσι κι εγώ στο παραθύρι ενός παλιού αρχοντικού στο λιμανάκι της Σύμης, τον Εμπορειό ή Νημποριό όπως κελαρυστά το τραγουδούν οι ντόπιοι, γράφω για το νησί, μέχρι η γωνία του φθαρμένου από τα χρόνια μπαλκονιού να με ξεσηκώσει, όταν πεισματικά σαν δάχτυλο απαιτεί να κοιτάξω έξω. Αριστερά και δεξιά τα βράχια του όρμου και μπροστά μου μια θάλασσα που ενώνει και χωρίζει δυο θεούς, αφού έτσι να πεις να κάνεις, άγγιξες Τουρκία. Μία στιγμή φτάνει για να αντιληφθώ πως τα βράχια που αγκαλιάζουν κι εμένα δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά οι φτερούγες του αρχαγγέλου Μιχαήλ, που κατοικεί για αιώνες στο μικρό ξωκλήσι πίσω μου, στα Μιχαηλιδάκια. Νιώθοντας ανεξήγητα ασφαλής, Σύμη | 33

σκέφτηκα πως βάλθηκε ο Άγγελος να μου υπενθυμίσει την καταγωγή μου, και προσευχήθηκα να μη λησμονήσω ποτέ μου τούτη τη θέα. Μα κι αν ακόμη αυτό συμβεί, θα ’μαι ευτυχής που είδα ανατολή στο Νημποριό γιατί, όπως λέει κι ένας φίλος, είμαστε οι εμπειρίες που καθορίζουν τη ζωή μας. Η Σύμη, όγδοο σε μέγεθος νησί των Δωδεκανήσων, ζυμωμένη με μύθους και θρύλους, οφείλει το όνομά της στον έρωτα ενός παράξενου θαλάσσιου πλάσματος, του Γλαύκου, με τη νεαρή κόρη του Ιαλυσού και της Δωρίδας, τη Σύμη. Φέρνοντάς τη στο νησί έγιναν και οι πρώτοι του κάτοικοι. Λέγεται επίσης πως εκεί γεννήθηκαν και οι Τρεις Χάριτες. Η πόλη, που απλώνεται περιμετρικά του φυσικού λιμανιού και είναι χτισμένη αμφιθεατρικά, λέγεται Αιγιαλός. Οι περισσότεροι όμως κάτοικοι μένουν στο επάνω τμήμα της, το Χωριό. Κατά τον ρου της ιστορίας, η Σύμη άλλαξε πολλές φορές χέρια κατακτητών. Από το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη πέρασε στους Τούρκους, διανύοντας όμως τότε μια περίοδο ευημερίας, με την ανάπτυξη της ναυπηγίας και της ναυτιλίας, της αλιείας και του εμπορίου σπόγγου, αλλά και της αμπελουργίας, που έκανε το λευκό κρασί της περιζήτητο. Αξίζει να γίνει μνεία στον σφουγγαρά Στάθη Χατζή, που ακόμη και σήμερα διατηρεί το παγκόσμιο ρεκόρ άπνοιας, αφού χωρίς καν τον απαραίτητο εξοπλισμό, το 1913 καταδύθηκε 80 μέτρα κρατώντας την αναπνοή του για 3 λεπτά και 58 δευτερόλεπτα. Ουσιαστικά το άθλημα της ελεύθερης κατάδυσης δεν είναι τίποτα άλλο παρά η εξέλιξη της τέχνης των σφουγγαράδων με αγωνιστικό χαρακτήρα. Η ύφεση για το νησί έρχεται το 1912 υπό την ιταλική κατοχή, όταν οι πολλές απαγορεύσεις οδήγησαν στον περιορισμό του εμπορίου και κατ’ επέκταση και του πληθυσμού της, έως το 1948, που ενσωματώθηκε πλέον στο ελληνικό κράτος. Η οικονομία της στηρίζεται μέχρι σήμερα σχεδόν αποκλειστικά στον τουρισμό. Παραλίες Το «μικρό Παρίσι», όπως συνήθιζαν να αποκαλούν τη Σύμη, παραμένει αγαπημένος ταξιδιωτικός προορισμός, λόγω των κρυστάλλινων 34 | www.epathlo.gr

νερών και της απαράμιλλης αρχιτεκτονικής ομορφιάς της. Αν και οι περισσότερες παραλίες είναι προσβάσιμες μόνο με πλοιάριο, αξίζει να τις επισκεφτεί κανείς. Η παραλία του Δυσάλωνα είναι μία απ’ αυτές – με τον επιβλητικό κάθετο βράχο που σαν να στηρίζεται στους ώμους του μοναστηριού του Αϊ-Γιώργη, προσφέρεται για συγκινήσεις αφού είναι ιδανική για extreme sports. Καθημερινά εκτελούνται εκδρομικά δρομολόγια για τα μικρά νησιά, τον Άγιο Αιμιλιανό, που είναι προσβάσιμος και από ξηράς, την Αγία Μαρίνα και τα Σεσκλιά. Τα βοτσαλωτά κολπάκια που μπορείτε να επισκεφτείτε οδικώς δεν στερούνται ομορφιάς. Η Γυάλα στο Νημποριό, το Τολί, ο Ν.Ο.Σ. (Ναυτικός Όμιλος Σύμης), η πιο οργανωμένη παραλία κοντά στο λιμάνι, η Μαραθούντα, ο Άγιος Νικόλαος στο θέρετρο Πέδι και η μεταφυσική Νανού υπόσχονται απολαυστικές ανάσες δροσιάς. Μουσεία, έθιμα και βυζαντινές μονές Το θρησκευτικό αίσθημα των Συμιακών είναι εμφανές σε κάθε πλευρά του νησιού λόγω της

Λεπτομέρεια από το Λαογραφικό μουσείο του Πανορμίτη

Ανάμεσα στα εκθέματα βρίσκονται τα διάσημα μπουκάλια με τα εσώκλειστα μηνύματα-προσευχές που καταφθάνουν απ’ όλες τις θάλασσες του κόσμου.

Ένα από τα μεγαλύτερα μοναστήρια της Ελλάδας ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ο Πανορμίτης και την ευλάβεια των πιστών την βλέπεις παντού.

Το κάστρο. Ο ήλιος δύει και η Σύμη χάνει το φως της αλλά όχι το χρώμα της και την ιστορία της.

Σύμη | 35

Ηλιοβασίλεμα στη Σύμη, έναν τόπο με πλούσια ναυτική παράδοση

Επιστροφή στη βάση καθώς η Σύμη χρωματίζεται από το φως του δειλινού. 36 | www.epathlo.gr

πληθώρας των μοναστηριών και των εκκλησιών. Τιμώντας τον προστάτη τους, Ταξιάρχη Μιχαήλ, του αφιερώνουν εννέα μονές, όσα και τα αγγελικά τάγματα. Αξιόλογη από αρχιτεκτονικής, ιστορικής και πολιτιστικής πλευράς είναι η μονή του Μιχαήλ Ρουκουνιώτη, πλούσια σε βυζαντινές αγιογραφίες με την ιδιαιτερότητα του νέου ναού που είναι χτισμένος πάνω στον παλιό, η οικοδόμηση του οποίου λέγεται πως συντελέστηκε με την αρωγή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β’ του Μικρού. Άξιο παρατήρησης είναι έξω από τη μονή το κυπαρίσσι με τον διπλό κορμό, το οποίο συνδέεται με μια περίεργη, μακάβρια ιστορία. Ακόμη σπουδαιότερο είναι το μοναστήρι του Πανορμίτη, νότια του νησιού, που θα σας αφήσει άφωνους. Το επιβλητικό καμπαναριό, που λες και πλέχτηκε από χρυσοκίτρινη δαντέλα, επισκιάζει σε ομορφιά όλο τον ναό. Λόγω της αυξημένης επισκεψιμότητας, αφού εκεί βρίσκεται η ολόσωμη ασημένια και θαυματουργή εικόνα του Ταξιάρχη, διαθέτει ξενοδοχείο για τους πιστούς. Στο εσωτερικό λειτουργούν ένα εκκλησιαστικό και ένα λαογραφικό μουσείο. Ανάμεσα στα εκθέματα βρίσκονται τα διάσημα μπουκάλια με τα εσώκλειστα μηνύματαπροσευχές που καταφθάνουν απ’ όλες τις θάλασσες του κόσμου. Στα τάματα περίοπτη θέση έχουν οι σκούπες, περίτεχνα διακοσμημένες, συμβολίζοντας την κάθαρση της ψυχής από τις αμαρτίες. Εκτός από τα μοναστήρια, μικρά αιγαιοπελαγίτικα ξωκλήσια ξεπετάγονται τριγύρω, και συλλογίζομαι ότι δεν είναι τόπος από ύλη αυτός, παρά απολλώνιο φως, που τυφλώνει τα μάτια μου σαν κοιτώ το λευκό τους. Στη Σύμη λειτουργούν δύο μουσεία: το αρχαιολογικό, που βρίσκεται στο Χωριό, και το ναυτικόλαογραφικό, δίπλα απ’ το δημαρχείο. Στα αξιοθέατα που προσφέρει περιλαμβάνονται το κάστρο της, οι μύλοι και το Ποντικόκαστρο, που ακόμη δεν έχει προσδιοριστεί ο ρόλος του. Με τη βοήθεια του συγγραφέαερευνητή κ. Σαράντη Κρητικού, λάβαμε μια σημαντική πληροφορία που ίσως αποτελεί και την έμπνευση ή απαρχή της commedia del’ arte. Πιθανολογείται πως η ιδέα του Πιερότου γεννήθηκε σ’ αυτούς τους μύλους, όταν ένας άνθρωπος

πλακατζής, που διασκέδαζε τα παιδιά με παντομίμα, γλίστρησε κι έπεσε σε μια σκάφη με αλεύρι. Κάτασπρος και φορώντας το κωνικό του καπέλο συνέχισε τα αστεία του. Μια εικόνα που συνέλαβαν οι Ενετοί και μετέφεραν στη χώρα τους. Εξερευνώντας το νησί μπορεί κάποιος να απαριθμήσει περίπου 130 βυζαντινά πατητήρια, από τα οποία 11 έχουν αναστηλωθεί με ιδιωτική πρωτοβουλία του κ. Σ. Κρητικού, ο οποίος και τα ανακάλυψε. Όλοι οι σημαντικοί σταθμοί της ανθρώπινης ζωής συνοδεύονται από ανάλογα έθιμα. Εδώ τα παλιά χρόνια, οι γυναίκες του Χωριού και μόνο έφταναν σε υπερβολή την εκδήλωση του πένθους, που σχεδόν άγγιζε διαστάσεις αρχαίας τραγωδίας. Συνοδεύοντας τον θάνατο με το έθιμο του «Φονικού του Δωμάτου», η γηραιότερη ωσάν μαινάδα με την εικόνα της τρελής με τα ακατάστατα μαλλιά ανέβαινε στο δώμα και ούρλιαζε δυνατά για να ακουστεί στα

Ολόκληρη η Σύμη ένα έργο τέχνης, μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια.

Μονή Μιχαήλ Ρουκουνιώτη. Το εσωτερικό του παλαιού ναού πάνω στον οποίο έχει χτιστεί ο νέος.

Η Αρχιτεκτονική των σπιτιών της Σύμης σε όλο της το μεγαλείο.

Κάπου κάπου στα πλατύσκαλα κάποια γιαγιά προσέχει τα μικρά ή πουλάει τα βότανά της ευωδιάζοντας τον τόπο με θυμάρι.

Σκάλες παντού, που όμως τις ανεβαίνεις με ευχαρίστηση.

Σύμη | 37

Συνηθισμένοι οι κάτοικοι της Σύμης στις δύσκολες Στράτες.

Η ομορφιά που πηγάζει από την απλότητα στην Καλή Στράτα, τον δρόμο που συγκεντρώνει τα αρχοντικά της εποχής της μεγάλης αίγλης του νησιού.

Χαρακτηριστική όψη στέγη της Σύμης με το «μάτι του βοδιού» σε περίοπτη θέση.

38 | www.epathlo.gr

Κεντρική πύλη αυλής αρχοντικού στην Καλή Στράτα

Εμπορειό

Πανοραμική φωτογραφία του Νημποριού. Στο βάθος η Ανατολή (Τουρκία).

Αξίζει να γίνει μνεία στον σφουγγαρά Στάθη Χατζή, που ακόμη και σήμερα διατηρεί το παγκόσμιο ρεκόρ άπνοιας, αφού χωρίς καν τον απαραίτητο εξοπλισμό, το 1913 καταδύθηκε 80 μέτρα κρατώντας την αναπνοή του για 3 λεπτά και 58 δευτερόλεπτα.

πέρατα ο πόνος του χαμού. Ευτυχώς είχα τη χαρά να πάω σ’ έναν γάμο. Η ιδιαιτερότητα στους γάμους είναι ότι γαμπρός και νύφη, κατά τη διάρκεια του χορού του Ησαΐα, δέχονται καρπαζιές από τους καλεσμένους. Αν και ακούγεται βάρβαρο, εγώ διακρίνω αρκετή δόση χιούμορ. Αρχιτεκτονική Δεν έχω καλύτερο από τις απογευματινές εξορμήσεις στα νησιά. Αφήνοντας πίσω μου το μουράγιο στο Χαράνι, αράζω σ’ έναν κάβο στον Γιαλό. Απομονώνω τη βοή των τουριστών που απολαμβάνουν το συμιακό γαριδάκι στις γραφικές ταβέρνες του λιμανιού και δυναμώνω τις άλλες μου αισθήσεις. Συμπιέζοντας ανάμεσα στον αντίχειρα και τον δείκτη μου, ξεχωρίζω ένα ένα τα κουκλόσπιτα που σκαρφαλώνουν στον βράχο. Μοβ, κόκκινο, μπλε,

κίτρινο, παστέλ και έντονα χρώματα σε ιδανικό πάντρεμα και, τι παράξενο, νιώθω σαν να υπάρχω ταυτόχρονα σε τρεις ηλικίες. Μια Λιλιπούπολη που παραμυθιάζει την παιδική μου αφέλεια, μια χρωματική αρμονική σύνθεση που μου ξυπνάει τον ρομαντισμό του νεανικού έρωτα και ένα σύνολο αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων υψηλής αισθητικής, που με κάνει περήφανο ενήλικα. Το παράδοξο είναι ότι η ομορφιά της Σύμης δεν οφείλεται τόσο στο τοπίο αλλά κυρίως στον ανθρώπινο παράγοντα, και είναι ευτυχές το γεγονός πως όλο το νησί έχει κηρυχτεί διατηρητέο. Τα κτίσματα είναι δίπατα, με κοινό χαρακτηριστικό τα κεραμίδια, μα και το στρογγυλό παραθυράκι ψηλά, το «μάτι του βοδιού», όπως το ονομάζουν οι αρχιτέκτονες και θα ‘λεγε κανείς πως εξυπηρετεί τον φωτισμό, αν και δεν Σύμη | 39

διαθέτουν όλα άνοιγμα, είναι απλώς διακοσμητικά. Από την άλλη, γνωρίζοντας τον συμβολισμό του κύκλου στο τετράγωνο, αυθαίρετα το μεταφράζω ως υπεροχή του θείου επί της ύλης. Ωστόσο, επειδή δεν με καλύπτουν οι προφανείς εξηγήσεις, ζητάω ακόμα μία φορά τη βοήθεια του κυρίου Σαράντη, που θα με οδηγήσει στο παραμύθι της σοφίτας. Σύμφωνα λοιπόν με μαρτυρίες υπαρκτών προσώπων, έμαθα πως κάθε σπίτι έχει το «Τζωδιό» του, που κατοικεί στη σοφίτα και μπορεί να είναι ζώο, π.χ. φίδι, ή μια άυλη οντότητα. Όπως και να ’χει, ο ρόλος τους είναι προστατευτικός και γι’ αυτό η ύπαρξή τους σεβαστή. Είναι υπερφυσικό μέρος η Σύμη και οι θρύλοι της πολλοί. Ένας ακόμη γοητευτικός θρύλος είναι οι Αλουστίνες, που εμφανίζονται τις τρεις πρώτες μέρες του Αυγούστου, οπότε και …απαγορεύεται να λουστείς. Και αν τύχει και βρεθείς σε ξέφρενο χορό με κάποια από τις νύμφες και ξέρεις ξόρκι μαγικό, δικιά σου την επήρες.

Επιστροφή στο λιμάνι και... ώρα να πουλήσει την ψαριά.

Νίµοσ Εµπορειό ΣΥΜΗ

Πεδί

Μαραθούντα Πανορµίτησ Σεσκλί

40 | www.epathlo.gr

Καλή Στράτα Πριν δύσει ο ήλιος, θα κάνω τη σημαντικότερη βόλτα της ζωής μου. Θα ανηφορίσω την Καλή Στράτα, που ’ναι καλά κρυμμένη στα ενδότερα, πίσω απ’ το πρόσωπο του Γιαλού. Και θα την ανέβω όπως της ταιριάζει, ξυπόλητη, για να φορτίσω κάθε κύτταρό μου με την ενέργεια του τόπου. Περπατώντας ανάμεσα στα ψηλά αρχοντικά, ευγνωμονώ τις βουκαμβίλιες που τη στεφανώνουν κρατώντας τη δροσερή. Οι ασπρόμαυρες βοτσαλωτές είσοδοι συγκρατούν με κόπο το χρώμα των κτιρίων, πριν ξεχειλίσει και πλημμυρίσει τα σκαλιά γιατί τόση ομορφιά δύσκολα την αντέχεις. Κάπου κάπου στα πλατύσκαλα μια γιαγιά προσέχει τα μικρά ή πουλάει τα βότανά της ευωδιάζοντας τον τόπο με θυμάρι. Και δε θα μου έκανε εντύπωση αν πεταγόταν από κάπου η Λωξάντρα να με φιλέψει σπιτικό χαλβά, όπως έκανε πριν χρόνια η δική μου γιαγιά κάθε φορά που χαζεύαμε τη σειρά. Και πράγματι θα συνέβαινε κάτι τέτοιο αν περίμενα λίγο ακόμη, γιατί σε τούτο το νησί ο χρόνος δεν υπάρχει κι όλα μπορούν να συμβούν. Φτάνοντας στο Χωριό, ξαποσταίνουμε σ’ ένα μικρό καφενεδάκι που ντύνει τα λευκά σκαλιά του με πολύχρωμους τενεκέδες-γλάστρες. Μια αναζωογονητική λεμονάδα για τους ξένους, ένας καφές για τον Έλληνα. Λίγη κουβεντούλα και έτοιμοι για την κατάβαση. Κοντοστάθηκα λίγο στη μέση και κοίταξα δεξιά μου τη θέα προς το λιμανάκι. Σε λίγο θα βασίλευε ο ήλιος και τα κότερα θα χρωμάτιζαν ακόμη πιο μπλε τη θάλασσα με τον πολυτελή τους φωτισμό. Όχι, ακόμη προτιμώ το φυσικό φως. Σιγά σιγά οι ακτίνες ζωγράφισαν βαθυχάλκινα τα γυμνά μέρη του σώματος, εκτός από μία, που επέμενε να χρυσίζει πιο πολύ το δαχτυλίδι μου. Αφήνοντας πίσω την παλιά ζωή, έτεινα το χέρι μου προς το μέρος του, με την ευχή να πορευτούμε μαζί την… καλή στράτα ως το τέλος της ζωής.

Μία Περιφέρεια, 50 νησιά Απεριόριστες Επιλογές! Ηρακλειά, Ρήνεια, Σύρος, Δήλος, Σαρία, Αστυπάλαια, Σύμη, Σέριφος, Θηρασιά, Κέα - Τζιά, Ίος, Ρόδος, Χάλκη, Κίμωλος, Αρκιοί, Τέλενδος, Φολέγανδρος, Σχοινούσα, Μήλος, Ανάφη, Κύθνος, Σαντορίνη, Κάλυμνος, Νάξος, Μύκονος, Νίσυρος, Πάτμος, Δεσποτικό, Κέρος, Τήλος, Πολύαιγος, Κάσος, Σίκινος, Σίφνος, Μακρόνησος, Λέρος, Κως, Αγαθονήσι, Τήνος, Πάρος, Κάρπαθος, Αντίπαρος, Δονούσα, Κουφονήσια, Γυάρος, Λειψοί, Αμοργός, Καστελλόριζο, Άνδρος, Ψέριμος

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

42 | ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ

Δρακόλιμνη Τύμφης

Δρακόλιμνη Τύμφης Η πριγκίπισσα των λιμνών

Οι πύργοι της Αστράκας στη δασωμένη διαδρομή μετά το Μικρό Πάπιγκο

Βεράντα με λίμνη. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κάποιος την απόκρημνη τοποθεσία της Δρακόλιμνης της Τύμφης. Μπροστά και στα ψηλά στέκεται αγέρωχα η κάθετη ορθοπλαγιά της Γκαμήλας. Χαμηλά διακλαδίζεται μέσα στη χαράδρα του το αγριότερο ποτάμι της Ελλάδας, ο θρυλικός Αώος. Κι εσύ εκεί ανάμεσα, να αγναντεύεις μέσα από το καθρέφτισμα της λίμνης, με διαύγεια πέρα από κάθε φαντασία, τις υπέροχες ανάγλυφες βουνοκορφές και τον καταγάλανο ουρανό. Είναι τόση η ομορφιά, που θες να ζητωκραυγάζεις για την τύχη σου να βρεθείς εδώ και να την απολαμβάνεις…

Γιάννης Κοφινάς

44 | www.epathlo.gr

Drypis spinosa με τον επικονιαστή της

Μικρό Πάπιγκο

Η σπάνια Aquilegia nigricans, σε νέα θέση εύρεσης, στα δάση κάτω από τη Δρακόλιμνη

Γέφυρα Βοϊδομάτη (Αρίστη, Πάπιγκο).

ανάβαση στη Δρακόλιμνη (ή Δρακολίμνη) της Τύμφης αποτελεί –όχι άδικα– έναν από τους πιο πολυσυζητημένους ορειβατικούς προορισμούς. Το βουνό, που βρίσκεται στη 6η θέση σε υψόμετρο στην κατάταξη των ελληνικών ορεινών όγκων, με υψηλότερη κορφή την Γκαμήλα (2.496 μ.), προσφέρεται για περιπέτεια και εξερεύνηση σπάνιων επίγειων αλλά και… υπόγειων αξιών. Το φαράγγι του Βίκου, που ξεπερνά σε πολλά σημεία τα 1.000 μ. βάθος, και το βάραθρο της Προβατίνας στην κορυφή της Αστράκας, με το εντυπωσιακό μονοκόμματο βάθος που φτάνει τα 400 μ., θεωρούνται μοναδικά στον κόσμο. Τα σημαντικά αυτά γεωλογικά δώρα δημιούργησε η διαχρονική και μακραίωνη διαλυσιγενής πορεία των νερών. Η δράση των παγετώνων επέφερε και αυτή τα αποτελέσματά της συντελώντας στον σχηματισμό και της Δρακόλιμνης. Σύμφωνα με μια λαϊκή παράδοση, στη Δρακόλιμνη του Σμόλικα και σε εκείνη της Τύμφης ζούσαν δύο δράκοι. Οι δράκοι είχαν έχθρα μεταξύ τους και κάθε φορά που αγρίευαν, πετούσαν πέτρες ο ένας στον άλλο. Ο μύθος εξηγεί, σύμφωνα με τους ντόπιους, γιατί οι όχθες της Δρακόλιμνης του Σμόλικα έχουν άσπρο χρώμα με διάσπαρτες μαύρες πέτρες, ενώ οι όχθες της λίμνης της Τύμφης έχουν μαύρο χρώμα με διάσπαρτες λευκές πέτρες. Ωστόσο, είναι Δρακόλιμνη Τύμφης | 45

Να αντικρίζεις τους γιγάντιους ορεινούς όγκους μετέωρους, να ξεπροβάλλουν στα ουράνια στεφανωμένοι με νέφη και με το Μικρό Πάπιγκο στη βάση τους, ένα κόσμημα ανθρώπινης δημιουργίας, να φαντάζει ταυτόχρονα ασήμαντο και πανέμορφο μπροστά στην απεραντοσύνη του βουνίσιου μεγαλείου.

σύνηθες φαινόμενο σε αρκετές περιοχές να συνυπάρχουν το ασβεστολιθικά με τα οφιολιθικά πετρώματα. Απομένει όμως ακόμη ένας «δράκος» που πρέπει κανείς να νικήσει προκειμένου να απολαύσει από κοντά το μοναδικό αλπικό τοπίο της Δρακόλιμνης: αυτός της πολύωρης κι επίπονης ανάβασης… Ανάβαση Η πρόσβαση στη Δρακόλιμνη της Τύμφης γίνεται μέσω μονοπατιού που ξεκινά από το Μικρό Πάπιγκο, στα 1.115 μέτρα. Η αρχική πορεία είναι μέσα σε σκιερό δάσος με ποικιλία φυλλοβόλου βλάστησης και όψιμων λουλουδιών. Νερό για τον εφοδιασμό μας υπάρχει και σε πέτρινη πηγή κατά την έξοδο του χωριού, στο ξεκίνημα της πορείας. Μετά το δάσος, η βλάστηση χαμηλώνει και στη συνέχεια ανερχόμαστε στο γυμνό αλπικό τοπίο με θέα το Μικρό Πάπιγκο πίσω μας. Μπορούμε να εκμεταλλευτούμε τη σκιά των τελευταίων δέντρων για ένα πεντάλεπτο διάλειμμα, που αποδεικνύεται αρκετά χρήσιμο για τον οργανισμό μας και τις βασικές του ανάγκες. Δεξιά, ξεχωρίζουν πλέον οι επιβλητικοί Πύργοι της Αστράκας. Μια εικόνα που χαράσσεται βαθιά στη μνήμη και την ψυχή του επισκέπτη… Να αντικρίζεις τους γιγάντιους ορεινούς όγκους μετέωρους, να ξεπροβάλλουν στα ουράνια, στεφανωμένοι με νέφη και με το Μικρό Πάπιγκο στη βάση τους – ένα μικρό κόσμημα ανθρώπινης δημιουργίας, που 46 | www.epathlo.gr

φαντάζει ταυτόχρονα ασήμαντο και πανέμορφο μπροστά στην απεραντοσύνη του βουνίσιου μεγαλείου. Το τοπίο της διαδρομής είναι ανοιχτό μπροστά και πίσω μας, αφού εξελίσσεται σε μια επιμήκη ανοιχτή λάκα, γι’ αυτό σύντομα, καθώς συνεχίζουμε την ανάβαση, θα δούμε να προβάλλει σαν βιγλάτορας της περιοχής το καταφύγιο: πραγματικός φάρος της ορεινής μας διαδρομής και μια μεγάλη ανάσα για όσους δεν έχουν πολύ καλή φυσική κατάσταση και ίσως κουραστούν σύντομα. Ο Γιώργος, υπεύθυνος του καταφυγίου και έμπειρος ορειβάτης, προσφέρει τις υπηρεσίες του τα τελευταία χρόνια στους οδοιπόρους. Στο ανοιχτό αυτό τοπίο διακρίνονται από μακριά οι γαλάζιοι φανταχτεροί ανθοί της Gentiana cruciata, η οποία διακρίνεται μοναχική στο αλπικό τοπίο και ξεχωρίζει από τα άλλα τοπικά φυτά από το μέγεθος, την τρυφεράδα των φύλλων και των βλαστών της. Πριν από το καταφύγιο, αφού μας σκεπάζει πλέον η μεγάλη και δεύτερη σε ύψος κορφή της Αστράκας, κάποια σκληρή γεωλογική πλάκα διοχετεύει στην επιφάνεια τα νερά των σωθικών της σε μια πέτρινη ζαγορίτικη κρυστάλλινη πηγή. Εξαγνισμός το νερό της, με τις αρχικές αποβολές των τοξινών του σώματός μας. Ευκαιρία για μια δεύτερη μικρή στάση. Εκεί θα ανταμώσουμε την πινακίδα δύο διαδρομών. Συνέχεια μπροστά για το Καταφύγιο, τη Δρακόλιμνη και την κορφή της Γκαμήλας, δεξιά για την κατάκτηση της Αστράκας με

Carlina acanthifolia

Κατεβαίνοντας από το καταφύγιο για Δρακόλιμνη, η Αστράκα μάς παρακολουθεί.

Λάκκα του Τσουμάνη και η τελική ανάβαση για τη Δρακόλιμνη

Στο Καταφύγιο Αστράκας.

Τα ζώα απολαμβάνουν τη βοσκή τους στη Λάκκα του Τσουμάνη.

Δρακόλιμνη Τύμφης | 47

Οι ορθοπλαγιές της Γκαμήλας καθρεφτίζονται στα απάνεμα νερά της Δρακόλιμνης και με τα θροΐσματα μεταμορφώνονται σε νεράιδες, που χορεύουν στην υδάτινη αυτή πίστα.

48 | www.epathlo.gr

μικρή διακλάδωση για το στόμιο της Προβατίνας – ένα μονοκόμματο βάραθρο με παγκόσμια κατάταξη βάθους και μεγάλη φήμη για τους επίδοξους και μυημένους της σπηλαιολογίας. Σε λίγο η απόσταση για το καταφύγιο μικραίνει αρκετά, κι εκείνο ορθώνεται μπροστά μας επάνω στο διάσελο, στην κορυφή της πλαγιάς. Από το σημείο αυτό αγναντεύουμε τη διαδρομή που αφήσαμε πίσω μας: το Μικρό Πάπιγκο με τα λευκά και περίτεχνα σπίτια του να ξεχωρίζει χωμένο στην πυκνή βλάστηση, και στο βάθος ο Γράμμος με τις κορφές του να χαμηλώνει από το υψόμετρο των 1.950 μέτρων όπου βρισκόμαστε. Φτάνοντας όμως στο τέλος της διαδρομής, μια πραγματική έκπληξη μας περιμένει. Μπροστά από το καταφύγιο, το βουνό κόβεται μαχαίρι και αντικρίζουμε μια θέα που σε αφήνει άφωνο: 200 μέτρα πιο χαμηλά μια εποχική λίμνη, η μεγάλη Λάκκα του Τσουμάνη, και στο βάθος η ψηλότερη κορφή της Τύμφης, η Γκαμήλα, να δεσπόζει ανάμεσα στα σύννεφα. Η εκπληκτική θέα σε συνδυασμό με τη δυνατότητα διαμονής δίνει μια ιδιαίτερη αίγλη στο καταφύγιο και πολλοί το επιλέγουν γι’ αυτό τον λόγο ως στάση-ορμητήριο για τους κοντινούς ορειβατικούς προορισμούς. Από εδώ ξεκινά και το ευκρινές μονοπάτι που οδηγεί στην περιβόητη Δρακόλιμνη. Έχουμε ακόμα μιάμιση ώρα διαδρομή. Κατηφορική πορεία με ομαλή τραβέρσα μάς οδηγεί αρχικά στη Λάκκα του Τσουμάνη. Τα καλοκαίρια, γύρω από τα νερά της αβαθούς λίμνης εμφανίζεται η έντονη πρασινάδα του μικρού υγροβιότοπου. Συχνά βρίσκουμε εδώ άλογα να βόσκουν και να ποτίζονται στολίζοντας ακόμη περισσότερο το τοπίο με τη χάρη και την ομορφιά τους. Συνεχίζουμε την ανάβαση και πάλι και όταν το διάσελο χαλαρώνει την ανηφορική πορεία μας, αντικρίζουμε τη Δρακόλιμνη με την κορυφή της Τύμφης να καθρεφτίζεται στα βαθυγάλαζα νερά της... Αρκετοί επισκέπτες χαλαρώνουν ξαπλώνοντας στο δροσερό χορτάρι του αλπικού λιβαδιού για να ξεκουραστούν, άλλοι συνεχίζουν τον περίγυρο της λίμνης χωρίς να τη χορταίνουν και άλλοι κάνουν την ομορφότερη των επιλογών: ανεβαίνουν στον λόφο αριστερά της και την απολαμβάνουν μαζί με το τοπίο, στο οποίο επιβάλλονται οι κορφές των «αντιμαχόμενων δράκων», της Τύμφης και του Σμόλικα, απέναντι. Το ξάπλωμα στο αλπικό λιβάδι, με τα αμέτρητα γαλάζια μενεξεδάκια να γεμίζουν τα πνευμόνια μας με το γλυκύτατο άρωμά τους, και το χάδι του ήλιου στο μεγάλο αυτό υψόμετρο είναι για όσους φτάσουν ως εδώ ανεκτίμητη ανταμοιβή. Η ορνιθοπανίδα της περιοχής αποτελείται από σπάνια αρπακτικά αλλά και μικροπούλια των ψηλών κορφών. Θα δεις να πετούν χρυσαετοί, φιδαετοί, γερακίνες, πετρίτες, χρυσογέρακες, καθώς και σπάνια είδη από τσίχλες και κότσυφες που ζουν σε αλπικές θερμοκρασίες. Στα αστραφτερά κρυστάλλινα νερά της Δρακόλιμνης, που συνεχώς ανανεώνονται, οι ακτίνες του ήλιου μπλέκονται με τα επιπλέοντα φύλλα ενός σπάνιου φυτού που μοιάζει με τις θαλασσινές ποσειδωνίες (τα φύκια της θάλασσας). Είναι το Sparganium angustifolium, που ευδοκιμεί στη χώρα μας αποκλειστικά εδώ στη Δρακόλιμνη και άλλα δύο σημεία της Βόρειας Ελλάδας, γι’ αυτό είναι χαρακτηρισμένο ως τρωτό της ελληνικής χλωρίδας στο Βιβλίο των Ερυθρών Δεδομένων. Σε αυτό βρίσκουν την ευκαιρία να κρύβονται οι αλπικοί τρίτωνες, τα δρακόμορφα προϊστορικά πλασματάκια που ζουν

αποκλειστικά σε αλπικά υψόμετρα, και όταν μας δουν, τρομάζουν! Στον λόφο γύρω από τη Δρακόλιμνη παρατηρήθηκε ένα μικρό φυτό με λευκά άνθη, που τα φύλλα του έμοιαζαν άγνωστα με τα συνήθη δεδομένα. Είχε μόλις δύο άνθη να προβάλει, που ήταν τα τελευταία για την εποχή. Είναι η ενδημική Minuartia pseudosaxifraga αυτής της περιοχής και της συνοριακής Μερόπης, που ανήκουν στη βοτανική περιοχή της Βόρειας Πίνδου και μάλιστα με ανάπτυξη των μικρών πληθυσμών της στα 1.600-2.300 μ. Στις κορφές Επάνω Αρρένες του Γράμμου, Σημείο του Ασκίου, Αστράκα και Γκαμήλα εδώ της Τύμφης βρίσκεται σε απερίγραπτες πανοραμικές θέσεις το μικρό ενδημικό του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων Prometheum tymphaeum (Προμηθέας της Τύμφης), που είναι χαρακτηρισμένο ως τρωτό. Πολλά ακόμη σπάνια και ενδημικά λουλούδια της Πίνδου ανθίζουν εδώ κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, προσελκύοντας δεκάδες βοτανολόγους κάθε χρόνο. Είναι συχνό άλλωστε το φαινόμενο, την εποχή του καλοκαιριού να συναντάμε στο καταφύγιο συντροφιές ακόμη και από το εξωτερικό με περιβαλλοντικά ενδιαφέροντα. Άλλοι ασχολούνται με τη σπάνια ενδημική χλωρίδα της περιοχής, άλλοι με τα βαθύτατα βάραθρα της αθλητικής σπηλαιολογίας, αρκετοί με την πανίδα, τα έντομα, τις πεταλούδες κ.λπ. Καθόλου σπάνια συναντάς επίσης και άτομα που απολαμβάνουν την ιδιαιτερότητα των αλπικών διακοπών στο καταφύγιο. Ξεκουράζονται μερικές ημέρες απολαμβάνοντας το τοπίο, τις υπηρεσίες και τις τοπικές διαδρομές και αναβάσεις, που προσφέρουν πλήρη αποτοξίνωση σε διαφορετικές συνθήκες και προπαντός χαμηλότερους δείκτες θερμοκρασιών σε σχέση με τις παραθαλάσσιες επιλογές. Ξεκούραστοι πλέον και ολόγεμοι με τις απερίγραπτες εικόνες που ρουφήξαμε στην ανάβαση αυτή, επιστρέφουμε κατηφορικά και με λίγη ανάβαση για ζέσταμα στο καταφύγιο, και απομένει η υπόλοιπη κατηφορική πορεία μέχρι το Μικρό Πάπιγκο. Οι περισσότεροι πεζοπόροι διανύουν την κατάβαση κατά το ήμισυ του χρόνου της ανάβασης. Μετά από ένα πανέμορφο

Αστράκα από τη Δρακόλιμνη

Πεζοπόροι από το ύψωμα της Δρακόλιμνης απολαμβάνουν το τοπίο προς τον Σμόλικα.

Τα καφετιά αδιαπέραστα οφιολιθικά εδάφη συγκρατούν τα νερά σχηματίζοντας τη Δρακόλιμνη.

Δρακόλιμνη Τύμφης | 49

Με τις πρώτες ακτίνες της ανατολής στον δεύτερο θρόνο της χώρας, τον Σμόλικα, με φόντο την Τύμφη.

ηλιοβασίλεμα με τον κατακόκκινο δίσκο να κρύβεται πίσω από τον Γράμμο, κατέβηκα στο Πάπιγκο, με χρήση φακού, όπου πρόλαβα ένα δροσερό παγωτό με την τελευταία παρέα να πίνει σε ένα καφενείο τα τσιπουράκια της. Η απόλαυση όμως της αλπικής και ήρεμης αστροφεγγιάς με διανυκτέρευση στο καταφύγιο δεν περιγράφεται. Όμοια και η απεραντοσύνη κατά την ανατολή με τη σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας να ξαποσταίνει σε κάμπους και πλαγιές. Όσο θυμάμαι μάλιστα το ολόγιομο φεγγάρι να καθρεφτίζεται στα νερά της αντίπερα Δρακόλιμνης του Σμόλικα και την ανατολή από τα 2.637 μέτρα της κορφής του, το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να υποσχεθώ σύντομη επιστροφή στην… πριγκίπισσα των λιμνών με το γυμνό τοπίο, τα καταπράσινα αλπικά λιβάδια και τις εντυπωσιακές κορυφές, που αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα μαγευτικότερα μέρη της χώρας. Χρήσιμες πληροφορίες Η πορεία μέχρι το καταφύγιο της Αστράκας στα 1.950 μέτρα χρειάζεται περίπου τρεις ώρες, αφού με σταθερή ορειβατική ανάβαση καλύπτονται 300 μέτρα υψομετρικής διαφοράς ανά ώρα. Στη συνέχεια, για την κατάβαση στην εποχιακή λίμνη Τσουμάνη και από εκεί για την ανάβαση στη Δρακόλιμνη, στα 2.050 μέτρα, χρειάζεται ακόμη μιάμιση ώρα πορείας. Η επιστροφή στο χωριό απαιτεί λιγότερο χρόνο λόγω κατωφέρειας, οπότε η συνολική διαδρομή είναι εφικτή με μονοήμερη επιλογή. Η καλύτερη επιλογή, όταν συζητάμε για καλοκαιρινή εποχή, είναι να γίνει η ανάβαση απογευματινές ώρες με τα απόσκια των Πύργων της Αστράκας, το ηλιοβασίλεμα από το διάσελο του καταφυγίου, τις γαστρονομικές απολαύσεις του και διανυκτέρευση κάτω από τον καθαρό έναστρο ουρανό. Πρωινή ανατολή με την απεραντοσύνη του αλπικού τοπίου κι έπειτα χαλαρή απολαυστική ανάβαση στη Δρακόλιμνη. Επιστροφή για γεύμα στο καταφύγιο και κάθοδος πάλι με τα απόσκια του μαγευτικού ορεινού όγκου. 50 | www.epathlo.gr

Φεύγοντας από το χωριό υπάρχει πέτρινη πηγή με δροσερό νερό για τον εφοδιασμό παγουριού ενάμισι λίτρου, που είναι το βασικότερο μέλημά μας, αλλά δεν χρειάζεται να μας αγχώνει, αφού ψηλότερα υπάρχει και άλλη πηγή αλλά και η δυνατότητα προμήθειας νερού και από το καταφύγιο. Στις καλοκαιρινές αναβάσεις, στο μικρό μας σακίδιο χωρητικότητας μέχρι 40 λίτρων, είναι απαραίτητο ένα βασικό φαρμακείο, λίγη τροφή, αδιάβροχο για κάθε ενδεχόμενο του μικροκλίματος των βουνών αυτών με τις μικρές τοπικές και απρόβλεπτες βροχές ή τους τοπικούς ανέμους, φθινοπωρινό μπουφάν και χαρτομάντιλα. Απαραίτητο τόσο για την ανάβαση όσο και για την κατάβαση είναι το μπαστούνι, που ξεκουράζει το σώμα και το φέρνει σε ισορροπία προστατεύοντάς μας παράλληλα από παρεκκλίσεις και γλιστρήματα. Φυσική προστασία με καπέλο και γυαλιά για τον ήλιο, μακριά πουκαμίσα με σηκωμένο γιακά και γενικά ρουχισμός ανοικτών χρωμάτων είναι η καλύτερη επιλογή. Τέλος, ένα ελαφρύ φουλάρι για τον ιδρώτα και ορειβατικές καλοκαιρινές μπότες για να μη χτυπηθούν οι αστράγαλοι (ημιάκαμπτες για να μην κουραστούν τα πόδια από τα πετρώματα).

Το μοναδικό γυμνό τοπίο με τα καταπράσινα αλπικά λιβάδια και τις εντυπωσιακές κορυφές αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα μαγευτικότερα της χώρας.

Σπέτσες

Αρχόντισσα και ηρωίδα του πελάγους

Μάρω Κουρή

Η αρχόντισσα του Αργοσαρωνικού, το νησί της Μπουμπουλίνας, ηρωικός τόπος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, σμιλεύεται στη μνήμη μας με εικόνες πανέμορφων καπεταναίικων αρχοντικών, μεταβυζαντινών εκκλησιών, βοτσαλωτών δρομίσκων, πευκόφυτων λοφοπλαγιών, που αγκαλιάζονται με δαντελωτές παραλίες, γραφικά καρνάγια και αμαξάδες αλλά και ιστιοφόρα που συμπληρώνουν με ήχους και κίνηση μια κινηματογραφική σεκάνς.

52 | ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ

την Ντάπια, γύρω από τα κανόνια που κάποτε υπεράσπιζαν την πόλη, έχει στηθεί η ζωή του σημερινού λιμανιού με καταστήματα, καφενεδάκια για να διαβάσεις ανέμελα την εφημερίδα σου ή ένα βιβλίο, ουζερί με νοστιμιές και παρεούλα, καθώς και ζαχαροπλαστεία που σερβίρουν καταπληκτικά ντόπια αμυγδαλωτά. Στο νησί των πέντε χιλιάδων κατοίκων μπορείτε να φτάσετε από το Πόρτο Χέλι ή από τον Πειραιά με ιπτάμενα δελφίνια, ή με λεωφορείο μέχρι το λιμάνι της Κόστας απ’ όπου αναχωρούν καΐκια, φέρι και θαλάσσια ταξί.

Στην πλατεία της Μπουμπουλίνας, ορθώνεται επιβλητικό το Ποσειδώνιο, που κτίστηκε στις αρχές του αιώνα μας από τον Σ. Ανάργυρο. Διατηρεί την αίγλη του και την εξαίσια αρχιτεκτονική με υπέροχα διακοσμημένους εσωτερικούς χώρους. Εδώ, στην πλατεία Μπουμπουλίνας πραγματοποιούνται εκδηλώσεις με πιο φημισμένη την αναπαράσταση της Ναυμαχίας των Σπετσών το 1822, γνωστή ως «Αρμάτα» με αμέτρητα, φαντασμαγορικά πυροτεχνήματα. Για το γλυπτό της Μπουμπουλίνας, λέει η Ναταλία Μελά που το φιλοτέχνησε: «Η Μπουμπουλίνα έβλεπε μακριά, γι’ αυτό εσκίασα τα μάτια της με το αριστερό χέρι, να μην την τυφλώνει ο ήλιος. Ατενίζει πέρα από τα πελάγη τις αλύτρωτες πατρίδες μας. Το δεξί της χέρι είναι έτοιμο να αρπάξει την κουμπούρα, αν χρειαστεί. Ο σταυρός έχει τοποθετηθεί στο στήθος. Άφησα το πόδια της γυμνά, διότι έτσι στέκονται οι καπεταναίοι πάνω στα καράβια τους. Το δεύτερο δάχτυλο του ποδιού το έκανα μακρύτερο για να μοιάσει με τ’ αρχαία μας αγάλματα. Τη θέλησα καμαρωτή και λεβέντισσα. Όλες τις λεπτομέρειες του αγάλματος τις έχω μελετημένες, διότι το έχω κατασκευάσει με “λογισμό και μ’ όνειρο”». Λίγα μέτρα πιο κάτω, το παλιό νηματουργείο «Δασκαλάκη» μετατράπηκε σε συγκρότημα πολυτελούς τουρισμού, συνδυάζοντας την παραδοσιακή με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Ακολουθεί το δημαρχείο μέσα σε έναν κήπο με σπετσιώτικα βοτσαλωτά. Παραλιακά, η Αναργύρειος-Κοργιαλένειος Σχολή, η μεγαλύτερη των Βαλκανίων, λειτούργησε από το 1927 έως το 1983 αναδεικνύοντας επιστήμονες, πολιτικούς και καλλιτέχνες, όπως ο Ιάννης Ξενάκης και άλλοι.

54 | www.epathlo.gr

Αυτοκίνητα δεν επιτρέπονται στο τυχερό αυτό νησί.

Από τον Προφήτη Ηλία, την ψηλότερη κορυφή των Σπετσών, απολαμβάνουμε την πανοραμική θέα του νησιού. Πάνω από το λιμάνι βρίσκεται το Καστέλι, ο πρώτος μεσαιωνικός περιτειχισμένος οικισμός με την ακρόπολη στον λόφο – όπου βρίσκεται ο ναός του Αγίου Βασιλείου. Στο γραφικό εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας θαυμάζουμε το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στο διώροφο νεοκλασικό λιθόκτιστο του ευεργέτη των Σπετσών Σ. Ανάργυρου με τις δύο αιγυπτιακές σφίγγες στεγάζεται το Πνευματικό Κέντρο. Στο αρχοντικό της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας με το σκαλιστό ταβάνι λειτουργεί μουσείο με ζωντανή ξενάγηση, ώστε ο επισκέπτης να ακούει για τη ζωή και το έργο της Μπουμπουλίνας θαυμάζοντας κειμήλια του Αγώνα και προσωπικά αντικείμενα της ίδιας της ηρωίδας. Σπέτσες | 55

«Η Μπουμπουλίνα έβλεπε μακριά, γι’ αυτό εσκίασα τα μάτια της με το αριστερό χέρι, να μην την τυφλώνει ο ήλιος», λέει η γλύπτρια Ναταλία Μελά.

56 | www.epathlo.gr

Στο Αρχοντικό του Χατζηγιάννη Μέξη στεγάζεται το Μουσείο με τα αρχαιολογικά ευρήματα, προτομές των αγωνιστών της Επανάστασης και σπάνια ξύλινα ακρόπρωρα. Ένας ευχάριστος περίπατος μπορεί να ξεκινήσει από την Ντάπια, στην πολύβουη παραλία του Αγίου Μάμα, και να συνεχίσει παραλιακά – στην παραλία του Αγίου Νικολάου με τα φημισμένα αρχοντικά της, μερικά του 18ου αιώνα, δείγμα της πολιτιστικής και οικονομικής ανάπτυξης του νησιού, τον μητροπολιτικό ναό του Αγ.

Νικολάου με το μνημείο των Ηρώων στο προαύλιο, έργο του γλύπτη Β. Κεσσέ, και το αριστουργηματικής τέχνης καμπαναριό, όπου υψώθηκε η σημαία της Επανάστασης του 1821. Μπαίνω στο βάθος του μυχού του παλιού λιμανιού που λέγεται Μπάλτιζα, περνώντας από τα παραδοσιακά καρνάγια που διατηρούνται μέχρι σήμερα μεταφέροντας από γενιά σε γενιά τα μυστικά του καλαφατίσματος των σκαριών. Κάποια παλιά αρχοντικά έχουν γίνει μπαράκια όπου η κοσμοπολίτικη νυχτερινή ζωή σφραγίζεται με ξενύχτι, χορό και τραγούδι, με θέα πάντα το χάραμα στο παλιό καρνάγιο του Αιγαίου. Ο οικισμός της Πιτυούσας με την ωραία πλατεία και το γραφικό της ουζερί είναι ένα διεθνώς βραβευμένο έργο πολυτελών εξοχικών κατοικιών. Στο Παλιό Λιμάνι των Σπετσών ο διεθνούς φήμης αρχιτέκτονας Δ. Πορφύριος έχει σχεδιάσει τον οικισμό, που είναι χτισμένος σύμφωνα με τον παραδοσιακό αρχιτεκτονικό ρυθμό του νησιού. Η πιο κοντινή στην πόλη είναι η παραλία της Αγίας Μαρίνας με beachbars και ψαροταβέρνες. Οι υπόλοιπες παραλίες, άλλες οργανωμένες κι άλλες ερημικές, είναι μέσα στα πεύκα, που χαρίζουν δροσιά και σκιά. Πρόσβαση εναλλακτικά με ποδήλατο, διαφορετικά με λεωφορείο, μηχανάκι, ταξί ή με άμαξα για τις

κοντινές διαδρομές. Αυτοκίνητα δεν επιτρέπονται στο τυχερό αυτό νησί. Καταλήγω στο Φανάρι με την εκκλησία της Παναγίας της Αρμάτας, που κτίστηκε για να τιμήσει την Παναγία, η οποία το 1822, στις 8 Σεπτέμβρη –ημέρα των γενεθλίων της– βοήθησε τους Σπετσιώτες στη ναυμαχία με τον τουρκικό στόλο. Στο εσωτερικό της εκκλησίας αξίζει να δείτε τον πίνακα της ναυμαχίας, που ζωγράφισε το 1887 ο Ι. Κούτσης. Στον κήπο του κανονιοστασίου, χώρου ιστορικής μνήμης και αναψυχής, βρίσκεται το αναστηλωμένο κανονιοστάσιο του Χατζηγιάννη Μέξη και το πάρκο περιπάτου, το οποίο έχει διακοσμήσει με τα χάλκινα γλυπτά της η Ναταλία Μελά. Στο άκρο του Φαναριού και μπροστά στα ερείπια του παλιού φάρου του νησιού δεσπόζει ο ανδριάντας του πυρπολητή Κοσμά Μπαρμπάτση. «Γι’ αυτό έκανα κι εγώ άλλον ένα μύθο», λέει η Ναταλία Μελά. «Τη γοργόνα που κολυμπάει στο Αιγαίο και ρωτά τους καπετάνιους που το διασχίζουν: “Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;” Άμα ο ναυτικός δεν ξέρει την απάντηση “Ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει”, και πει πως πέθανε, η γοργόνα βουλιάζει το καράβι του. Άμα όμως πει τη σωστή, τότε καλοτάξιδο θα ’ναι το καράβι του».

Κόστα

Λιγονέρι ΣΠΕΤΣΕΣ

Κουζουνόσ

Σπετσοπούλα Σπέτσες | 57

Κουνουπίτσα - Σπέτσες | Τηλ: 22980-75380, 72134 www.patralis.gr | email: patrest@otenet.gr

ΝΑΥΠΗΓΕΙΟ ΜΠΑΣΙΜΑΚΟΠΟΥΛΟΙ Το

Ναυπηγείο μας ιδρύθηκε το 1965 από τον Δημήτρη Μπασιμακόπουλο. Με πολύ μεράκι αλλά και χειρονακτική εργασία ο Δημήτρης Μπασιμακόπουλος και οι συνεργάτες του μετέτρεπαν την πρώτη ύλη τους, ξυλεία κάθε είδους (όπως πεύκο, ιρόκο, όρεγκον, δρυς ) σε πραγματικά κομψοτεχνήματα, στολίδια στον αφρό της θάλασσας. Στα τέλη του 1994 αρχίζει μια νέα εποχή για το Ναυπηγείο. Η διαχείριση περνά στον Γιάννη, γιο του Δημήτρη, που μαζί με τον αδερφό του πατέρα του Λευτέρη κάνουν σχέδια για το μέλλον. Οι δυο τους, άνθρωποι νέοι με ανοιχτούς ορίζοντες και τολμηρές ιδέες, βάζουν γρήγορα σε εφαρμογή το σχέδιο τους που θα φέρει στην εταιρεία σαρωτικές αλλαγές. Ο αιγιαλός κάτω από το Ναυπηγείο διαμορφώνεται κατάλληλα ώστε τα σκάφη να προσεγγίζουν με ταχύτητα και ασφάλεια. Το νέο Travelift ανυψωτικής ικανότητας 100 τόνων έχει συναρμολογηθεί και είναι έτοιμο να αναλάβει δράση. Πλέον , οι κύριες δραστηριότητες είναι οι ανελκύσεις / καθελκύσεις, η στάθμευση και η επισκευή σκαφών. Στις ημέρες μας ο χώρος έχει διαμορφωθεί έτσι ώστε να μπορεί να υποδεχθεί και να φιλοξενήσει με ασφάλεια περισσότερα από 350 σκάφη κάθε τύπου. Στην ασφαλή διαχείμανση των σκαφών συμβάλουν οι ειδικά πατενταρισμένες μεταλλικές σχάρες στήριξης που κατασκευάζει και χρησιμοποιεί κατ’ αποκλειστικότητα το Ναυπηγείο. Στα άμεσα σχέδια της εταιρείας είναι η ασφαλτόστρωση όλων των επιφανειών του Ναυπηγείου και η εγκατάσταση κλειστού κυκλώματος παρακολούθησης. Ενέργειες που θα αλλάξουν την όψη του χώρου και θα προσθέσουν βαθμούς στη λειτουργικότητα και την ασφάλεια του. Καλύτερή μας διαφήμιση οι πελάτες μας. Θα μας βρείτε στο γνωστό ψαροχώρι της Ερμιονίδας την Kοιλάδα, στo τηλέφωνο 27540-61409 και fax: 27540-61023 και με e-mail info@bsg.com.gr, bashipyard@yahoo.gr. Περισσότερες πληροφορίες στο site

www.basimakopouloi.gr

Θέα ΕΣΤΙΑΤΟΡΙΟ

παραλία Κιβερίου - τηλ. 27510 47443

Ασκληπιεία

Τα ιερά της ίασης στην Επίδαυρο και την Κορινθία

Βασίλης Οικονόμου Χρήστος Κανατάς

Επιγραφή από το Ασκληπιείο στην Αρχαία Κόρινθο, Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου

Γλυπτή απεικόνιση του Ασκληπιού από αέτωμα του ναού του στην Επίδαυρο, Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου

Ίσως να γυρεύουμε τη γιατρειά σε κάποιο ηρωικό παρελθόν αλλά ακόμα και τότε, σύμφωνα με την αρχαία δοξασία, ο ήρωας-θεραπευτής δεν μπορούσε να σώσει τον άνθρωπο παρά μόνο τις πληγές του γιάτρευε…

πό τους περισσότερους μελετητές γίνεται αποδεκτό ότι η ιατρική γεννήθηκε στην περιοχή της Αργολίδας, αν και ο Ασκληπιός, o πρώτος γιατρός του αρχαίου ελληνικού κόσμου, γεννήθηκε στις όχθες του Ληθαίου ποταμού, που διασχίζει τη σημερινή πόλη των Τρικάλων. Πατέρας του ήταν, κατά την επικρατέστερη άποψη, ο Απόλλωνας και μητέρα του μια θνητή, η Κορωνίδα (ή η Αρσινόη). Σε ορισμένες περιπτώσεις, αναφέρεται ότι ο πατέρας του ήταν ο Ίσχυς (ή Κύρος), που το όνομά του αποτελεί συχνά προσωνύμιο του γιατρού. Όντας θεός ή θεοποιημένος ήρωας, διδάχθηκε τη θεραπευτική τέχνη από τον κένταυρο Χείρωνα αλλά και από τη θεά Αθηνά, που του προσέφερε δύο

62 | www.epathlo.gr

Στοά του Άβατου στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Στον χώρο αυτό γινόταν η εγκοίμηση των ασθενών.

Ένθρονος Ασκληπιός, Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου

ασκούς με το πολύτιμο αίμα της Μέδουσας, με το οποίο μπορούσε να σκοτώσει ή να αναστήσει ανθρώπους… Ο Ασκληπιός ανασταίνει και τον Ιππόλυτο, γιο του μυθικού Θησέα, ο οποίος είχε παραπλανηθεί από τη γυναίκα του πατέρα του, τη Φαίδρα. Ο Δίας τον κεραυνοβόλησε, όταν κατάλαβε ότι η πράξη του εγγονού του ήταν αντίθετη προς τον νόμο της ζωής. Μετά τον θάνατό του ο Ασκληπιός

Γλυπτή απεικόνιση του Ασκληπιού από αέτωμα του ναού του στην Επίδαυρο, Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου

απεικονίζεται στον αστερισμό του Οφιούχου. Ιερό Απόλλωνα Μαλέατα και Ασκληπιού Στον λόφο Κυνόρτιον, πίσω από το ξακουστό θέατρο της Επιδαύρου, στα βορειοανατολικά, ήδη από την προϊστορική εποχή υπήρχε ιερό, στο οποίο λατρευόταν μια γυναικεία θεότητα που συνδεόταν με την ίαση. Στην Ασκληπιεία | 63

Ο Ασκληπιός παντρεύτηκε την Επιόνη και ήταν πατέρας της Υγείας, της Πανάκειας, της Ακεσώς, της Ιασώς, της Αίγλης, του Τελεσφόρου και των περίφημων γιατρών της Τροίας, Μαχάονα και Ποδαλείριου.

ίδια θέση ιδρύθηκε στην αυγή της αρχαϊκής εποχής ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα, θεό με θεραπευτικές ιδιότητες, που λατρευόταν εδώ ως Απόλλωνας Μαλεάτας. Η λατρεία τού κυρίως θεραπευτή θεού, του Ασκληπιού, που η μυθική παράδοση τον παρουσιάζει ως αυτόχθονα γιο του Απόλλωνα και της εγγονής του βασιλιά Μάλου της Επιδαύρου, της Κορωνίδας, καθιερώθηκε κατά τον 6ο αι. π.Χ. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Απόλλωνας, μετά την ένωσή του με την Κορωνίδα, φεύγει για τους Δελφούς αφήνοντας πίσω ένα λευκό κοράκι. Όταν εκείνη ερωτεύεται τον Ίσχυ, γιο του Έλατου, εκείνος (ή η αδερφή του Άρτεμη) σκοτώνει με βέλος την Κορωνίδα. Ο Ερμής όμως προλαβαίνει και βγάζει από την κοιλιά της το παιδί που είχε συλλάβει από τον αδερφό του και το εμπιστεύεται στον κένταυρο Χείρωνα. Ο Απόλλωνας καταριέται το λευκό κοράκι, που γίνεται για πάντα μαύρο… Ο αριθμός των προσκυνητών, που ολοένα αυξανόταν, δημιούργησε την ανάγκη ίδρυσης ενός μεγαλύτερου ιερού, ένα χιλιόμετρο περίπου νοτιοδυτικά του Κυνόρτιου. Τα δύο ιερά εξελίχθηκαν παράλληλα, με την επίσημη ονομασία «Ιερόν Απόλλωνος Μαλέατα και Ασκληπιού»: ο Απόλλωνας ήταν η πνευματική πηγή της θεραπείας και ο Ασκληπιός ένα είδος «μεσολαβητή», που κινείται μεταξύ δύο κόσμων, εκείνου των 64 | www.epathlo.gr

θεών κι εκείνου των ανθρώπων… Στον νέο ιερό χώρο βρισκόταν ο δωρικός ναός του Ασκληπιού, του οποίου είναι σήμερα ορατή μόνο η θεμελίωση. Ο ναός, που περιβαλλόταν από κίονες (περίπτερος), αποτελούνταν από πρόναο και σηκό με εσωτερική κορινθιακή κιονοστοιχία σε σχήμα Π. Οι επιγραφικές μαρτυρίες μάς δίνουν την πληροφορία ότι ο αρχιτέκτονας του ναού λεγόταν Θεόδοτος. Μέσα στον ναό δέσποζε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Πάριου γλύπτη Θρασυμήδη. Στο ανατολικό αέτωμα εικονιζόταν η άλωση της Τροίας και στο δυτικό η Αμαζονομαχία. Γύρω από τον ναό είχαν οικοδομηθεί τα υπόλοιπα κτίσματα που συνδέονταν με τη λατρεία του θεού και την τελετουργία της ίασης: το Άβατο, όπου γινόταν η εγκοίμηση των ασθενών, η Θόλος ή Θυμέλη, ένα κυκλικό περίστυλο οικοδόμημα όπου στεγαζόταν η μυστηριακή χθόνια λατρεία του Ασκληπιού, και το κτιριακό συγκρότημα του Τελετουργικού Εστιατορίου, που οικοδομήθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο. Σε αυτό το συγκρότημα υπήρχαν το κυρίως κτίριο του Εστιατορίου, το μνημειώδες Πρόπυλό του, που λίγα χρόνια αργότερα μετατράπηκε σε ναό της Υγείας, το Ωδείο στον χώρο της περίστυλης αυλής και μια Κρήνη στα νοτιοανατολικά, καθώς το νερό ήταν απαραίτητο για οποιαδήποτε

Αναστηλωμένο πρόπυλο του τελετουργικού εστιατορίου στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου ιαματική διαδικασία. Ο κεντρικός χαρακτήρας της λατρείας ίσως διαδραματιζόταν εδώ καθώς, σύμφωνα με τη γραπτή παράδοση, υπήρχε παρουσία του Ασκληπιού (Θεοφάνια) στα τελετουργικά γεύματα, που προσέφεραν δύναμη, υγεία κι ελπίδα στους προσκυνητές. Το Καταγώγιο Ένας διώροφος ξενώνας μεγάλων διαστάσεων, το Καταγώγιο, στα νοτιοανατολικά του Ιερού και στον δρόμο προς το Θέατρο, είναι το μεγαλύτερο οικοδόμημα του Ασκληπιείου. Περίπου 160 δωμάτια διαφόρων διαστάσεων διατάσσονταν γύρω από τις τέσσερις αυλές. Είσοδοι υπήρχαν στην ανατολική

Ο ναός του Ασκληπιού στην Αρχαία Κόρινθο

Σε αυτόν τον διαφορετικό «ύπνο», που έμοιαζε περισσότερο με θάνατο, κάθε ασθενής κοιμόταν στο ιερό έδαφος με το αυτί του να ακουμπά στη γη, καθώς ο θεός τον συμβούλευε και του έδειχνε τον κατάλληλο τρόπο ίασης.

Κιονόκρανο από το Ασκληπιείο στην Αρχαία Κόρινθο

και τη δυτική πλευρά του κτιρίου. Η εσωτερική επικοινωνία δεν ήταν εφικτή παρά μόνο μεταξύ των βόρειων ή των νότιων δωματίων, ίσως για να υπάρχει η δυνατότητα απομόνωσης των χώρων, για ιατρικούς κυρίως λόγους. Το Καταγώγιο δεν βρισκόταν πολύ κοντά στο κυρίως τμήμα του Ιερού και παρείχε στέγη στους πολυάριθμους ασθενείς και προσκυνητές που κατέφθαναν από όλη την Ελλάδα. Σώζονται, επίσης, κατάλοιπα πολλών μικρών ναών αφιερωμένων στον Απόλλωνα, την Άρτεμη, την Αφροδίτη και σε δευτερεύουσες λατρείες, συγγενικές με την κύρια λατρεία του Ασκληπιού, στον Μαχάονα, τον Τελεσφόρο και τον Ύπνο.

Το Ασκληπιείο στην Κορινθία Ο Αλεξάνορας, γιος του Μαχάονα κι εγγονός του Ασκληπιού, έχτισε το Ασκληπιείο στην Τιτάνη, που υπαγόταν στο κράτος της Σικυώνας. Πήρε το όνομά της από τον Τιτάνα, αδερφό του Ήλιου, και αποτέλεσε το θρησκευτικό κέντρο των Σικυωνίων. Ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας αναφέρει το δύο ξόανα του Ασκληπιού και της Υγείας στον ναό της Αθηνάς, καθώς και τον βωμό του Ανέμου στον οποίο ο αρχιερέας πραγματοποιούσε τελετές της Μήδειας ημερούμενος των πνευμάτων το άγριον… Σήμερα, στο εκκλησάκι του Αγίου Τρύφωνα στο χωριό, σώζεται εντοιχισμένη ενεπίγραφη μαρμάρινη πλάκα η οποία με ψήφισμα της αρχαίας βουλής αφιερώθηκε στον Ασκληπιό. Βορειοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Κορίνθου βρίσκεται το ιερό του Ασκληπιού, που έχει διάρκεια ζωής 1.000 ετών περίπου. Η θέση επιλέχθηκε ως κατάλληλη για τη δημιουργία του θεραπευτηρίου λόγω του άφθονου νερού στην κοντινή κρήνη της Λέρνας. Στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., πιθανώς εξαιτίας καταστροφικού σεισμού, το ιερό ανακαινίσθηκε, το τέμενος οριοθετήθηκε και ο ναός πλαισιώθηκε στα ανατολικά από βωμό θυσιών και στα δυτικά από το Άβατο, ένα ευρύχωρο κτίριο στο οποίο λάμβανε χώρα η εγκοίμηση. Για την εξυπηρέτηση των πολυάριθμων επισκεπτών του, ο ναός πλαισιώθηκε από στοές, όπου πιθανώς τοποθετούσαν ή αναρτούσαν τα Ασκληπιεία | 65

άφθονα αναθήματα των ασθενών, τα σημερινά τάματα. Πολλά από αυτά τα αναθήματα, που σήμερα εκτίθενται σε ειδική αίθουσα στο Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αρχαία Κόρινθο, είναι πήλινα ομοιώματα ανθρώπινων μελών και οργάνων, καθώς και πλήθος άλλων αντικειμένων, όπως αγγεία ή ειδώλια. Η εγκοίμηση Το φρέαρ ή η κρήνη ήταν βασικά στοιχεία της ίασης, που επιτυγχανόταν με τη διαδικασία της κάθαρσης και της εγκοίμησης κοντά στο νερό. Η αναγέννηση των θεών, που κάθε φορά επέστρεφαν στη ζωή μετά τον περιοδικό θάνατο μέσα στη γη, αποτελούσε την αρχετυπική διαδικασία της μύησης των προσκυνητών, που επέλεγαν αυτή τη συμβολική πράξη με την ελπίδα να ιαθούν. Σε αυτόν τον διαφορετικό «ύπνο», που έμοιαζε περισσότερο με θάνατο, κάθε ασθενής κοιμόταν στο ιερό έδαφος με το αυτί του να ακουμπά στη γη, καθώς ο θεός τον συμβούλευε και του έδειχνε τον κατάλληλο τρόπο ίασης. Ίσως κι εμείς σήμερα ελπίζοντας στην αναγέννηση συμμετέχουμε σε μια εκούσια υπνωτική αναμονή, αρκεί μονάχα κάποιος «θεός» να φανεί…

Ο ναός πλαισιώθηκε από στοές, όπου πιθανώς τοποθετούνταν τα πολυάριθμα αναθήματα των ασθενών, τα γνωστά σε εμάς τάματα, που σήμερα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κορίνθου.

Πήλινα ομοιώματα ανθρώπινων μελών ως αφιερώματα (τάματα) στο Ασκληπιείο της Αρχαίας Κορίνθου, Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου

66 | www.epathlo.gr

Σε μία εποχή που η ποιότητα σε συνδυασμό με το λογικό κόστος είναι σε πρώτη ζήτηση, η βιοτεχνία αρτοσκευασμάτων ULIS βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. Έτοιμη, με τελευταίου τύπου μηχανήματα, έμπειρο ανθρώπινο δυναμικό και χρήση πρώτης ποιότητας υλικών, παράγει προϊόντα άριστης ποιότητα. Τα αρτοσκευάσματα συσκευάζονται με τον πλέον σύγχρονο και υγιεινό τρόπο και διανέμονται με δικά μας φορτηγά ψυγεία.

3ο χλμ. Αργους Ν.Κίου, Άργος 21200 Τηλ.: 2751024747 | Fax: 2751023927 www.ulis.gr

Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΑΡΤΟΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ ULIS, σύγχρονη και δυναμική, εγγυάται τη συνεχή τροφοδοσία με άριστης ποιότητας προϊόντα για τους πελάτες σας και σίγουρα κέρδη για σας.

ο ΦΑΡΟΣ ΟΥΖΕΡΙ - ΨΑΡΟΤΑΒΕΡΝΑ

...μόνο 8 χλμ. από το Ναύπλιο

παραλία Μύλων, Αργολίδος τηλ. 27510 47737 www.tavernaofaros.gr

παραλία Κιβερίου

Καρέτα καρέτα

Προς το μεγάλο θαλάσσιο ταξίδι

Διονύσης Μαμάσης

Καθώς έχει πνευμόνια, βγάζει τακτικά το κεφάλι της έξω από την επιφάνεια της θάλασσας για να πάρει αναπνοές.

ι περισσότεροι έχουμε την εντύπωση ότι μόνο οι παραλίες της Ζακύνθου φιλοξενούν κάθε καλοκαίρι φωλιές της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta. Η χώρα μας έχει την τύχη να φιλοξενεί μερικές από τις μεγαλύτερες περιοχές ωοτοκίας στη Μεσόγειο (60% των φωλιών) στον κόλπο του Λαγανά στη Ζάκυνθο, στην Κρήτη, στον Κυπαρισσιακό-Λακωνικό κόλπο, στην Κεφαλονιά και έρχεται πλέον να ενταχθεί και επισήμως μια νέα περιοχή ωοτοκίας, το Εθνικό Πάρκο Υγρότοπων Κοτυχίου-Στροφυλιάς. Στη δυτική πλευρά, βόρεια της Πελοποννήσου, 21 χιλιόμετρα ακτογραμμής βρίσκουν χιλιάδες αποδέκτες τους καλοκαιρινούς μήνες 70 | www.epathlo.gr

και αποτελούν τόπο αναψυχής θερινού τουρισμού. Στις αμμώδεις παραλίες και στις παραλιακές κινούμενες θίνες (αμμόλοφοι και αμμουδιές) που εκτείνονται προς το εσωτερικό, πλήθος ειδών φωλιάζουν, γεννούν και αναζητούν την τροφή τους, από τα πουλιά που τσιμπολογούν ασπόνδυλα μέχρι την απειλούμενη θαλάσσια χελώνα καρέτα καρέτα, που εναποθέτει τα αυγά της. Φέτος και για πρώτη φορά από την ίδρυση και λειτουργία του Φορέα Διαχείρισης Υγρότοπων Κοτυχίου-Στροφυλιάς, πραγματοποιείται επιστημονική καταγραφή του προστατευόμενου θαλάσσιου είδους που έχει ανάγκη αυστηρής προστασίας. Η θαλάσσια χελώνα Caretta caretta αποτελεί είδος προτεραιότητας βάσει της εθνικής και κοινοτικής νομοθεσίας (92/43) και θεωρείται απειλούμενο σε διεθνές επίπεδο, σύμφωνα με τα κριτήρια της Παγκόσμιας Ένωσης Προστασίας της Φύσης IUCN, με ιδιαίτερη οικολογική αξία και σημασία για το Εθνικό Πάρκο. Το πρόγραμμα ξεκίνησε τον Μάρτιο με την περιβαλλοντική ενημέρωση και αγωγή στα δημοτικά σχολεία εντός Εθνικού Πάρκου και συνεχίζεται μέχρι και τον Σεπτέμβρη, οπότε ολοκληρώνεται η καταγραφή και η παρακολούθηση της παραλιακής ζώνης από τις Αλυκές Λεχαινών (Π.Ε. Ηλείας) μέχρι την παραλία της Καλόγριας (Π.Ε. Αχαΐας) με στόχο την αειφορική διαχείριση και προστασία του πληθυσμού της θαλάσσιας χελώνας

Ξεκινά η διαδικασία προστασίας των νέων φωλιών από την ομάδα των εθελοντών.

Το χελωνάκι άρχισε το ταξίδι του.

Η θαλάσσια χελώνα ανεβαίνει με αργές κινήσεις την αμμουδιά, σέρνοντας το καβούκι της για να εναποθέσει τα αυγά της. Κάθε λίγο σταματά και ακουμπά το βαρύ κεφάλι της στην άμμο και όταν συνεχίζει να προχωρά, οι εκπνοές της είναι πολύ δυνατές.

Η πρώτη φωλιά για το Εθνικό Πάρκο Στα πλαίσια της καθιερωμένης πεζής παρακολούθησης (monitoring) εργασίας πεδίου της ακτογραμμής στη ζώνη Αλυκές Λεχαινών προς Μπούκα της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου, εντοπίσαμε χαρακτηριστικά ίχνη του απειλούμενου είδους. Αμέσως και με πολλή προσοχή οριοθετήσαμε την περιοχή προς αναζήτηση φωλιάς. Με τον ερευνητή πεδίου Ηλία Τζώρα και με πολύ προσεκτικές και απαλές κινήσεις αρχίσαμε το σκάψιμο προς αναζήτηση. Η αδρεναλίνη είχε φτάσει στα ύψη. Σκάβουμε και δεν βρίσκουμε τίποτα αλλά επαναλαμβάνουμε την ίδια ακριβώς διαδικασία σε ένα άλλο, διπλανό σημείο. Είχα τη θετική αίσθηση ότι εδώ έχει εναποθέσει τα αυγά της. Στο τελευταίο σημείο αναζήτησης, η άμμος γίνεται πολύ πιο μαλακή και αφράτη, και η προσπάθειά μας κορυφώνεται και γίνεται ακόμη πιο προσεκτική. Ξάφνου αγγίζουμε το ελαστικό κέλυφος και το χαμόγελο στα πρόσωπά μας είναι χαρακτηριστικό. Εντοπίζουμε και άλλα σφαιρικά αυγά και η πρώτη επίσημη φωλιά θαλάσσιας χελώνας στο Εθνικό Πάρκο είναι γεγονός και επιβεβαιώνεται. Οι ζητωκραυγές χαρακτηριστικές και ο Ηλίας από τη χαρά του με ρίχνει στην άμμο και πανηγυρίζει για τον εντοπισμό. Η συγκίνησή μας μεγάλη. Άμεσα ενημερώθηκε η συντονίστρια δασολόγος Γεωργία Καραμπέρου και όλο το επιστημονικό προσωπικό του Φορέα Διαχείρισης, το οποίο κινητοποιήθηκε γρήγορα δίνοντάς μας θάρρος, κουράγιο και ελπίδα προς αναζήτηση νέων φωλιών. Η πρώτη φωλιά πλέον παρακολουθείται, έχει σημανθεί και έχει χαρτογραφηθεί. Η θαλάσσια χελώνα ανεβαίνει με αργές κινήσεις την αμμουδιά, σέρνοντας το καβούκι της για να εναποθέσει τα αυγά της. Κάθε λίγο σταματά και ακουμπά το βαρύ κεφάλι της στην άμμο και όταν συνεχίζει να προχωρά, οι εκπνοές της είναι πολύ δυνατές. Ξαφνικά αρχίζει να σπρώχνει την άμμο με τα πτερύγιά της μακριά από το σώμα της. Κάνει κολυμβητικές κινήσεις και χώνεται περίπου 15 εκατοστά μέσα στην άμμο. Στη διάρκεια αρκετών αναπνοών κάνει εναλλασσόμενες κινήσεις των πίσω πτερυγίων της σκάβοντας σταδιακά ένα λάκκο σχήματος μπουκαλιού. Όταν τελειώσει το σκάψιμο στον κυλινδρικό λάκκο, εναποθέτει ένα ένα Καρέτα καρέτα | 71

6:30 το πρωί και η παρακολούθηση της παραλίας μόλις ξεκίνησε...

Προς την Οδύσσειά τους γίνονται εύκολα λεία θηρευτών όπως είναι οι αλεπούδες, τα κουνάβια, οι κορμοράνοι, οι γλάροι και τα νεροπούλια.

τα αυγά της και ανασηκώνεται ελαφρώς κάθε φορά που γεννάει ένα αυγό. Όταν ολοκληρώνει τη διαδικασία, αμέσως σκεπάζει τα αυγά πετώντας με δύναμη στρώματα άμμου, και κατεβαίνει προς τη θάλασσα για να συνεχίσει τις μεγάλες της μετακινήσεις περνώντας σε διεθνή ύδατα, καθώς και σε ύδατα άλλων χωρών. Η εκκόλαψη των αυγών Οι θηλυκές θαλάσσιες χελώνες είναι βέβαιο ότι γεννούν πάνω από μία φορά το ίδιο καλοκαίρι. Ωοτοκούν από μία μέχρι και τέσσερις φορές με τα 90-130 αυγά που εναποθέτουν στη φωλιά. Το αυγό με το μαλακό λευκό 72 | www.epathlo.gr

Νεκρή χελώνα που ξέβρασε η θάλασσα. Οι απειλές από την ανθρώπινη δραστηριότητα έχουν θορυβήσει τον Φορέα Διαχείρισης. κέλυφος μοιάζει σαν μπαλάκι του πιγκ πογκ. Η επώαση διαρκεί περίπου 6-8 εβδομάδες και το φύλο των νεοσσών καθορίζεται από τη θερμοκρασία επώασης. Όταν πραγματοποιείται η εκκόλαψη, τα καρετάκια δεν εγκαταλείπουν αμέσως τη φωλιά αλλά παραμένουν εντός του αυγοθαλάμου μέχρι να τελειοποιηθούν κάποια όργανα. Μετά από 3-4 ημέρες, όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή

και με την πτώση της θερμοκρασίας της άμμου κατά τη νύχτα, ξεκινάει η αναρρίχηση προς την επιφάνεια και η φωλιά εκκενώνεται ομαδικά. Τα μικρά κινούνται γρήγορα με μοναδικό προορισμό τη θάλασσα. Καθοδηγούνται από τον φωτεινό ορίζοντα, που αντανακλάται στην επιφάνεια του νερού. Η απόσταση για εμάς τους ανθρώπους είναι μόνο λίγα βήματα, μια ευθεία. Για τους νεοσσούς, όμως, είναι «χιλιόμετρα» επίπονης προσπάθειας, χωρίς περιθώριο λάθους για την επιβίωσή τους. Τα χελωνάκια καταγράφουν στο μυαλό τους τα χαρακτηριστικά της παραλίας, έτσι ώστε μετά από χρόνια να μπορέσουν πάλι να επιστρέψουν στην ίδια παραλία για να γεννήσουν κι αυτά. Φτάνοντας στο νερό κολυμπούν με επιμονή προς τα ανοιχτά και το μεγάλο θαλάσσιο ταξίδι τους μόλις έχει ξεκινήσει! Από τις πρώτες στιγμές της ζωής από την αναρρίχηση στην επιφάνεια της άμμου και μέχρι την κατάληξη στη θάλασσα, αντιμετωπίζουν πολλούς κινδύνους. Προς την Οδύσσειά τους γίνονται εύκολα λεία θηρευτών όπως είναι οι αλεπούδες, τα κουνάβια, οι κορμοράνοι, οι γλάροι και τα νεροπούλια. Τα χελωνάκια, που έχουν μήκος 5 εκατοστά και ζυγίζουν 16 γραμμάρια περίπου, έχουν σκούρο γκρισταχτί χρώμα και μαλακό κέλυφος. Τρέφονται με μέδουσες, μαλάκια, αχινούς, οστρακοειδή και φυτά της θάλασσας, που τα εντοπίζουν μέσω της αναπτυγμένης όσφρησής τους. Απειλές Δυστυχώς, όμως, και σε απόσταση αναπνοής από τη φωλιά, τις επόμενες ημέρες τροχοφόρο όχημα μεγάλου κυβισμού κινήθηκε ανεξέλεγκτα εντός της αμμώδους παραλίας απειλώντας με καταστροφή. Σε άλλο σημείο της ίδιας παραλίας, παρατηρήθηκαν οι ροδιές του ίδιου οχήματος όπου και αλλοιώθηκαν νέα ίχνη-χνάρια εξόδου θηλυκής ενήλικης χελώνας, η οποία και επέστρεψε στο νερό χωρίς να εναποθέσει τα αυγά της. Η έκκληση προς ερασιτέχνες ψαράδες, λουόμενους, καλοκαιρινούς επισκέπτες αλλά και πολίτες για

Η χελώνα αφήνει τα αυγά της εντός του αυγοθαλάμου που άνοιξε με τα πτερύγιά της.

Κουνουπελάκι Ηλείας, μία από τις πολλές αμμώδεις παραλίες που φιλοξενούν την καρέτα καρέτα κατά την περίοδο της ωοτοκίας.

την αποφυγή της ανεξέλεγκτης κίνησης των οχημάτων εντός της παραλίας επαναλαμβάνεται συνεχώς. Από άγνοια ή αμέλεια, αυτοκίνητα μεγάλου κυβισμού, αγροτικά 4x4, ακόμη και μηχανάκια παρατηρείται να κινούνται εντός της ακτής καταστρέφοντας αυτή την εύθραυστη ισορροπία του οικοσυστήματος. Οι νεκρές χελώνες που καταγράφονται όταν τις ξεβράζει το νερό μάς έχουν θορυβήσει, μιας και ο αριθμός είναι υψηλός και πολύ ανησυχητικός. Συνιστούμε σε περίπτωση εύρεσης ιχνών θαλάσσιας χελώνας (στις Αλυκές Λεχαινών, την Αρετή, το Κοτύχι, τον Μπρινιά, τη Φάλαρη, το Κουνουπελάκι, την Καλόγρια, το Γιαννισκάρι), καθώς και σε περίπτωση εντοπισμού τραυματισμένης ή και νεκρής χελώνας που την έχει ξεβράσει το νερό, να επικοινωνήσουν οι πολίτες άμεσα με τον Φορέα Διαχείρισης Υγρότοπων Κοτυχίου-Στροφυλιάς στα τηλέφωνα 26930 31939 και 6947938358. Το τηλεφώνημα που θα δεχτούμε ίσως δώσει μια πολύτιμη πληροφορία για την Caretta caretta και τη συνολική διαχείριση του είδους. Το ταξίδι της θαλάσσιας χελώνας από το Εθνικό Πάρκο Κοτυχίου-Στροφυλιάς μόλις ξεκίνησε! Καρέτα καρέτα | 73

Η παραδοσιακή οµορφιά των Κυθήρων έκανε τουσ αρχαίουσ Έλληνεσ να πιστεύουν πωσ εδώ πρωτοπερπάτησε η ωραιότερη θεών και ανθρώπων, η θεά του έρωτα. Η µελιτέα, όπωσ ονόµαζαν τη θεά Αφροδίτη. Δεν είναι τυχαίο το επίθετο µελιτέα (µελένια) αφού µόνο το τελειότερο πλάσµα τησ γησ θα µπορούσε να έχει την γλυκύτητα, την εµφάνιση και το άρωµα του ΘΥΜΑΡΙΣΙΟΥ ΜΕΛΙΟΥ ΤΩΝ ΚΥΘΗΡΩΝ. Το νησί ήταν γνωστό από την αρχαιότητα για το εξαιρετικήσ ποιότητασ µέλι του. Υπάρχουν ενδείξεισ ότι από εδώ ξεκίνησε η εφαρµογή τησ κινητήσ κηρήθρασ στην αρχαιότητα, για να εξαπλωθεί σε όλον τον κόσµο µόλισ στο τέλοσ του περασµένου αιώνα. Πολλέσ διακρίσεισ και βραβεία έχουν κάνει το ΘΥΜΑΡΙΣΙΟ ΜΕΛΙ ΚΥΘΗΡΩΝ γνωστό και περιζήτητο. Εσείσ που θέλετε ν' απολαύσετε το ΘΥΜΑΡΙΣΙΟ ΜΕΛΙ ΚΥΘΗΡΩΝ... ΜΟΝΟ από το πρατήριο του Μελισσοκοµικού Συνεταιρισµού και στα καταστήµατα µε το σήµα µασ.

ΕΚΘΕΣΗ & ΠΡΑΤΗΡΙΟ ΧΟΝ∆ΡΙΚΗΣ-ΛΙΑΝΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΣΤΑ ΑΡΩΝΙΑ∆ΙΚΑ Πληροφορίεσ: ρίεσ: ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΚΥ ΚΥΘΗΡΩΝ τηλ. 27360 34370 - email: melikyth@otenet.gr

ΧΡΥΣΟ ΒΡΑΒΕΙΟ 11ης ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Οικογενειακή παράδοση 4 γενεών στην παραγωγή ελαιολάδου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ∆. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ - ΠΕΛΛΑΝΑ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΤΗΛ.: 27310 57005 / FAX: 27310 57862 e-mail: oliveoilpellana@yahoo.gr

Μερομήνια Χρήστος Κανατάς

Διαβάζοντας τον Αυγουστιάτικο ουρανό

«Οκτώβρης σήμερα, σύμφωνα με τα μερομήνια. Σημάδι κακοχειμωνιάς ακόμη δεν φάνηκε στον ορίζοντα. Ήπια πράματα φαίνονται. Διαισθητικά τα επεξηγώ τα μερομήνια, μη με παίρνετε τοις μετρητοίς αλλά πέρσι έπεσα μέσα όσον αφορά στις πολυνεριές. Ήταν βέβαια πολύ χτυπητά τα φαινόμενα αυτών των ημερών του Αυγούστου, και βλάκας να ’σουν, το καταλάβαινες ότι κάτι ασυνήθιστο σήμαιναν. Όπως και ένα μάτι ελιάς κουρμάδας που κέντρισα φέτος τον Απρίλη πάνω σε ένα αγρελάκι και ενώ ήμουν βέβαιος ότι δεν το δέχτηκε και άρχισε να το πετάει ως ξένο σώμα, ξαφνικά, εκεί που κρεμόταν έτοιμο να πέσει, το είδα κατά τέλη Ιουνίου να ανοίγει και να πετάει δύο μάλιστα τρυφερούδια κλαριά. Το ονόμασα “και βλάκας να ’σαι” αυτό το μπόλι και το δείχνω σε όποιον επισκέπτη ενδιαφέρεται να μάθει από κεντρίσματα και από καταναλωτική επαναμετάλλαξη σε φυσικό άνθρωπο, όπως αυτή που βρίσκεται σε εξέλιξη επί του σαρκίου, του πνεύματος και της ψυχής μου εδώ και μία πενταετία. Αργότερα σήμερα, θα δούμε μήπως φανεί στον ορίζοντα καμιά κακοκαιρία στα μέσα ή στα τέλη του Οκτώβρη. Άμα δω σημάδι τέτοιο, θα σας ενημερώσω άμεσα. Αλλιώς μείνετε στο πρωινό συμπέρασμα για ήπιο Οκτώβρη (κλιματολογικά, όχι πολιτικά) και θα δούμε αύριο τον Νοέμβριο.

Μερομήνια ή μηνολόγια λοιπόν. Τα βλέπουμε κάθε χρόνο από την 1η μέχρι τις 12 Αυγούστου και κάθε μέρα αντιστοιχεί σε ένα μήνα, αρχής γενομένης από τον ίδιον τον Αύγουστο. Δηλαδή 1η Αυγούστου Αύγουστος, 2 Σεπτέμβρης, 3 Οκτώβρης κ.ο.κ. Σύμφωνα με τα όσα έχω καταλάβει από τις αφηγήσεις των παλαιότερων, παρατηρώ κάθε πρωί, μεσημέρι και σούρουπο τη βουνοσειρά του Πελινναίου, που βρίσκεται ανατολικά-βορειοανατολικά. Η πρωινή παρατήρηση αντιστοιχεί στο πρώτο δεκαήμερο του κάθε μήνα, η μεσημεριανή στο δεύτερο και η απογευματινή στο τρίτο. Βέβαια πρωί λέμε όταν ανατέλλει, μεσημέρι στις 12 και απόγευμα στις 7. Όχι με ωράρια πόλης. Κοιτάω αν έχει σύννεφα στο βουνό, αν κάθονται σαν μπαμπάκι πάνω του ή είναι περαστικά, αν είναι πυκνά και πηχτά ή αραιά, αν έχει θολούρα ή είναι καθαρά, γενικώς κοιτάω την όψη του βουνού και συμπεραίνω διαισθητικά τον καιρό που έρχεται, τα σημειώνω κιόλας ώστε με τη συνεχή παρατήρηση και επιβεβαίωση ή μη των προβλέψεων, να έχω χρόνο με το χρόνο έναν όσο γίνεται πιο ακριβή μπούσουλα. Πέρσι τέτοιες μέρες και μέχρι τις 8-9 Αυγούστου, ένα επίμονο, πηχτό άσπρο σύννεφο καθόταν σαν μπαμπάκι συνεχώς επί της κορφής του Πελινναίου και συμπέρανα σε γενικές γραμμές ότι ο χειμώνας θα έκανε μια χιονιά νωρίς τον Νοέμβριο και μετά πάλι από τις γιορτές βαρυχειμωνιά με χιόνια και πολλές βροχές μέχρι και τον Μάη. Χιονιά τον Νοέμβριο δεν ήρθε, ούτε πολλά χιόνια μες στον χειμώνα αλλά ήρθαν απίστευτα πολλές βροχές από νωρίς το φθινόπωρο στην ηπειρωτική Ελλάδα μέχρι και τις 29 του Μάη, που κατέβηκε ο χείμαρρος εδώ ορμητικός όπως δεν είχε κατέβει ποτέ μέχρι εκείνη τη μέρα. Μια άλλη παράμετρος που πρέπει να σημειωθεί είναι το ότι τα μηνολόγια ή μερομήνια προϋπήρχαν της αλλαγής του ημερολογίου, που έλαβε χώρα ως γνωστόν το 1923, και έτσι πιθανότατα να πρέπει για ακόμη σωστότερη πρόβλεψη να τα παρατηρούμε με το παλιό ημερολόγιο, δηλαδή 13 μέρες αργότερα, άρα 13 Αυγούστου Αύγουστος, 14 Σεπτέμβρης κ.ο.κ. Φέτος λοιπόν λέω να τα δω και με το παλιό ημερολόγιο, το ίδιο συστήνω και σε σας. Ας καταγράφουμε καθημερινά μέχρι τις 25 Αυγούστου τις παρατηρήσεις μας ο καθένας στον τόπο που βρίσκεται και ας τις παραθέτουμε εδώ, να δούμε τι θα σημαίνουν τελικά». Το κείμενο δημοσιεύτηκε στις 3 Αυγούστου 2015, στο ιστολόγιο του Χιώτη συγγραφέα και φυσικού καλλιεργητή Γιάννη Μακριδάκη (www.yiannismakridakis.gr). Τα βιβλία του Γιάννη Μακριδάκη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Εστία. ΑΠΟΨΕΙΣ | 75

Τήνος

Μια παραδοσιακή συνταγή με ημιάγρια τηνιακή αγκινάρα και τηνιακό κατσικάκι από τη Μαρία Δενεκαρία, εμπνεύστρια της «Γιορτής της αγκινάρας» στην Τήνο, που γιορτάστηκε και φέτος για 10η συνεχή χρονιά στην Κώμη Τήνου. Το γνωστό σε όλους εξαιρετικό λαχανικό, που πρωτοεμφανίστηκε στην περιοχή της σημερινής Αλγερί-

Υλικά: • 1 κ. κατσικάκι τηνιακό, σπάλα ή μπούτι • ½ φλ. ελαιόλαδο • 1 μεγάλο ξερό κρεμμύδι • 5 κρεμμυδάκια φρέσκα • αλάτι, φρεσκοτριμμένο πιπέρι • 1 ματσάκι άνηθο • 2 σκελίδες σκόρδο • 1 κ.σ. κορν φλάουρ • ¼ φλ. χυμό λεμονιού • 1 ματσάκι φρέσκο μάραθο • 10 αγκινάρες ημιάγριες καθαρισμένες

78 | www.epathlo.gr

Αγκινάρες με κατσικάκι

ας, καλλιεργείται ιδιαίτερα στο λιβάδι της Κώμης. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η ετήσια παραγωγή αγκινάρας στην Τήνο φτάνει τα 295.000 ζεύγη τον χρόνο. Η αγκινάρα περιέχει φώσφορο, ασβέστιο και βιταμίνες A, B και C. Η περιεκτικότητά της σε κυναρίνη συμβάλλει στην αντιμετώπιση της χοληστερίνης, της αρτηριοσκλήρωσης, της πέτρας στα νεφρά, των ηπατικών παθήσεων και των ρευματισμών. Στις ευεργετικές της ιδιότητες συμπεριλαμβάνεται η καρδιαγγειακή τόνωση και η κάθαρση του αίματος. Τη συνταγή θα γευτείτε στην οικογενειακή ταβέρνα «Μιχάλης» της οικογένειας Δενεκαρία, στο πιο γραφικό σοκάκι της πόλης της Τήνου.

φού τεμαχίσουμε το κρέας σε μεγάλα κομμάτια, το βράζουμε για 10 λεπτά, ξαφρίζοντάς το παράλληλα. Το βγάζουμε από την κατσαρόλα, το ξεπλένουμε και το στεγνώνουμε. Καθαρίζουμε την κατσαρόλα, προσθέτουμε το ελαιόλαδο και σε μέτρια φωτιά σοτάρουμε το κρέας. Το βάζουμε σε μια πιατέλα. Προσθέτουμε, αν χρειάζεται, λίγο ελαιόλαδο στην κατσαρόλα και σε μέτρια φωτιά σοτάρουμε το ξερό κρεμμύδι, που το έχουμε κόψει σε ροδέλες. Προθέτουμε το σκόρδο και τον μάραθο και σβήνουμε με τον χυμό λεμονιού. Χαμηλώνουμε τη φωτιά, βάζουμε στην κατσαρόλα το κατσικάκι, βραστό νερό όσο χρειάζεται ώστε να σκεπαστεί το φαγητό, αλάτι και φρεσκοτριμμένο πιπέρι. Σκεπάζουμε και αφήνουμε το φαγητό να μαγειρευτεί σε χαμηλή φωτιά για περίπου 1 ώρα. Όταν το κρέας είναι σχεδόν έτοιμο, προσθέτουμε τις αγκινάρες, τα φρέσκα κρεμμυδάκια κομμένα σε ροδέλες και τον άνηθο, και τα αφήνουμε να μαγειρευτούν για 20 λεπτά περίπου. Δένουμε τη σάλτσα με λίγο κορν φλάουρ και, ανάλογα τα γούστα, μπορούμε να προσθέσουμε λίγο λεμόνι ακόμα.

Φολέγανδρος

Κάππαρη μαγειρευτή

Συνδεδεμένη με την κουζίνα των Κυκλάδων και ευρύτερα του Αιγαίου, η κάππαρη είναι το άγριο «ξαδερφάκι» της φράουλας. Είναι ένας θάμνος (Capparis spinosa) που φύεται στα πιο άνυδρα και κακοτράχαλα εδάφη. Γνωστή από τα πανάρχαια χρόνια, καταναλωνόταν ως ορεκτικό και χρησιμοποιούνταν για θεραπευτικούς σκοπούς. Η κάππαρη έχει ελάχιστη θερμιδική αξία και διαθέτει πληθώρα αντιοξειδωτικών, βιταμινών και μετάλλων. Από το φυτό τρώμε τα μπουμπούκια, τα φύλλα και τον καρπό, που συχνά τα βρίσκουμε διατηρημένα σε άρμη ή σε ξίδι. Καρυκεύει υπέροχα σαλάτες, όσπρια, κόκκινες σάλτσες και πιάτα με ψάρι. Σχεδόν σε όλες τις Κυκλάδες τη συναντάμε μαγειρεμένη σε διάφορες εκδοχές, με λευκή ξιδάτη ή κοκκινιστή σάλτσα. Η συλλογή της γίνεται τον Μάιο, τον Ιούνιο και τον Ιούλιο, συνήθως σε παραθαλάσσιες ακαλλιέργητες τοποθεσίες με μεγάλη ηλιοφάνεια. «Την κάππαρη τη μαζεύουμε όταν είναι αρκετά μεγάλη, λίγο πριν γίνει λουλούδι. Τη ζεματάμε λίγο στο νερό και τη βάζουμε στον ήλιο να ξεραθεί για περίπου μία εβδομάδα, μέχρι να μην

Υλικά

• 100 γρ. κάππαρη ξερή • 2 κρεμμύδια ξερά, κομμένα σε ροδέλες

• 1 φλ. τσαγιού λάδι • 1 νεροπότηρο ξίδι λευκό • ε λάχιστο νερό • αλάτι, πιπέρι, ζάχαρη

έχει καθόλου υγρασία, και την αποθηκεύουμε. Σε αυτή τη μορφή τη διατηρούμε όλο το χειμώνα –μπορεί να διατηρηθεί έτσι μέχρι και 2-3 χρόνια…» μας λέει η κυρία Ειρήνη Δεκαβάλλα, Αντιδήμαρχος Πολιτισμού του Δήμου Φολεγάνδρου και γνωστή μαγείρισσα του νησιού. Τη συνταγή δοκιμάσαμε στο εστιατόριο «Σπιτικό» της οικογένειας Δεκαβάλλα στη Χώρα της Φολεγάνδρου.

άζουμε πρώτα την ξερή κάππαρη σε χλιαρό νερό για ένα βράδυ και το πρωί έχει πια φουσκώσει και είναι έτοιμη να μαγειρευτεί. Βράζουμε νερό και τη ρίχνουμε μέσα να πάρει μια βράση, πετάμε το νερό, τη σουρώνουμε και επαναλαμβάνουμε τρεις φορές, μέχρι να ξεπικρίσει εντελώς. Βάζουμε τα κρεμμυδάκια να τσιγαριστούν στο λάδι σε χαμηλή φωτιά. Όταν είναι σχεδόν έτοιμα, ρίχνουμε μέσα την κάππαρη, ελάχιστο νερό, αλάτι, πιπέρι, ζάχαρη και μπόλικο ξίδι… Κάποιες νοικοκυρές προσθέτουν και φρέσκια ντομάτα. Το μυστικό πάντως είναι το πολύ ξίδι, αφού για 100 γρ. κάππαρη θα χρειαστούμε ένα νεροπότηρο ξίδι… Το πιάτο τρώγεται και ζεστό και κρύο και παντρεύεται υπέροχα με φουρνιστά ρεβίθια ή φάβα. ΓΕΥΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ | 79

Φολέγανδρος

Είναι ένα από τα παραδοσιακά γλυκά του νησιού, που το συναντάμε και στη Μήλο. Πρόκειται για μια φίνα και λιτή καρπουζόπιτα, που συνδυάζει μαγικά το καρπούζι με το ελαιόλαδο, το μέλι, την κανέλα και το σουσάμι. Για περισσότερη νοστιμιά χρησιμοποιούσαμε τα άνυδρα καρπουζάκια της Φολεγάνδρου (τα λεγόμενα «αδιάγγουρα», μια τοπική μικρόκαρπη και άνυδρη ποικιλία καρπουζιού που βρίσκουμε και στην Ικαρία), γι’ αυτό και τη συναντάμε και με την ονομασία «αδιαγγουρένια». Παρότι είναι μια εύκολη πίτα, έχει τα μυστικά της. Εκτός από διαλεχτό καρπούζι, για να πετύχει, θέλει σωστό ρευστό χυλό, γι’ αυτό και κάθε φορά, ανάλογα με το καρπούζι, πρέπει να προσθαφαιρέσουμε αλεύρι.

Υλικά: • 2 κιλά στραγγισμένη ψίχα καρπουζιού • 2 ποτήρια του νερού ζάχαρη • 800-900 γρ. αλεύρι για όλες τις χρήσεις • 1 βανίλια (προαιρετικά) • Κανέλα και γαρίφαλο σε σκόνη • 1 ποτηράκι του κρασιού ελαιόλαδο • 1/2 κιλό μέλι θυμαρίσιο • Λίγο λάδι και σουσάμι για το πασπάλισμα του ταψιού και έξτρα σουσάμι για το πασπάλισμα της επιφάνειας της πίτας

80 | www.epathlo.gr

Καρπουζένια

Σημασία έχει επίσης και η σωστή αναλογία σε ζάχαρη, μέλι και κανέλα. Αν το καρπούζι μας είναι γλυκό, θα πρέπει να περιορίσουμε τη ζάχαρη. Όταν την τρώμε, θα πρέπει να νιώθουμε τα κομματάκια καρπουζιού οπότε χρειάζεται να στραγγίξουμε το καρπούζι υπομονετικά με το χέρι και όχι να το πολτοποιήσουμε. Με το ψήσιμο θα πρέπει να δημιουργηθεί μια χαρακτηριστική τραγανή κρούστα. Τρώγεται και ζεστή και παγωμένη. Όταν είναι ζεστή, έχει ρευστή μορφή ενώ όταν την παγώσουμε στο ψυγείο, γίνεται πιο τραγανή και δροσερή. Μπορούμε να προσθέσουμε κι άλλα μπαχαρικά, όπως αστεροειδή γλυκάνισο, κάρδαμο ή τζίντζερ. Τον χυμό του καρπουζιού μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε για να φτιάξουμε ζελέ ή ένα παγωμένο ρόφημα καρπουζιού.

όβουμε την καρπουζόψιχα σε μικρά κυβάκια και την τοποθετούμε σε τρυπητό για να στραγγίσουν τα υγρά της. Αφαιρούμε τα κουκούτσια, βάζουμε την ψίχα σε ένα σουρωτήρι και την πατάμε με τα χέρια. Αφήνουμε το καρπούζι να στραγγίξει. Προθερμαίνουμε τον φούρνο στους 180°C. Φτιάχνουμε το μείγμα ανακατεύοντας την ψίχα του καρπουζιού με το αλεύρι, τη ζάχαρη, τα μπαχαρικά και το ¼ από το λάδι. Ανακατεύουμε καλά ώστε να ομογενοποιηθούν τα υλικά και να πάρουμε ένα χυλό σχετικά σφικτό. Λαδώνουμε το ταψί με το ¼ από το ελαιόλαδο και το πασπαλίζουμε με σουσάμι. Μεταφέρουμε το μείγμα από το μπολ στο ταψί. Απλώνουμε το μείγμα και κουνάμε καλά το ταψί ώστε η πίτα να έχει παντού το ίδιο πάχος, που δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα 3-4 εκατοστά. Προσθέτουμε το υπόλοιπο ελαιόλαδο και πασπαλίζουμε με μπόλικο σουσάμι. Ψήνουμε την καρπουζόπιτα για περίπου 1-1,5 ώρα στους 180-200°C (ανάλογα τον φούρνο) μέχρι να ροδίσει. Μόλις τη βγάλουμε από τον φούρνο, περιχύνουμε την καρπουζένια μας με το μέλι και την πασπαλίζουμε με κανέλα.

Διεθνής καμπάνια:

Support FIRE Victims of Vatika

καταστροφική φωτιά της 17ης Ιουλίου στα Βάτικα Λακωνίας έκαψε ολοσχερώς 62.000 στρέμματα δασικής έκτασης, 115.000 ελαιόδεντρα, 450 στρέμματα αμπελώνων, 51 σπίτια… Οι ζημιές για τις ελαιοκαλλιέργειες –την κύρια ασχολία των κατοίκων της περιοχής– αλλά και την κτηνοτροφία είναι ανυπολόγιστες. Καθώς οι αποθήκες με τα σανά και οι βοσκήσιμες εκτάσεις έχουν καταστραφεί, υπολογίζεται πως 6.000 με 8.000 αιγοπρόβατα στερούνται ζωοτροφής. Το τοπικό διάσημο κρεμμύδι, το εξαιρετικής ποιότητας ελαιόλαδο, το μοναδικό κατσικίσιο λαδοτύρι κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Η πλαγιά του βουνού πάνω από τη Νεάπολη έχει καεί ενώ πληροφορίες αναφέρουν ότι κάηκε και το Παραδείσι, ο πανέμορφος παραδοσιακός οικισμός που ήταν χτισμένος σε ένα καταπράσινο τοπίο, με τρεχούμενα νερά. «Μιλάμε για την απόλυτη καταστροφή του τόπου», δηλώνει η 31χρονη Τίνα Νικολάου, εμπνευστής και δημιουργός της πλατφόρμας του Indiegogo: Support FIRE Victims of Vatika

Μέχρι στιγμής η καμπάνια έχει συγκεντρώσει το ποσό των 2.500 ευρώ, με απώτερο στόχο τα 15.000 ευρώ. «Τα κίνητρα της καμπάνιας είναι αποκλειστικά ανθρωπιστικά. Νιώθω την ανάγκη να το διευκρινίσω αυτό για να διαλύσω κάθε ίχνος καχυποψίας. Η καμπάνια έχει στηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε όσα χρήματα και να συγκεντρωθούν, θα διατεθούν για να βοηθήσουμε τον τόπο μας, ακόμα και αν δεν φτάσουμε τον στόχο των 15.000 ευρώ που έχουμε θέσει. Βέβαια, όταν μιλάμε για τέτοιο τεράστιο μέγεθος καταστροφής, δεν αρκούν τα 15.000 ευρώ. Είναι, όμως, ένα λιθαράκι», δηλώνει η Τίνα Νικολάου. Με μια δωρεά από 1 έως 500 ευρώ –μέσω PayPal, πιστωτικής ή χρεωστικής κάρτας– μπορούμε να συμβάλλουμε όλοι στην προσπάθεια υποστήριξης των πληγέντων. Τους δύσκολους καιρούς που διανύουμε η αλληλεγγύη παραμένει το μόνο όπλο απέναντι στην απόγνωση των συνανθρώπων μας.

Μέσα στη δυσμενή συνθήκη στην οποία έχει βρεθεί η χώρα μας, η διεθνής πλατφόρμα του Ιndiegogo παραμένει η μόνη λύση για την οικονομική υποστήριξη των θυμάτων.

Περισσότερες πληροφορίες: www.facebook.com/SupportVatika

82 | ΜΙΑ ΣΤΑΣΗ ΕΔΩ

https://www.indiegogo.com/projects/ call-for-help-support-fire-victims-of-vatika#/story

速