ΕΠΑΘΛΟ 103

103

#

Πάικο

Τύρναβος Ερύμανθος - Νεμούτα ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2015

4,00 € ∅ www.epathlo.gr

Βάθεια ∅ Αγία Φωτεινή Μαντινείας ∅ Κολχικό ∅ Λαογραφικό Μουσείο Τρίπολης ∅ Γεύσεις Ελλήνων Εκλεκτές

Εξυπηρετούµε αυθηµερόν εµβάσµατα επιχειρήσεων στο εξωτερικό H Τράπεζα Πειραιώς δίνει άµεση προτεραιότητα στην επιχείρησή σας και εξυπηρετεί αυθηµερόν εµβάσµατα εξωτερικού έως €10.000 Απλοποιούµε τις διαδικασίες και καταβάλλουµε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να διευκολύνουµε την επιχειρηµατική σας δραστηριότητα µε λύσεις που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του σήµερα.

Γιατί η εποχή ζητάει καινούργιες λύσεις και τις φέρνουµε.

Τα προσφερόµενα από την Τράπεζα προϊόντα και υπηρεσίες παρέχονται υπό τους περιορισµούς που τίθενται από το εκάστοτε ισχύον νοµοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο και ιδίως κατά τη διάρκεια ισχύος των επιβαλλόµενων ελέγχων κίνησης κεφαλαίων (capital controls). Περισσότερες πληροφορίες σε ένα από τα καταστήµατα του ∆ικτύου της Τράπεζας Πειραιώς, στο www.piraeusbank.gr και στο 18 28 38.

Η πρώτη τράπεζα στην Ελλάδα

18

9

10

Ψιλά γράμματα

Αντίμετρο

14

Ατζέντα

18

32

Νέα, προτάσεις, οικολογία, πολιτισμός

Πάικο

Στον τροπικό του… Κιλκίς

Τύρναβος

Στα καζάνια της καρδιάς μας

42

Ερύμανθος - Νεμούτα

52

Παραμυθένιος ποταμός σε μυθικό φαράγγι

Βάθεια

Πέτρα βουβή στο βορινό...

62

Αγία Φωτεινή Μαντινείας

68

Κολχικό

52

Κουκλόσπιτα

32

Αντί επάθλου

74

Ένα ταξίδι προς το μέσα σου... Ένα απειλούμενο ενδημικό

Λαογραφικό Μουσείο Τρίπολης

Χάλκινος χρόνος...

78

Γευστικές διαδρομές

82

Μια στάση εδώ

Πόντος: Πιροσκί με πατάτα

Κρήτη: Ξινόχοντρος με μελιτζάνες

Εξώφυλλο: Πάικο, στο μονοπάτι για τους καταρράκτες του Σκρα Θάλεια Νουάρου

Ιδιοκτήτρια-εκδότρια: Γεωργία Ντόκου

Επιμέλεια κειμένων - διορθώσεις: Συλβί Ρηγοπούλου

Εκτύπωση: ΚΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑ, Κιάτο Κορινθίας

Δημιουργικό: POSITIVE designlab Γιάννης Σουλτανίδης www.positive.net.gr

Σ’ αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν οι φωτογράφοι: Θοδωρής Ερμήλιος, Γιάννης Κοφινάς, Μάρω Κουρή, Θάλεια Νουάρου, Νίκος Υφαντής, Αλεξία Τούλιου

ΕΔΡΑ: Μιδέας 5, 21055 Αγία Τριάδα Αργολίδας Τηλ. 27520 45095, 99700 Fax. 27520 45096 e-mail: info@epathlo.gr

Διαφήμιση: Γεωργία Ντόκου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ετήσιες) Ιδιωτών: 20,00 € Επιχειρήσεων - Νομικών προσώπων Εξωτερικού: 50,00 € Ο.Τ.Α.: 65,00 € Εθνική Τράπεζα: 314 / 36897354

Αρχισυνταξία - photo editing: Θάλεια Νουάρου Συντακτική ομάδα: Θοδωρής Ερμήλιος, Χρήστος Κανατάς, Γιάννης Κοφινάς, Μάρω Κουρή, Θάλεια Νουάρου, Βασίλης Οικονόμου, Αλεξία Τούλιου 6 | www.epathlo.gr

Τμήμα συνδρομών: Φρόσω Αγγελοπούλου, Κατερίνα Μάρα

ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ // Κωδ. ΕΛΤΑ: 5167 Απαγορεύεται οποιαδήποτε αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή ύλης του περιοδικού χωρίς προηγούμενη έγγραφη άδεια του εκδότη.

Τ

Κουκλόσπιτα

Θάλεια Νουάρου

ι κάνει ένας Κρητικός στη λίμνη Δοϊράνη; Άγιοι που φορούν τζιν παρέα με τη Μέδουσα, τον Θησέα, τον Παπαδιαμάντη; Κρητικές μαντινάδες ταίριαξαν τις ρίμες τους στην ξεχασμένη Βάθεια˙ τη μανιάτικη, την πετρωμένη. Σπασμένα τζάμια, γκρεμισμένα έπιπλα, μικροί αργοί θάνατοι, αμελητέες υποσχέσεις. Στο Βαλεόρβο, στη Δοϊράνη. Μια απέραντη θλιμμένη ομορφιά, μια θυμωμένη απάθεια πλανιέται – σιωπή· μιλούν τα δάση, τα ποτάμια, οι ρεματιές, ακούς; Στα σύνορα στοιβάζονται οι άνθρωποι, σε κόκκινες βάρκες, γαλάζια αντίσκηνα, σακούλες νάιλον, αδιάβροχες. Βλέπεις εκείνα τα παιδιά, τα όλο μάτια, να σου μιλούν για τον πόλεμο – ραγίζεις. Ακούς για πόλεμο, μυρίζεις πόλεμο, περνά ο πόλεμος από μπροστά σου… Φόβος κι ελπίδα: Πώς δεν θα φτάσεις κάποτε ως εδώ. Πώς κάποτε θα φτάσεις κάπου. Ροδίτικο παραδοσιακό βαρούν τα χάλκινα – δεν έχει σύνορα η μουσική – μα πόσο αστείο… Μνήμες ξυπνούν, βγαίνουν από παντού, γίνονται πουλιά, μεταναστεύουν: Απ’ τα μικρασιατικά παράλια στους καημούς του Πόντου, τις μυστικές ντοπιολαλιές, τις γειτονιές των τσιγγάνων – ξεπερνιέται, μωρέ, η Κρήτη; Είναι «το Αιγαίο μας», «η λίμνη μας», «τα τσίπουρά μας», «τ’ αμπέλια μας», «η μουσική μας…» Οι θύμησες του Ηρακλή στις όχθες του Ερύμανθου, μιας αγκαλιάς σε όχθη βορεινή –οι πόθοι μιας γενιάς, το χτυποκάρδι μιας ελιάς, τα μυστικά του Βαρδάρη. Είναι το λουλούδι στην άκρη του δρόμου, που κάποιος νοιάζεται να καταγράψει. Το αγάπησε κάποτε η Μήδεια – το ΄ξερες; Είναι που άφησες τον μαθητή να επιβιβαστεί χωρίς εισιτήριο, τα παιδιά που στεγάζουν πρόσφυγες στην Αθήνα. Όλοι εκείνοι που γεμίσαν τα αυτοκίνητα με σακούλες – ρούχα, τρόφιμα, κονσέρβες, προσευχές, φάρμακα. Είναι το μονοπάτι που σημάδεψες, ο σπόρος που φύτεψες, που ξέπλυνες τα χέρια σου στο χώμα. Το κάστανο που μάζεψες να φτιάξεις μαρμελάδα με κείνη την ίδια συνταγή. Τα σκιάχτρα που τους έδωσες ζωή απ’ τα σκουπίδια. Δυο σαλιγκάρια που κάνουν έρωτα κι εσύ που βάλθηκες να τα φωτογραφίσεις... Γιατί; Για να βρεις ένα νόημα, τη ζωή όπως θα έπρεπε να είναι. Γιατί με κάποιον τρόπο που αγνοείς, όλα συνδέονται, γίνονται Ένα. Αυτό που γεννιέται, αυτό που πεθαίνει, το αμελητέο κομμάτι της ύλης, αυτό που μεγαλουργεί. «Το παν είναι να φλογιστεί η ψυχή του ανθρώπου για κάτι ευγενικό», γράφει ο Λουντέμης. Ξεριζωμός, φτωχολογιά, ημερολόγια ζωής, μικρές άγραφες ιστορίες... Αθηναϊκό απόγευμα στη Μαυρομιχάλη. Ένα κορίτσι στο μισό του μπαλκονάκι, κατεβάζει ένα σκοινί με μια κούκλα δεμένη στην άκρη του. Την κουνά στον αέρα μπροστά στα κεφάλια των περαστικών. Τους ξυπνά, τους πειράζει. Τους κάνει να γελούν για να γελάσει, να μην είναι μόνο, να μην είναι κι αυτοί... Κάποιες κούκλες σού μένουν για πάντα. Τις κουβαλάς μαζί σου παντού. Σύνορο σύνορο. Σε κυνηγά ο πόλεμος – δεν γνωρίζεις πού πας ούτε τι θα ’παιρνες μαζί σου. Παλεύεις να περισώσεις ό,τι απέμεινε: την ανθρωπιά μας, τη μνήμη μας, την παιδική μας κούκλα – το σπίτι μας. Κάθε «μας» κι ένα σωσίβιο. Παιδικό. Σαν εκείνο που κράταγες σε μια ακτή της Λέσβου ή της Χίου. Ροζ, με πολύχρωμα λουλούδια. ΑΝΤΙ ΕΠΑΘΛΟΥ | 9

Αντίμετρο

Εκεί που σμίγει η αγάπη των ανθρώπων είναι η πατρίδα σου. Γιάννης Ρίτσος, Πρωινό άστρο

Χ

Θάλεια Νουάρου Μάρω Κουρή

10 | www.epathlo.gr

ειμώνιασε, θαρρείς, σε μία μέρα. Σεπτέμβρης, σαν χθες, αργοπορημένο καλοκαίρι, άπνοια κι η θάλασσα βελούδο. Χαζεύεις τη θάλασσα με τ’ απέναντι φώτα, σκοτεινιάζει πια νωρίς. Βγαίνουν οι βάρκες, μια εδώ και μια εκεί – σου λένε, ακούς, διαβάζεις, βίντεο και φωτογραφίες, συζητήσεις επί των φωτογραφιών, γέμισαν σωσίβια οι ακτές, πολύχρωμες μαντίλες όλη η προκυμαία… Είναι αλλιώς να είσαι εκεί. Μια βάρκα να σε πλησιάζει και να μη βγαίνει μιλιά, πώς να ντυθεί με λέξεις το κενό... Να βλέπεις παλικάρια να πέφτουν να φιλούν το χώμα, να χοροπηδούν μέσα σου οι μνήμες – μια βάρκα έφερε και τον παππού σου στο νησί, κλαίνε τώρα δίπλα σου οι Τούρκοι τουρίστες, να σου λέν’ για τη «Συρία» του απέναντι Τσεσμέ, μια πόλη ολόκληρη γεμάτη σωστικά, μεγάλη μπίζνα, βρίσκεις σωσίβια, κουλούρες, ό,τι θες. Πατάτες, κρέατα, φρούτα, νερό – ό,τι έχεις στο τραπέζι σου να το προσφέρεις. Στους πατεράδες που κρατούν στα χέρια τους φασκιωμένα μωρά, που λάμπει το πρόσωπό τους από τη χαρά. Που πάτησαν Ευρώπη, που τα κατάφεραν, που μέχρι εδώ ήταν τυχεροί… Δώδεκα χιλιάρικα η βάρκα, να σου λένε. Αυξήθηκε η ζήτηση, πέσαν οι τιμές, δεν είναι πια κι ο έμπορος μαζί να κινδυνεύει, χαλάλι να λες που σώθηκαν, που είναι ζωντανοί… Κρουασάν, μωρομάντιλα, πάνες, μπισκότα. Για τα αγόρια που κοιτούν σαν χαμένα, για τα κορίτσια που νιώθουν, που ντυμένα τις πολύχρωμες κουλούρες τους, σέρνουν στο χεράκι τους κούκλες γυμνές. Εσύ τι θα ’παιρνες μαζί σου; Μια στιγμή συλλογιέσαι, «καλή τύχη» ψέλ-

λισες, να είστε δυνατοί... Κάτω στον Κήπο οι εθελοντές φτιάχνουν πρόχειρο καταυλισμό. Μαγειρεύουν, μοιράζουν κι οργανώνουν – γίνονται κράτος για το κράτος που ορφάνεψε, στήνουν παιδότοπους, παυσίλυπα ψυχών. Είναι δάσκαλοι, καλλιτέχνες, φοιτητές, γιατροί, άνεργοι, άνθρωποι του μόχθου, εγώ κι εσύ. «Όταν παίρνεις στην αγκαλιά σου ένα προσφυγόπουλο, όλα τα ξεχνάς», μου λες κι ανατριχιάζω. Να δίνεις απ’ αυτό που δεν έχεις. Σακούλες με τρόφιμα σωρό, χιλιάδες σακούλες, αγκαλιές, ενέργεια ζωής, την ψυχή που σου απέμεινε. Να σκέφτεσαι φόρους, δάνεια, λογαριασμούς απλήρωτους, πως χρωστάς και σου χρωστάνε. Να θλίβεσαι και να θυμώνεις, να φοβάσαι πως έρχεται η σειρά σου, μα να είσαι εκεί και να μοιράζεσαι, να λιγοστεύεις τον πόνο… «Μάνεϊ - νοτ πρόμπλεμ. Λάιφ - πρόμπλεμ. Λάιφ, νοτ μάνεϊ…» να σου λέει ο Αφγανός συνταξιδιώτης σου, να τον κοιτάς, να σαστίζεις. «Αφγάνισταν γουόρ, γιου αντερστάντ;» Ένα καράβι πρόσφυγες γινήκαμε, Ευρώπη, με ναύλο πληρωμένο, διπλό. «Σερ, χίαρ όνλι Βι-Άι-Πι, πλιζ» να παραγγέλνει ο καμαρότος. «Μυρίζουνε»,

μου λες. «Έτσι μυρίζει ο πόλεμος;» Αναρωτιέσαι. Κάνεις τσιγάρο, σεργιανάς στο κατάστρωμα, τα πλοία που αγάπησες γεμίσανε ντροπή. Να πέφτει το βλέμμα σου σε μωρά νιόφερτα, να χαμηλώνει, «ανάθεμα» να λες, να σου ματώνει η καρδιά. Πού πάν’ ετούτα τα σεντόνια τα πολύχρωμα, πού πάν’ τα μάτια που σε κοιτούν γεμάτα νάζι, πού πάει η μάνα που τρέχει να σου φτιάξει τα μαλλιά, να είσαι όμορφη που θα σε δει η Ευρώπη – μα είσαι όμορφη, άγγελε του κόσμου, μια φωτογραφία σου χίλια φιλιά. Οκτώβρης κι η βροχή δυναμώνει. «Μπαμ-μπαμ ολντού», να σου λέει ο Μουσταφά, βρεγμένος, ξυπόλυτος, να τρέμει σαν το ψάρι. Να του δίνεις ρούχα, παπούτσια στεγνά, να τον ρωτάς: «Ιράν - πόλεμος - ουλή από σφαίρα». – Πού πάν’ τούτα τα παπούτσια; «Εβριγουέρ νο γουόρ», σου απαντούν, θα περπατήσουν την Ευρώπη των λαών, πόσο θα αντέξουν; Μαγειρεύεις. Σούπα, χυλοπίτες, κοτόπουλο, χιλιάδες μερίδες, μα κι απόψε δεν έφτασε, να πονά η ψυχή σου, βγαίνουνε κι άλλοι μαθαίνεις στην ακτή. Υπόγεια γεμάτα ανθρώπους. Μπόχα, υγρασία, λάσπη, σακούλες βρόμικες, παιδάκια που τρέχουν ξυπόλυτα εδώ κι εκεί. Να βλέπεις μάνες που σέρνουν πίσω τους παιδιά, αμέτρητα παιδιά, κοπέλες μαντιλοδεμένες να κοιμίζουν μωρά σ’ αυτοσχέδιες κούνιες, τα μάτια τους χαμένα, δεν ξέρουν πού βρίσκονται ούτε πού πάνε, ελπίδα καμιά συλλογιέσαι, πονάς. Ποτήρια, χαρτομάντιλα, ξυραφάκια, σαπούνια. Απεγνωσμένη έκκληση από Λέσβο: Ευρώπη, σαπίζουν τα ποδαράκια των παιδιών. Σακούλες-κιτ, κουβέρτες, υποστρώματα, μπουφάν, χειμώνιασε, με πας στην Ειδομένη. Ένας αέρας τρελός να σου τρυπάει τα κόκαλα «Ζακέτ, μάνταμ, ζακέτ μπεμπέ…» Μπουφάν υπάρχουν, τα έστειλες εσύ, στα μάτια κάποιου τώρα φαντάζουν θησαυροί… Ρυζόγαλο, κεκάκια, αυγόφετες, σούπα, τα λεωφορεία να μη σταματούν, η υγρασία να σε διαπερνά. Βλέπεις τα παιδιά, βλέπεις τις μάνες, ακούς τα κλάματα, τις κρυφές προσευχές, δεν έχει φως και σκοτεινιάζεις, είναι στιγμές που απελπίζεσαι, δεν έχεις κουράγια, Ελλάδα, εξαντλείσαι. Μα είσαι εκεί κι όλο προσφέρεις, συγκινείσαι, με συγκινείς. Ανακουφίζεσαι που ανακουφίζεις κι ας σ’ έχουν ξεζουμίσει, κι ας έχουν συνθλίψει, έχεις ακόμα ψυχή. Πού πάν’ ετούτα τα μπουφάν; Το κρύο της Ευρώπης τα περιμένει… ΨΙΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ | 11

Κομπόστες, αυγά, κρέμες, ψωμί – προσφυγική ανταπόκριση η ώρα τρεις. Δύο μάνες λεχώνες, να θες να ουρλιάξεις να σ’ ακούσει όλη γη. Ακούς τον αέρα που βουίζει; Χειμώνιασε, Ελλάδα, σε λίγο θα θρηνείς. Ναυάγιο πρώτο, Λέσβος, Τετάρτη, ναυάγιο δεύτερο, μεσάνυχτα Πέμπτης, Κάλυμνος, η βάρκα ανετράπη. Άνθρωποι στη θάλασσα, 150 άτομα, αγνοούμενοι, νεκρά παιδιά. «Να μην το συνηθίσουμε», μου λες, το νόμιζες για πρώτη είδηση, γελιέσαι ακόμη.

28η Οκτωβρίου. Κι άλλο ναυάγιο, τρία νεκρά παιδιά. Γιορτάζεις; Πώς; Λέσβος ξανά, κι άλλο ναυάγιο, 29 σοροί, τα 14 παιδιά. Παρασκευή, Αγαθονήσι, ένα νεκρό αγόρι. Μη φεύγεις, κράτα με. Ναυάγιο πέμπτο, έξι σοροί, δύο βρέφη, ένα παιδί. Μετράς; Ναυάγιο έκτο, Τουρκία, τέσσερα παιδάκια νεκρά... Σ’ αγαπώ που είσαι εκεί, που παλεύεις με τα κύματα, που ανασταίνεις τους αγγέλους. Νέα τραγωδία χθες βράδυ στο Αιγαίο, Λέσβος, 300 άτομα, 6 βρέφη, μισοπνιγμένα παιδιά, δεν είχες ξαναδεί μέρα σαν τη χθεσινή…. «Τους σκοτώνουμε», μου λες, κι έπειτα «έχουμε πόλεμο». Σου δίνω κουράγιο να με παρηγορείς. Θα κατέβεις στην πορεία, θα φωνάξεις να ανοίξουν τα σύνορα, να πέσει ο φράχτης, να ξηλωθεί το ναρκοπέδιο, να μπουν τα πλοία της γραμμής, να μη θρηνήσουμε κι άλλους νεκρούς. «Θα χειροτερέψει», μου λες, Νοέμβριος, Σάμος, Φαρμακονήσι, ακόμη μία τραγωδία στο Αιγαίο, ακόμη δύο ναυάγια, 15 νεκροί... Χειμώνας πένθιμος, χειμώνας θυμωμένος. Δεν ακούς πια, δεν θέλεις να μαθαίνεις. «Όλα γινήκανε ανθρώπινο ποτάμι που ξεπεζεύει στο Αιγαίο», μου γράφεις από το νησί. «Μια καταιγίδα από πουλιά αλαφιασμένα, που ζητούν στεριά για να κουρνιάσουν». Και η στεριά να βουλιάζει και η στεριά να μη θωρεί πως πνίγει τα παιδιά της – απ’ τα πυρά του κόσμου στης θάλασ12 | www.epathlo.gr

σας την αγκαλιά˙ της θάλασσας που αγάπησες, που ερωτεύτηκες, που γαλούχησε τα όνειρά σου. Το Αιγαίο του Ελύτη, του Μυριβήλη –η ρίζα σου– νεκροταφείο της Ευρώπης των τειχών. *Το κείμενο προέκυψε από προσωπικά βιώματα, καθώς και μαρτυρίες εθελοντών από τη Χίο, τη Λέσβο, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, το Κιλκίς. Η ευαισθητοποίηση του κόσμου απ’ όλη τη χώρα ήταν και παραμένει συγκλονιστική. Πολλές οι πρωτοβουλίες, άμεση η ανταπόκριση, τεράστια η προσφορά. Το κράτος παραλύει, η Τουρκία εθελοτυφλεί, η Ευρώπη κωλυσιεργεί. Όλοι συμμετέχουνε στον πόλεμο που μένει, οι ακτές μας κοκκινίζουν από ντροπή... Ζούμε μια από τις πιο δραματικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας. Δεν υπάρχουν λόγια για την κινητοποίηση αυτή –των εθελοντικών οργανώσεων, των τοπικών συλλόγων, των εταιρειών, των απλών ανθρώπων–, που ξεπερνά κάθε προηγούμενο. Μέσα στην εκποίηση, τη φτωχοποίηση και την εξαθλίωση που βίαια μας επιβάλλονται, κάποιοι ακόμη νοιάζονται, έχουν στον νου τους τον αδύναμο, τον ξεριζωμένο. Και είναι πολλοί. Είναι το φιλότιμο, η ανθρωπιά, η αλληλεγγύη, που αρνούνται να ναυαγήσουν, που μέσα στην τραγικότητα την οποία βιώνουμε, αξιώνουν την πατρίδα που ονειρευτήκαμε.

Διόνυσος

Το πρώτο Σχολείο του Δάσους «Καθώς η ομίχλη τραβιέται από τους γύρω λόφους, στρίβω κατηφορίζοντας για την ξύλινη καλύβα, σημείο συνάντησης πλέον για το Σχολείο του Δάσους μας. Τα πλατάνια μοιάζει να έχουν κιτρινίσει περισσότερο μέσα στις λίγες μέρες που μεσολάβησαν και οι μαργαρίτες ανάμεσα στις βατομουριές, σύμβολο του περασμένου Σεπτέμβρη, στέκουν πια χωρίς φύλλα. Όλα νοτισμένα γύρω, αποπνέουν υγρασία και μυρωδιά βρεγμένου χώματος. Αναγκαζόμαστε να κάνουμε τον κύκλο μας μέσα στο καταφύγιο και η αλήθεια είναι πως ακούγεται πολύ διασκεδαστικό το τραγούδι του δάσους, ακόμη κι έτσι. Ο ουρανός κατεβαίνει, μπουμπουνητά τραντάζουν τους γύρω λόφους και μια βροχή ενθουσιάζει τα παιδιά. Λέμε ιστορίες, αυτοσχεδιάζουμε παίζοντας το «κοιμάμαι με τη μουσική, ξυπνάω με το ντέφι», γινόμαστε τυφλοπόντικες τρυπώνοντας σε ζωγραφισμένες φωλιές. Τρώμε. Βαριόμαστε. Η βροχή σταμάτησε. Βγαίνουμε βαδίζοντας προς το ποταμάκι, που έχει μεταμορφωθεί, ορμητικό και θορυβώδες. Εξηγούμε τους κινδύνους του νερού, που μέχρι χθες έβρεχε φιλικά τα χεράκια στα παιχνίδια με τις λάσπες, στο σκαρφάλωμα ανάμεσα στις ρίζες των δέντρων μπλέκοντας πόδια, παπούτσια, λασπωμένα παντελονάκια. Περνάμε πάνω από το τσιμεντένιο γεφύρι βαδίζοντας προς τον λόφο. Βαλανιδοσκουφάκια γίνονται βαρκούλες σε μικρό ρυάκι που κελαρύζει εύθραυστο στα παπούτσια των παιδιών, ένα σαλιγκαράκι και πατημένο το βρεγμένο θυμάρι στην προσπάθεια για σκαρφάλωμα. Βρεγμένοι σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, κατηφορίζουμε για την καλύβα. Έκπληξη! Το νερό έχει ξεχειλίσει. Μας φτάνει πλέον μέχρι τους αστραγάλους! Τα μάτια των παιδιών κοιτάζουν έκπληκτα την ορμή του νερού. Δύο μαμάδες μάς περιμένουν στην αντίπερα όχθη. Ο μεγαλύτερος της ομάδας βάζει τα κλάματα: «Θέλω να ξαναγίνει το ποταμάκι όπως πριν...!» Μια βροχερή ημέρα στο Σχολείο του Δάσους, το πρώτο σχολείο της Αττικής χωρίς τοίχους, δίπλα στη φύση και το πράσινο. Το σχολείο δημιουργήθηκε σύμφωνα με τις αρχές της Παιδαγωγικής του Δάσους και των Ελεύθερων Σχολείων, έτσι όπως έχουν εφαρμοστεί σε χώρες της Ευρώπης και του κόσμου. Παιδιά ηλικίας 2 έως 5 και 6 έως 10 ετών προσεγγίζουν τη ζωή στο ύπαιθρο, αναπτύσσοντας την προσωπικότητά τους μέσα από την ελευθερία. Το διαφορετικό αυτό σχολείο άρχισε τη λειτουργία του τον Ιούλιο, με κάποιες καλοκαιρινές τάξεις, και ξεκίνησε κανονικά τη λειτουργία του από Σεπτέμβριο. Στο δάσος του Διόνυσου. Πληροφορίες: τηλ. 6984 960821, 210 6218707 email: v.kobilakou@gmail.com & pefkites@gmail.com

14 | www.epathlo.gr

WWF

Ψάρι για πάντα Πόσο τρομακτικό είναι το γεγονός ότι το 82% των πληθυσμών ψαριών στη Μεσόγειο υπεραλιεύεται, τη στιγμή που στην Ελλάδα δραστηριοποιούνται περίπου 24.000 ψαράδες και η αλιεία αποτελεί βασικό πυλώνα του παραγωγικού μας ιστού; Θα τρομοκρατηθούμε αν συνειδητοποιήσουμε ότι τα αλιεύματα που χάνονται παγκοσμίως λόγω της υπεραλίευσης θα μπορούσαν να θρέψουν έως και 20 εκατομμύρια ανθρώπους ετησίως, ενώ τα τελευταία 40 χρόνια έχει εξαφανιστεί το 50% της θαλάσσιας ζωής του πλανήτη; Τι συμβαίνει στα βάθη της θάλασσας και τα βιώσιμα ψαρικά δεν φτάνουν στο ράφι; Το WWF ρίχνει φως στις τρομακτικές επιπτώσεις της υπεραλίευσης, καλώντας σε δράση καταναλωτές, επιχειρήσεις και φορείς, στηρίζοντας τη βιώσιμη αλιεία και την υπεύθυνη κατανάλωση ψαρικών. «Η υπεραλίευση αποτελεί τη μάστιγα της εποχής μας», δηλώνει ο γνωστός σεφ κ. Λευτέρης Λαζάρου, πρεσβευτής της νέας εκστρατείας «Fish Forward / Ψάρι για πάντα» του WWF για βιώσιμη αλιεία και κατανάλωση, στέλνοντας στους καταναλωτές το μήνυμα ότι μπορούν να κάνουν τη διαφορά: «Να φύγουμε από τη σκέψη ότι το μικρό ψάρι είναι λιχουδιά. Αυτό είναι ένας μύθος. Το ψάρι για να μαγειρευτεί και να το απολαύσεις, πρέπει να έχει τους χυμούς του, να έχει βάρος και μέγεθος σωστό. Δεν γίνεται να απολαύσουμε ένα μπαρμπουνάκι 6-7 εκατοστά. Δεν είναι λιχουδιά. Είναι δολοφονία. Σταματάμε να αγοράζουμε γόνο και προσέχουμε το μέγεθος! Προστατεύουμε την τροφή μας, προστατεύουμε τη θάλασσά μας, την ιστορία μας. Ας αφήσουμε τα ψάρια να μεγαλώσουν για να τα έχουμε και αύριο…». Με κεντρικό μήνυμα «Μάθε για το ψάρι σου» και μέσω της νέας ενημερωτικής ιστοσελίδας wwf.gr/fish, η περιβαλλοντική οργάνωση κινητοποιεί καταναλωτές, επιχειρήσεις και φορείς, και προτείνει βιώσιμες λύσεις για την κοινωνία και τη θάλασσα, κρούοντας παράλληλα τον κώδωνα του κινδύνου για την αντιμετώπιση της υπεραλίευσης.

Πάτρα

Υιοθετήστε ένα αδέσποτο Μουσείο Γουλανδρή

Ανακαλύπτοντας την Άγνωστη Ελλάδα Με την ευκαιρία του εορτασμού των 50 χρόνων λειτουργίας του, το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας διοργάνωσε έκθεση με θέμα «Ανακαλύψτε την Άγνωστη Ελλάδα - Προστατευόμενες Περιοχές», η οποία θα παραμείνει ανοικτή μέχρι τον Μάρτιο του 2016. Στην έκθεση στην Αίθουσα NATURA, στον πρώτο όροφο του Κέντρου ΓΑΙΑ (Όθωνος 100, Κηφισιά), παρουσιάζονται 20 προστατευόμενες περιοχές –ηπειρωτικές, νησιωτικές, ορεινές, παράκτιες, θαλάσσιες, υγρότοποι απ’ όλη την Ελλάδα– όπου το Μουσείο έχει αναπτύξει ποικίλες δράσεις και είναι αφιερωμένες στην προστασία της φυσικής και πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Με τη χρήση οπτικοακουστικών μέσων δίνονται πληροφορίες για τις περιοχές, τη χλωρίδα και την πανίδα που φιλοξενούν, ενώ στις προθήκες παρουσιάζονται σπάνια και απειλούμενα δείγματα φυτών και ζώων από τις συλλογές του Μουσείου, καθώς και πληροφορίες για την κατάσταση και τη σημασία της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα. Για την υλοποίηση της έκθεσης, καθοριστική ήταν η συμβολή του Συλλόγου Προστασίας Κηφισιάς, χάρη στον οποίο αποκτήθηκε ο ηλεκτρονικός εξοπλισμός της αίθουσας NATURA, καθώς και των καταξιωμένων φωτογράφων που παραχώρησαν το φωτογραφικό υλικό. Με το ίδιο εισιτήριο ο επισκέπτης μπορεί να περιπλανηθεί και στη μόνιμη έκθεση του μουσείου (Κέντρο Γαία), που παρουσιάζει το πώς «λειτουργεί» ο πλανήτης Γη εδώ και εκατομμύρια χρόνια και τη σημερινή κατάσταση, με τις παρεμβάσεις του σύγχρονου ανθρώπου. Η «Γεώσφαιρα», μοναδική στον κόσμο, ένας ημισφαιρικός θόλος-οθόνη με διάμετρο 5 μ. και εμβαδόν 40 τ.μ. περίπου, προβάλλει τον περιστρεφόμενο πλανήτη μέσα από 225.000 εικόνες υψηλής ανάλυσης. Παρουσιάζει επίσης, σύντομα και περιεκτικά, τη γεωλογική εξέλιξη του πλανήτη από τη γέννησή του, πριν από 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια, έως σήμερα. Η έκθεση σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου σε συνεργασία με το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Ώρες επισκέψεων: Τρίτη-Παρασκευή 09:00-14:30, Σαββατοκύριακα 10:00-15:00. Πληροφορίες: Τηλ. 210 8015 870 / www.gnhm.gr

Μετά από 20 χρόνια λειτουργίας του και φροντίδας των αδέσποτων, ο Σύλλογος Μέριμνας Ζώων του Πανεπιστημίου Πατρών αναμένεται να κλείσει τις πόρτες του οριστικά. Πάνω από 130 σκυλάκια αναζητούν σπίτι καθώς κινδυνεύουν να γυρίσουν και πάλι στον δρόμο. Οι υπεύθυνοι κάνουν έκκληση σε οικογένειες που αγαπούν και θέλουν να υιοθετήσουν τους τετράποδους φίλους μας. «Μπορείτε είτε να περιηγηθείτε οι ίδιοι στον χώρο του και να δείτε τα σκυλάκια που φιλοξενούνται είτε να ρίξετε μια μάτια στην ιστοσελίδα μας: http://aws.upatras.gr, που περιέχει φωτογραφίες και πληροφορίες για όλα τα ζώα (κουτάβια και ενήλικα) που είναι διαθέσιμα προς υιοθεσία. Εάν νιώσετε ότι βρήκατε το τέλειο κατοικίδιο και μελλοντικό πιστό σύντροφο, δεν έχετε παρά να απευθυνθείτε στους υπευθύνους και να προχωρήσετε. Πριν αποφασίσετε να πάρετε στο σπίτι έναν τετράποδο φίλο, σιγουρευτείτε ότι έχετε αρκετό χώρο, αλλά και χρόνο γι’ αυτόν...» ενημερώνει στο κάλεσμά του ο σύλλογος, που υπήρξε ένας από τους πιο δραστήριους στη χώρα. Η υιοθεσία από τον Σύλλογο του Πανεπιστημίου είναι απολύτως δωρεάν. Παρ’ όλα αυτά, 15 με 20 μέρες μετά από αυτήν, αφού είστε σίγουροι πλέον ότι σας ενδιαφέρει να κρατήσετε το ζώο, θα κληθείτε να του περάσετε μικροτσίπ, το οποίο κοστίζει 30 ευρώ και απαιτείται από τον νόμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εταιρεία Pedigree ανταμείβει τους νέους ιδιοκτήτες, κάνοντάς τους δώρο σκυλοτροφή για 6 μήνες. Η διαδικασία για την απόκτησή της είναι πολύ απλή και χρειάζεται μόνο η καταχώριση του μοναδικού κωδικού του μικροτσίπ στο site της εταιρείας. Ωστόσο ο Σύλλογος, προσπαθώντας να προωθήσει όσο περισσότερο μπορεί τις υιοθεσίες, δίνει δωρεάν το πρώτο από τα 3 εμβόλια που είναι απαραίτητα για κάθε κατοικίδιο, αλλά και προχωράει στη δωρεάν στείρωσή τους εάν αυτό κριθεί απαραίτητο. «Το να υιοθετήσει κανείς ένα αδέσποτο αποτελεί σίγουρα πράξη αγάπης, αλλά και καλό παράδειγμα για όλους. Δεν χρειάζεται το κατοικίδιό μας να είναι κάποιας ακριβής ράτσας για να είναι έξυπνο ή υγιές. Άλλωστε τα αδέσποτα είναι συνήθως πολύ πιο φιλικά και κοινωνικά, τόσο με τα υπόλοιπα ζώα όσο και με τους ανθρώπους, μιας και έχουν συνηθίσει στις αρκετά αντίξοες συνθήκες του δρόμου... Δείτε την υιοθεσία ως μια πράξη αγάπης και αλληλεγγύης. Είναι κρίμα τα πλάσματα αυτά να βρίσκονται σε κλουβί. Δώστε τους μια ευκαιρία στη ζωή, ανοίξτε τα σπίτια σας και δεν θα μετανιώσετε…» Πληροφορίες: Τηλ. 2610 996200 ή 2617 704600 από Δευτέρα έως Παρασκευή και ώρες 9:00-14:30.

ΑΤΖΕΝΤΑ Νέα, προτάσεις, οικολογία, πολιτισμός | 15

«Σκάλα»

Οικοχωριό στη Θέρμη Μακεδονίας «Φαντάσου, δεν μπαίνεις στην καθημερινότητα αλλά στη δημιουργία». Με αυτή την επιγραφή υποδέχονται τους επισκέπτες οι κάτοικοι του οικοχωριού «Σκάλα», που βρίσκεται περίπου 50 χλμ. έξω από τη Θεσσαλονίκη, κοντά στο Ζαγκλιβέρι, στις παρυφές ενός δάσους από βαλανιδιές. Το οικοχωριό «Σκάλα» είναι μια προσπάθεια διαμόρφωσης και υλοποίησης ενός οικολογικού και κοινοτικού τρόπου ζωής. «Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα εναλλακτικό κοινωνικό μοντέλο μέσα από δεσμούς αλληλεγγύης, συντροφικότητας και διαφάνειας. Όσο για τα παιδιά που πηγαίνουν στο γειτονικό δημοτικό σχολείο, ζουν με το βλέμμα στη φύση και όχι σε μια οθόνη, και ο κόσμος τους έχει διευρυνθεί», εξηγεί η Άννα Φιλίππου, ομοιοπαθητικός-ψυχολόγος, μία εκ των δημιουργών του οικοχωριού. Αυτή τη στιγμή, στον χώρο έκτασης 20 στρεμμάτων, ζουν μόνιμα σε δύο σπιτάκια και δύο τροχόσπιτα 7 ενήλικες και 4 παιδιά, οι οποίοι χρησιμοποιούν για τις ομαδικές συγκεντρώσεις τους ένα τρίτο σπίτι-πυρήνα, όπου μαγειρεύουν σε κοινή κουζίνα και τρώνε συνήθως όλοι μαζί. Το οικοχωριό, συνολικής έκτασης 60 στρεμμάτων, είναι ανεξάρτητο ενεργειακά, καθώς ηλεκτροδοτείται από φωτοβολταϊκά πάνελ, χρησιμοποιεί πόσιμο νερό από πηγές και βρόχινο για τις αρδεύσεις, έχει δημιουργήσει αγωγούς νερού και η βλάστηση έχει αναλάβει τον ρόλο του βιολογικού καθαρισμού. Οι κατασκευές γίνονται με υλικά φιλικά στο περιβάλλον και ελάχιστες ενεργειακές ανάγκες. Η προμήθεια των τροφίμων γίνεται μόνο από τοπικούς παραγωγούς, εκτός φυσικά από τα προϊόντα που παράγονται στο ίδιο το οικοχωριό, όπως μήλα, φράουλες, κυδώνια, βερίκοκα, ροδάκινα και λαχανικά. Στο οικοχωριό «Σκάλα», ως μέλος του Global Eco Village Network, έχουν φιλοξενηθεί δεκάδες εθελοντές απ’ όλο τον κόσμο, που θέλησαν να μάθουν από κοντά τον τρόπο λειτουργίας του και να βοηθήσουν στη δημιουργία διαφόρων υποδομών. «Στόχος μας είναι στα 60 συνολικά ιδιόκτητα στρέμματα, να μείνουν 30 οικογένειες και να δημιουργήσουμε έναν συνεταιρισμό, όπου ο καθένας αναλαμβάνει την ευθύνη για τη ζωή του αλλά και για την κοινότητα», καταλήγει η κ. Φιλίππου. Πληροφορίες: www.skalaecovillage.com

Μπαίνοντας στον ξενώνα, νιώθεις τη μακεδονική φιλοξενία, τη ζεστή ατμόσφαιρα, βλέπεις το χαμόγελο. Αισθητική παραδοσιακή και λιτή, πέτρα και ξύλο όπου κι αν κοιτάξεις. Το σαλόνι, σαν του σπιτιού μας, μας ξεκουράζει και μας φέρνει πιο κοντά. Εκεί θα πιούμε το κρασί από το κελάρι και θα δοκιμάσουμε τις γεύσεις του τόπου. Οι μυρωδιές της φρεσκοψημένης πίτας και των γλυκών απλώνονται από την κουζίνα. Στο αίθριο απολαμβάνουμε το πρωινό και τον απογευματινό καφέ. Από τον παιχνιδότοπο ακούγονται τα γέλια των παιδιών, χαίρονται τον δικό τους χώρο. Τα δωμάτια φωτεινά, προσεγμένα, διακοσμημένα με ιδιαίτερο τρόπο, είναι εμπνευσμένα από χρώματα και αρώματα λουλουδιών της περιοχής. Οι πιο δραστήριοι, χαλαρώνουν στο υδρομασάζ των δωματίων μετά από μια μέρα γεμάτη εμπειρίες φύσης και βουνού, δράσεις οργανωμένες με ιδιαίτερη φροντίδα από τους ανθρώπους του «Δημοσθένης». Κουντουριώτου 17, Γουμένισσα - Κιλκίς e-mail: info@dimosthenis.gr • τηλ. 23430 41302, 23430 43371 www.dimosthenis.gr

16 | www.epathlo.gr

Γεύσεις Ελλήνων Εκλεκτές Οι ελληνικές γέυσεις κατακτούν τις Βρυξέλλες

Μια δυνατή ιδέα με σημαντική υποστήριξη αναλαμβάνει την ανάδειξη του γαστρονομικού πολιτισμού της Ελλάδας...

Το παρόν συγχρηματοδοτείται στο πλαίσιο του Τοπικού Προγράμματος Προσέγγισης LEADER Άξονας 4 του ΠΑΑ 20072013, Μέτρο 421α Διατοπική συνεργασία με τίτλο: «Γεύσεις Ελλήνων Εκλεκτές», από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό Δημόσιο.

Στις Βρυξέλλες, στο κτίριο της Επιτροπής των Περιφερειών, θα πραγματοποιηθεί στις 23 Νοεμβρίου 2015 εκδήλωση στο πλαίσιο του Διατοπικού Σχεδίου Συνεργασίας, με τίτλο «Γεύσεις Ελλήνων Εκλεκτές», που διοργανώνουν 21 αναπτυξιακές εταιρείες και 55 δήμοι από όλη τη χώρα. Το Σχέδιο, που εντάσσεται στο πλαίσιο του Προγράμματος LEADER, τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και αφορά την ανάδειξη της γαστρονομικής παράδοσης και των γεύσεων, που δημιουργούνται με πιστοποιημένα, εκλεκτά προϊόντα από κάθε περιοχή της Ελλάδας. Βασικό εργαλείο υλοποίησης του Σχεδίου αποτελεί η σύσταση του δικτύου των Εκλεκτών Ελληνικών Γεύσεων. Στόχος του είναι η υλοποίηση δράσεων για την ανάδειξη και προβολή της γαστρονομικής μας παράδοσης με προϊόντα που διαθέτουν ποιότητα, φήμη και άμεση σύνδεση με την περιοχή παραγωγής, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση της αγροτικής οικονομίας και του τουρισμού. Το Δίκτυο θα αξιοποιήσει το υλικό και τα εργαλεία που θα δημιουργηθούν μέσω του Σχεδίου συνεργασίας, και θα έχει βιώσιμη προοπτική, ευρεία απήχηση και εθνικό χαρακτήρα. Το Δίκτυο, που υιοθετήθηκε πρόσφατα από την Κεντρική Ένωση Δήμων Ελλάδας, έχει απώτερο στόχο τη συνέχιση της λειτουργίας του και μετά την ολοκλήρωση του Σχεδίου συνεργασίας. Στο πλαίσιο της εκδήλωσης, που έχει σχεδιάσει και υλοποιεί η Αναπτυξιακή Τρικάλων σε συνεργασία με την Αναπτυξιακή Πάρνωνα (συντονίστρια του Σχεδίου), θα πραγματοποιηθούν επαφές με εκπροσώπους των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης με στόχο την ανάδειξη και προώθηση των εκλεκτών ελληνικών γεύσεων και των διατροφικών προϊόντων κάθε περιοχής σε αγροτικά Δίκτυα του εξωτερικού. Επιπλέον, η εκδήλωση θα περιλαμβάνει: • Παρουσίαση του Σχεδίου συνεργασίας και του Δικτύου, καθώς και προβολή των εκλεκτών ελληνικών γεύσεων με πιστοποιημένα προϊόντα ΠΟΠ και ΠΓΕ, καθώς και άλλα φημισμένα από τις συνεργαζόμενες περιοχές.

• Τελετή υπογραφής του καταστατικού της αστικής εταιρείας μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, υπό την επωνυμία «Δίκτυο Δήμων των Εκλεκτών Ελληνικών Γεύσεων», από τους Εταίρους ΟΤΔ και τους συμμετέχοντες δήμους.

• Δημιουργία γεύσεων και γαστρονομικών απολαύσεων, με βάση τα προϊόντα του Δικτύου, από έμπειρους και διεθνούς φήμης chef.

• Προβολή του οπτικοακουστικού υλικού που αφορά την προβολή του έργου και των επιμέρους εκλε-

κτών τοπικών γεύσεων από τις περιοχές των εταίρων αλλά και τα αξιοθέατα, το φυσικό περιβάλλον και τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά των περιοχών.

• Εκτενείς δράσεις δημοσιότητας και προβολής, που θα σχεδιαστούν και θα υλοποιηθούν από ΜΜΕ της Ελλάδας και του εξωτερικού. Στην εκδήλωση θα συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, κ. Χαράλαμπος Κασίμης, ο Πρόεδρος της ΚΕΔΕ, κ. Γεώργιος Πατούλης, ο Πρόεδρος του ΕΛΓΟ «Δήμητρα», κ. Γεώργιος Καρέτσος, και πάνω από 40 δήμαρχοι, ιδρυτικά μέλη του Δικτύου.

18 | ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Πάικο

Πάικο

Στον τροπικό του… Κιλκίς

Δρόμοι από κρασί, μετάξι και… χάλκινα οι παρυφές του Πάικου, και πιο ψηλά τ’ απάτητά του μονοπάτια. Δασωμένα ως την κορφή, ντυμένα με φαράγγια, καταρράκτες και σμαραγδένιες λίμνες σε συνεπαίρνουν με το δυσεύρετο ανάγλυφό τους. Θωρακισμένα από τα πολλά βλέμματα, τα δάση του Πάικου φέρνουν στον νου τροπική ζώνη· καμωμένη από οξιά, πλάτανο και άγριους καστανεώνες...

Θάλεια Νουάρου

20 | www.epathlo.gr

Μονή Οσίου Νικοδήμου

Εδώ ο θεός δεν τσιγκουνεύτηκε τη θέα ούτε την πέτρα, το ξύλο, τους περίτεχνους τρούλους...

Όταν ανοίγεις ένα μπουκάλι κρασί, ανοίγεσαι στον κόσμο που κρύβει μέσα του. Πόσο μάλλον όταν αυτόν τον κόσμο τον έχεις αντικρίσει. Με τα ωραία του τα αμπελοτόπια στις πλαγιές με τους απαλούς λόφους, τα παλιά πατητήρια και τις αφηγήσεις για τρύγους άλλων εποχών. Το αμπέλι και η σηροτροφία ήταν οι δύο κύριες ενασχολήσεις των κατοίκων της Γουμένισσας, η δημιουργία της οποίας τοποθετείται στις αρχές της οθωμανικής κατάκτησης. Γηγενείς κάτοικοι, απόγονοι των αρχαίων Παιόνων, αλλά και πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία απαρτίζουν τον αρχικό πυρήνα την κωμόπολης. Αναμεσά τους Ρόμηδες με τα ξακουστά τους χάλκινα και αργότερα Πόντιοι πρόσφυγες που ήρθαν κι εγκαταστάθηκαν με την ανταλλαγή του ’22. Σπουδαία μουσική παράδοση, μπρούσκο κρασί και έκδηλη θρησκευτικότητα όλα όσα είχε να περηφανεύεται η περιοχή. Κι όμως Πάικο | 21

Διαλέγοντας το κάστανο στην Καστανερή

έλειπε το πιο όμορφο. Το ίδιο το όρος Πάικο, στα σύνορα των νομών Πέλλας και Κιλκίς: ονειρεμένες διαδρομές να αρμενίζει ο λογισμός σε ατόφια μακεδονίτικα τοπία, μια παρθένα αγκαλιά να βυθιστείς μες στις πυκνές φυλλωσιές, τα ξύλινα γεφύρια, τα νερά…

Με τον Χρήστο Αϊδαρίνη στο μοναδικό πατητήρι της Γουμένισσας

Τριγύρω μας, παντού καστανιές, μα και κέδροι, πεύκα, δρυς, ιτιές, οξιές, σημύδες… Τα δέντρα γέρνουν πάνω απ’ το κεφάλι σου, οι ηλιαχτίδες χοροπηδούν στις φυλλωσιές…

22 | www.epathlo.gr

Κρασί από… μετάξι Η παραγωγή ενός φρουτώδους και αρωματικού κρασιού, του λεγόμενου «άριστου οίνου της Γκομέντζας» μαζί με τους νερόμυλους και, φυσικά, το μετάξι, έδωσαν στην πόλη αέρα αστικό. Δεκατρείς αλευρόμυλους και έντεκα χιλιάδες στρέμματα αμπελώνων μετρούσε η Γουμένισσα στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ενώ η «Χρυσαλίς», το μεγαλύτερο από τα τρία εργοστάσια εξαγωγής μεταξιού, απασχολούσε 420 άτομα προσωπικό, γυναίκες ως επί το πλείστον. Ήταν «τα κορίτσια που τραγουδούσαν μες στα κουκουλάδικα», όπως όμορφα περιγράφει ο γείτονας Λουντέμης αναφερόμενος στην πόλη με τη σκιερή πλατειούλα στην αγκαλιά του Πάικου. Σήμα κατατεθέν της η κρήνη που άφησαν κληρονομιά

Στην πλατεία της Καστανερής

Φθινοπωρινή μαγεία στα «Δυο ποτάμια»

οι Γάλλοι σύμμαχοί μας το 1918: «Διαβάτα, ενθυμού τον Γάλλον στρατιώτην». Το κτίριο του πρώην μεταξουργείου, αντιπροσωπευτικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ού αιώνα, στέκει σήμερα στιβαρό μα εγκαταλειμμένο στην είσοδο του οικισμού. Μετάξι, κρασί, τσίπουρο – η πόλη μια μοσκοβολιά, με τους φροντισμένους της αμπελώνες και τα ολοπράσινα περιβόλια με τις μουριές. Η αμπελουργία και η εκτροφή του μεταξοσκώληκα βάδιζαν βλέπεις μαζί σε μια αρμονική συγκαλλιέργεια. Τα ίδια τα σπίτια μάλιστα είχαν φτιαχτεί με τρόπο ώστε να μπορούν να εξυπηρετούν και τις δύο αυτές καλλιέργειες. «Τέλη Μαΐου, όταν ουσιαστικά είχε τελειώσει η εκτροφή του μεταξοσκώληκα στα σπιτικά, πουλούσαν τα κουκούλια στα εργοστάσια και τότε άρχιζε ο βλαστικός κύκλος του αμπελιού… Μια αλυσίδα καταπληκτικά δομημένη, που είχε δώσει στον τόπο πλούτο και αίγλη...» μας εξηγεί ο Χρήστος Αϊδαρίνης. Εκτός από το παλαιότερο οινοποιείο της περιοχής διατηρεί και το μοναδικό πατητήρι, που σώζεται σήμερα στο υπόγειο του πατρικού του σπιτιού – ενός από τα πολλά αξιόλογα κτίσματα της πόλης τα οποία δυστυχώς στην πλειονότητά τους δεν έχουν συντηρηθεί. Φτιαγμένο εξ ολοκλήρου από ξύλο καστανιάς, είναι χωρητικότητας Πάικο | 23

Η εμπειρία να διασχίζεις το δάσος του Σκρα είναι συνώνυμη της ηδονής. Ευγνωμονείς την τύχη που σε έφερε εδώ. Φεύγεις χαρούμενος, γεμάτος, φωτεινός…

15 τόνων και έχει σκαλισμένη επάνω του την ημερομηνία 1852. Με το «καδί», που στην άκρη του είχε ακίδες προκειμένου να σπάει λίγο το σταφύλι, ξεφόρτωναν τα μουλάρια και τα αδειάζανε στο πατητήρι. «Σ’ αυτή την πασαρέλα το ακουμπούσανε» και σου δείχνει το κοίλωμα που έχει σημαδέψει το ξύλο από τα πολλά αδειάσματα… Παραδίπλα στο κελάρι, το παλιό μεγάλο βαρέλι όπου αποθήκευαν το κρασί. Από ξινόμαυρο και την τοπική ποικιλία νεγκόσκα, που καλλιεργούνται σε 4.000 στρέμματα αμπελώνων, παράγεται σήμερα το κόκκινο μπρούσκο ΠΟΠ Γουμένισσας. Εντωμεταξύ τα καζάνια έχουν ανάψει: «Χθες βγήκε το τσίπουρο, σήμερα βγαίνει το απόρακο…» Μια κιθάρα ακουμπισμένη στον χτιστό καναπέ. Οικείος χώρος, παρεΐστικος. «Γλέντια στήνονται στα καζάνια, χθες μόλις ξεκινήσαμε, οργωνόμαστε σιγά σιγά…» Μονές και χάλκινα Τι θα ΄ταν η Γουμένισσα χωρίς τα περιβόητα χάλκινα; Τα άφησαν, λέει, τα τούρκικα στρατεύματα μέσα σε ένα χωράφι αποχωρώντας, ή τα έθαψαν οι Γάλλοι σύμμαχοι στο χώμα και εκεί τα βρήκαν ντόπιοι αγρότες, τα πήραν μαζί τους, τα επισκεύασαν κι έγιναν έτσι οι κομπανίες των χάλκινων που έκαναν ξακουστή τη Γουμένισσα εντός και εκτός συνόρων. Τέτοιες ιστορίες μολογούν κάτοικοι της περιοχής για μια παράδοση που στη Δυτική Μακεδονία ξεκινά κάπου εκεί κοντά, στις αρχές του 20ού αιώνα· και όμορφα που είναι να

24 | www.epathlo.gr

τις ακούς έτσι όπως σώθηκαν από στόμα σε στόμα. Άλλοι υποστηρίζουν πως τα χάλκινα ήρθαν από τη γειτονική Σερβία ή την Αυστρία και άλλα κράτη της βόρειας Ευρώπης. Δυο τρομπέτες, ένα τρομπόνι, ένα κρουστό – νταούλι ή γκρανκάσα και φυσικά το (μη κρουστό) κλαρίνο συνθέτουν την ορχήστρα με τον εκρηκτικό ήχο και το ιδιαίτερο χρώμα, που αποδεικνύει περίτρανα πως η μουσική δεν κλείνεται σε σύνορα, αφομοιώνεται και εξελίσσεται γενιά με τη γενιά. Οι οργανοπαίχτες είναι αυτοδίδακτοι μουσικοί –παίζουν από μικρά παιδιά– και συντροφεύουνε το γλέντι, τον γάμο, το πανηγύρι, τις τοπικές γιορτές. Μία από τις πιο ιδιαίτερες στιγμές της πόλης, όπου αξίζει να βρεθείς και να απολαύσεις τις μελωδίες των χάλκινων να χτυπούν σε πένθιμους ρυθμούς, είναι η κατανυκτική πομπή με τη λιτανεία της εικόνας της Παναγιάς. Έμβλημα της Γουμένισσας, η θαυματουργή εικόνα γιορτάζεται τέσσερις φορές τον χρόνο και φυλάσσεται στη Μονή της Παναγιάς, τον πυρήνα, όπως λέγεται, απ’ όπου ξεκίνησε να αναπτύσσεται η πόλη. Έντονη η θρησκευτικότητα στη Γουμένισσα, το αντιλαμβάνεσαι και από τα μοναστήρια της περιοχής. Εδώ ο θεός δεν τσιγκουνεύτηκε τη θέα ούτε την πέτρα, το ξύλο, τους περίτεχνους τρούλους... Σημαντικά προσκυνήματα για τους πιστούς αποτελούν η Μονή των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης με το μεγαλόπρεπο καθολικό και η πετρόχτιστη μονή του Οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στον

Το πάρκο με τις καστανιές στο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία

Στο δάσος του Σκρα

Πεντάλοφο. Παρότι εδραιώθηκε μόλις το 1981, εντυπωσιάζει με το μέγεθος και την παραδοσιακή μακεδονίτικη αρχιτεκτονική της. Ολόκληρη από πέτρα και ξύλο, ξεπροβάλλει σαν κάστρο με τους δυο του πύργους να κοιτούν τον ουρανό. Η μονή, που είναι μετόχι του Αγίου Όρους, χτίστηκε από τους ίδιους τους 23 μοναχούς της, που αποτελούν ένα δυναμικό κοινόβιο που ζει με αυτάρκεια. Εκτός από ξυλουργείο, η μονή διατηρεί εργαστήρι αγιογραφίας, μαζί και αμπέλια και περιβόλια, παράγοντας

κρασί, τσίπουρο, μελισσοκέρι, τραχανά κι ένα σωρό καλούδια. Ακολουθώντας το δασωμένο μονοπατάκι ακριβώς από πίσω, θα βρεθείς στο ξωκλήσι του Αγίου Τρύφωνα. Μέσα του ο βράχος με τα σκόρπια τάματα από λογής λογής τα βραχιόλια φωτίζεται απαλά από το φως. «Κανείς δεν είπε τίποτα σε κανέναν, μόνο του ξεκίνησε… Φαίνεται πως σου βγάζει το ίδιο το μέρος την ανάγκη να αφήσεις κάτι», λένε οι μοναχοί, κι έχουν δίκιο. Ο άγιος με το κλαδευτήρι ανά χείρας είναι πάντως προστάτης των αμπελουργών και ταξίδεψε στη Γουμένισσα μαζί με τους πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία. Γιορτάζεται πανηγυρικά την 1η του Φλεβάρη συνοδεία βραστού μοσχαριού (το λεγόμενο κουρμπάνι). Δεν θα μπορούσαν να απουσίαζαν τα χάλκινα… Το μαγικό βουνό Η φύση πάντως που κυβερνά τούτες της πλαγιές του Πάικου είναι σίγουρα ευλογημένη. Το βουνό, που στα δυτικά του περικλείεται από την κοιλάδα του Πάικο | 25

Μισής ώρας χαλαρό περπάτημα στην κατηφοριά αρκεί για να βυθιστείς στην άγρια ομορφιά του φαραγγιού με τις πανύψηλες οξιές, τόσο πυκνές που νιώθεις να κρύβουν τον ουρανό πάνω απ’ το κεφάλι σου. Σκέτη μαγεία!

Διασχίζοντας το φαράγγι του Στραβοπόταμου 26 | www.epathlo.gr

«πλατύροου» Αξιού, το διασχίζουν πυκνά δάση, ρεματιές, λιβάδια, γάργαρα νερά. Ένα βουνό φιλόξενο, εύκολο να το περπατήσεις, ακόμα κι αν δεν είσαι πεζοπόρος. Πολλές επιλογές για βατές ή/και σύντομες διαδρομές σε μεταφέρουν απευθείας σε σκηνικά παραμυθιού. «Έχω πάει σε πολλά μέρη σε ολόκληρο τον κόσμο, πουθενά όμως δεν βρήκα αυτό που αντίκρισα εδώ», θα μου πει ο Ντέρεκ ενθουσιασμένος. Είναι από την Ολλανδία και μαζί με τη σύζυγό του Μαρία Μουρούζη είναι ιδιοκτήτες του ξενώνα «Δημοσθένης» στη Γουμένισσα. Χρόνια ποδηλάτες αναζητούσαν το μέρος που θα φιλοξενούσε τα όνειρα τους και φαίνεται ότι το βρήκαν εδώ. Σηματοδοτούν μονοπάτια, οργανώνουν πεζοπορίες, ποδηλατάδες βουνού, γιορτές και δραστηριότητες στο δάσος, δίνοντας την ευκαιρία σε κόσμο από την Ελλάδα και την Ευρώπη να γνωρίσει το Πάικο, να νιώσει εκ των έσω τις ομορφιές του βουνού. Και αυτές είναι πολλές. Σε απόσταση αναπνοής απ’ τη Γουμένισσα, στον δρόμο για την Κάρπη, βρίσκεσαι άξαφνα να διασχίζεις ένα πυκνό δάσος, με τα νερά να σε κυκλώνουν από παντού. Είσαι στα «Δυο Ποτάμια» όπου δύο παραπόταμοι του Αξιού ενώνονται σε έναν, τον Σείριο ή Μαυροπόταμο, σχηματίζοντας καταρράκτες. Ένας φυσικός χώρος αναψυχής, όμορφα διαμορφωμένος με ξύλινα γεφύρια, παγκάκια και πλακόστρωτα. Μια πανέμορφη τοποθεσία γεμάτη πλατάνια, δρυς και τον ήχο των ορμητικών γρανιτένιων νερών που σε παρασύρουν να τα ακολουθήσεις. Πιο κει διαδοχικοί καταρράκτες σχηματίζουν ένα μικρό φράγμα και χώρο διαμορφωμένο για κολύμπι. Και όσο κι αν δεν σου κάνει καρδιά να αφήσεις την πανέμορφη

Πριματάρι: ατενίζοντας το φαράγγι

φθινοπωρινή διαδρομή που σε φέρνει από τη Γουμένισσα στο οροπέδιο των Μεγάλων Λιβαδιών, θα πρέπει να σταθμεύσεις. Όχι μία αλλά πολλές φορές. Για να δεις τους ντόπιους να μαζεύουν το κάστανο, να περπατήσεις τα λιθόστρωτα της Καστανερής, να ατενίσεις τη Χαράδρα του Στραβοπόταμου, να απολαύσεις αστείρευτους δασικούς δρόμους, να διασχίσεις το Πριματάρι… πρώτη ιδέα για το τι ακολουθεί... Στην Καστανερή, οι γυναίκες διαλέγουν τα κάστανα. «Εδώ τα μεγάλα, εκεί τα μικρά...» Στο καφενείο του χωριού θα κεραστούμε μια γράπα, όπως ονομάζουν οι ντόπιοι το τσίπουρο χωρίς γλυκάνισο. Μια βεράντα με θέα η πλατεία του χωριού, που είναι με διαφορά το ομορφότερο της περιοχής.

Λιθόστρωτες ανηφοριές με καλοδιατηρημένα πέτρινα σπίτια και κεραμιδένιες στέγες αγναντεύουν τη φύση, που οργιάζει. Εδώ βρίσκεται το μεγαλύτερο καστανόδασος της χώρας με 2.000 στρέμματα αγριοκαστανιάς και άλλα 2.500 μπολιασμένα δέντρα. Από το κάστανο ζει φυσικά ολόκληρο το χωριό αλλά και από την πατάτα, που φημολογείται ότι είναι από τις καλύτερες στη χώρα. Πρέπει να τη δοκιμάσεις… βραστή στο καφενείο με τη συνοδεία της απαραίτητης «καυτερής» ή τηγανητή στη μοναδική ταβέρνα του οικισμού. Όμορφοι άνθρωποι, με κείνο τον αέρα τον βουνίσιο, κάποιοι μετανάστες στη Γερμανία, μιλούν μεταξύ τους μια διάλεκτο που δεν την καταλαβαίνουμε. «Δεν είναι βλάχικα, Βλάχοι είναι παρακάτω,

στα Λιβάδια», μας λένε. «Είναι ένα γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής, κάτι σαν τα πομάκικα. Έχει μέσα τούρκικα, βουλγάρικα, ελληνικά…» Διόλου παράξενο αν σκεφτεί κανείς ότι το 1928 στην περιοχή της Γουμένισσας έχουν καταγραφεί 8 διαφορετικά γλωσσικά ιδιώματα με δεύτερο το σλαβομακεδονικό, τη λεγόμενη «απαγορευμένη» γλώσσα. Μετανάστρια από τη Γερμανία και η γλυκύτατη πρόεδρος του χωριού που ήρθε εδώ «για να βάλει τάξη», όπως λέει χαριτολογώντας. Ανάμεσα σε άλλα οργανώνει τις γιορτές χιονιού, «Κόλντα Μπάμπο» όπως χαρακτηριστικά τις ονομάζει, ένα τριήμερο χριστουγεννιάτικο γλέντι με ζεστό κρασί και την πατροπαράδοτη φασολάδα. Στη γειτονική Γρίβα γιορτάζεται τούτο Πάικο | 27

τον καιρό –τέλη του Οκτώβρη– και η γιορτή του κάστανου με μπρούσκο κρασί, τραγούδι, χορό και καστανοκεράσματα. Με μια σακούλα κάστανα ανά χείρας αναχωρούμε ανυπόμονα για τα επόμενα στριφογυριστά χιλιόμετρα. Τριγύρω μας, παντού καστανιές, μα και κέδροι, πεύκα, δρυς, ιτιές, οξιές, σημύδες… Τα δέντρα γέρνουν πάνω απ’ το κεφάλι σου, οι ηλιαχτίδες χοροπηδούν στις φυλλωσιές… Κοντά στην Καστανερή, ο Προφήτης Ηλίας και το πάρκο με τις καστανιές, ένας καταπράσινος χώρος δασικής αναψυχής μπροστά στο ομώνυμο ξωκλήσι. Μια ειδυλλιακή τοποθεσία για να μαζέψεις κάστανα, να κάνεις κούνια αγναντεύοντας την αντικρινή κορφή της Τζένας, να ανασάνεις άλλον αέρα. Πιο κάτω ο ήχος των νερών σε καλεί να σταματήσεις πάλι. Το ξύλινο παρατηρητήριο στα δεξιά σου το επιβεβαιώνει. Είσαι στη θέση Πριματάρι, στο καλύτερο σημείο απ’ όπου μπορείς να αγναντέψεις το φαράγγι του Στραβοπόταμου. Ή και να το διασχίσεις, περνώντας οκτώ φορές πάνω από ξύλινα γεφυράκια. Τριάμισι χλμ. είναι όλη η διαδρομή αλλά και μισής ώρας χαλαρό περπάτημα στην κατηφοριά, μέχρι την πρώτη γέφυρα, είναι αρκετή για να βυθιστείς στην άγρια ομορφιά του φαραγγιού με τις πανύψηλες οξιές, τόσο πυκνές που νιώθεις να κρύβουν τον ουρανό πάνω από το κεφάλι σου. Σκέτη μαγεία! Είναι και άλλα τα μονοπάτια ή οι δασικοί δρόμοι που μπορεί να πάρει κανείς κατά μήκος της διαδρομής. Όρεξη να ‘χεις να χάνεσαι στα απέραντα δάση, να μεταφέρεσαι αλλού, να ξεχνάς κάθε επαφή σου με τον χρόνο… Η θέση Βαλεόρβο, ένα εγκαταλειμμένο καταφύγιο μέσα στο δάσος, μοιάζει με κινηματογραφικό σκηνικό όπου ο χρόνος σταματά και παίρνουν νόημα μόνο οι μορφές που σχηματίζουν τα σπασμένα τζάμια, τα παλιά στρώματα, η ξεχασμένη μασίνα... Έξω, υπάρχει διαμορφωμένος ξύλινος χώρος για τσιμπολογήματα μέσα στο δάσος και άφθονος χώρος για παιχνίδι και ανάπαυλα. Το σημείο είναι προσβάσιμο με ΙΧ κι εδώ καταλήγει και το μονοπάτι από το Πριματάρι. Μπορείς να το πάρεις κι από δω! Μ΄ αυτά και μ΄ αυτά βρίσκεσαι να διασχίζεις το οροπέδιο των Μεγάλων 28 | www.epathlo.gr

Κάποτε οι φωτογραφίες κρύβουν κάτι απ' την αλήθεια, κάποτε δεν είναι αρκετές να περιγράψουν το θέαμα...

Λιβαδιών με το γυμνό απέραντο τοπίο – θαρρείς σε ελευθερώνει από τα μάγια του δάσους. Σε παίρνει μαζί του στο διάχυτο φως, στα γαλάζια, στα κίτρινα, σε άλλες διαστάσεις. Από τον οικισμό των Λιβαδιών ξεκινά και ο δρόμος – αυστηρά για 4Χ4– που μετά από 10 χλμ. οδηγεί στους καταρράκτες του Σκρα και το φαράγγι Κοτζά-Ντερέ. Είναι μοναδική ευκαιρία να δεις από κοντά το ονομαζόμενο και Μεγάλο Ρέμα, το θαύμα του Πάικου, που κινείται ανάμεσα σε παλιούς σιδηροδρόμους, γκρεμισμένες γέφυρες και υπολείμματα γαλλικών νοσοκομείων. Και η φύση να σε συντροφεύει. Στο βλαχοχώρι των Λιβαδιών δεν μένει πια κανείς. Τουλάχιστον τον χειμώνα. Και παραμένουν αδειανά τα ολοκαίνουρια πλακόστρωτα, τα φροντισμένα φώτα κι αυτά όμως σκοτεινά… Η γαλάζια λίμνη Υπάρχουν πολλοί δρόμοι που οδηγούν στους Καταρράκτες του Σκρα και τη σμαραγδένια λίμνη της Κούπας, τα διαμαντάκια του Πάικου. Το δάσος, που θυμίζει ζούγκλα, φιλοξενεί πλατάνια, φουντουκιές, σκλήθρα κι αμέτρητους κισσούς, ένα ολόκληρο σύμπλεγμα καταρρακτών, σπηλιές με σταλακτίτες και μια αληθινή γαλάζια λίμνη! Κατεβαίνοντας τα ξύλινα σκαλοπάτια, μια παρέα επιστρέφει κατάκοπη. Μα δεν μπορεί, σκέφτομαι λίγο αργότερα, αυτό το μέρος είναι παράδεισος! Τα σκαλιά γίνονται πλακόστρωτο μονοπατάκι, που διασχίζει μικρά ξέφωτα μέχρι να φτάσει στο κεντρικό μονοπάτι, το οποίο οδηγεί στη λίμνη και τους καταρράκτες. Τα νερά πολλά και σ’ αυτό το σημείο το μονοπάτι έχει πλημμυρίσει, αλίμονο, θα γίνει αφορμή για αποχώρηση... Πατάς λίγο μέσα στα νερά, ακολουθείς τον ήχο τους, τα σημάδια, τις ταμπέλες… Σύντομα βρίσκεις τους πρώτους καταρράκτες με το ξύλινο γεφυράκι – πλημμυρισμένο κι αυτό, μια σύνθεση χάρμα οφθαλμών. Επιστρέφεις πίσω στο βασικό μονοπάτι και άξαφνα αναφωνείς! Που είδες τη λίμνη και είναι πιο όμορφη απ’ όσο φανταζόσουν. Κάποτε οι φωτογραφίες κρύβουν κάτι απ’ την αλήθεια, κάποτε δεν είναι αρκετές να περιγράψουν το θέαμα. Η Σμαραγδένια λίμνη της Κούπας, η γαλάζια λίμνη του Πάικου παίρνει το εξωτικό χρώμα της από τα ασβεστολιθικά πετρώματα του βυθού της. Ξύλινα γεφύρια οδηγούν στην απέναντι όχθη, περνώντας πάνω από τους καταρράκτες που χύνονται στα νερά της. Θέλεις να παίξεις, να βουτήξεις στα νερά, θέλεις να μείνεις εδώ για πολύ… Κι ενώ νομίζεις πως όλα τέλειωσαν –δεν το λες και λίγο– έχει κι άλλο! Γιατί τους καταρράκτες για τους οποίους ξεκίνησες δεν τους έχεις δει ακόμα! Πίσω στο κεντρικό μονοπάτι, δέκα μέτρα παραπέρα θα δεις το φαντασμαγορικό θέαμα

Στη γαλάζια λίμνη

Μέσα στη σπηλιά που κουρνιάζει πίσω από τον καταρράκτη

Ο πρώτος καταρράκτης της μαγευτικής διαδρομής

Το δάσος του Σκρα φέρνει στον νου τροπική ζώνη

Πάικο | 29

των καταρρακτών που πέφτουν από ύψος 5 μέτρων, μπροστά από τη μικρή σπηλιά που σχηματίζεται πίσω τους. Μπορείς να μπεις μέσα και να δεις πώς φαίνονται τα νερά από πίσω, να αγγίξεις τους σταλακτίτες του βράχου. Τον χειμώνα, λέει, οι καταρράκτες παγώνουν και το θέαμα κόβει την ανάσα. Η εμπειρία να διασχίζεις το δάσος του Σκρα είναι συνώνυμη της ηδονής. Ευγνωμονείς την τύχη που σε έφερε εδώ. Φεύγεις χαρούμενος, γεμάτος, φωτεινός… «Καλωσήρθατε στο ηρωικό Σκρα». Το χωριό όπου δόθηκε η ομώνυμη μάχη του 1918 σε υποδέχεται. Με την όμορφη πλατεία στη σκιά του γερο-πλάτανου και το μουσειάκι με τα όμορφα αντιπολεμικά μηνύματα του Στρατή Μυριβήλη: «Η υδρόγειος έγινε πια ένα κουβάρι αγκαθωτό σύρμα…» Μια βόλτα στη Δοϊράνη Τα καλύτερα, ωστόσο, η Μακεδονία μάς τα φύλαγε για το τέλος. Η διαδρομή από το χωριό Σκρα, στον μεθοριακό Αρχάγγελο κι έπειτα πίσω στα Μεγάλα Λιβάδια και την Καστανερή ήταν τελικά η ομορφότερη όλων. Στο βάθος να ποζάρει στιβαρή, θεόρατη η Τζένα. Δέος! Την άνοιξη, που ανθίζουν οι κερασιές, οι εικόνες είναι μυθιστορηματικές. Μέσω αυτής της διαδρομής μπορείς να φτάσεις μέχρι την Αριδαία και τα λουτρά Πόζαρ. Ανεξάντλητη η Μακεδονία... Νότια, τα λασπόλουτρα της Πικρολίμνης, το σπήλαιο του Αϊ-Γιώργη στο Κιλκίς. Ειδομένη - Εύζωνοι - μεθοριακοί σταθμοί - διαδρομές χωμάτινες. Ποντοηρακλειά Μεταμόρφωση - Ειρηνικό - Ακρίτας. Απέραντοι σπαρμένοι λόφοι, όμοιοι ζωγραφικοί πίνακες, συναντούν το σύνορο του νερού. Η λίμνη Δοϊράνη μοιράζεται στα δύο. Από δω τα Χίλια δέντρα, οι λιγοστοί ψαράδες και το καφενείο του «Κρητικού» στις Μουριές, όλα μαζί αναπολούν: τους φοιτητές, τα παιδιά, τις ρακές, τα τρένα, τον χειμώνα εκείνο που η λίμνη είχε παγώσει... Πλέον και την όμορφη προβλήτα με το σπιτάκι των ψαράδων... «Τα πήρε όλα η λίμνη, τα σήκωσε, πολλά τα νερά, πλημμύρισε ο τόπος…» Θέλει φροντίδα η λίμνη, μα δεν φαίνεται πως νοιάζεται κανείς. Φωτογραφίζω τα ψηλόλιγνα δέντρα, τα παιδιά που ψαρεύουν στην προβλήτα. Κλαδιά που επιπλέουν, ξύλινα γεφύρια, το όμορφο μουσειάκι της λίμνης που μοιάζει 30 | www.epathlo.gr

Λίμνη Δοϊράνη να μη λειτούργησε ποτέ… Μια ομορφιά απόκοσμη, λίγο θλιμμένη. Αναρωτιέμαι πώς να ήταν τα πράγματα παλιά… Και η απάντηση ήρθε απροσδόκητα, διά στόματος Ηρακλή Φασσουράκη: «Ομίχλη, ρακές, φοιτητές, λίμνη σύνορο, δεκαετίες γεμάτες όνειρα κι έρωτα – ζάλη, βαρδάρης, αγκαλιές, τρένα που πάνε κι έρχονται… Ακόμα μαγικά απέναντι… Σύνορο; Τι είναι αυτό; Σερβία τότε, βαλκάνια ψυχή, ενωμένη. Ατενίζαμε το μέλλον ξαπλωμένοι αγκαλιά στις όχθες της Δοϊράνης να προφυλαχτούμε απ’ τον Βαρδάρη, αν και είχαμε ανεβάσει γράδα απ’ τη ρακή του φίλου από τον Νότο…»

Σκρα

Φούστανη Λιβάδια Καστανερή

ΠΑΪΚΟ

Γουµένισα Πεντάλοφο

Στα «Χίλια δέντρα» της λίμνης

Πέντε οινοποιεία, όλα επισκέψιμα, βρίσκονται εδώ για να σε ταξιδέψουν στις γεύσεις και τα αρώματα που δίνουν στα κρασιά της Γουμένισσας οι πλαγιές του Πάικου. Στο οινοποιείο Αϊδαρίνη φιλοξενούνται πολύ συχνά εικαστικές εκθέσεις γνωστών καλλιτεχνών. Όλο και κάτι αφήνουν εδώ: ζωγραφικά έργα, πρωτότυπες κατασκευές από ξύλο και μέταλλο, πανέμορφα σκιάχτρα, όλα φιλοτεχνημένα με απορρίμματα... Στο νεότερο και υπερσύγχρονο οινοποιείο Χατζηβαρίτη, δοκιμάσαμε οίνους βιολογικής γεωργίας. Στα «Δυο ποτάμια» στο παλιό πεδίο βολής, μες στις φυλλωσιές τρυπώνει και το οινοποιείο του Τίτου Ευτυχίδη. Στον δρόμο για τη Γρίβα μπορείτε να επισκεφθείτε και τον μοναδικό εναπομείναντα νερόμυλο, τον οποίο έχει αναπαλαιώσει και διατηρεί ο ιδιοκτήτης του κ. Γρηγόρης Γιαπατζής.

Ευχαριστούμε για την υποστήριξη τον Αντιδήμαρχο Δήμου Παιονίας, κ. Ιωάννη Αλίρη.

Ήταν ο μεγαλύτερος της περιοχής και από το 1860 άλεθε άλευρα, ενώ διέθετε και πρέσες για την εξαγωγή σησαμέλαιου. Καλό φαγητό γευτήκαμε στο «Τζάκι» και στον Βαγγέλη στην πλατεία της Γουμένισσας. Εξαιρετικό το ντόπιο λουκάνικο. Αν είστε τυχεροί, στα χωριά της περιοχής θα δοκιμάσετε και αγριογούρουνο. Το κυνήγι μόλις ξεκίνησε… Στο παρασκευαστήριο παραδοσιακών προϊόντων «Οι Γουμένισσες» θα βρείτε πρωτότυπα κεράσματα χωρίς συντηρητικά: γλυκά του κουταλιού από κάστανο, ασπροκέρασο, αγριόσυκα και κανθαρέλα (άγριο μανιτάρι), αρωματικό κυδωνόπαστο, φρέσκες μαρμελάδες, σπιτική μουστάρδα και «πιπερνιές» με μελιτζάνα ή ντομάτα. Αγορές και διαδικτυακά: www.oigoumenisses.gr

Πάικο | 31

32 | ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Τύρναβος

Τύρναβος

Στα καζάνια της καρδιάς μας

Ξύλα στη φωτιά. Μυρωδιές. Σταφύλια και μούστος. Δεξαμενές και βαρέλια. Ανθρώπινες φιγούρες που εξαϋλώνονται μέσα στους ατμούς κρατώντας στα χέρια τσουγκράνες. Λαϊκά ακούσματα από το τρανζίστορ. Ράδιο Τύρναβος. Εδώ, η μηχανή του χρόνου έχει σταματήσει σε μια στιγμή ευτυχίας. Δεν υπάρχουν υπολογιστές ούτε wi-fi. Δεν υπάρχει χρόνος. Μια Ελλάδα που αγαπάμε. Μια πατρίδα που παράγει με χέρια που εργάζονται. Που δημιουργούν. Νεότεροι και παλαιότεροι επαναλαμβάνουν την απόσταξη του τσίπουρου έτσι όπως την διδάχτηκαν από τους προπαππούδες τους, σαν μια ανάμνηση διαλογιστική.

Μάρω Κουρή

34 | www.epathlo.gr

Καζάνια «πριτσινωμένα», σφυρηλατημένα δηλαδή χωρίς συγκόλληση, και βαρέλια αγιορείτικα ποζάρουν στον φακό μου…

Δ

ιασχίζουμε τον εύφορο Θεσσαλικό κάμπο αφήνοντας πίσω μας τον Πηνειό. Σε λίγα λεπτά διαβαίνουμε την πέτρινη γέφυρα με τις έξι καμάρες του ποταμού Τεταρήσιου, για να μπούμε σε μια πόλη που μας μεθά με το άρωμά της, την πόλη του τσίπουρου, τον Τύρναβο. Τέλη του Οκτώβρη και από τα 250 παραδοσιακά αποστακτήρια «της σειράς», όπως λέγονται, τα 140 λειτουργούν για δύο μήνες χωρίς σταματημό, ενώ οι άδειες δίνονται από το τελωνείο. Οι αποσταγματοποιοί όμως είναι πολύ περισσότεροι –ξεπερνούν τα χίλια άτομα– κι έτσι τα καζάνια αλλάζουν χέρια από παραγωγό σε παραγωγό, σε βάρδιες που εναλλάσσονται μέρα-νύχτα.

Τύρναβος | 35

Ένα βιωματικό, λαογραφικό αποστακτήριο Στο αποστακτήριο του Δημήτρη Παπαφίγγου, ανάμεσα σε παλιά εργαλεία οινοποίησης και απόσταξης, σε πήλινα πιθάρια και γυάλινες νταμιτζάνες τυλιγμένες με ψάθα, ο αποσταγματοποιός καθαρίζει το καζάνι όπου ατμίζουν τα υπολείμματα της προηγούμενης απόσταξης. Ξαναγεμίζει και ξαναγεμίζει με νέα τσάμπουρα (τα στέμφυλα που μένουν μετά το πάτημα), κλείνει τον άμβυκα και πετάει άλλη μία φορά κούτσουρα για να φουντώσει η φωτιά. Ο Δημήτρης Παπαφίγγος μετρά με το γραδόμετρο (αλκοολόμετρο) τους αλκοολικούς βαθμούς στο απόσταγμα κάθε καζανιάς: «Τα πρώτα κλάσματα, τις κεφαλές, όπως λέγονται, μαζί με τα τελευταία, τις ουρές, δεν τα κρατάμε, παρά τα προσθέτουμε ως “σούμα” στην επόμενη καζανιά, ενώ τα διαχωρίζουμε με το αλκοολόμετρο στα διαλείμματα του ξεκαζανιάσματος. Το επιθυμητό κλάσμα είναι οι πολυπόθητες “καρδιές”, που στην καλύτερη των περιπτώσεων το ξαναποστάζουμε. Τότε έχουμε ένα απίθανο απόσταγμα με υψηλότερη συγκέντρωση αλκοόλης. Το τσίπουρο έχει μέσο όρο 56% vol. (περιεκτικότητα σε αλκοόλη) και προκειμένου να τυποποιηθεί, το αραιώνουμε μέχρι να φθάσει στους 40-44%». Η σύζυγός του Γεωργία μάς κερνά αχνιστή μουσταλευριά που μόλις έφτιαξε με το πετιμέζι. Καθόμαστε στο τεράστιο τραπέζι μπροστά στη φωτιά του άμβυκα. Μοιάζει να ζωντανεύουν μέσα από τις μαυρόασπρες φωτογραφίες του τοίχου οι κλέφτες του Ολύμπου. Παραδίπλα, στέκονται μικροσκοπικοί λουλάδες, διαχρονικές στροφιλιές και παραδοσιακά πατητήρια. Έτοιμα και αυτά με τη σειρά τους να πάρουν ζωή και να δράσουν. Ζω ένα παραμύθι. Ο Δημήτρης θυμάται τον παππού του όταν απόσταζε με τον λουλά στο ρέμα. Οι ατμοί της αιθυλικής αλκοόλης ανεβαίνουν από το βράσιμο των στέμφυλων, ψύχονται στο ρέμα και υγροποιούνται δίνοντας το «άγιο τσιπουράκι». Στον τοίχο κρεμασμένος ένας μεταλλικός δρυμώνας (κόσκινο). Μ’ αυτόν η γειτονιά «χώριζε» τα κάρβουνα της απόσταξης από τη στάχτη για να ζεσταθεί στα μαγκάνια της. Καζάνια «πριτσινωμένα», σφυρηλατημένα δηλαδή χωρίς καμία συγκόλληση, και βαρέλια αγιορείτικα ποζάρουν στον φακό μου …

36 | www.epathlo.gr

Απόσταγμα υψηλών προδιαγραφών, δικαίως το «ποτό των φτωχών» παραγγέλλεται τα τελευταία χρόνια σε μπαρ και ρεστοράν των μεγαλουπόλεων. Τύρναβος | 37

Τέλη του Οκτώβρη και από τα 250 παραδοσιακά αποστακτήρια «της σειράς», όπως λέγονται, τα 140 λειτουργούν για δύο μήνες χωρίς σταματημό.

Από γενιά σε γενιά Το αγεράκι σηκώνει τα βαμβάκια δημιουργώντας κινηματογραφικές εικόνες μέσα στην πρωινή πάχνη. Πότε στα βαμβάκια, πότε στο σιτάρι, στα αμύγδαλα και στα αμπέλια οι ντόπιοι –αν θέλουν– έχουν να ασχοληθούν με τη γη. Οι νέοι φεύγουν για σπουδές, διαπρέπουν, κάποιοι δεν γυρνούν, κάποιοι γυρίζουν για να ασχοληθούν με τη γη τους. Ο Παναγιώτης Ευθυμίου μεγάλωσε στα καζάνια. Στα δεκαεννιά του συνεχίζει με λατρεία και κουράγιο να φτιάχνει το δικό του απόσταγμα και κρασάκι. «Και οι δύο μου παππούδες αποστάζανε», λέει. Σπουδάζει γεωπoνική στη Θεσσαλονίκη μα κάθε Σαββατοκύριακο τον «τραβάνε» όπως λέει, τα αμπέλια του, στις παρυφές του Ολύμπου. «Κάθε χρόνο, μετά τα μέσα Οκτωβρίου, ό,τι έχει μείνει από την οινοποίηση των σταφυλιών ποικιλίας Μοσχάτο μαύρο Τυρνάβου, το πάμε προς απόσταξη». Στον Οινοποιητικό Συνεταιρισμό Τυρνάβου «Tο δικαίωμα απόσταξης διημέρων έχουν όλοι οι αγρότες που έχουν πάνω από δύο στρέμματα αμπέλια.

Kυμαίνονται γύρω στους 250.000 αγρότες. Αυτοί που έχουν πάνω από δέκα στρέμματα και παράγουν 25 τόνους σταφύλια έχουν δικαίωμα βάσει του νόμου να αποστάζουν συνεχώς επί τέσσερα διήμερα –οκτώ εικοσιτετράωρα– και παράγουν περίπου 1.300 λίτρα τσίπουρο 40% αλκοολικών βαθμών», μας λέει ο Αγησίλαος Ραψανιώτης, πρόεδρος του Οινοποιητικού Συνεταιρισμού Τυρνάβου, που δημιουργήθηκε το 1961. Ήταν μάλιστα ο πρώτος συνεταιρισμός που παρήγαγε και εμφιάλωσε τσίπουρο, καθώς και ούζο. Εδώ, οι επιστήμονες σμίγουν με τους αμπελοπαραγωγούς παραδίνοντάς μας εξαιρετικά κρασιά και αποστάγματα. Βλέπουμε την αποστακτική στήλη συνεχούς λειτουργίας όπου το τσίπουρο επαναποστάζεται με την προσθήκη γλυκάνισου. Δοκιμάζουμε το παλαιωμένο πέντε χρονιά σε δρύινα γαλλικά βαρέλια τσίπουρο, όπως και το θαυμάσιο τσίπουρο με σαφράν! Στο τσιπουράδικο της γειτονιάς Απόσταγμα υψηλών προδιαγραφών, δικαίως το «ποτό των φτωχών»

38 | www.epathlo.gr

Τύρναβος | 39

«Ξέρω να πίνω τσίπουρο, σημαίνει ότι πίνουμε με την παρέα τέσσερα καραφάκια των 100ml, και μετά από έναν μεσημεριανό ύπνο δεν πονά το κεφάλι».

παραγγέλλεται τα τελευταία χρόνια σε μπαρ και ρεστοράν των μεγαλουπόλεων. «Ξέρω να πίνω τσίπουρο, σημαίνει ότι πίνουμε με την παρέα τέσσερα καραφάκια των 100 ml, και μετά από έναν μεσημεριανό ύπνο δεν πονά το κεφάλι», λέει η νεαρή Μικαέλα στο τσιπουράδικο της γειτονιάς, όπου κάθε κατοσταράκι συνοδεύεται πάντοτε με ένα πιάτο μεζέ. Ρέγγα λαδολέμονο, μπακαλιάρος με σκορδαλιά, σαγανάκι, ψητές πατάτες στη χόβολη με βούτυρο και ρίγανη, χταπόδι ψητό, χόρτα. Πύργο υψώνουν στο τέλος τα πιατάκια της παρέας στο τραπέζι. Μετά τη δουλειά, τα τσιπουράδικα γεμίζουν. «Τι πιο χαλαρωτικό από ένα τσιπουράκι», μας λένε οι θαμώνες, γυναίκες και άντρες όλων των ηλικιών. «Τα τσιπουράδικα εδώ είναι σαν τα ομαδικά λουτρά για τους Οθωμανούς. Εστίες ξεκούρασης και λύτρωσης, συνάντησης και κουτσομπολιών. Εδώ ξεκινούν μεγάλες φιλίες, μεγάλοι έρωτες, ιδεολογίες, και εδώ σπάνε τα ταμπού. Είναι η προσφιλής γωνιά αντάμωσης όπου θα μοιραστούμε χαρές και λύπες, αλλά και η ελκυστική γωνιά για τον επισκέπτη. Νυχτώνει και βρίσκομαι στο εκσυγχρονισμένο αποστακτήριο της οικογένειας του Αλέξανδρου Παπρά. Μου αρέσει που μπερδεύουν το παραδοσιακό με το σύγχρονο, που τη φωτιά αντικαθιστά το υγραέριο και τον μικρό άμβυκα ένας μεγαλύτερος μαζί και με ανοξείδωτες δεξαμενές. Αυτά τα αποστακτήρια δουλεύουν όλο τον χρόνο. Από ψηλά, στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, αγναντεύω τον Τύρναβο. Μοιάζει με σκορπιό που τον φωτίζουν τα λαμπιόνια των σπιτιών και των δρόμων.

40 | www.epathlo.gr

«Τα τσιπουράδικα εδώ είναι σαν τα ομαδικά λουτρά για τους Οθωμανούς. Εστίες ξεκούρασης και λύτρωσης, συνάντησης και κουτσομπολιών. Εδώ ξεκινούν μεγάλες φιλίες, μεγάλοι έρωτες, ιδεολογίες και εδώ σπάνε τα ταμπού.

∆οµένικο

Μακρυχώρι Τύρναβοσ

ΛΑΡΙΣΑ

Κιλελέρ

Το τσίπουρο με γλυκάνισο, όπως και το ούζο, ασπρίζει με την προσθήκη νερού, επειδή η ανηθόλη –ουσία του γλυκάνισου– δεν διαλύεται. Το ούζο του Οινοποιητικού Συνεταιρισμού Τυρνάβου προέρχεται από απόσταξη αμπελοοινικής αιθυλικής αλκοόλης 96% vol., που αρωματίζεται από εκχυλίζοντες σπόρους γλυκάνισου, μαστίχας και άλλων αρωματικών. Αντίθετα το τσίπουρο, όπως και η τσικουδιά (ή ρακί), προέρχονται από απόσταξη στέμφυλων.

Τύρναβος | 41

42 | ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ

Ερύμανθος - Νεμούτα

Ερύμανθος - Νεμούτα Παραμυθένιος ποταμός σε μυθικό φαράγγι

Ακόμη αντηχεί ο ήχος του νερού στα αυτιά μας. Όπως αντηχεί μέσα στο φαράγγι χιλιάδες χρόνια τώρα, χαρίζοντας απλόχερα έμπνευση κι ενέργεια στον άνθρωπο που τις αναζήτησε. Μπορεί πλέον η δυναμική του να μην είναι περιζήτητη και να παραμένει αναξιοποίητη, όμως η σπάνια φυσική ομορφιά που διαθέτει κάνει τον Ερύμανθο σημαντικό πόλο έλξης της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Θοδωρής Ερμήλιος

44 | www.epathlo.gr

Σταγονίδια νερού αιωρούνται γύρω από τους καταρράκτες δημιουργώντας φυσικό βινιετάρισμα στη φωτογραφία

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, τα νερά του Ερύμανθου διασχίζουν πανέμορφα φαράγγια και σχηματίζουν εντυπωσιακούς καταρράκτες.

Τ

ι σας φέρνει στο μυαλό η λέξη «καταρράκτες»; Αυτούς του Νιαγάρα, της Έδεσσας ή μήπως της Νέδας; Και στις τρεις περιπτώσεις, αυτά τα σημεία κάθετης υδατόπτωσης αποτελούν σημαντικό αξιοθέατο και οι κάτοικοι των γύρω περιοχών προσπαθούν να τα εκμεταλλευτούν για την προβολή της δικής τους «γειτονιάς» και για την ανάπτυξη τουριστικής δραστηριότητας. Σχεδόν το αντίθετο συμβαίνει στη Νεμούτα, ένα χωριό του νομού Ηλείας, στα σύνορα με την Αχαΐα και την Αρκαδία. Χτισμένο σε υψόμετρο

560 μέτρων βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Ερύμανθο, ο οποίος πηγάζει από το ομώνυμο όρος και καταλήγει στον Αλφειό. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, τα νερά του Ερύμανθου διασχίζουν πανέμορφα φαράγγια και σχηματίζουν εντυπωσιακούς καταρράκτες. Την ίδια ώρα σχεδόν όλοι οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής ασχολούνται με παραδοσιακές αγροτικές εργασίες που δεν αφήνουν χρόνο για καινοτομίες και επιχειρηματικές ιδέες. Είναι χαρακτηριστικό πως στην ευρύτερη περιοχή της Ηλείας, λίγοι γνωρίζουν την ύπαρξη των καταρρακτών και ελάχιστοι φαίνεται να τους έχουν επισκεφθεί. Ενδεικτικό είναι πως στην πασίγνωστη μηχανή αναζήτησης στο διαδίκτυο, τα αποτελέσματα της φράσης «καταρράκτες Νεμούτας» είναι σαράντα φορές λιγότερα από εκείνα της Έδεσσας, ενώ δεν υπάρχουν κατατοπιστικές οδηγίες για το πώς να τους επισκεφτείς. Ακόμα και αν τύχει να περάσεις από τη Νεμούτα ή κάποιο κοντινό χωριό, πιθανότατα δεν θα ακούσεις κάποιον να μιλάει γι’ αυτούς και σίγουρα δεν θα δεις καμία πινακίδα να σε ενημερώνει και να σε κατευθύνει σχετικά. Πιθανότατα την ύπαρξή τους θα την αγνοούσαμε και εμείς, αν δύο νέοι της πεΕρύμανθος - Νεμούτα | 45

Την ύπαρξή τους θα την αγνοούσαμε και εμείς, αν δύο νέοι της περιοχής δεν επέλεγαν στα χρόνια της κρίσης να αφήσουν πίσω τους την αστική μιζέρια και να επιστρέψουν στο χωριό τους.

ριοχής δεν επέλεγαν στα χρόνια της κρίσης να αφήσουν πίσω τους την αστική μιζέρια και να επιστρέψουν στο χωριό τους. Αρχικά ο Νίκος και στη συνέχεια και ο Παναγιώτης ξεκίνησαν πεζοπορίες χωρίς να γνωρίζουν τι πρόκειται να ανακαλύψουν. Άρχισαν να καταγράφουν τα ευρήματά τους και σιγά σιγά διέδιδαν πληροφορίες για τις ομορφιές του χωριού τους. Λίγο αργότερα είχαν «χαρτογραφήσει» πάνω από τριάντα καταρράκτες και το ενδιαφέρον από τον κόσμο έγινε εντονότερο. Εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες του ίντερνετ και δημιουργώντας την απαραίτητη ομάδα στο Facebook, κατάφεραν με την εθελοντική τους εργασία, μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, να προσελκύσουν στη Νεμούτα μερικές χιλιάδες επισκεπτών! Τους περισσότερους μέσω ορειβατικών συλλόγων, πολλούς από γκρουπ του εξωτερικού και αρκετούς μεμονωμένους επισκέπτες. Η μυθική διαδρομή Η «πλήρης» βόλτα ακολουθεί το μονοπάτι Μ3, που ξεκινάει από το Περιβαλλοντικό Μουσείο Φολόης (κοντινό χωριό) και έχει μήκος 12 χιλιόμετρα. Η διαδρομή μπαίνει κατευθείαν στο ομώνυμο ξακουστό δάσος και το ταξίδι στον χρόνο ξεκινάει. Κάτω από τη σκιά και των πανύψηλων βαλανιδιών κρύβονται τα χνάρια του Ηρακλή που, σύμφωνα με τη μυθολογία, κατέβηκε στην περιοχή για να πραγματοποιήσει τον τέταρτο από τους δώδεκα άθλους, τη σύλληψη του Ερυμάνθιου Κάπρου (ενός μυθικού αγριογούρουνου που συμβόλιζε τη μανία του ποταμού όταν φούσκωναν τα νερά του και προκαλούσε καταστροφές). Ο επισκέπτης, όπως και ο μυθικός ήρωας, διασχίζει μέρος του δάσους και στη συνέχεια μπαίνει στο φαράγγι που σχηματίζει το ποτάμι. Το σκηνικό από εκείνο το σημείο γίνεται σχεδόν τροπικό, με οργιώδη βλάστηση, μελωδικά κελαηδήματα και ίχνη άγριας ζωής. Οι πατημασιές αγριογούρουνων συναντώνται σχετικά συχνά ενώ υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες για απρόσμενες, στιγμιαίες συναντήσεις με ζώα όπως βίδρες και λαγούς. Φυσικά ο οπτικός εντοπισμός τους είναι ιδιαίτερα δύσκολος, καθώς ο ήχος από το τρεχούμενο νερό υπερκαλύπτει κάθε θόρυβο που θα πρόδιδε κίνηση αφήνοντας τα ζώα να κυκλοφορούν διακριτικά μέσα στο φυσικό τους περιβάλλον. Πιο προσβάσιμη για παρατήρηση είναι η ζωή μέσα στα νερά του ποταμού, όπου μπορεί κανείς να συναντήσει από ψάρια του γλυκού νερού μέχρι μικρά νερόφιδα και καβουράκια. Το μονοπάτι καταλήγει σε πέτρινο γεφύρι (το πρώτο σημάδι ανθρώπινης παρέμβασης μετά από πολλή ώρα περπάτημα) στο οποίο ο επισκέπτης μπορεί να διαλέξει αν θα δει τους δεκατρείς καταρράκτες της ρεματιάς του Χαρατσαρίου ή τους δεκαέξι της ρεματιάς του Άμπουλα! Η εύκολη διαδρομή Οι καταρράκτες της Νεμούτας έχουν το προσόν να παρέχουν εύκολη πρόσβαση σε όσους δεν γυρεύουν πολύωρο περπάτημα ή δεν αντεπεξέρχονται σε αυτό. Ένας χωματόδρομος τριών χιλιομέτρων (και καλής βατότητας όταν τον επισκεφτήκαμε) μπορεί να οδηγήσει τους επισκέπτες πολύ κοντά στους καταρράκτες. Διασχίζοντας λίγα μέτρα μιας μικρής, όμορφης όχθης με φυσικά σκαμνάκια από κορμούς δέντρων και όμορφα μεταποιημένα καρούλια της ΔΕΗ μεταμορφωμένα σε ξύλινα τραπεζάκια, φτάνει κανείς σε έναν φράκτη και μία πόρτα, 46 | www.epathlo.gr

Είκοσι πέντε χιλιάδες στρέμματα βαλανιδιάς σχηματίζουν το δάσος της Φολόης

Φυσική γέφυρα από πεσμένο δέντρο στον Ερύμανθο

Καταρράκτης δίπλα σε εύκολα προσβάσιμο χωματόδρομο Ερύμανθος - Νεμούτα | 47

Το αυλάκι αυτό έδινε ζωή στον νερόμυλο, που βρισκόταν ακριβώς από κάτω

Χρόνια ακουμπισμένη και ξεχασμένη η μυλόπετρα, στα ερείπια ενός νερόμυλου που σκοπό δεν έχει να αποτρέψει την είσοδο των επισκεπτών αλλά την έξοδο των ζώων που βόσκουν εκεί κοντά. Εκατό μέτρα παραπέρα περιμένει ένας καταρράκτης είκοσι περίπου μέτρων, που τους καλοκαιρινούς μήνες μοιάζει με όαση δροσιάς δίπλα στη θερμόπληκτη κατοικημένη περιοχή. Επιστρέφοντας στον χωματόδρομο, η βόλτα αξίζει να συνεχιστεί προς τα βόρεια (αντίθετα από τη ροή του νερού) με σκοπό τη διάσχιση της μεταλλικής γέφυρας που θα σας οδηγήσει σε δύο ακόμα εύκολα προσβάσιμους καταρράκτες, εκατέρωθεν του ποταμού. Όσοι τον διασχίσουν κάθετα (προσοχή στην ορμή του νερού) θα διακρίνουν λίγο ψηλότερα, στη δυτική όχθη, τα ερείπια ενός νερόμυλου, που εικάζεται πως κατά τη διάρκεια 48 | www.epathlo.gr

της Τουρκοκρατίας και της Ελληνικής Επανάστασης λειτουργούσε ως μπαρουτόμυλος. Αξίζει τον κόπο η προσπάθεια να τον προσεγγίσετε και να δείτε κάποια μέρη του και εξαρτήματα που σώζονται ακόμα (το αυλάκι του νερού, το μυλοβάγενο, το σιφόνι και τη μυλόπετρα). Αντί επιλόγου Ξεκινήσαμε να εξερευνήσουμε την περίπτωση της Νεμούτας γνωρίζοντας για τον προορισμό μας λιγότερα από όσα οποιαδήποτε άλλη φορά. Δύο μέρες αργότερα φύγαμε έχοντας πάρει μια μικρή μόνο γεύση από την περιοχή και νιώθοντας πως έχουμε πολλά ακόμα να μάθουμε για τον καλά κρυμμένο αυτό παράδεισο. Η αίσθηση της ανεξάντλητης Πελοποννήσου κορυφώθηκε για μία ακόμη φορά όταν για την επιστροφή μας αγνοήσαμε τις πεπατημένες των εθνικών οδών και ελιχθήκαμε στις πλαγιές του (όρους) Ερύμανθου, του Χελμού και της Ζήρειας, που προσφέρουν μια εναλλακτική διαδρομή με πολύ χάσιμο σε χρόνο αλλά μεγάλο κέρδος σε εικόνες. Δεν θα κλείσουμε το άρθρο με υποσχέσεις επιστροφής και αντάμωσης, που μας έρχονται στο μυαλό, αλλά με την ελπίδα πως όταν η «ανάπτυξη» χτυπήσει και αυτήν την πόρτα, που θα το κάνει σίγουρα, αυτό να γίνει με τον σεβασμό που αξίζει στην ορεινή Ηλεία. Μέχρι τότε οι τυχεροί θα θυμούνται εικόνες βγαλμένες από τροπικές περιοχές, άθικτες από τουριστικές παρενέργειες.

Η γέφυρα που ενώνει, εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα, την Ηλεία με την Αρκαδία

Ε ρ ύμ α ν θ

ος

…με την ελπίδα πως όταν η «ανάπτυξη» χτυπήσει και αυτήν την πόρτα, που θα το κάνει σίγουρα, αυτό να γίνει με τον σεβασμό που αξίζει στην ορεινή Ηλεία.

Νεµούτα

Αγιονέρι

Κρέστενα

Η διάσχιση του δάσους της Φολόης αξίζει να γίνει ακόμα και από την άσφαλτο

Πρόσβαση Η Νεμούτα απέχει 42 χλμ. από τον Πύργο. Για όσους έρχονται από την Αττική, προτιμότερη διαδρομή είναι μέσω Ε.Ο. Κορίνθου-Τριπόλεως, την οποία αφήνετε στην έξοδο προς Αρχαία Ολυμπία. Από εκείνο το σημείο χρειάζεστε περίπου δύο ώρες (115 χλμ.). Οι κοντινότεροι στο χωριό καταρράκτες προσεγγίζονται από τον χωματόδρομο που κατευθύνεται ανατολικά (από το χωριό) και οδηγεί προς Ελαία. Στο χαμηλότερο σημείο του δρόμου, δίπλα στον ποταμό, ξεκινάει το περπάτημα. Ωστόσο, οδηγίες για τους καταρράκτες δεν θα βρείτε εύκολα. Στη δημόσια ομάδα στο Facebook «Καταρράκτες Νεμούτας - Φαράγγι Ερυμάνθου» μπορείτε να βρείτε χρήσιμες πληροφορίες ενώ ο Νικόλαος Σιάκκουλης (τηλ.: 6978400540) και ο Παναγιώτης Παπαηλιού είναι πάντα πρόθυμοι να βοηθήσουν.

Διαμονή-Φαγητό Επιλέξαμε τα δωμάτια που βρίσκονται μαζί με την ταβέρνα «Οι Κένταυροι» στη Φολόη (τηλ.: 26240 62010). Ευχαριστούμε τον κύριο Γιάννη όχι μόνο για τη φιλοξενία αλλά και για τις χρήσιμες πληροφορίες που μας έδωσε. Μην παραλείψετε να του ζητήσετε να σας δείξει την έκθεση του δάσους της Φολόης, που βρίσκεται στο διπλανό οικόπεδο, καθώς και να σας δώσει οδηγίες για τη διάσχιση του φαραγγιού που βρίσκεται δίπλα στο χωριό. Αξιοθέατα Εκτός από τους καταρράκτες, τα φαράγγια και το δάσος της Φολόης, μπορείτε να επισκεφτείτε το ξύλινο περιβαλλοντικό Μουσείο - Κέντρο Ενημέρωσης και Πληροφόρησης Δρυοδάσους Φολόης, που βρίσκεται στην τοποθεσία Λούτσα.

Ερύμανθος - Νεμούτα | 49

ΟΙ ΚΕΝΤΑΥΡΟΙ Εστιατόριο - Ξενώνας Εξαιρετικά ψητά κρέατα, φρεσκοκομμένες πατατούλες, ντόπιο τυρί στα κάρβουνα, αγνό τσίπουρο και νοστιμιές από την τοπική κουζίνα. Δυνατότητα διαμονής με τη ζεστή φιλοξενία του Γιάννη και πρωινό με σπιτικά αυγουλάκια. Απλά, νόστιμα κι αυθεντικά. Στην είσοδο του χωριού.

Φολόη Ηλείας Γιάννης Μαρκόπουλος (Ταμπουρόγιαννης) Τηλ.: 2624062010 • Κιν.: 6971875820

52 | ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ

Βάθεια

Βάθεια

Πέτρα βουβή στο βορινό…

Ενός λεπτού σιγή, ασάλευτη δίπλα στο σιγασμένο για χρόνια κανόνι. Μπροστά μας τόσο νερό – ταξιδεύει τη ματιά μέχρι το χέρι του Θεού. Ούτε απόψε θα διστάσει σύγκρουση φοβερή σε αχανή ορίζοντα, καθώς θα ρίχνει ρόδι πορφυρό, σκορπίζοντας χιλιάδες ρουμπίνια σε γη και ουρανό. Ένας υπόκωφος κανονιοβολισμός μόνο για μένα θα ’ναι η ευγνωμοσύνη του για την παραμονή και τη συνενοχή μου σε αυτόν τον μικρό καθημερινό θάνατο. Έτοιμη να το εγκαταλείψω άλαλο στη μοναξιά του, στρέφω το κεφάλι δεξιά ξέροντας πως για ώρα στέκει εκεί, μια βουβή ομορφιά. Ένας μικρός πέτρινος οικισμός έχει σκαρφαλώσει στα βράχια να υποδεχτεί το σούρουπο. Μα θα ορκιζόταν κανείς πως τούτο το στέμμα δεν μπορεί να είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, μα αποτέλεσμα φυσικής και απρόσκοπτης μορφικής ανέλιξης. Αλεξία Τούλιου

54 | www.epathlo.gr

Νίκος Υφαντής, Αλεξία Τούλιου

Ένα ακόμη σούρουπο

Πάντα κάποιος λείπει...

Β

ρισκόμαστε στη Λακωνική Μάνη, και συγκεκριμένα στη Βάθεια, 33 χιλιόμετρα νότια της Αρεόπολης. Το φως δεν έχει εξαντληθεί ακόμη και εμείς χαλαρώνουμε στο «Φαγοποτείο» του κ. Σταύρου Ανδρουτσάκου, συλλέγοντας από τον ίδιο όσες πληροφορίες μπορούμε. Ο οικισμός δεν είχε πάντοτε τη θέση του εκεί, μας λέει. Ήταν κρυμμένος βαθιά –εξού και το όνομά της, Βάθεια– σε μια ρεματιά βορειοδυτικά της περιοχής, και οι ντόπιοι συνήθιζαν να τον αποκαλούν Παλιόχωρα. Οι επελάσεις των κουρσάρων, που

Και οι πέτρες έχουν ζωή

Βάθεια | 55

Τα λιγοστά δέντρα ξεγελούν το γκρίζο του τοπίου

Η Βάθεια από ψηλά

56 | www.epathlo.gr

«Την ξέχασαν τη Μάνη, ακόμη και οι δικοί της άνθρωποι πετρώσανε…»

δεν άφηναν τίποτα όρθιο, ανάγκασαν τους χωρικούς να μεταφερθούν στον βράχο. Για την οχύρωση και την ασφάλειά τους, έχτισαν πύργους ψηλούς που λειτουργούσαν ως παρατηρητήρια και πέτρινα πυργόσπιστα για κατοικίες. Το ένα κοντά στο άλλο πλαισίωναν κυκλικά τον οικισμό, μη επιτρέποντας όχι εχθρός αλλά ούτε ματιά να φτάσει ως το εσωτερικό. Δεν είναι τυχαίο που η Βάθεια δεν λαβώθηκε ποτέ σε πόλεμο, που δεν έχει εμπλακεί σε οποιαδήποτε μάχη. Λέγεται πως ο πρώτος πύργος που χτίστηκε μετρούσε οκτώ ορόφους. Με το πέρασμα του χρόνου και τον φόβο της κατάρρευσης, αφαιρέθηκαν οι τέσσερις όροφοι. Μπορεί ακόμη να καταφέρνει να ορθώνει όσο ανάστημα του έχει απομείνει, όμως δεν είναι επισκέψιμος. Η Βάθεια κτίστηκε κατά τον 18ο αιώνα. Στην ακμή της έφτασε τον 19ο αιώνα, ενώ πληθυσμιακά μέχρι το 1940 απαριθμούσε 300 κατοίκους. Η οικονομία της αρχικά στηριζόταν στην κτηνοτροφία, το κυνήγι και την πειρατεία. Αργότερα οι κάτοικοί της στράφηκαν στην καλλιέργεια της ελιάς, για την οποία στήθηκαν τέσσερα ελαιοτριβεία. Γύρω στο 1980, η έξαρση του φαινομένου της αστυφιλίας δεν την άφησε ανέπαφη. Πριν από λίγα χρόνια, με την πρωτοβουλία του κυρίου Ανδρουτσάκου, κοινοτικού προέδρου, και την παρέμβαση του ΕΟΤ, έγιναν έργα αναστήλωσης και εκμετάλλευσης του οικισμού. Πράγματι δημιουργήθηκαν παραδοσιακοί ξενώνες, εστιατόρια και καφέ, μια προσπάθεια που όμως δεν ευδοκίμησε αφού αντί για τουριστικός πόλος έλξης, μένει σήμερα ερημωμένη και φθαρμένη να μετράει ως μόνιμους κατοίκους μόνο δύο ηλικιωμένα αδέρφια. Λειτουργώντας ως ανοικτό μουσείο, παρέχει την ευκαιρία στον επισκέπτη να θαυμάσει από κοντά τις πυργογειτονιές, οι οποίες ανήκουν σε

Θαρρείς μετά τον θάνατο συνεχίζουν να χτίζουν πύργους Νεκροταφείο Βάθειας

τέσσερις οικογένειες, τους Μιχαλακιάνους, τους Καλλιδωνιάνους, τους Λαγουδιάνους και τους Καραμπατιάνους. Κάποια πυργόσπιτα συντηρούνται ως εξοχικές κατοικίες, μόνο που η πληθώρα των κληρονόμων αποτελεί τροχοπέδη σε μια εκ νέου γενικότερη απόπειρα αναστήλωσης. Τα παράπονα, έκδηλα στο πρόσωπο του κυρίου Σταύρου, που λέει πως έχασαν τον χρόνο από στεριά και θάλασσα. «Την ξέχασαν τη Μάνη, ακόμη και οι δικοί της άνθρωποι πετρώσανε, ενώ για να την επισκεφτεί κάποιος, θα πρέπει να ταξιδέψει πολλές ώρες…» Ο ίδιος δίνει τη δική του μάχη για να κρατήσει ζωντανή τη Βάθεια, διατηρώντας το μοναδικό εστιατόριο-καφέ της περιοχής. Ωστόσο, τα μάτια του λάμπουν όταν με υπερηφάνεια μας λέει πως είδε φωτογραφία της Βάθειας να κοσμεί τη μία πλευρά ενός ουρανοξύστη στη Νέα Υόρκη. Είναι αλήθεια πως αν κανείς προσέξει την εικόνα και τη μορφή της, το πώς ξεπετάγονται οι πύργοι αλλά και το στήσιμό τους, αντικρίζει μια μικρογραφία του Μανχάταν – και αναρωτιέμαι πώς θα φαντάζει άραγε φωτισμένη, τώρα που η νύχτα πέφτει.

Σωστό κόσμημα, περίτεχνη τιάρα αστραφτερή να μαγεύει τους περαστικούς ναυτικούς. Ματαίως ανυπομονώ, αφού μαθαίνω πως αυτός ο αρχιτεκτονικός θησαυρός βυθίζεται στο σκοτάδι. Ποια Νέα Υόρκη; Ποια φώτα; Στο δευτερόλεπτο, προλαβαίνω να διακρίνω το αλεξικέραυνο του μισογκρεμισμένου πύργου που παλεύει να υψωθεί λίγο παραπάνω, πριν το καταπιεί ολοκληρωτικά το σκοτάδι. Μόλις η Βάθεια πέρασε στην ανυπαρξία. Μια στάση με το αυτοκίνητο, μακριά από τα φώτα του μαγαζιού και δεν μπορώ να μην της ταιριάξω τους στίχους: «Σπασμένο καράβι σε κατάπληκτα βράχια και τ’ αστέρια μακριά, να κοιτάνε». Ναι, τα αστέρια, κοιτάζοντας τον ουρανό της, θαρρείς η Ήρα να έφτιαξε τον γαλαξία μόνο γι’ αυτήν, να την κοιτάει και να της δίνει το ελάχιστο φως που μπορεί.

Οι δέσμες φωτός μέσα από τα σπασμένα τζάμια επιλεκτικά ξεκαθαρίζουν τα ξεχασμένα, σαραβαλιασμένα έπιπλα, δηλωτικά μιας περασμένης πολυτέλειας.

Βάθεια | 57

Σαν μικρογραφία του Μανχάταν

Λεπτομέρεια πυργόσπιτου

58 | www.epathlo.gr

Η Λακωνική Μάνη διαθέτει εκτός από τη Βάθεια και άλλες φυσικές ομορφιές. Το καλοκαιράκι ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει το μπάνιο του σε δύο παραλίες, με την ονομασία Κάποι και Έξω Κάποι, αλλά να έχει και την ευκαιρία να νιώσει πως βρίσκεται στο τέλος της γης σαν πατήσει στο Ταίναρο, το νοτιότερο άκρο της Πελοποννήσου, ταξιδεύοντας παράλληλα πίσω στον χρόνο, αφού εκεί κάποτε δέσποζε ο ναός του Ποσειδώνα και λειτουργούσε νεκρομαντείο. Επιστρέφοντας στον προορισμό μας, είμαστε έτοιμοι να εισέλθουμε στα ενδότερα του οικισμού, που αποτελεί εξαιρετικό δείγμα μανιάτικης αρχιτεκτονικής. Η περιήγηση απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή γιατί ο κίνδυνος κατάρρευσης είναι υπαρκτός. Τρεις παλαιοχριστιανικές εκκλησίες στέκουν ακόμη, ο Άγιος Νικόλαος, ο Προφήτης Ηλίας και η Υπαπαντή, καθώς και ό,τι απέμεινε από το λιοτρίβι, που πρώτο πρώτο σε καλωσορίζει. Από εξωτερικής πλευράς, έχεις την αίσθηση πως πρόκειται για πύργους με μεγάλο πλάτος. Το πάχος των τοίχων, όμως, είναι αυτό που ξεγελάει, καθώς

Απέραντο γαλάζιο

Άνεμος-ποιητής

το εσωτερικό είναι ιδιαίτερα στενό σε επιφάνεια. Πολλές μικρές σκαλίτσες οδηγούν επάνω, ενώ τα μικρά ανοίγματα σε πόρτες και παράθυρα μού κόστισαν αρκετά χτυπήματα στο κεφάλι… Οι δέσμες φωτός μέσα από τα σπασμένα τζάμια επιλεκτικά ξεκαθαρίζουν τα ξεχασμένα και σαραβαλιασμένα έπιπλα, δηλωτικά μιας περασμένης πολυτέλειας. Νιώθεις παντού τη μοναξιά, τη νεκρική σιγή, μα σαν κλείσεις τα μάτια, κουρασμένες κραυγές απελπισίας καταλήγουν στ' αυτιά, αποδεκατισμένοι ψίθυροι, εγκλωβισμένοι για πάντα στις ρωγμές της πέτρας. Όχι, είναι κρίμα οι αρχές να εθελοτυφλούν, είναι κρίμα ένα τέτοιο μέρος να καταδικάζεται σε αχρηστία, να υπομένει την αδυσώπητη φθορά του χρόνου έως τον βέβαιο θάνατό του. Η επίσκεψή μας έχει τελειώσει, μα εμείς δεν φεύγουμε. Ως φωτογράφοι δεν μπορούμε να δεχτούμε πως δεν θα απαθανατίσουμε τη νυχτερινή Βάθεια. Παρκαρισμένοι ψηλότερα από τον οικισμό, δίπλα στο ιδιαίτερο νεκροταφείο της με τους κιβωτιόσχημους τάφους, περιμένουμε να πέσει για τα καλά η σκοτεινιά. Αυτό το μέρος έχει στοιχειώσει, ούτε ένα σταθμό στο ραδιόφωνο δεν μπορείς να ακούσεις, μόνο το πέταγμα μιας μύγας που έχει παγιδευτεί στο αυτοκίνητο ταράζει κάπου κάπου την ησυχία. Στα πόδια μας η Βάθεια, κόρη όμορφη μα

φτωχή κι ανήμπορη, λες και λαβώθηκε πολύ από ανεκπλήρωτο έρωτα, γονατίζει ακόμη ένα δειλινό μπροστά στη μοίρα της. Απόψε, όμως, την περιμένει μια έκπληξη. Ο ένας με την κάμερα σε απόσταση, το διάφραγμα ανοικτό για 15 λεπτά και ο άλλος ρισκάροντας μέσα στη μαυρίλα του οικισμού, είμαστε αποφασισμένοι να τη στολίσουμε. Μια μικρή επίκληση στα άστρα για λίγη λάμψη και με το φλας, ένας ένας πύργος αστραπιαία αποκαλύπτεται, γιγάντιος και φωτισμένος στα μάτια μας μέχρι να χαθεί ξανά. Μετά από δύο προσπάθειες, το αποτέλεσμα μάς αποζημιώνει. Οι μικροί μας κεραυνοί, μετουσιωμένοι Βάθεια | 59

Είναι κρίμα ένα τέτοιο μέρος να καταδικάζεται σε αχρηστία, να υπομένει την αδυσώπητη φθορά του χρόνου... σε χρυσαφένιες ράβδους, έπλεξαν την πιο όμορφη κορωνίδα της Μάνης. Στην επιστροφή για το ξενοδοχείο δεν συναντήσαμε ψυχή, εκτός από κάποια ζωάκια εδώ κι εκεί, που διέσχιζαν τον δρόμο κατηφορίζοντας όλα προς το ίδιο μέρος σαν να πρόκειται να συναντηθούν σε κρυφή γιορτή. Την έχουν ξεχάσει τη Μάνη, και όταν ο Ψαραντώνης τραγουδά «Πέτρα βουβή στο βορεινό πώς νταγιαντίζεις πε μου το ξεροβόρι του χιονιά, την όργητα τ’ ανέμου...» ίσως για κείνη να μιλά, μα συνεχίζοντας υπενθυμίζει σε όλους μας πως στο πιθάρι της Πανδώρας παρέμεινε η ελπίδα... «Κι οι πέτρες δεν την έχουν την τόση αμοναξά μου γιατί είδα μια κι είχε αγκαλιά τη ρίζα τ’ ασφεντάμου».

Το φιλί του γαλαξία

Μόλις 30 λεπτά βορειότερα της Βάθειας βρίσκεται η ιστορική Αρεόπολη. Άκρως ενδιαφέρουσα από ιστορικής πλευράς, με τα λιθόστρωτα καντούνια και τα 30 αρχοντικά της αποτελεί το ιδανικό μέρος για διαμονή αλλά και διασκέδαση αφού διαθέτει πολλά εστιατόρια, καφέ και μπαρ, που καλύπτουν όλες τις προτιμήσεις. Η δική μας επιλογή και πρόταση είναι ο παραδοσιακός ξενώνας «Κάστρο Μαΐνη», που βρίσκεται στο κεντρικό σημείο της περιοχής. Στις εγκαταστάσεις του λειτουργούν δύο πισίνες, μία για μεγάλους και μία για μικρούς, αλλά και υδρομασάζ. Στο εστιατόριο μπορεί κανείς να απολαύσει τοπικές γεύσεις σπιτικής κουζίνας, ενώ το ευγενικό και πρόσχαρο προσωπικό του υπόσχεται άνετη και πολυτελή διαμονή.

Αρεόπολη Λακωνίας | τηλ. 2733051238, 2733051302 e-mail: maini@otenet.gr, info@kastromaini.gr www.kastromaini.gr

Ariston

©

“The Very Best”

Η εταιρεία Ariston ξεκίνησε να δραστηριοποιείται το 1997 στουσ Γαργαλιάνουσ Μεσσηνίασ. Τα αδέλφια Αναστάσιοσ και Άγγελοσ ∆ούκασ “τόλµησαν” να εξαγάγουν λάδι στην Αµερική. Το τόλµηµα πέτυχε και έτσι δηµιουργήθηκε αρχικά η Ariston Specialties. Η τεράστια αµερικάνικη αγορά και οι αυξανόµενεσ ανάγκεσ τησ οδήγησαν τουσ ιδρυτέσ να δηµιουργήσουν την Ariston Hellas η οποία µπορεί να ανταπεξέλθει στην συνεχώσ αυξανόµενη ζήτηση και να υποστηρίζει µια τόσο απαιτητική αγορά. Ο στόχοσ είναι πλέον η ελληνική αγορά. Οι ιθύνοντεσ τησ εταιρείασ έχουν σκοπό να κάνουν τα προϊόντα τουσ γνωστά στο ευρύ κοινό και να το οδηγήσουν να δοκιµάσει την αυθεντική ελληνική γεύση των προϊόντων τησ εταιρείασ.¶ Τα προϊόντα που έχει η εταιρεία είναι: Εξτρα Παρθένο Ελαιόλαδο εξαιρετικήσ ποιότητασ, αρωµατικά ελαιόλαδα, πετιµέζι, µέλι, σταφίδα, µαρµελάδεσ, βαλσάµικα ξίδια µε ιδιαίτερεσ γεύσεισ, παραδοσιακά σαπούνια.

Α. Doukas & M. Douka O.E. Gargaliani 24400 Greece aristonhellas@gmail.com - www.ariston-oliveoil.gr Tel.: +30 27630 22322, +30 6987.797582, +30 6982.490909

Κάθε Προϊόν µασ είναι Υψηλήσ Ποιότητασ. Κάθε Προϊόν µασ είναι Άριστον.

62 | ΞΕΝΑΓΗΣΗ

Αγία Φωτεινή Μαντινείας

Αγία Φωτεινή Μαντινείας Ένα ταξίδι προς το μέσα σου…

Το κεντρικό ψηφιδωτό του δαπέδου

Αν τρέχεις προς το φως, μην περιμένεις να δεις αυτό που συνάντησες χθες… Άφησε τα μάτια ανοιχτά και προσπάθησε να καταλάβεις ότι το σήμερα έχει κάτι από το χθες και κάτι από το αύριο…

Βασίλης Οικονόμου

64 | www.epathlo.gr

Νίκος Υφαντής

Η κεντρική είσοδος στον ναό Η Παναγία πάνω από το ιερό

Δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι κάποτε είχε χρησιμοποιηθεί το ξύλο ως υλικό κατασκευής

Η Αγία Φωτεινή στον κάμπο της Μαντινείας, δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο, δεν αποτελεί μια βυζαντινή ή μεταβυζαντινή εκκλησία αλλά είναι, σύμφωνα με τις λέξεις του Γ. Τσαρούχη, «μια απελπισμένη εξομολόγηση σε μια εποχή σπάνιου καθωσπρεπισμού, που μπορεί να γίνει μια φλέβα νερού σε περιόδους μεγάλης ξηρασίας…» Αγία Φωτεινή Μαντινείας | 65

Γενική άποψη του ναού

Τάμα και όραμα ενώθηκαν στη μορφή ενός κτίσματος με στόχο κοινό, τον διάλογο με τον Θεό…

Το Φρέαρ του Ιακώβ και το Ηρώο πεσόντων στον προαύλιο χώρο της Αγίας Φωτεινής

Τ

ο τάμα του Κωνσταντίνου Καλτεζιώτη και του Μαντινειακού Συνδέσμου άρχισε να θεμελιώνεται το 1969 με πρωτομάστορα τον αρχιτέκτονα, ζωγράφο και αγιογράφο Κωνσταντίνο Παπαθεοδώρου. Τάμα και όραμα ενώθηκαν στη μορφή ενός κτίσματος με στόχο κοινό, τον διάλογο με τον Θεό… και ο αρχιτέκτονας δούλευε ζώντας για μήνες σε ένα αντίσκηνο, δίπλα στο κτίσμα του, ώστε να μη χάνει πολύτιμο χρόνο – τον χρόνο που ήθελε να νικήσει, να δώσει, να ερμηνέψει μέσα από τα μάτια του, τα μάτια του σύγχρονου Έλληνα που ψάχνει για την ταυτότητά του. Η Δικτατορία το παρόν του κτίστη, το χθες περήφανο και μη εξελισσόμενο και το αύριο να περιμένει. Σαν θέατρο (από το ρ. θεώμαι, που σημαίνει βλέπω με προσοχή) του παραλόγου, που γεννήθηκε μέσα από πολέμους και πολιτική αναρχία, και προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει αξίες μέσα από την αποδόμησή τους θέλοντας να δώσει ελπίδα για τη συνέχεια, για μια νέα αρχή... Και τα λόγια του Παπαθεοδώρου να επιβεβαιώνουν: «Οι μετόπες δεν είναι οι κλασικές τρίγλυφες αλλά τετράγλυφες, για να περιλαμβάνουν όλα τα προηγούμενα συν το σήμερα, οι άγιοι είναι φτιαγμένοι προσηνείς με ανθρώπινες μορφές, ενώ πριν από μερικά χρόνια στις αγιογραφίες ο Ιησούς, οι άγιοι, ο Ιούδας παρουσιάζονταν με καθημερινά σύγχρονα πρόσωπα “δανεισμένα” από

66 | www.epathlo.gr

την περιοχή της Τρίπολης, φορώντας τζιν και ρούχα της εποχής»… Το ερώτημα που τίθεται παρατηρώντας αυτό το πολυπολιτισμικό αρχιτεκτόνημα είναι εάν μπορούν να γεφυρωθούν σε ένα κτίσμα η αρχαία ελληνική αισθητική με τη νεοελληνική αρχιτεκτονική παράδοση, ή καλύτερα εάν αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό ή και πολλές φορές ανεκτό. Δεν σταματούν μέχρι σήμερα οι αντικρουόμενες κριτικές και διαφωνίες, ενώ στο παρελθόν υπήρχε και η επέμβαση της επίσημης Εκκλησίας, η οποία επέβαλε την μερική αντικατάσταση των αγιογραφιών. Η απάντηση, όμως, κρύβεται ξανά στα λόγια του αρχιτέκτονα: «Ήθελα με τις ελαφρώς οξείες και αμβλείες γωνίες της κατόψεως να βρω την ελπίδα ότι σιγά σιγά θα φθάσω στην ορθή γωνία, δηλαδή σε έναν συμβολισμό της πίστεως»… Χωρίς ορθές γωνίες και τσιμέντο, ο ναός δίνει την εντύπωση ότι θα πέσει… Είναι αυτό το τρεμούλιασμα που θα συναντήσεις ανά τον κόσμο μόνο σε μοναδικούς δημιουργούς, όπως στον Γκαουντί ή τον Καβάφη. Ο Παπαθεοδώρου σμίλευσε τους κίονες με τρόπο που δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι κάποτε ήταν φτιαγμένοι από ξύλο και στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν από μάρμαρο, όπως ακριβώς συνέβη με τους ναούς κατά την αρχαιότητα. Στο εσωτερικό φιλοτέχνησε ψηφιδωτά από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, τις τέσσερις εποχές, παραστάσεις από την αρχαία μυθολογία που ταυτίζονται ή συμπορεύονται με χριστιανικούς μύθους. Η Μέδουσα, η Αριάδνη, ο Θησέας, ο Πίνδαρος, αλλά

Περίτεχνο κόσμημα αρχιτεκτονικής

Ο Παντοκράτορας στην οροφή του ναού

Η Αγία Τράπεζα και ο Παπαδιαμάντης δίνουν σιωπηλούς αγώνες για να συναντηθούν με τους αγίους της χριστιανοσύνης… Στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχει Ηρώο για να τιμηθούν οι πεσόντες στους πολέμους, το οποίο διέπεται από την ίδια λογική με τον ναό. Επίσης υπάρχει το λεγόμενο «Φρέαρ του Ιακώβ», που συμβολίζει τη συνάντηση του Ιησού με τη Σαμαρείτιδα.

Είναι μαρμάρινο, κυκλικό με οκτώ κίονες, οι οποίοι κάμπτονται μοναδικά γεννώντας την εικόνα των νυμφών εν χορώ. Όταν ο αρχιτέκτων μαθήτευε δίπλα στον σπουδαίο δάσκαλό του, τον Δημήτρη Πικιώνη, φτιάχνοντας ένα έργο στην Κύμη, ο δάσκαλος είπε στον μαθητή όταν αυτός φαινόταν ότι ήταν υπερβολικός: «Πρόσεχε! Τι κάνεις εκεί; Μέκκα;» Αν ο Παπαθεοδώρου, χρόνια μετά, φαίνεται ότι και στην Αγία Φωτεινή είναι υπερβολικός, τότε ίσως θα πρέπει να αναρωτηθούμε για την έννοια της «υπερβολής» στην τέχνη. Είναι υπερβολή επίδειξης ή εσωτερικής ανησυχίας και αέναης αγωνίας; Υπερβολή επιβολής απόψεων ή τόπος ανοικτού διαλόγου ανθρώπου με Θεό, ανθρώπου με άνθρωπο και ανθρώπου με τον ίδιο του τον εαυτό…; Αγία Φωτεινή Μαντινείας | 67

Κολχικό

Ένα απειλούμενο ενδημικό

Γιάννης Κοφινάς

Colchicum cupani χωρις τριχίδια

Είναι ένα από τα πρώτα φυτά που ανθίζουν, από τα μέσα του καλοκαιριού μέχρι και τον χειμώνα. Αν και ιδιαίτερα δηλητηριώδες, είναι πανέμορφο, με μεγάλα κιτρινορόδινα άνθη, και έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Η ανθρώπινη δραστηριότητα θέτει σε κίνδυνο το πανάρχαιο αυτό φυτό, αρκετά είδη του οποίου είναι ενδημικά – τα συναντάμε δηλαδή αποκλειστικά στη χώρα μας, να στολίζουν τους βιοτόπους του Μοριά.

68 | ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΗ

Colchicum pulchellum

Τ

ο κολχικό είναι πολυετές, κυρίως βολβώδες φυτό (εκτός από τέσσερα είδη που εμφανίζουν κόνδυλο), ανθίζει από τα τέλη Ιουλίου και συνεχίζει να στολίζει σε μεγάλα υψόμετρα τα βουνά μέχρι αργά την άνοιξη. Πήραν την ονομασία τους από την περιοχή της Κολχίδας. Σε όλα τα τμήματα του φυτού περιέχεται η δηλητηριώδης ουσία κολχικίνη, ένα πανίσχυρο τοξικό αλκαλοειδές. Είναι τόσο ισχυρό, που δόση μόλις 2 γραμμαρίων είναι ικανή να θανατώσει ένα παιδί. Με κολχικό θανάτωσε άλλωστε η Μήδεια τα παιδιά της και δηλητηρίασε το φόρεμα που σκότωσε τον βασιλιά Κρέοντα και την κόρη του Γλαύκη, μέλλουσα νύφη του Ιάσονα. Τα συμπτώματα της δηλητηρίασης από την κολχικίνη μοιάζουν με του αρσενικού γι’ αυτό

Colchicum cupani Κολχικό | 69

Colchicum peloponnesiacum με τριχίδια

Καθώς δεν έχουν ληφθεί μέτρα για την προστασία τους, η ανθρώπινη επέμβαση θέτει σε μεγάλο κίνδυνο τους βιότοπους των σπάνιων ενδημικών.

70 | www.epathlo.gr

και το φυτό πήρε και την ονομασία «αρσενικό». Ωστόσο, μικρές δόσεις της ουσίας έχουν θεραπευτική, αντιφλεγμονώδη δράση. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του κολχικού είναι γνωστές από την εποχή του Διοσκουρίδη, ωστόσο η σύγχρονη ιατρική διαπιστώνει ότι η ουσία αναστέλλει τη μίτωση (διαίρεση) των ανθρώπινων κυττάρων, γεγονός που θα μπορούσε να συμβάλει και στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Αν και μοιάζουν, δεν έχουν σχέση με τον συγκάτοικό τους, τον κρόκο, και ξεχωρίζουν εύκολα από τους ανθήρες τους, που είναι έξι (ο κρόκος έχει τρεις και τρεις στύλους). Τα άνθη αποτελούνται από 6 σέπαλα, που συνήθως έχουν ρόδινο χρώμα και μερικές φορές υπόλευκο, κιτρινωπό ή σκούρο ρόδινο. Το άνθος συνδέεται με τον βολβό ή τον κόνδυλο με σωληνώδη βλαστό. Τα φύλλα μπορεί να εμφανιστούν μετά την άνθηση, ενώ τα σπέρματα μπορεί να ωριμάσουν την άνοιξη, όταν οι καιρικές συνθήκες σε περιοχές με χιόνια διακόπτουν τις σχετικές διεργασίες. Βιότοποι που ευνοούν την ύπαρξη κολχικού είναι δροσερά λιβάδια, πετρώδεις πλαγιές με ή χωρίς φρύγανα

και ξέφωτα δασών. Ευδοκιμούν από τις παραθαλάσσιες περιοχές μέχρι τα μεγάλα υψόμετρα. Είναι κοσμοπολίτικα είδη και απαντούν στη Μεσόγειο, την Ευρώπη, τη δυτική Ασία αλλά και στη Βόρεια Αμερική. Στην Ελλάδα έχουν καταμετρηθεί 32 είδη και υποείδη, από τα οποία τα 13 είναι ενδημικά, δηλαδή δεν τα συναντάμε αλλού. Κάποια από τα μη ενδημικά είδη, στη χώρα μας έχουν μικρούς πληθυσμούς και υπάγονται σε καθεστώς προστασίας ενώ περιλαμβάνονται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας. Ενδημικά του Μοριά Ο πολυσχιδής διαμελισμός των ηπειρωτικών της χώρας μας με τις ψηλές κορυφογραμμές, τα φαράγγια και τα ποτάμια, καθώς και τα αναρίθμητα νησιά και οι βραχονησίδες δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενδημικών ειδών. Για να κατανοήσουμε το μεγαλείο και τον πλούτο των χλωριδικών αξιών της ελληνικής φύσης, αξίζει να αναφερθούν κάποια από τα 14 κολχικά της Πελοποννήσου, που μοιάζουν αρκετά στη γενική εικόνα τους, αλλά έχουν και μικρές διαφορές.

Το Colchicum peloponnesiacum είναι σπάνιο ενδημικό με χαρακτηρισμό «σχεδόν απειλούμενο (ΝΤ)». Έχει βρεθεί μόνο στη βόρεια Πελοπόννησο και ειδικότερα στην Αχαΐα (Βουραϊκός - Μέγα Σπήλαιο), στην Κορινθία και στην κορυφογραμμή του Αραχναίου της Αργολίδας. Ανθίζει το φθινόπωρο και στολίζει με τα ροζ άνθη του τα λιβάδια που πρασινίζουν με τα πρωτοβρόχια. Ξεχωρίζει από άλλα, περισσότερο εξαπλωμένα μικρά κολχικά από τα μικροσκοπικά τριχίδια που εκφύονται στους διάφανους ανθήρες του. Το Colchicum psaridis (ονομασία από τον αείμνηστο καθηγητή-βοτανολόγο Ψαρρίδη), είναι φθινοπωρινό κινδυνεύον ενδημικό «σχεδόν απειλούμενο (ΝΤ)» και απαντάται στη νότια Πελοπόννησο. Ευδοκιμεί σε βιότοπους λιβαδιών και ελαιώνων με κόκκινο χρώμα, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 1.000 μέτρα. Έχει εντοπιστεί από τους Μολάους μέχρι την Κρεμαστή, στη μεσσηνιακή Μάνη, κοντά στην Αρεόπολη και στο Ταίναρο. Το σπάνιο αυτό φυτό διαφέρει από τα άλλα μικρά κολχικά της κατηγορίας του από το ριζικό σύστημα, που δεν είναι βολβώδες, αλλά κονδυλώδες. Στις περιοχές αυτές, τα πρωτοβρόχια καμιά φορά αργοπορούν μέχρι που έρχονται τα κρύα, και τα έντομα για την επικονίαση χάνονται. Είναι γνωστό ότι τα φυτά και τα έντομα αλληλοεξυπηρετούνται σε μια στενή φυσική συνεργασία. Έτσι και το Colchicum psaridis, αναπτύσσοντας τον κόνδυλο δίνει ακόμη μια ευκαιρία στην ανθοφορία του – αν δηλαδή δεν καταφέρνει να ανθίσει λόγω δύσκολης κλιματικά χρονιάς. Το Colchicum asteranthum συναντάται μόνο στη νότια πλαγιά του Λύρκειου όρους. Είναι λίγο όψιμο, αφού ανθίζει με τους χιονιάδες των Χριστουγέννων και η ανθοφορία του συνεχίζεται μέχρι και τον Γενάρη. Είναι σπάνιο και κινδυνεύον φυτό ως Τρωτό (VU) και στολίζει και αυτό αποκλειστικά τον χλωριδικό κατάλογο του Μοριά. Έχει τέπαλα λίγο μακρύτερα και λογχοειδή με χρωματισμό από λευκό μέχρι απαλό ρόζ. Έχει και αυτό υπόγειο αποταμιευτικό σύστημα, δηλαδή κόνδυλο αντί για τον συνήθη βολβό. Το Colchicum pulchellum στολίζει και αυτό αποκλειστικά τα δύο μεγαλύτερα βουνά του Μοριά, τον Ταΰγετο και τη Κυλλήνη (Ζήρεια) και είναι σχεδόν απειλούμενο (NT). Μπορούμε να το

ανταμώσουμε από τον Αύγουστο μέχρι τέλος Οκτωβρίου. Αγαπάει μεγάλα υψόμετρα, ενδημεί στα 1.400-1.850 μ., ξεπερνώντας τη ζώνη των κωνοφόρων για να αστράφτει περισσότερο στην έντονη ακτινοβολία. Σπάνιο και απειλούμενο είδος Καθώς δεν έχουν ληφθεί μέτρα για την προστασία τους, η ανθρώπινη επέμβαση θέτει σε μεγάλο κίνδυνο τους βιότοπους των σπάνιων και απειλούμενων αυτών φυτών. Με τις βοτανικές έρευνες σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου όπου ευδοκιμεί το κολχικό, καταγράψαμε τη βαρβαρότητα σε όλο της το μεγαλείο. Στη βόρεια κόψη του όρους Πυργάκι στον Ταΰγετο, ο κτηνοτροφικός χωματόδρομος του δασαρχείου έφτασε ακριβώς δίπλα στον βιότοπο του κολχικού και εκεί γίνεται η συγκέντρωση των βοδιών, που το τσαλαπατούν. Στο οροπέδιο της Κυλλήνης, όλων των ειδών τα οχήματα αναψυχής και διάφορων αγωνισμάτων ανταγωνίζονται να… εξαλείψουν το σπάνιο ενδημικό. Στον Βουραϊκό, η σιδηροδρομική γραμμή έκοψε αναπάντεχα κομμάτι βραχισμού για τη διέλευσή της και ο βιότοπος είναι χωρισμένος στα δύο. Στο Αραχναίο όρος, όπου είναι αραιά και διάσπαρτα τα φυτά επάνω στην κορυφογραμμή, σακάτεψαν τους βιότοπους με χιλιόμετρα χωματόδρομων και πλατειών για τις ανεμογεννήτριες της απατηλής «πράσινης» ενέργειας. Χρειάζεται μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του κόσμου, διαρκής επαγρύπνηση και βοτανικές μελέτες – ιδίως στις περιοχές όπου απαντούν σπάνια ενδημικά. Δυστυχώς οι περισσότεροι δεν γνωρίζουμε καν ότι στον τόπο μας –και πουθενά αλλού στον κόσμο– φυτρώνουν κάποια συγκεκριμένα είδη που απειλούνται να αφανιστούν.

Colchicum peloponnesiacum

Κολχικό | 71

Λαογραφικό Μουσείο Τρίπολης Χάλκινος χρόνος...

Αλεξία Τούλιου Νίκος Υφαντής

Ο χρόνος περνάει από πόλεις, ανθρώπους και πράγματα. Για άλλους είναι κυκλικός, για άλλους ευθύγραμμος και για κάποιους απλώς δεν υπάρχει. Κι επειδή είναι όλα θέμα αντίληψης, για λίγους ο χρόνος είναι ένας αμετανόητος έφηβος που πεισματικά αρνείται να μεγαλώσει και να φύγει.

Έ

νας μόλις δεκαοκτάρης χρόνος, αλλάζοντας πορεία, έχει κρυφτεί για τα καλά, εδώ και 40 χρόνια περίπου, στο πατρικό σπιτάκι του κυρίου Τάσου Μπιρμπίλη στην οδό Χρονά 18, στην Τρίπολη. Πέρα από τη διακριτική πινακίδα στην πρόσοψη, τίποτα δεν μαρτυρά πως βρισκόμαστε στο μοναδικό λαογραφικό μουσείο Τριπόλεως, στο Μουσείο Χαλκού. Ο συλλέκτης κύριος Τάσος, ιεροφάντης της ιστορίας, όπως τον λένε οι φίλοι, με ιδιωτική πρωτοβουλία μετέτρεψε το σπίτι όπου γεννήθηκε σε ένα καταφύγιο λαϊκής τέχνης. Παρόλο που η οικία παραμένει καθ’ όλα λειτουργική, τα πάντα έχουν καλυφθεί από παλιά κυρίως χειροποίητα αντικείμενα, χρηστικά και μη, χωροθετημένα με τάξη και αρμονία, ακόμη και στο ταβάνι. Ο εσωτερικός διάδρομος διατηρεί μια χρωματική μουντάδα, καθώς εκεί βρίσκουν τη θέση τους τα περισσότερα σιδηρικά. Είναι το μέρος όπου νιώθω τη μεγαλύτερη οικειότητα, αφού μου θυμίζει τις στιγμές ηρεμίας που περνούσα στην αποθηκούλα της γιαγιάς μου, εκεί όπου συνήθιζε να φυλάει καθετί σπάνιο. Οι λιγοστές ακτίνες που καταφέρνουν να εισχωρήσουν από την αυλή, συνηγορούν με την υπεροψία του χαλκού έναντι του σιδήρου, αφήνοντας τα αντικείμενα με ένα μικρό πέταγμα να αναδείξουν τις πυρόξανθες ανταύγειες τους, ξαφνιάζοντας ευχάριστα τον επισκέπτη.

74 | ΞΕΝΑΓΗΣΗ

Προχωρώντας στο εσωτερικό του σπιτιού, ο διάκοσμος διαφοροποιείται αισθητά. Αμέτρητα κομπολόγια κρέμονται από παντού, σαν τσαμπιά σε πολύχρωμο αμπέλι. Στο τραπεζάκι λαμπυρίζει η πολύτιμη συλλογή νομισμάτων, ενώ στα ράφια σαν στρατιώτες οι φωτογραφικές μηχανές, ετοιμάζονται να οπλίσουν. Οικογενειακές φωτογραφίες απλώνονται απ’ άκρη σ’ άκρη στους τοίχους και στέκομαι σε μία από αυτές. Είναι η ίδια αυλή που βλέπω τώρα, διαφορετική, όμως, με πολλούς ανθρώπους, είναι η οικογένεια του κυρίου Τάσου. Πόσοι άνθρωποι έφυγαν και πόσοι θα ’ρθουν… Γύρω τριγύρω ταψιά, καραβάνες, σουρωτήρια, τεντζερέδες, τροκάνια, κουδούνια, τσανάκες, όπλα, καθώς τα παρουσιάζει ένα ένα με καμάρι ο κύριος Μπιρμπίλης. Με παράπονο μας λέει πόσο αβοήθητη από τον δήμο και την πολιτεία έμεινε αυτή η προσπάθεια και πόσο σημαντικό έργο κάνει για την ιστορία του τόπου. Βρίσκεται εκεί καθημερινά και δέχεται επισκέπτες απ’ όλο τον κόσμο. Από τη συλλογή δεν λείπουν και τα σπουδαία κομμάτια. Το ξυλόγλυπτο υπέρυθρο με τον Βάκχο στο κέντρο του, που άλλοτε κοσμούσε τη θύρα ενός παλιού αρχοντικού, στέκει τώρα αγέρωχο κοντά στην είσοδο. Μέχρι και το απολυτήριο του Ελευθερίου Βενιζέλου μπορεί να δει κανείς σε αυτό το μουσείο. Τίποτα δεν παραβιάζει το άρωμα του παλιού, ακόμα και το κέρασμα είναι αλλοτινό. Χιονίζει στα μάτια μου από τους κουραμπιέδες που αντανακλούν στο ασημένιο δισκάκι. Λίγο λικεράκι τσέρι και μια μικρή επίδειξη ενός παλιού, μεγάλου σιδερένιου διαβήτη με παραπέμπει στη σκέψη του Αρχιμήδη: «Δώσε μου ένα σταθερό σημείο να στηριχτώ και θα κινήσω όλη τη γη». Γι’ αυτόν τον άνθρωπο αυτή είναι η σταθερά του, το παλιό, αυτό που τον κρατάει ταυτόχρονα στο χθες και στο σύγχρονο, να μην αφήνει τη λήθη να πάρει τις μνήμες μακριά, ούτε από τον ίδιο ούτε από τους άλλους. Και όπως κάνει κύκλους με τον διαβήτη, αν ήξερε τι σκέφτομαι, θα μνημόνευε και αυτός τον Αρχιμήδη λέγοντάς μου: «Μη μου τους κύκλους τάραττε» και θα είχε και δίκιο αφού με πολλή αγάπη κατάφερε να κρατήσει αναλλοίωτη μια ολόκληρη περασμένη εποχή μέσα σε τέσσερις τοίχους. Μήπως κι εγώ το ίδιο δεν κάνω αναζητώντας σε όλα μιαν αρχαία πηγή; Ο άνθρωπος είναι συνυφασμένος με τον χώρο του. Η γλυκύτητα, η ενέργεια και το πάθος του κυρίου Τάσου με έχουν εντυπωσιάσει και είναι κι αυτές οι μαγικές στιγμές που με κάνουν να αναρωτιέμαι γιατί κάθε φορά που σηκώνω τη μηχανή να απαθανατίσω τον αθάνατο χρόνο, το σώμα του ακινητοποιείται, με μια έκφραση που δεν σπάει στο ελάχιστο, όση ώρα φωτογραφίζω.

Κι εκεί, ανάμεσα στις τόσες φωτογραφίες, γίνεται θαρρείς και ο ίδιος μία ακόμη, τρισδιάτατη, πλήρως όμως εναρμονισμένη στον χωροχρόνο. Όχι, δεν χρειάζεται να πάει κανείς στ’ άστρα για να δει το παρελθόν, μπορεί κι εδώ, στην οδό Χρονά 18, όπου ο χρόνος δεν περνά… Λαογραφικό Μουσείο Τρίπολης | 75

Πόντος

Ποιος δεν έχει μια λατρεμένη γευστική ανάμνηση από τα περιβόητα ποντιακά πιροσκί, πιάτο που έφεραν μαζί τους οι Έλληνες πρόσφυγες από τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας και την ενδοχώρα της βόρειας Μικράς Ασίας. Με επιδράσεις από τη Ρωσία, την Αρμενία και την Τουρκία, η κουζίνα του Πόντου λένε πως βασίζεται

Για τη ζύμη: • 1/2 φλιτζάνι ζάχαρη • 2 φλ. αλεύρι σκληρό • 1,5 φακελάκι μαγιά ξηρή ή 45 γρ. νωπή • 1 κουταλάκι αλάτι • 1/2 φλ. βούτυρο • 6 κρόκοι αυγών • 3 φλ. νερό • Λάδι για το τηγάνισμα Για τη γέμιση: • 1/2 κιλό πατάτες • 1 κρεμμύδι ή 3 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα • 1/2 ματσάκι μαϊντανό • Α λάτι και πιπέρι • Λίγο ελαιόλαδο 78 | www.epathlo.gr

Πιροσκί με πατάτα

περισσότερο στην τέχνη της νοικοκυράς παρά στα πλούσια υλικά της. Θυμάμαι πάντως την κ. Ελένη, την Πόντια γειτόνισσά μας, που τηγάνιζε τα πιροσκί της και μοσχοβολούσε η πλάση. Κι εμείς παιδιά καρτερούσαμε στην πόρτα το πεσκέσι της. Τα έφτιαχνε και με τυρί ή με κιμά αλλά τα πιροσκί με την πατάτα ήταν η σπεσιαλιτέ της... Οι Πόντιοι τα ονομάζουν «περεσκία». Η συνταγή είναι παραδοσιακή, του Συλλόγου Ποντίων «Αμάραντος». Αντί για νερό μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε στη ζύμη μας γάλα κατά το ήμισυ. Μπορούμε επίσης να προσθέσουμε στη γέμιση πράσο, καθώς και φέτα ή άλλο τυρί της αρεσκείας μας.

Ζ

εσταίνουμε το βούτυρο. Σε ένα μεγάλο μπολ αδειάζουμε το αλεύρι. Διαλύουμε τη μαγιά σε λίγο χλιαρό νερό. Ανοίγουμε μία λακκουβίτσα στο αλεύρι και ρίχνουμε τη μαγιά, ανακατεύοντας αργά και κυκλικά προς την ίδια φορά. Προσθέτουμε το αλάτι, τη ζάχαρη, τα αυγά και το βούτυρο λιωμένο. Ρίχνουμε λίγο λίγο χλιαρό νερό και ζυμώνουμε. Σκεπάζουμε τη ζύμη και την αφήνουμε λίγο να ανεβεί. Βράζουμε τις πατάτες ολόκληρες και τις λιώνουμε με ένα πιρούνι. Σε ένα τηγάνι ζεσταίνουμε λίγο λάδι και τσιγαρίζουμε πρώτα το κρεμμύδι και έπειτα τις πατάτες προσέχοντας να μη γίνουν τελείως πουρές. Προσθέτουμε αλάτι, πιπέρι, μαϊντανό και ανακατεύουμε. Χωρίζουμε τη ζύμη σε μικρά μπαλάκια και ανοίγουμε ένα ένα να γίνει μια στρογγυλή πίτα. Βάζουμε μια κουταλιά πατάτα και κλείνουμε καλά σε μισοφέγγαρο. Αφού τα αφήσουμε σκεπασμένα να φουσκώσουν λίγο, τα τηγανίζουμε σε καυτό λάδι και τα αφήνουμε σε απορροφητικό χαρτί να στεγνώσουν.

Κρήτη

Ξινόχοντρος με μελιτζάνες

Ο κρητικός ξινόχοντρος δεν είναι παρά σιτάρι βρασμένο σε ξινισμένο πρόβειο γάλα, που ύστερα το έχουν αφήσει στον ήλιο να στεγνώσει καλά. Έχει γλυκόξινη γεύση και έντονη μυρωδιά, είναι θρεπτικότατος και εκτός από τις μελιτζάνες συνδυάζεται καταπληκτικά και με χοχλιούς. Μπορούμε να τον βράσουμε και σε ζωμό από κρέας. Οι Κρητικοί προτιμούν τις τσακώνικες μελιτζάνες! Τη συνταγή δοκιμάσαμε σε ρακάδικο της συμπρωτεύουσας. Συνοδεύει τέλεια τη ρακή ή το τσίπουρο!

Υλικά: • 6-7 μελιτζάνες μέτριου μεγέθους κομμένες σε ροδέλες • αλάτι για να τις ξεπικρίσουμε • ε λαιόλαδο για να τηγανίσουμε τις μελιτζάνες • 1 φλιτζάνι ξινόχοντρο • 1 μεγάλο κρεμμύδι ψιλοκομμένο • 3-4 κουταλιές της σούπας ελαιόλαδο • 2 μεγάλες ντομάτες ώριμες, ζουμερές, περασμένες από τον τρίφτη • 1 κουταλιά πελτέ • αλάτι, φρεσκοτριμμένο πιπέρι

Κ

όβουμε τις μελιτζάνες σε ροδέλες πάχους 3 εκ. περίπου, τις απλώνουμε σε μια επιφάνεια, τις πασπαλίζουμε με μπόλικο αλάτι και τις αφήνουμε 20 λεπτά να ξεπικρίσουν. Τις ξεπλένουμε και τις αφήνουμε να στραγγίξουν καλά. Τις τηγανίζουμε σε μπόλικο καυτό λάδι μέχρι να μαλακώσουν – να παραμείνουν όμως τραγανές. Βάζουμε τις μελιτζάνες επάνω σε απορροφητικό χαρτί για να τραβήξει το λάδι. Ετοιμάζουμε τον ξινόχοντρο. Τον ρίχνουμε σε ένα μπολ και προσθέτουμε νερό όσο να τον σκεπάζει και δύο δάκτυλα ακόμη. Σε μια κατσαρόλα ζεσταίνουμε το ελαιόλαδο και τσιγαρίζουμε το κρεμμύδι. Μόλις μαραθεί, προσθέτουμε τις ντομάτες, τον πελτέ και τον ξινόχοντρο μαζί με το νερό. Ρίχνουμε αλατοπίπερο και μαγειρεύουμε σε χαμηλή φωτιά ανακατεύοντας συνέχεια μέχρι το φαγητό μας να μελώσει προσέχοντας να μην κολλήσει. Αν χρειαστεί, προσθέτουμε κι άλλο νεράκι ή ζωμό. Λίγο πριν το κατεβάσουμε από τη φωτιά, προσθέτουμε τις μελιτζάνες, και ανακατεύουμε να δέσουν οι γεύσεις. Σερβίρουμε αμέσως. Αν θέλουμε, πασπαλίζουμε τα πιάτα με λίγη μυζήθρα. ΓΕΥΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ | 79

Η παραδοσιακή οµορφιά των Κυθήρων έκανε τουσ αρχαίουσ Έλληνεσ να πιστεύουν πωσ εδώ πρωτοπερπάτησε η ωραιότερη θεών και ανθρώπων, η θεά του έρωτα. Η µελιτέα, όπωσ ονόµαζαν τη θεά Αφροδίτη. Δεν είναι τυχαίο το επίθετο µελιτέα (µελένια) αφού µόνο το τελειότερο πλάσµα τησ γησ θα µπορούσε να έχει την γλυκύτητα, την εµφάνιση και το άρωµα του ΘΥΜΑΡΙΣΙΟΥ ΜΕΛΙΟΥ ΤΩΝ ΚΥΘΗΡΩΝ. Το νησί ήταν γνωστό από την αρχαιότητα για το εξαιρετικήσ ποιότητασ µέλι του. Υπάρχουν ενδείξεισ ότι από εδώ ξεκίνησε η εφαρµογή τησ κινητήσ κηρήθρασ στην αρχαιότητα, για να εξαπλωθεί σε όλον τον κόσµο µόλισ στο τέλοσ του περασµένου αιώνα. Πολλέσ διακρίσεισ και βραβεία έχουν κάνει το ΘΥΜΑΡΙΣΙΟ ΜΕΛΙ ΚΥΘΗΡΩΝ γνωστό και περιζήτητο. Εσείσ που θέλετε ν' απολαύσετε το ΘΥΜΑΡΙΣΙΟ ΜΕΛΙ ΚΥΘΗΡΩΝ... ΜΟΝΟ από το πρατήριο του Μελισσοκοµικού Συνεταιρισµού και στα καταστήµατα µε το σήµα µασ.

ΕΚΘΕΣΗ & ΠΡΑΤΗΡΙΟ ΧΟΝ∆ΡΙΚΗΣ-ΛΙΑΝΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΣΤΑ ΑΡΩΝΙΑ∆ΙΚΑ Πληροφορίεσ: ρίεσ: ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΚΥ ΚΥΘΗΡΩΝ τηλ. 27360 34370 - email: melikyth@otenet.gr

©Mahnaz Yasdani - Ainaz Cartoon

Ἀναζητῶ μιὰν ἀκτὴ νὰ μπορέσω νὰ φράξω μὲ δέντρα ἢ καλάμια ἕνα μέρος τοῦ ὁρίζοντα. Συμμαζεύοντας τὸ ἄπειρο, νἄχω τὴν αἴσθηση: ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουνε μηχανὲς ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγες. ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουν στρατιῶτες ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγοι, ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουνε ὅπλα ἢ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγα, στραμμένα κι αὐτὰ πρὸς τὴν ἔξοδο τῶν δασῶν μὲ τοὺς λύκους, ἢ πὼς δὲν ὑπάρχουνε ἔμποροι ἤ πὼς ὑπάρχουνε πολὺ λίγοι σὲ ἀπόκεντρα σημεῖα τῆς γῆς ὅπου ἀκόμη δὲν ἔγιναν ἁμαξωτοὶ δρόμοι. Τὸ ἐλπίζει ὁ Θεὸς Πὼς τουλάχιστο μὲς στοὺς λυγμοὺς τῶν ποιητῶν δὲν θὰ πάψει νὰ ὑπάρχει ποτὲς ὁ παράδεισος.

Νικηφόρος Βρεττάκος, Ἕνας μικρότερος κόσμος

82 | ΜΙΑ ΣΤΑΣΗ ΕΔΩ