SETOTT2010 €1.50
Qum għax sar il-ħin Kif tħossok meta jispiċċaw il-vaganzi?
‘Child Labour’
Jaħdmu sigħat twal għal paga miżera
It-Torri Eiffel
Il-kapolavur ta' Alexandre Gustave Eiffel
morru fid-dinja kollha
ANDRU l-Bxara t-Tajba
Għalkemm m’aħniex f’Jannar, għal ħafna għadha kif bdiet sena ġdida! Wara l-vaganzi u s-sħana tas-Sajf dejjem jiġi dak iż-żmien li għal ħafna huwa sena ġdida, iż-żmien li nirritornaw għar-rutina tas-soltu – bdiet sena skolastika ġdida. Forsi bosta minnkom għadhom ma rrankawx, jew saħansitra ġa qed jistennew l-ewwel sett ta’ vaganzi li jmiss. Toqogħdux tinkwetaw, mhux ħa ddumu ma tidraw, u biex ngħinukom iddeċidejna li dan ix-xahar nimlew il-magażin b’materjal li żgur se jogħġobkom. L-ewwelnett għandna ftit pariri biex tibdew din is-sena tajjeb. Wara li smajna li bosta mill-qarrejja tagħna huma fans ta’ xi serje mid-dinja tal-‘anime’ iddeċidejna li nagħmlu artiklu dwar tnejn mill-aktar famużi – Naruto Shippuden u One Piece, u għall-fans ta’ One Piece għandna wkoll poster fil-paġni tannofs. Żidna paġni ta’ varjetà mimlija logħob, fatti interessanti u ċajt. Għandna wkoll rokna li fiha qed inwieġbu x’uħud mill-mistoqsijiet li bgħattulna f’dawn l-aħħar xhur. F’paġna 20 tistgħu taqraw il-bidu tas-sensiela ‘L-Avventuri ta’ Corey u Rurk’ u f’paġna 26 wieħed jista’ jaqra serje ġdida dwar tifel li kien jgħix il-Ħamrun fl-1920. Fuq kollox Xehda Għasel huwa l-magażin tagħkom. Iktbulna u għidulna x’tixtiequ taraw f’dan il-magażin, staqsuna aktar mistoqsijiet. Ġesù ikkmanda lil kull wieħed minna biex ixandar il-bxara t-tajba u Xehda Għasel huwa mod ġdid kif inxandru l-bxara t-tajba lilek. ✖
F’din il-Ħarġa: Qum għax sar il-ħin 2 Infittxu t-Tajjeb 4 Nakama
5
‘Child Labour’
8
Mill-Pinzellati ta’ Calì 11
20 L-Avventuri ta’ Corey u Rurk Ewreka: Il-Fwied u Sħabu 22
Dawk l-Imberkin Squirrels li serquli l-Frawli 24 Dawl għad-Dinja 26
It-Torri Eiffel 28
Paġni ta’ Varjetà:
Produzzjoni Kummissjoni gHall-Formazzjoni tat-Tfal u l-MagHZulin taS-SoCjetA tad-Duttrina Nisranija - M.U.S.E.U.M.
Kontributuri
JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO Robert Aloisio Kurt Miceli George Cassar Reuben Ellul Karol DeBono Clifton Sammut Raymond Muscat Matthew Gruppetta Keith Attard Silvan Vella Warren Busuttil Lawrence Fenech AARON AQUILINA BERTRAM PORTELLI Daniel Micallef Neil Aquilina Andrew Borg Tazia Hall Noel Vassallo Adrian Vella WAYNE AZZOPARDI ROBERT MICALLEF REUBEN SAMMUT UFFICCJU Distribuzzjoni
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, MARSA Grafika
www.designedbyal.com
Stampa
Veritas Press, Zabbar
Pirata nixtieq insir!
4
Q&A 12 Mid-Dinja tat-Teknoloġija 13 Minn hawn + minn hemm 16 14
15
Poster
Kif tÓossok meta jispiÇÇawlek il-vaganzi u terÌa’ tibda l-iskola? Xi pjaÇir jew xi dwejjaq?! L-iskola tbiddillek ir-ritmi talġurnata. Il-ġurnata tibqa’ waħda ta’ 24 siegħa imma fi żmien l-iskola ssir ġirja kontra l-ħin u forsi mhux dejjem tlaħħaq tagħmel kollox. Inti kif tqassamha t-Torta tal-Ħin? 24 siegħa, li normalment 9 minnhom tagħmilhom rieqed, ħajjitna ddur fuq il-15-il siegħa l-oħra li fihom inkunu mqajmin. Ġirja ta’ 15-il siegħa! Aktar u aktar meta tibda l-iskola. U hekk eluf ta’ tfal ta’ bejn is-6 u t-18-il sena (imma dan jgħodd ukoll għat-tfal tal-kindergarten u l-istudenti universitarji) għandhom il-ġurnata tagħhom regolata mirritmi mitluba mill-iskola. 2 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
Nagħmlu daqsxejn ta’ kalkolu. M’għandniex xi ngħidu, it-tagħlim tal-iskola huwa impenjattiv, u mill-aħħar ta’ Settembru sal-aħħar ta’ Ġunju, itTorta tal-Ħin titlob minnek li:
tqum qabel is-7 a.m. tkun l-iskola bejn it-8 a.m. u s-2.30 p.m. u tqatta’ xi sagħtejn oħra f’homework u studju. Mela ħa naraw x’fadal. Minn 24 siegħa, irridu naqtgħu 9 għall-irqad, kważi 7 għall-iskola u 2 għall-homework u l-istudju. Baqagħlek 6 sigħat. Innaqqsu siegħa oħra għall-ikel. 5 huma mela s-sigħat “liberi” li baqagħlek.
y robert ALOISO
Kif se nużawhom? Ħafna tfal huma mimlijin sa ruħ ommhom bl-attivitajiet: l-isport, qabel kollox - prattikat mill-inqas darbtejn fil-ġimgħa; xi kors ta’ suġġett li m’għandekx l-iskola - kant, drama, arti, kitarra, pjanu; u ma rridux inħallu barra d-duttrina biex tħejji ruħek għallGriżma u l-Mużew jew xi ċentru ieħor. Hemm ukoll it-televixin li jista’ joħodlok ħafna ħin, flimkien mal-internet, il-mowbajl u l-isterjo: kif tista’ tgħaddi bla ma titkellem ma’ sħabek u tisma’ daqsxejn mużika, hux?!
Imma hekk sew? Jew jonqsok xi ħaġa?
B’ġurnata bħal din, mimlija daqs bajda, jidher li ma jonqsok xejn! U fil-fatt, meta l-ġurnata tasal fi tmiemha, tkun għajjien mejjet u tkun tixtieq biss tidħol f’dak l-“envelopp” jismu sodda mifruxa. Imma jekk toqgħod taħseb ftit, ikun jonqsok xi ħaġa meta jkollok il-ġurnata mballata żżejjed: il-ħin għalik innifsek. Dan x’ikun? Dawn jistgħu jkunu sekondi, minuti, sigħat (jiddependi minn kif tkun tħossok) li ma tqattagħhomx biss tinkwieta fuq il-ponta taliżvilupp li tiegħla fuq imnieħrek, jew fuq it-teacher tal-Ingliż li vera tqabbiżhielek, imma jkun ukoll ħin biex tirrilassa, u tħalli d-dinja ddur bla ma int tiċċaqlaq! Infissru ruħna aħjar: jekk wieħed ikun dera jiġri, wara xi żmien jinsa għalxiex ikun telaq jiġri!
Għal disa’ xhur fis-sena, l-iskola tirregolalkom il-ġurnata, imma l-ħin li jkun baqa’ qiegħed f’idejkom biex ikun ħin ta’ valur u kwalità. Mingħajr ma tispiċċa b’nifsek maqtugħ u lanqas millbanda l-oħra toqgħod tistenna l-bajtra taqa’ f’ħalqek. Xi wħud jiddedikaw ruħhom għallfutbol jew għal xi sport ieħor b’ħeġġa tal-għaġeb, u mbagħad isibu li lanqas biss għandhom ħin x’jiddedikaw għall-ħbieb, u jibdew jittraskuraw anki l-homework. Oħrajn iqattgħu l-ħin ma jagħmlu xejn, minn fuq il-kompjuter għal quddiem it-televixin, millplaystation għall-sms, u dejjem bil-piġama! U tant jingħalqu fil-monotonija tagħhom, li jekk xi ħadd iħajjarhom għal attività ġdida lanqas biss jikkunsidrawha. ✖
Parir
Irridu nsibu m ġdid kif inqatt od l-ħin bis-sens, għu b’intelliġenza għandek issib . Hawn ftit pariri utli: Kull ġurnata hija importanti u unika, m’għand ha qatt tinħela.
Tibżax mill-ħin jidher m’għand li fih ek xejn x’TAGĦMEL, hem anke l-ħin biex m TAĦSEB.
Tinteliex b’elf at tività; agħżel waħda je w tnejn, forsi anke titlob parir mingħand omm ok u missierek, u m bagħad agħmilhom b’pa ssjoni u b’impenn. Wisq attivitajiet jgħejjuk u jkissr uk u tispiċċa taqtag ħhom kollha jekk ma tindun ax fil-ħin.
Sib ħin biex tatt endi għaqda bħalm a hi l-MUSEU Isservik biexMti. lt ma’ ħbieb oħrajnaqa’ tistrieħ mill-istu , u tieħu formazz dju joni.
Iż-żmien huwa l-munita ta’ ħajtek. Dil-munita m’għandekx ħliefha u inti biss tista’ tiddeċiedi kif tonfoqha. Ara li ma tħallix lil ħaddieħor jonfoqhielek hu. – Carl Sandburg
U bil-ħaqq... he mm ukoll ħin għal Alla, li ħafna drabi nfittxuh biss f’x i talba żgħira qabel no rqdu (jekk ngħiduha?) u fil -quddiesa ta’ nhar ta’ Ħad d. Imma daqshekk biżżej jed? Kieku nkunu moħħna hemm, kull ħarsa u kull ġest ta’ mħabba li naraw fil-ħajja tagħna ta’ kuljum ifakkruna f’Ġesù, basta qalbna u moħħna jkunu miftuħa... u mhux tant għandna x’nagħ mlu li lanqas biss nindunaw bl -affarijiet żgħar u sbieħ ta ’ kuljum... u hekk tkun qed titlob!
3
y kurt MICELI
Yo Ho Yo Ho
Pirata nixtieq insir!
y JOSEPH bonnici
It-Tribu Babemba fl-Afrika t’Isfel għandu drawwa ħelwa ta’ kif jitratta lil min jiżbalja fil-komunità. F’dan it-tribu, ma tantx ikun hemm imġiba ħażina, imma meta dan iseħħ, iwettqu ritwal tassew uniku. Il-membru tat-tribù li jkun naqas, jitqiegħed f’nofs ir-raħal. Jieqaf ixxogħol kollu, u l-irġiel, in-nisa u t-tfal kollha tar-raħal jinġabru f’ċirku madwaru. Wieħed wara l-ieħor, il-membri kollha tat-tribù jibdew isemmu t-tajjeb kollu li jkun wettaq f’ħajtu l-akkużat. Isemmulu sal-inqas dettal, il-kwalitajiet sbieħ tiegħu, l-għemejjel tajba li rawh jagħmel, il-kapaċitajiet kollha li għandu u l-ħniena kollha li wettaq. Ħadd ma jista’ jigdeb, jesaġera jew ikun sarkastiku. Dan ir-ritwal ġieli jieħu jiem sħaħ, sakemm kulħadd ikun qal il-pożittiv kollu tal-akkużat. Sadanittant, ma jsemmu xejn dwar il-ħtija tiegħu. Kif kulħadd ikun qal dak li kellu jgħid, imorru lejn djarhom u jerġgħu jiltaqgħu għal festa kbira li fiha jilqgħu lil dik il-persuna lura fit-tribù. Dan ir-ritwal iservi biex ifakkar lil min ikun żbalja fit-tajjeb li għandu, u jfittex li jgħix skont is-sabiħ li jaraw fih il-membri tat-tribù. Minħabba f’hekk, dan ir-ritwal ma tantx ikun hemm bżonn jirrepeti ruħu.
Qatt ħsibt li tħares ftit lejn il-mera u tiggosta t-tajjeb kollu li hemm fik? Qatt ħsibt li tħares lejn persuna li kulħadd iqisha bħala ‘antipatika’ u tfittex it-tajjeb li hemm fiha? Meta jmissek li tiltaqa’ ma’ sitwazzjoni fejn ikun sar xi żball, ftakar fittribù Babemba u wissi lil min ikun żbalja billi turi li dik mhix l-imġiba ‘normali’ … ‘in-normali’ hu s-sabiħ li kapaċi jwettqu! U meta tiżbalja int, mur quddiem il-mera u emmen li dakinhar ma kontx il-persuna tajba li tassew int, … u erġa’ lura għall-forma oriġinali! ✖ 4 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
Żmien qabel il-Black Pearl kien hemm żagħżugħ jismu Jack li la kien pirata u wisq inqas kellu bastiment jew ekwipaġġ tiegħu. Iżda xorta waħda jirnexxilu jsib ruħu f’diversi avventuri madwar il-Karibew! L-għan ewlieni hu li jsib ix-xabla leġġendarja ta’ Cortes għax b’hekk jingħatalu poter straordinarju. Tgħid Jack u sħabu jirnexxilhom iwettqu dan l-iskop? Żgur li biex jirnexxilhom ikunu jridu jegħilbu bosta sfidi li jiltaqgħu magħhom, fosthom il-qawwa tal-baħar, xi magħmul antik u pirati feroċi! F’din is-serje ta’ tlettax-il ktieb bl-isem ta’ Jack Sparrow, niskopru aspetti ġodda millħajja bikrija tal-kaptan famuż - l-istess wieħed tal-films tant popolari Pirates of the Caribbean! L-avvenimenti jseħħu qabel dawk li jidhru fil-films. Hija segwita minn serje oħra ta’ ħames kotba bl-isem ta’ Legends of the Brethren Court fejn l-istejjer joħduna tlettax-il sena qabel l-ewwel film tal-Pirati tal-Karibew. Għalkemm l-awtur imniżżel fuq il-kotba huwa Rob Kidd, dan ma jeżistix tassew. Filfatt din is-sensiela ġiet miktuba minn grupp ta’ awturi mqabbdin mill-kumpanija Disney biex jikkumplimentaw il-films. Bi stil konċiż u mexxej, il-kotba jżommuk għatxan biex tara kif ser tkompli l-avventura ta’ Jack u sħabu. Żgur mhux ta’ min jitlifhom savvy! ✖
y ALAN bonello
Għal dawk li mhumiex midħla tad-dinja tal-Anime – serje animati ġappuniżi – dan it-titlu jista' ma jfisser xejn. Dan l-aħħar x'uħud minn dawn is-serje ma baqgħux iffukati fuq il-formula tal-avventura u l-battalja mal-forzi tal-ħażen. Din il-formula ħadmet u għadha taħdem, imma dan ma jfissirx li m’hawnx min jipprova jtejjeb din il-formula. Fost dawn insibu lil Masashi Kishimoto tas-serje Naruto u Eiichiro Oda li ħoloq is-serje One Piece. Għalkemm l-istejjer tagħhom huma mimlija avventuri u battalji, il-mutur jew aħjar l-element li jagħti l-ħajja lil dawn is-serje hija t-tema tal-ħbiberija – Nakama. L-avventura, it-tekniċi marzjali u l-battalji huma biss il-libsa ta' barra. Fil-qalba ta' kull storja hemm ir-rabta qawwija bejn il-ħbieb li anke fiż-żminijiet l-aktar iebsa jirnexxilha tibqa' b'saħħitha u twassalhom biex jirbħu d-diffikultà.
5
L-istorja ta' Naruto hija storja mimlija ferħ kif ukoll swied il-qalb. Il-jum li fih twieled kien l-istess jum li tilef il-ġenituri tiegħu u l-jum li ġo fih ġie mqiegħed poter li daqskemm hu b'saħħtu hu perikoluż. Minħabba f'dan il-poter, in-nies tal-villaġġ tiegħu qatt ma aċċettawh fi tfulitu u Naruto kiber waħdu mingħajr l-imħabba ta' ħadd. Dan kollu jinbidel meta jibda jmur l-iskola tal-villaġġ li fiha kienu jitħarrġu fl-arti tan-Ninja. Hemm Naruto jiltaqa' ma' għalliem li jifhmu, Iruka, u fl-istess ħin jara l-potenzjal kbir li kien mistur fih. Għal Naruto, Iruka jsir qisu l-missier li qatt ma kellu u l-fiduċja li Iruka kellu fih tnissel f'Naruto l-ħerqa li jirnexxilu jsir mhux biss Ninja, imma
l-kap tan-Ninja, l-aktar wieħed b'saħħtu, il-Hokage. Minn dakinhar Naruto jibda jinbidel f'tifel aktar ferrieħi u jaqtagħha li jagħmel kemm jista' ħbieb – anke jekk kultant ma jkunux iridu! L-avventuri li jiġu wara jwasslu biex Naruto jagħmel ħbieb ma’ ħafna mill-istudenti tal-Akkademja tanNinja, b'mod speċjali ma' Sakura u Sasuke. Madanakollu, fi tmiem l-ewwel serje, il-ħbiberija ma' Sasuke tidher li se tintemm. Dan għaliex fil-passat kien hemm kumplott li wassal għall-mewt tal-clan kollu ta' Sasuke, u mogħmi bid-diżgrazzja li ġrat lill-familja tiegħu, Sasuke jkun
L-istorja ta' One Piece tibda meta s-suldati tal-gvern jaqbdu lil Gol D. Roger, magħruf bħala Gold Roger, irRe tal-Pirati. Fil-mument tal-esekuzzjoni tiegħu quddiem eluf ta' nies, Roger jisfida lil kull min irid isib it-teżor tiegħu – One Piece – biex jivvjaġġa madwar l-ibħra kollha tad-dinja sakemm jaslu fil-baħar l-aktar perikoluż – Il-Grand Line. B'hekk, fl-aħħar minuti ta' ħajtu, Roger mhux talli jirnexxilu jagħmel l-aħħar rebħa tiegħu fuq il-militar, imma fuq kollox jibda l-hekk imsejħa era tad-deheb tal-pirati. Il-karattru prinċipali huwa Monkey D. Luffy, kaptan ta’ ekwipaġġ ta’ pirati ftit differenti. Ta’ 7 snin kien misruq minn grupp ta’ kriminali u meta grupp ta’ pirati marru jsalvawh, il-kap tal-kriminali tefgħu l-baħar. Fil-baħar kien hemm kreatura perikoluża u l-kap tal-pirati, Shanks, qabeż għalih u saħansitra ssagrifika idu x-xellugija biex isalva liċ-ċkejken Luffy. Dakinhar Luffy qatagħha li jsir pirata b’saħħtu bħal Shanks. Għaxar snin wara telaq mid-dar biex jibda l-vjaġġ tiegħu u jifforma l-ekwipaġġ tal-pirati tiegħu. Il6 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
ħolma tiegħu hi li jsir l-aktar pirata b’saħħtu, ir-re tal-pirati. Sabiex jagħmel dan jaqtagħha li jivvjaġġa lejn il-Grand Line, il-baħar tal-pirati. Matul il-vjaġġ Luffy jiltaqa’ ma’ nies oħra li bħalu għandhom ħolma għal ħajjithom. Fosthom insibu lil Zoro, li jrid isir l-aqwa swordsman fid-dinja, Sanchi, li jrid ikun l-aħjar kok, Nami, in-navigatriċi li trid tpinġi l-mapep tad-dinja kollha u Tony Tony Chopper li jrid isir l-aqwa tabib. Fl-ekwipaġġ insibu wkoll lil Robin, li fost it-talenti tagħha niskopru li taf taqra lingwa stramba imma importanti biex jaslu fejn One Piece.
Hemm ukoll Franky, inġinier li partijiet minn ġismu huma mekkanizzati, Usopp, bniedem li jibża’ minn dellu imma li għandu mira tajba ħafna u Brooke li, biex ma nikxfux wisq, huwa mużiċista tajjeb ħafna! Għalkemm kollha għandhom il-ħolm tagħhom, f’qasir żmien jindunaw li l-akbar teżor li għandhom huwa lil xulxin. L-istejjer jiżviluppaw b’tali mod li ftit ftit niskopru l-kwalitajiet straordinarji ta’ kull karattru
lest jissagrifika kollox biex jivvendika ruħu, anke l-ħbiberija tiegħu. Fit-tieni serje bl-isem ta' Naruto Shippuden, Naruto jagħmilha l-missjoni tiegħu li jsalva lil Sasuke minnu nnifsu. It-tbatija li sofra fi tfulitu tgħinu jifhem is-sentimenti ta' dawk li jkunu għaddejjin mid-dlam. Fil-passat, din il-kwalità għenet lil Naruto jibdel il-qalb ta' nies li kienu ħżiena, bħal Zabuza, kif ukoll lil oħrajn li kienu użati u kważi mġiegħla ma jibqgħux bnedmin imma jsiru armi, bħal Gaara u Pain. Dawn l-esperjenzi jkomplu jikkonvinċu lil Naruto li jista' jsalva lil sieħbu Sasuke wkoll. Għalkemm b’tentattiv wara l-ieħor ma jirnexxilux jikkonvinċih, Naruto jibqa' ma jaqtax qalbu. Dan iwasslu biex ifittex l-għajnuna ta’ wieħed minNinja Leġġendarji, Jiraiya. Għalkemm għall-ewwel deher
li dan ma kien se jgħallmu xejn, fl-aħħar mill-aħħar isir l-akbar għalliem li qatt kellu Naruto u, bħal Iruka, Naruto jibda jħares lejh bħala figura paterna.
kif ukoll id-difetti li kull wieħed minnhom għandu. Huma malajr jibdew jagħmlu tajjeb għan-nuqqasijiet tan’nakama’ tagħhom u jsiru ekwipaġġ mill-aqwa. Dan ma jfissirx li ma jkollhomx il-battibekki tagħhom imma fil-fond ta’ qalbhom jafdaw lil xulxin b’għajnejhom magħluqa. Din hi t-tip ta’ ħbiberija tan-‘Nakama’.
Madanakollu meta Luffy sema’ li Nami kienet bkiet minħabba l-kattiverja ta’ Arlong (il-kap tal-pirati ħżiena), imtela’ bis-saħħa kollha li kellu bżonn biex hu u l-kumplament tal-ekwipaġġ isalvaw lil Nami u l-villaġġ.
F’episodju minnhom insiru nafu li Nami fil-passat kienet għamlet patt ma’ truppa ta’ pirati ħżiena sabiex issalva l-villaġġ tagħha mill-krudeltà tagħhom. Dan il-grupp kien ferm aktar b’saħħtu mill-grupp ta’ Luffy u din allura qalet lil sħabha li ma riditx tibqa’ magħhom.
Aktar ’il quddiem niskopru li ħafna żmien qabel, Jiraiya kiteb ktieb dwar eroj li jsalva d-dinja tan-ninja mill-vjolenza li kien fiha. Dan il-ktieb, aktar milli novella, kien il-ħolma ta’ Jiraiya. Għal żmien twil fittex persuna b’dawn il-kwalitajiet u xi drabi ltaqa’ ma’ nies li setgħu kienu bħal dan l-eroj. Għalkemm dan il-ktieb ma tantx għamel suċċess, Minato Namikaze kien wieħed mill-ftit li impressjonah u lit-tifel tiegħu tah l-isem taleroj ta’ dan ilktieb – Naruto. Insiru nafu li Minato, li dak iż-żmien kien
Għalkemm il-karattru ta’ Luffy huwa ta’ wieħed li kultant idum ma jifhem u li mhux kapaċi jagħmel ħafna affarijiet, l-qalb tajba tiegħu u l-fiduċja għamja li għandu fi sħabu jagħmluh ilkaptan ideali li ma jħalli lil ħadd ibati. Ħafna drabi fl-istejjer naraw li jkun lest li jbati hu basta ma jarax lil xi ħadd minn sħabu jbati.
il-Hokage, il-mexxej tal-villaġġ, hu missier Naruto. Għalkemm dakinhar tat-twelid ta’ ibnu kien ukoll il-jum li fih hu u martu kellhom imutu, ma naqasx milli jagħti lil ibnu dak kollu li seta’ jagħtih, il-ħolma li xi darba jkun bħall-eroj tal-kotba ta’ Jiraiya. Fuq kollox, l-istorja ta’ Naruto hija l-istorja ta’ tifel li għalkemm bata ħafna, f’punt f’ħajtu skopra xi tfisser l-imħabba. Minn dakinhar qatagħha li ma jżommhiex għalih imma jaqsamha ma’ kulħadd.
Fl-aħħar mill-aħħar dawn l-istejjer ipinġu stampa ċara tal-kwalitajiet li kull żagħżugħa u żagħżugħ għandhom iżommu bħala teżor – mhux biss l-ambizzjoni li ssir aħjar imma dik li jkollok nies f’ħajtek li jkunu ‘Nakama’, għax il-ħajja hija sabiħa meta għandek ma’ min taqsamha. U tinsiex li meta tagħti mhux biss ma titlifx imma tkun qed tirbaħ għalik xi ħaġa imprezzabbli. ✖
7
GEORGE cassar y reuben ELLUL
VERA LI KIEN IKUN AÓJAR KIEKU MA KELLNIEX IMMORRU L-ISKOLA? Issa li reġgħet bdiet l-iskola, magħha jerġa’ jibda wkoll ittgemgim dwar il-ħafna studju li rridu nagħmlu ta’ kuljum, ilproġetti li jfaqqsu wieħed wara l-ieħor u l-ħafna homework li jagħtuna l-għalliema li kollha jridu jsiru. Quddiem dan kollu forsi mhux l-ewwel darba li gergirna jew smajna lil xi ħadd jgħid: “Mhux li kien tagħlaq l-iskola darba għal dejjem!” jew “Aħjar ma mmorru skola xejn.” Min jaf kemm forsi xi drabi xtaqna li ngħixu f’pajjiż 8 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
fejn it-tfal ma jkollhomx għalfejn jitgħallmu jew imorru l-iskola! Fil-verità dawn il-pajjiżi jeżistu u mhumiex wieħed jew tnejn. F’dawn il-pajjiżi t-tfal qatt ma jmorru skola imma xorta ma jistgħux jibqgħu reqdin. Lanqas ma jistgħu jagħmlu li jridu matul il-ġurnata kif nagħmlu aħna waqt il-vaganzi tassajf fejn il-mistrieħ jieħu ammont ta’ ħin mhux ħażin. It-tfal ta’ dawn il-pajjiżi ma jmorrux skola għax tul il-ġurnata jkollhom bilfors imorru
jaħdmu f’kundizzjonijiet inumani għall-aħħar u b’paga mill-iktar miżera. Skont statistika tal-International Labour Organisation, li hija fergħa min-Nazzjonijiet Uniti li tieħu ħsieb il-ħarsien tad-drittijiet talħaddiema, hawn mal-250 miljun tifel u tifla ta’ bejn il-5 u l-14-il sena (li allura tfisser wieħed minn kull sitt itfal fid-dinja) li jkollhom imorru jaħdmu bilfors. Minn dawn
Fil-Kosta tal-Avorju
Forsi matul it-Tazza tad-Dinja ħafna minna semgħu bil-pajjiż Afrikan talKosta tal-Avorju. Dan il-pajjiż, apparti għall-plejers ta’ fama mondjali bħal Drogba, Kalou u l-aħwa Kolo u Yaya Toure, huwa magħruf l-iktar għall-produzzjoni tal-cocoa beans. Fil-fatt huwa stmat li 43% tal-cocoa beans jiġu kkultivati propju f’dan il-pajjiż. F’dawn l-aħħar tletin sena, ilprezz li bih jinbiegħu dawn il-beans naqas b’90%. Dan kellu konsegwenzi koroh għan-nies tal-pajjiż. Il-pagi komplew jonqsu waqt li n-numru ta’ sigħat ta’ xogħol kellhom jiżdiedu biex is-sidien tal-għelieqi jirkupraw ftit mill-flus li tilfu. Għalhekk, ħafna iktar tfal qed jiġu mħaddma. Dawn lesti li jaħdmu għal aktar ħin u b’inqas ħlas minn ħaddiema adulti li ħafna minnhom huma qiegħda minħabba nuqqas ta’ opportunitajiet ta’ xogħol.
61% jinsabu fl-Asja, 32% fl-Afrika u 7% fl-Amerika t’Isfel. Nistgħu ngħidu wkoll li probabbilment innumru huwa ħafna ikbar minħabba li hemm ħafna tfal li jaħdmu f’fabbriki u ħwienet bil-moħbi talawtoritajiet u li ħadd ma jkun jaf bihom. Dan l-ambjent ta’ sfruttament qawwi li qed jgħixu fih dawn it-tfal, mhuwiex biss ħtija tal-awtoritajiet tal-pajjiż li ma jagħtux kas talproblema taċ-child labour, imma wkoll tal-ġenituri tat-tfal stess li jibagħtu lil uliedhom jaħdmu biex iġibu xi ħaġa tal-flus lejn id-dar. Agħar minn hekk, ġie li jkun hemm ġenituri li biex mingħalihom isolvu l-faqar li tkun għaddejja minnu l-familja, jiddeċiedu li jbiegħu lit-tfal tagħhom stess lil sidien ta’ fabbriki biex dawn iħaddmuhom.
Il-problema hi li minkejja li dawn it-tfal jaħdmu sigħat twal, il-pagi li jirċievu, (dejjem jekk is-sid iħallashom) ma jkunux biżżejjed biex il-familja tegħleb il-problema tal-faqar. Ħafna mit-tfal Afrikani u millAmerka t’Isfel jaħdmu fil-qasam tal-agrikoltura, l-iktar fit-tkabbir tal-banana, tal-kafè u tal-cocoa li tintuża biex tinħadem iċ-ċikkulata. Fil-Kenja 60% ta’ dawk li jaħdmu fl-għelieqi tal-kafè huma tfal. Tfal Asjatiċi huma l-aktar involuti flgħelieqi tar-ross u fil-produzzjoni ta’ żraben, ġugarelli, twapet, ħwejjeġ u anki blalen u papoċċi tal-futbol. Oħrajn ikunu mġiegħla jagħmlu xogħol marbut mas-sajd, mal-kostruzzjoni u anki f’minjieri. L-Indja, il-Pakistan, l-Indoneżja, il-Bangladesh, iċ-Ċina u t-Tajlandja
huma l-pajjiżi Asjatiċi ewlenin li fihom insibu l-problema taċ-child labour. Apparti l-problema tal-ħlas, waqt ix-xogħol, it-tfal ikunu qed jitpoġġew f’riskju kbir ta’ saħħa u huma esposti għal ħafna perikli. Il-ħinijet twal fix-xemx iħallu lit-tfal eżawriti u b’ċans kbir ta’ kanċer fil-ġilda. Barra minn hekk, it-tfal ma jingħatawx ilbies protettiv biex iħarishom minn gdim ta’ sriep u nsetti li jkunu numerużi f’meded kbar ta’ raba’. Il-pestiċidi u l-kimiċi li jintużaw għall-pjanti huma wkoll kaġun ta’ bosta mard u infezzjonijiet fl-istess tfal. Il-fatt li dawn it-tfal ma jkunu rċevew l-ebda edukazzjoni ipoġġihom f’riskju akbar li jiġu sfruttati. Minkejja dan it-trattament orribbli, it-tfal normalment jiddeċiedu
9
li jibqgħu siekta għax jafu li jekk jirribellaw mal-imgħallmin tagħhom jispiċċaw imsawtin u mkeċċija mill-post tax-xogħol u ma jkollhomx flus biex jgħixu. Min-naħa tas-sidien ma tkunx problema kbira biex isibu lil xi tifel ieħor li jaħdem dan ix-xogħol.
Karta ħamra għall-Pakistan mill-FIFA Madwar 80% tal-blalen kollha tal-futbol jinħadmu fil-Pakistan. Mhux ta’ b’xejn li għal kull edizzjoni tat-Tazza tad-Dinja, il-FIFA kienet tagħżel lil dan il-pajjiż biex jipprovdi l-blalen għal-logħob. Iżda fl-aħħar edizzjoni ta’ din is-sena, Il-FIFA għażlet lil Franza biex tagħmel dan ix-xogħol flok il-Pakistan minħabba li kien hemm suspetti li l-kumpanija Adidas fil-Pakistan kienet qed tħaddem ħafna tfal biex jagħmlu dawn il-blalen.
NIKE please just do it! Il-kumpanija Nike li hija magħrufa għall-produzzjoni ta’ aċċessorji sportivi, mhux dejjem tagħmel kollox tajjeb kif tindika l-arma tagħha...anzi! Fl-1998 ġiet sfurzata tgħolli l-età minima tal-ħaddiema tagħha għal 18-il sena u żżid ir-rata tal-paga minima talimpjegati tagħha f’pajjiżi Asjatiċi bħall-Korea t’Isfel, iċ-Ċina u t-Tajlandja. Għalhekk meta tasal tixtri xi ħaġa, mhux is-sbuħija u l-prezz biss għandhom ikunu l-kriterju jekk tixtrihiex jew le; imma aħseb ukoll f’liema kundizzjonijiet inħadmet. 10 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
Mhuwiex minħabba xogħol biss li tfal madwar id-dinja jiġu sfruttati u mċaħħdin minn edukazzjoni xierqa. Ħafna tfal oħrajn ikollhom jinsew l-iskola biex jieħdu sehem fi gwerer qerrieda. Sfortunatament, it-tfal kapaċi jsarrfu f’suldati utli ħafna billi jitgħallmu jġorru magħhom u jużaw armi moderni u ħfief. Barra minn hekk, l-avversarji jsibuha ferm iktar diffiċli li jisparaw fuq tfal li minnaħa tagħhom malajr jinfiltraw fil-postijiet tal-għedewwa. Għal dawn it-tfal il-gwerra u l-vjolenza huma parti min-norma talġurnata u allura jaċċettawhom faċilment fil-ħajja tagħhom ta’ kuljum. Fis-snin 90, eluf ta’ tfal sabu ruħhom suldati u ħallew ħajjithom fil-gwerer vjolenti li saru f’bosta pajjiżi Afrikani bħasSierra Leone, il-Liberja u l-Kongo. Huwa kkalkulat li fis-seklu 20,
mal-miljun u nofs tifel u tifla mietu waqt li kienu involuti fi gwerer, 4 miljuni oħra ġew midruba u 12-il miljun oħra spiċċaw refuġjati. Huwa vera li f’dawn l-aħħar snin, saru diversi passi ’l quddiem fejn tidħol il-ħarsien tad-dinjità tat-tfal, iżda żgur li jrid isir xi ħaġa iżjed fl-infurzar tal-liġijiet eżistenti. Il-problema mhix se tissolva qabel ma nies li jmexxu kumpaniji kbar bħal Adidas, Nike, Nestle, fost l-oħrajn, jiddeċiedu li l-ħajja tal-bniedem hija aktar importanti mill-profitti. Il-priorità tibqa’ dejjem il-persuna li sa minn qabel titwieled għandha dritt għaddinjità u m’għandha tkun skjava tal-ebda attività umana oħra. Għalhekk, meta filgħodu xi kultant (jew forsi dejjem) issibha diffiċli biex tqum għall-iskola, apprezza ftit li għandek l-opportunità fuq platt tal-fidda li titgħallem. Ftakar li għal tfal oħra, il-bank taxxogħol ħa post il-bank tal-iskola, il-klassi tagħhom hija xi fabbrika jew għalqa u l-proġetti tagħhom huma xi żarbun, tapit jew prodotti agrikoli li minnhom iridu jlestu bleluf kuljum. ✖
Time Machine y karol DE BONO
Jekk intom tħobbu l-arti, speċjalment l-arti fil-knejjes Maltin, żgur li xi darba jew oħra, qrajtu jew smajtu xi ħaġa fuqi! Jisimni Giuseppe Calì, imma aktar isibuni bħala “ilCalì.” Twelidt sewwasew ġewwa l-Belt Valletta fl-erbatax ta’ Awwissu 1846...ilu ftit mhux ħażin hux veru? Għalkemm twelidt Malta, il-ġenituri tiegħi ma kinux Maltin, imma Naplitani, u t-tnejn li huma kienu artisti tajbin. Missieri Raffaele kien mużiċista prim, u ommi Giovanna kienet mezzo-sopran. Tiskantawx mela, jekk jien kelli l-arti tiġri maddemm ġol-vini tiegħi! Minn mindu kont żgħir, urejt xeħta għat-tpinġija. Bosta jgħidu, li l-ewwel tpinġija li għamilt kienet turi qattus, u kont ħażżiżtha mal-art b’biċċa faħam! Ta’ 17-il sena, ċertu wieħed Guglielmo Eynaud offrieli li jħallasli sabiex inkun nista’ mmur nistudja l-arti fl-Accademia di Belle Arti ġewwa Napli, il-belt fejn kienu jgħixu l-ġenituri tiegħi. Naturalment, jien aċċettajt, u lil dan is-Sur Eynaud, għadni nafulu sal-lum! F’din l-iskola magħrufa, studjajt taħt id-direzzjoni tal-artist Giuseppe Mancinelli. L-ewwel biċċa xogħol li għamilt f’Malta hija pittura li turi l-mewt ta’
Dragut. Din il-biċċa xogħol, ħafna jqisuha bħala waħda mill-isbaħ pitturi li għamilt jien. Kif il-Maltin skoprew it-talent tiegħi, kienu ħafna dawk li bdew jistaqsuni biex nagħmlilhom xi biċċa xogħol, b’mod speċjali l-Kappillani ta’ ħafna parroċċi madwar Malta. L-ewwel pittura li għamilt għal ġo Knisja tinsab ġewwa l-Knisja tal-Mosta, u turi l-Madonna tar-Rużarju. Mhux ser noqgħod insemmi l-biċċiet tax-xogħol kollha li għamilt, għax inkella ma nispiċċa qatt, imma nixtieq ngħidilkom b’xi ftit li huma ħafna għal qalbi, per eżempju żewġ pitturi kbar fil-Knisja ta’ Ħal Tarxien. Waħda minnhom turi l-ħarba lejn l-Eġittu, u l-oħra turi l-Adorazzjoni tal-maġi. Dawn iż-żewġ pitturi kbar pinġejthom biż-żebgħa taż-żejt dirett fuq ilġebla. Smajt li dan l-aħħar dawn il-pitturi ġew restawrati waħda u sew. Fatt interessanti u li nibqa’ niftakru kien meta ġejt biex inpinġi l-ħmara fil-Ħarba lejn l-Eġittu. Dak iż-żmien, kien hawn ħafna nies li kienu jrabbu xi ħmar, imma jien ridt wieħed partikulari u għalhekk tlabt lil wieħed xwejjaħ biex jislifli l-ħmara tiegħu ħalli minn fuqha stajt inpinġi l-ħmara tal-pittura. Bħala ringrazzjament lix-xwejjaħ
kont tlabtu biex jippożali ħalli fuqu npinġi pittura ta’ San Pietru li tinsab fl-istess Knisja, sewwasew ħdejn il-Ħarba lejn l-Eġittu. B’hekk, il-ħmar u sidu jistgħu jgawdu l-kumpanija ta’ xulxin f’dawn iżżewġ pitturi ukoll! Għalkemm ħafna mix-xogħlijiet tiegħi jinsabu ġolknejjes Maltin, ma kontx inpinġi biss pitturi reliġjużi. Jgħidu li b’kollox pinġejt mas-sitt mija u għoxrin biċċa! Minħabba f’hekk, kien hemm min kien isejjaħli “id-demonju tal-pinzell!” Minbarra l-pitturi, ġieli kont imqabbad nagħmel ukoll xi xogħol ta’ skultura. Nistqarr li x-xogħol tiegħi kont inħobbu ħafna, bħalma kont inħobb lil marti Perennia. Jien u Perennia, li kienet mill-Isla, iżżewwiġna fl1871, u kellna għaxart itfal. Imma kull bidu għandu t-tmiem. Nhar l-ewwel ta’ Marzu 1930, mort niltaqa’ ma’ dak li għal tant snin pinġejt fil-pitturi tiegħi, is-Sinjur Ġesù! Id-darba li jmiss li tidħlu f’xi knisja, araw jirnexxilkomx issibu xi pittura minn tiegħi. Il-firma tiegħi dejjem issibuha minquxa f’xi blata filpittura stess! ✖ 11
Q&A
ibagħtulna kummenti, mistoq u suġġerimenti fusijiet q
xehda@sdcmuseum.or
Għal dawk li ma jifilħux jitolbu bir-rużarju. Tistgħu tgħiduli għaliex it-talba tar-rużarju hi daqshekk importanti? Jien, għalija hi l-inqas talba interessanti li nara! Dejjem tgħid l-istess! Tistgħu tweġbuni fuq din? – J. Mistoqsija interessanti mingħand il-qarrej tagħna Julian. L-ewwel nett nifhmek għax meta kont daqsek jien kont naħseb l-istess. U meta smajt li l-Papa Ġwanni Pawlu II kellu devozzjoni speċjali għar-rużarju aktar qisni bdejt nitħawwad għax kelli (u għad għandi) ammirazzjoni speċjali lejn dan il-Papa u kemm kien viċin tan-nies – imma din tar-rużarju ma stajtx nifhimha. X’kellha speċjali din it-talba? Din il-mistoqsija damet mhux ħażin f’moħħi sakemm darba staqsejtha lil saċerdot ħabib tiegħi u qalli li ma kien fiha xejn speċjali – il-kliem eżatt kien “Xejn. U dak is-sabiħ ta’ din it-talba, li ma fiha xejn speċjali, xejn tqil u elaborat!’ Għall-ewwel ma fhimtx. U għalhekk fil-qasir qalli tliet punti li jagħmlu lil din it-talba speċjali. 1. Ir-rużarju mhix talba ta’ ‘agħtini li rrid’. Fis-soċjetà tagħna it-talb sar qisu take-away. Erba’ kelmiet sbieħ, mhux twal wisq imma anqas qosra żżejjed li fihom tispjega lil Alla dak li għandek bżonn u għaliex. Fi ftit kliem eżerċizzju daqsxejn egoist li ħafna drabi ma jispiċċax bi ‘grazzi’! Imma r-rużarju huwa talba li fiha bil-mod tinsa l-bżonnijiet li timmaġina li għandek u tintelaq għal ftit ħin f’idejn Alla. 2. Ir-rużarju huwa l-ewwel Bibbja interattiva. Ħafna żmien qabel ilkotba bl-istampi u l-kompjuters interattivi, l-insara vvintaw din it-talba biex l-istejjer tal-evanġelju ma jibqgħux kliem fuq karta imma jieħdu ħajja ġdida fl-imħuħ ta’ min qed jitlob. B’hekk matul il-misteru, dak li jkun qed jitlob għandu ċ-ċans mhux biss jiftakar f’dak li ġara imma jkun hemm, daqs li kieku kien Marija jew xi wieħed mid-dixxipli. 3. Għaliex ir-rużarju hi talba flessibli. It-talba tar-rużarju hija mod kif titlob waqt li tkun qed tagħmel xi ħaġa oħra, jew aħjar bir-rużarju t-talb ma jibqax biss ħin fil-ġurnata imma jsir qisu background music għal ħajti. Tista’ timmaġina lil xi ħadd jaqra l-Bibbja waqt li qed isuq lejn ix-xogħol?! Ir-rużarju jagħtina l-libertà li talb ieħor ma jistax jagħtina. Biex ngħid il-verità ma kontx konvint mal-ewwel fuq dawn il-punti li qalli imma meta ppruvajt nitlob b’din it-talba dawn il-punti bdejt nifhimhom aħjar. Għalhekk is-suġġeriment tiegħi għalik, Julian (u għal qarrejja l-oħra li jħossuhom l-istess) hu dan, ipprova żomm dawn ilpunti f’moħħok id-darba li ġejja li ssib ruħek se titlob ir-rużarju u ara tmurx aħjar. Mill-esperjenza tiegħi, aktar ma tlabt din it-talba, aktar bdejt inħossni komdu magħha. Il-paċi miegħek. ✖
12 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
g y matthew GRUPPETTA
minn fejn ġejja T-TALBA TAR-RUŻARJU?
Din it-talba għandha l-oriġini tagħha fil-monasteri tal-patrijiet ġewwa l-Irlanda għall-ħabta tad-disa’ seklu. Dawn il-patrijiet kienu jaqsmu l-ħajja tagħhom fi tnejn – Ħajja maqsuma bejn xogħol u talb. Wieħed mill-metodi li bih kienu jitolbu kien billi jkantaw il-150 Salm ta’ David. Diversi nies li kienu jgħixu madwar ilmonasteri ta’ dawn il-patrijiet kienu jisimgħu lill-patrijiet ikantaw u mhux l-ewwel darba li ġiethom il-ħajra li huma wkoll jagħmlu bħalhom. Imma dan kien ftit diffiċli. Ftit wisq minnhom kienu jafu jaqraw bil-Latin, kopji tas-Salmi ma kinux komuni u biex timmemorizzahom kollha kienet impossibbli. Madankollu, dawn in-nies kienu determinati li jibdew jużaw din it-talba huma wkoll. Filbidu bdew jitolbu l-Missierna għal 150 darba. Maż-żmien, dawn l-istess nies bdew iġorru borża b’150 ċagħka biex permezz tagħhom ikunu jistgħu jgħoddu l-150 Missierna. Bil-mod il-mod, ħabel b’150 għoqda ħa post il-borża biċ-ċagħaq. Ftit taż-żmien wara, dan il-ħabel qsar u sar ħabel b’50 għoqda li jintuża għal 3 darbiet wara xulxin. F’diversi postijiet, minflok il-150 Missierna bdew jingħadu 150 Sliema. Minħabba li l-użu tal-ħabel b’50 għoqda kien sar komuni, dawn it-talbiet inqasmu fi 3 gruppi ta’ 50. Għall-ħabta tas-seklu 14, dawn l-istess talbiet inqasmu fi gruppi ta’ 10. It-talba tal-Missierna kienet tingħad qabel kull sett ta’ 10 talbiet. Kien fis-seklu 16 li din ittalba ħadet il-forma li nafuha llum. Minflok 150 talba bdew jingħadu 15-il ħsieb flimkien mal-Missierna u l-10 Slimiet. Maż-żmien, dawn saru l-posti tar-Rużarju kif nafuhom illum – il-Misteri tal-Ferħ, tat-Tbatija u tal-Glorja. Fis-sena 2002 il-Papa Ġwanni Pawlu II żied 5 misteri oħra – il-Misteri tad-Dawl. ✖
Dyson Air Multiplier Dyson Air Multiplier huwa fann maħdum fuq idea innovattiva ħafna. Kuntrarju għall-fann tradizzjonali fejn il-paletti bħal jaqtgħu l-arja f’biċċiet u għalhekk tħoss buffuri ta’ arja, dan il-fann jitfa’ arja kontinwa.
L-arja toħroġ b’veloċità minn apertura dejqa matul in-naħa ta’ ġewwa taċ-ċirku u tgħaddi minn fuq rampa li għandha forma ta’ aerofoil (bħal ġewnaħ ta’ ajruplan) biex tagħtiha direzzjoni.
Il-bażi tinkludi fann b’forma partikulari li jiġbed l-arja u jimbuttaha ġoċ-ċirku ta’ fuq.
Aktar arja tiġi miġbuda minn wara l-fann kif ukoll minn quddiem u tingħaqad mal-kumplament. B’hekk l-arja qisha tiġi multiplikata.
Minbarra li huwa isbaħ fil-għajn, dan il-fann huwa eħfef biex tnaddfu u wkoll ta’ inqas periklu minħabba li m’għandux paletti.
CLIFTON sammut y raymond MUSCAT
Parrot AR.Drone Dejjem noħlom li l-logħob li nilgħab ikun iktar interattiv! Wara li beda jeżisti l-logħob 3D, ilkumpanija Parrot għamlet ħelikopter b’erba’ muturi li jiġi mmexxi minn iPhone, iPod Touch jew iPad. Permezz ta’ żewġ kameras li għandu, tkun tista’ tara quddiem u taħt il-ħelikopter. Tista’ tilgħab bejn żewġ persuni u tara l-azzjoni fuq l-Apple iPhone, iPod Touch jew iPad tiegħek http://ardrone.parrot.com
it-type-ja
bil-kitba tiegħek stess
Kemm għandu fonts differenti l-kompjuter! Kull darba li nikteb xi ħaġa jkolli noqgħod nagħżel font li jogħġobni. Tajjeb kieku nkun nista’ nikteb bl-istil tiegħi. Dan sar realtà permezz ta’ żewġ siti www.yourfonts.com u www.pilothandwriting.com fejn kull ma trid tagħmel hu li tlesti karta li fiha l-alfabett kollu miktub b’idejk. Wara li tlesti, iddaħħal l-istampa fil-kompjuter permezz ta’ scanner jew webcam u b’hekk jkollok il-font tiegħek personalizzat fuq kull programm li tixtieq!
13
Il-vjaġġi tal-Ikaros y
RAYMOND muscat
IKAROS (Interplanetary Kite-craft Accelerated by Radiation Of the Sun) hija vettura esperimentali talAġenzija Spazjali Ġappuniża. Hija l-ewwel vettura spazjali mbuttata mid-dawl tax-xemx li jaħbat mal-qlugħ kwadru tagħha. Tuża wkoll enerġija minn pannelli solari rqaq ħafna. B’din is-sistema IKAROS tivjaġġa b’veloċita ta’ 100m/s. Il-qlugħ għandu area ta’ 200m2 (daqs grawnd tat-tennis) bi ħxuna ta’ nofs xagħra. Din il-vettura telqet mid-dinja fil-21 ta’ Mejju 2010 biex, wara vjaġġ ta’ sitt xhur, tkun tista’ tosserva l-pjaneta Venus. Jekk l-esperiment ikun suċċess, hemm il-ħsieb li vettura simili iżda bi qlugħ akbar tintbagħat biex tosserva lil Jupiter.
+ sema
wiċċ l-art
y LAWRENCE fenech
Kif jaħdem il-Mirage
Qatt kont għaddej fi triq fis-sajf u rajt it-triq qisha miksija bl-ilma? Dik tkun mirage! Meta l-art tisħon ħafna, l-arja ta’ fuqha tisħon ukoll tant li r-raġġi tax-xemx ibiddlu d-direzzjoni meta jiltaqgħu mal-arja aktar sħuna. L-effett ikun li int tara r-rifless tas-sema fuq it-triq u għalhekk it-triq tidher qisha mxarrba. L-istess jiġri fid-deżert fejn xi vjaġġaturi ġieli jaraw qishom għadajjar tal-ilma li ma jkunu xejn għajr rifless tas-sema. F’każijiet aktar rari, affarijiet fuq ix-xefaq, bħal vapuri jew gżejjer, jidhru riflessi anke rashom ‘l isfel!
16 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
Vending Machine
b’differenza
Ġewwa Wolfsburg, il-Ġermanja, il-Volkswagen għandha żewġ torrijiet li fihom jitpoġġew karozzi ġodda mill-fabbrika fil-qrib. It-torrijiet huma għoljin 50 metru u kull wieħed jesa’ 400 karozza imqassmin f’20 sular. Meta persuna tmur biex tixtri karozza, sistema robotika ġġiblek il-karozza mill-post fis-sular fejn tkun. F’dan il-vjaġġ mill-fabbrika sa ħdejk il-karozza ma tkunx misjuqa, anqas metru wieħed. F’ħinijiet fejn numru ta’ karozzi jaslu mill-fabbrika biex jitpoġġew f’post vojt jew diversi konsumaturi jkunu jistennew il-karozza ġdida tagħhom, is-sistema robotika fit-torri kapaċi tipproċessa karozza kull 45 sekonda.
crossword 1
2
y warren BUSUTTIL
3
11
5
4
10
7
6 8 9
MIMDUDIN 1. L-ewwel isem ta’ Caravaggio 3. Ix-xahar li fih jingħad li jimtlew il-bjar 4. Aħjar għasfur f’idejk milli mija fl-……… 5. Kontinent li ra għall-ewwel darba l-World Cup fih din is-sena 7. Dan pinġa lill-Mona Lisa 9. Ismu Giuseppe u huwa politiku Taljan li għex fid-dsatax-il seklu 11. Belt antika fl-Eġittu magħrufa għal-librerija kbira li kien fiha
WEQFIN 1. Oħt Marta li niżlet bilqiegħda f’riġlejn Ġesù 2. L-iżgħar kontinent fid-dinja 6. It-tim nazzjonali li miegħu jilgħab Kaka 8 Viċin il-Gudja hemm kappella antika magħrufa bħala Bir ……… 10. Il-Queen għandhom diska jisimha Bohemian………… 17
Jekk m taqta’ d a tridx tista’ tib in il-pa©na xehda@sadg˙tilna email fuq u nibag cmuseum.org ˙tule tipprintja k JPEG biex ha u tuΩa lilha
y SILVAN vella
Id-dsatax-il edizzjoni tal-Logħob tal-Commonwealth, jekk Alla jrid, se ssir fi New Delhi fix-xahar ta’ Ottubru, eżattament bejn it-3 u l-14. Dan il-logħob, għalkemm fuq skala ħafna inqas minn dak olimpiku, ikun mistenni ħafna mill-pajjiżi fi ħdan il-Commonwealth. Infatti huma eliġibbli dawk il-pajjiżi kollha li xi darba kienu kolonji tal-Imperu Ingliż. Dan l-avveniment isir kull erba’ snin. L-ewwel edizzjoni saret fl-1930 ġewwa Hamilton fil-Kanada. Fost il-logħob insibu dixxiplini sportivi li ma narawhomx fil-laqgħat Olimpiċi imma li huma popolari ħafna filpajjiżi affiljati fil-Commonwealth. Fosthom insibu r-rugby, il-cricket, in-netball u l-bowling. Huwa ta’ min jirrimarka li l-pajjiżi li jiffurmaw irRenju Unit (Ingilterra, Skozja, Wales u l-Irlanda ta’ Fuq) f’dan il-logħob jieħdu sehem bħala erba’ pajjiżi separati minn xulxin, mhux bħallogħob Olimpiku fejn jieħdu sehem bħala parteċipant wieħed. L-Awstralja, il-Kanada, l-Ingilterra, New Zealand, l-Iskozja u Wales ħadu sehem fl-edizzjonijiet kollha ta’ dan il-logħob. Malta pparteċipat għallewwel darba fl-edizzjoni tal-1958. Ħadet sehem ukoll fl-1962, 1970 u b’mod regolari mill-1982 ‘l hawn. Huwa kkalkulat li l-organizzaturi investew aktar minn 1.6 biljun dollaru amerikan sabiex jospitaw dan il-logħob. Dan ma jinkludix l-ispejjeż għal infrastruttura bħal airports u toroq. Immaġina li kieku jkollhom isiru fi gżiritna! Il-website uffiċjali għal dan il-logħob hija http://www.cwgdelhi2010.org
y LAWRENCE fenech
L-Ewwel ‘logħba
tal-kompjuter’
Żgur li ma tħabbathiex mal-logħob tal-lum għall-graphics u l-gameplay limitati tagħha, imma t-Tennis for Two li vvinta William Higinbotham fl1958 titqies bħala l-ewwel logħba tal-kompjuter. William kien jaħdem bħala xjenzat f’laboratorju Amerikan fejn kienet issir riċerka dwar il-bombi nukleari. Kull sena kienet issir esibizzjoni għall-pubbliku imma William induna li ħafna min-nies ma setgħu jifhmu xejn milli jaraw fil-laboratorju. Għalhekk qabad u għaqqad flimkien diversi strumenti biex ħoloq logħba li ġibdet folol kbar biex jilagħbuha. Fuq screen żgħir b’kulur wieħed kienet tidher tikka tixgħel li kienet taqbeż minn naħa għal oħra meta taħbat max-xibka jew mal-paletti li min jilgħab seta’ jċaqlaq permezz ta’ buttuni! Dan kien forsi bidu fqir għal-logħob tal-kompjuter. Illum il-ġurnata hawn logħob wisq aktar elaborat, imma dan kollu jaf il-bidu tiegħu lit-Tennis for Two ta’ William Higinbotham!
Hearing Aids
Xwejjaħ li kien tilef ħafna missmigħ tiegħu mar għand it-tabib minħabba din il-problema. Ittabib wiegħdu li bil-hearing aids li għamillu kellu jiġi jisma’ mija fil-mija. Qallu wkoll li l-hearing aids ma kinux jidhru minħabba l-forma u l-kulur tagħhom. Xi xahar wara, dan ir-raġel reġa’ mar għand it-tabib. It-tabib qallu li s-smigħ tiegħu kien perfett u staqsieh x’kienu qalulu tal-familja. ‘Ngħidlek is-sewwa, m’għidt lil ħadd bil-hearing aids. Noqgħod bilqiegħda u nismagħhom jitkellmu. Diġa’ biddilt ittestment xi tliet darbiet!”
Fil-klassi
Għalliem: Xi nsejħulu bniedem li jibqa’ jitkellem meta ħadd ma jkun qed jagħti kasu? Jake: Għalliem!
Ċajta t n a t l ku
Min hu l-aqwa?
Tliet subien kienu qed jiftaħru fuq membri tal-familja tagħhom. It-tifel tal-kompożitur qal: Missieri jħażżeż ftit noti u jitħallas mitt ewro ta’ diska. Ħu l-poeta qal: Ħija jikteb ftit poeżiji, jippublika ktieb u jaqla’ mitejn ewro. In-neputi tal-kappillan dar lejhom u qalilhom: Iz-ziju jikteb tliet punti, jagħmel prietka minn fuqhom u jkollhom joħorġu sitta min-nies biex jiġbru l-flus li jaqla’! 19
y aaron AQUILINA
l!
x jixgħe d ie r a m r e t ju p Il-Kom
fna filrenti. Iddubita ħa ffe di li go an b’ n je rkej jew it-teoriji q jara trijangli u jifhem lil Pitagora orey kien iddejja ilu xx ne jir se a rb a malkk qattx xi da Brincat – magħruf iss M kapaċità tiegħu je a an rħ fe se tkun ra reġa’ ma ġabx oll kemm kienet lha li għal darb’ oħ di ħi tiegħu. Iddubita wk jg a et m – a’ ġġ bħala ‘Il-Fonql istudenti tal-Kulle tal-Matematika. ix-xogħol tad-dar aġni perfetta Spiteri kien l-imm y re Co u, ħr ag f’x funin nsolazzjoni jew xi mejda u idejh mid ilu xi kelma ta’ ko ffr jo ’ B’minkbejh fuq ilta se li ar -d batax-il sena en hemm ħadd id għha, u hu, ta’ er ta el m għ tal-miżerja. Ma ki ta d qe beda kienet aqqa waħda kien llettini. Is-sħana komdu tad-dar f’d tazza kafè b’xi ga kk flo ar kt l-i ki antipatku fejn an cebook. kien f’dak l-istat ar biex jiftaħ il-Fa m u zz ta pi ilaq nefħa għal jħossu ssikkat. B’ Corey!” Hekk bel tlesti xogħlok, qa ob għ lo x m ’hem fas il-buttuna talu kienet tħallih! “M rqan lest biex jagħ ħe Mhux għax omm ħu bg se b’ h ra fejn jiltaqa’ ma’ ll meta kienet ta għba, imma post lo x hu m kienet tgħidlu ku k oo eb l-Fac n! Imma jn kien jgħidilha li jistudjaw dak il-ħi xe ed ’ Ta x’q . u er r ut da pj dm ta ko q ix-xogħol un xogħol, u t, jitkellmu ftit fu Ġimgħa kienet tk u is m Ħa ’ sħabu u, ovvjamen ta ar a kull nh Corey ħaseb li iss nitx hemm, għax tbissima mqarba, Bi ommu llum ma ki . in l-ħ da al bħ kien ikun xogħol missieru dejjem aqqfu. ħadd ma seta’ jw m itaptap fas u jtaptap kem għ ja m m ke s fa ħ jagħ ċekċek tnejn moħ pjuter stess, għax lakka, il-wajers, u Ħadd, ħlief il-kom l-p ja kk ċe et li Iċ iji . ar el fna aff ma riedx jixgħ a minn dawk il-ħa ħd wa et fuqu, il-kompjuter en Ki . jn a b’xe na meta ċ-ċavett a ma ried jixgħel ni? Bħal ngħidu aħ jo il-kompjuter. Imm zz ga je sp a ln ol alihom qajla jk jiġru fil-ħajja li għ
C
20 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
ra bil-ballun a? Jew xi manuv nh on bż k lo ol ik a l-aktar m dik il-manuvra iemek barra met dependi fuq kem tid un tkun dejjem qudd tk a ħb og l-l ar li ma a minbarra meta lemi ħlief dakinh ob pr tik għ ja a li dejjem tiġik tajb m uter qatt lla meta l-kompj tirnexxi? Jew inke i mingħajru?! tkunx tista’ tgħadd u għal darb’oħra agħluq. Idejh kien m zz ta pi u ed -dar biex aqful bejn skrin isw u jdur dawra mad x llo ko q la jit Corey sab ruħu m li u ġieh f’ras jn aktar x’jista’ ġo xagħru meta ma kien hemm xe a m im qegħdin iqanfdu id ġd jn xe b jkollu daqsxejn rt li ma kien se jsi qralha d-djarju u ja ’ fa te jin ’ jikkalma. Kien ċe ta jis lli jkun ingħajr ma jaf kif, eku kellu oħtu ħa ufa fil-limbu, u m itl m jagħmel. Xtaq li ki ħ ru su qi ur saqajn, bejn attaha. Qabad id u banketti bi tliet di so i up xk materjal biex jirrik jn be , b xi mm imlijin patata, sa tal-imbarazz. U he lastik u xkejjer m l-p ta sab ruħu fil-kamra ż ro bo jn be u t-trab tal-ħasil, it-trab tal-ħmieġ dillu ħajtu. ħaġa li kellha tbid griżi, fuq xi missieru, it-tnejn a’ m d f’i id u, m a ali. Om nejh qabel. Ipprov ħsbu ritratt norm a kien rah b’għaj m Għall-bidu kont ta tt Qa . ab x tr en itki jekk bissmu minn taħt u jdawwar ħa jara ex rr ħa jg bajja xi mkien, jit da be it-tidlik twil fuq wara, u jn mit-trab, u fost mżejjen b’toppu u ad jnaddfu kemmxe għ en ki t at ba, iżda Corey ax missieru fir-ritr mm xi data miktu he en ki hemm xi data, għ a m as lanq wla- li issa kienet x tikmix. Fuq wara biċċa metall imta lli ħo ommu ma kellhie tg a et m ħ ta ra għax-xogħol ba - li kienet tinfe kellu aptit imur lu x nt ta a lemaħ qisha bwej m li hu ġġa, itwija, safra biżbżieq u b’ħafna ħe waqgħet karta m a imsadda. B’tikka ww ġe n in m u ’l hawn u ’l irnexxielu jiftaħha qgħet tixxengel, Ba l. że tin tal-iskola, Corey se jn fe ċiedi . Fetaħ il-karta, ra ma setgħetx tidde et għadha fl-arja en żmien, li donnha ki a et m y re jkun jista’ jara ħakmet minn id Co l-bitħa biex forsi ta l aw -d hinn, sakemm in ad għ ġ u ħare ażi ma tinqarax, tħarbixa kważi kw tub fuqha: x’kien hemm mik ċajta u biex dd iktar! Din mhix ħadt gost bilĦa ti. In y. re Co a en ra na int. Ji mhux ve jista’ jkun jaf li inti li temminni imma jie work. Corey, naf li diffiċ k xi ħaġa li inti biss tafha. Min iktar x? Isma’ minni, mur agħmel il-home x’jiġri Bo f dle Xta ħi t u , aq ng go xt il-Man minflok temmini se ra ku. Ġej is-surmast, ilied li għadda għax PSP li tawk fil-M ix ġejja. Ħa taħbat f’inċident tat-traffia mill-iskola, itla’ mill-ewwel fil-kam lur i mh tiġ qla n on d-dar! X’ħi Għada l-F amiltx ix-xogħol ta jekk isir jaf li m’għ inżommu l-albums tar-ritratti. tiegħek u iftaħ fejn Tisma’ mingħandi! C. rajh, kien , ma ndunax li wa ija an fr sa a rt ka ċassa lejn dik iliħares lejh b’ħalqu miftuħ jiċ un qisu dell xejn) jk a m t ie qq U Corey, li baqa’ da n li xi min u, jew kannella (u ħalq ma kellux. ✖ hemm qisu dell bl ssem għalkemm bi jit u , ux nd ħa ’g jn m għalkemm għajne
21
y daniel MICALLEF
Il-Velenu tal-Fwied
Organu kbir bħall-fwied ma jimradx kif ġieb u laħaq. Barra minn hekk, il-fwied hu speċjali għax jekk tinqered xi parti minnu, tkun tista’ terġa’ tikber u tiffunzjona tajjeb. Imma hemm limitu għal kollox… u f’pajjiżna, il-velenu numru 1 li jeqred il-fwied hu l-alkoħol. Il-fwied kapaċi jibdel l-alkoħol f’sustanzi inqas velenużi, imma mat-tul taż-żmien, il-fwied jimrad u l-istruttura delikata tal-fabbrika tinqered. Il-fwied jiċkien, jibbies u jitlef il-funzjoni. Dan iwassal biex id-demm
d e i w il-f u sħabu Qatt ma tisimgħu igerger bħallimsaren, jew iħabbat bħallqalb; qatt ma tħossu jintefaħ bħall-pulmun u lanqas tara dak li jipproduċi! Imma allura ngħaddu mingħajru? Żgur li le! F’ġisimna, l-fwied qisu fabbrika siekta imma essenzjali… Dan jidher mal-piż tiegħu – madwar 1.3 kg (iktar mill-moħħ) u minn iktar minn 500 biċċa xogħol li jagħmel. Fejn hu? Il-fwied tagħna qiegħed taħt il-pulmun, fuq in-naħa tallemin. Hu jaħdem fil-qrib ma’ żewġ organi li qed jistaħbew warajh: il-frixa u l-marrara. Il-frixa għandha l-forma ta’ rixa u l-marrara tissejjaħ hekk għax hi borża mimlija b’likwidu aħdar, morr ħafna Ii jissejjaħ bile. Hu l-fwied li kuljum jipproduċi xi litru minn dal-likwidu li jinħażen fil-marrara. U kif jafu li hu morr? Jgħidu li jekk il-marrara ta’ xi fenek (jew annimal ieħor) tinfaqa’, ikollna problema, għax l-istuffat ma tantx jibqagħlu togħma tajba!
22 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
Il-frixa u l-marrara… x’jagħmlu? Malli l-ikel jasal fl-istonku, ġisimna jibgħat messaġġi lill-frixa u lillmarrara permezz ta’ sustanzi fid-demm. Il-frixa titfa’ ħafna enzymes li huma proteini speċjali li jkissru l-ikel f’partiċelli żgħar ħafna
li jkunu jistgħu jgħaddu fid-demm. Il-marrara ma titfax il-likwidu morr (bile) għalxejn! Dal-likwidu jgħin lix-xaħmijiet u ż-żjut biex jinħallu fl-ilma li jkun hemm fl-imsaren. B’hekk, l-enzymes tal-frixa jkunu jistgħu jkissruhom malajr.
l-esofagu
(pajp tal-ikel)
il-fwied
il-marrara l-istonku
il-bidu tal-musrana ż-żgħira
il-frixa
ma jagħqadx tajjeb, il-bile ma jasalx sal-marrara u jibqa’ fid-demm, iż-żaqq tintefaħ u minħabba li s-sustanzi velenużi jibqgħu fid-demm, il-moħħ ma jibqax jaħdem sew. Barra minn dan, l-alkoħol joħloq problemi oħra fir-relazzjonijiet bejnietna u ma jħalliniex nirraġunaw tajjeb meta nixorbu żżejjed. Ikun aħjar li nieklu ikel sustanzjuż u nixorbu l-ilma li jgħinuna biex inżommu fwied b’saħħtu, milli nitilfu r-raġuni wara grokk vodka, ftit inbid jew tazza birra!
Fejn imur l-ikel mill-imsaren? B’xi mod jew ieħor, l-ikel imkisser f’partiċelli żgħar jasal fil-vini talfwied minn vina li tissejjaħ il-portal vein. Hemmhekk, il-fwied jieħu ħsieb ineħħi dak li jista’ jagħmel ħsara u jaħżen dak li m’hemmx għalfejn jibqa’ fid-demm. Minn hemm, id-demm jibqa’ sejjer lejn il-qalb li tippumpjah mal-ġisem kollu. Bħal kull organu ieħor, ilfwied għandu bżonn l-ossiġnu li
Għandi l-għatx!
Lisa, tifla ta’ tmien snin ma kinitx fuq tagħha bħas-soltu. Kienet għajjiena, bil-għatx anki jekk tixrob u kienet qed tmur tagħmel pipì spiss. Ommha ndunat li minkejja li kienet qed tiekol, kienet qed tirqaq u allura qabdet u ħaditha l-Emerġenza! Hemmhekk it-tobba għamlu xi testijiet u ndunaw li Lisa kellha ħafna zokkor fid-demm u li kellha l-marda tad-dijabete. Imma xi tkun din id-dijabete? Minbarra li tipproduċi l-enzymes għall-imsaren, il-frixa toħloq sustanza li tissejjaħ insulina. Meta tkun fid-demm, din twassal biex iz-zokkor tad-demm jidħol fiċċelloli, l-iktar tal-fwied u talmuskoli. F’Malta, id-dijabete fit-tfal tolqot madwar 20 tifel
jasal mill-qalb permezz tal-arterja tal-fwied. Bejn wieħed u ieħor, kwart tad-demm li joħroġ mill-qalb jgħaddi għall-fwied! X’jagħmel il-fwied? Il-fwied hu fabbrika bieżla ħafna. Nistgħu naqsmu l-funzjonijiet tiegħu fi tlieta: Tindif: Il-fwied inaddaf id-demm minn sustanzi li huma żejda bħallalkoħol u l-mediċini. Hu jibdel dawn
jew tifla kull sena. Fit-tfal, din il-marda tiġri minħabba li l-frixa ma tibqax tipproduċi insulina. Iz-zokkor ma jkunx jista’ jidħol fiċċelloli biex jintuża u l-ġisem jibda juża x-xaħam minflok! Għalhekk Lisa bdiet tirqaq. Imma z-zokkor żejjed fid-demm jista’ jagħmel ħafna ħsara lill-organi bħall-kliewi, l-għajnejn u n-nervituri. Illum, id-dijabete tista’ tiġi kkontrollata tajjeb bi tliet affarijiet prinċipali: ✚ Dieta tajba li fiha wieħed jevita z-zokkor u x-xaħmijiet. ✚ L-eżerċizzju li jgħin biex izzokkor żejjed jintuża. ✚ L-insulina: Din tittieħed bħala mediċina kuljum biex tieħu post l-insulina li l-ġisem ma jkunx qed jipproduċi.
is-sustanzi f’oħrajn li jkunu jistgħu jitneħħew minn ġisimna. Ħażna: Il-fwied jaħżen il-ħadid, xi vitamini, ix-xaħmijiet u z-zokkor biex nużawhom meta niġu bżonn. Produzzjoni: Il-fwied jipproduċi ħafna sustanzi bħall-bile u proteini li jgħinu lid-demm jagħqad meta jkollna xi ferita. Meta nkunu għadna żgħar, il-fwied ikun l-organu prinċipali li jagħtina ċ-ċelloli ħomor tad-demm. ✖
pipì ta’ spiss
telf ta’ piż
għejja
ħafna għatx
Tajjeb ninnutaw li l-ewwel żewġ pariri – id-dieta tajba u l-eżerċizzju huma tajbin għal kulħadd u jgħinu biex inħossuna aħjar u biex meta nikbru ma nimirdux b’ħafna mard bħal dak tal-qalb u d-dijabete. 23
y neil AQUILINA
Intervista ma’ Joe Psaila, membru tal-MUSEUM fl-Ingilterra Joe, wara xi 45 sena tgħallem Malta, (Raħal Ġdid, il-Birgu u l-Isla), qiegħed taqdi lis-Soċjetà tal-Museum f’ Londra. Xi tgħidilna dwar il-grupp tal-Museum hemmhekk? Madwar sena u nofs ilu, is-Superjur Ġenerali għoġbu jibgħatni filmissjoni tas-Soċjetà fl-Ingilterra. Hemmhekk qegħdin grupp ta’ tlieta, Superjur u żewġ Soċji. Ftit ilu konna erbgħa, imma wieħed minna se jmur fil-missjoni tasSoċjetà fil-Kenja. Bħala ħajja, għalkemm differenti minn Malta, mhix ħafna differenti għalina. Ngħixu flimkien, fid-dar tagħna f’Upper Norwood. Jinsab f’post sabiħ ħafna u warajna hemm bosk mimli squirrels u foxes, li darba serquli l-frawli li kont ili xhur inkabbar fil-ġnien!! Meta tkun tgħix f’komunità differenti milli tgħix waħdek u f’darek: trid toqgħod attent li ma ddejjaqx lil dawk li hemm miegħek, imma tirrispetta 24 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
lill-oħrajn. Ma tistax, jekk għandek aptit tisma’ d-diski b’volum għoli fil-ħdax ta’ bil-lejl, tismagħhom għax ikun hemm min ikun rieqed għax l-għada għax-xogħol. Qegħdin grupp tajjeb ħafna, u għandna ħafna xogħol x’nagħmlu. Semmejt ix-xogħol. X’ tip ta’ xogħol tagħmlu? Aħna bħala membri tal-Museum, ovvjament involuti fit-tagħlim tal-katekiżmu u fil-formazzjoni tat-tfal, żgħażagħ u dan l-aħħar anki adulti. Ngħallmu l-katekiżmu bi preparazzjoni għall-Ewwel Tqarbina u għall-Griżma tal-Isqof fi tliet parroċċi differenti, fil-Parroċċa tar-Rużarju Mqaddes, fi Brixton u fil-parroċċa ta’ Sant’Andrija, f’Thornton Heath u fil-parroċċa tagħna Virgo Fidelis, f’Upper Norwood. Sfortunatament, minħabba s-sistema li draw biha l-Ingilterra f’ħafna parroċċi, il-programm tal-katekiżmu jinqasam f’għaxar lezzjonijiet biss, jiġifieri qabel l-Ewwel Tqarbina
jkollhom 10 lezzjonijiet bi tħejjija u jagħmlu l-Ewwel Tqarbina ta’ 8 snin. Imbagħad meta jaslu għallGriżma tal-Isqof (bejn 13 u 14 –il sena) ikollhom 10 lezzjonijiet oħra. Bejn 8 u 13-il sena tista’ tgħid ma jkollhomx tagħlim fuq Kristu jekk mhux mill-iskola (jekk ikunu jattendu fi skola tal-Knisja), millġenituri u mill-quddiesa tal-Ħadd. Jiġifieri s-sistema hi differenti ħafna minn ta’ Malta? U żgur… biss biss ma jkollhomx kuljum. Kemm ilha hemm isSoċjetà, inbeda grupp fi Brixton, SDC Youths. Dawn huma żgħażagħ bejn 13 u 17-il sena (aħna nafuhom bħala Magħżulin u Aspiranti) li wara l-Griżma talIsqof jibqgħu jattendu, darbtejn fil-ġimgħa (il-Ħamis u l-Ħadd) għallaqgħat li nagħmlulhom fi Brixton. Lil dan il-grupp ta’ żgħażagħ norganizzawlhom anki attivitajiet u ħarġiet, tipo l-ħarġa ta’ nhar ta’ Ħadd u daqqa xi barbikju u
daqqa xi logħba tennis jew volibol jew futbol. Il-ftit li jkunu magħna nippruvaw indewquhom dak li t-tfal u ż-żgħażagħ f’Malta jieħdu kuljum mill-Museum. Ħaġa oħra differenti minn Malta hi li mhux it-tfal u ż-żgħażagħ jiġu għandna imma aħna mmorru ngħallmu f’xi Sala tal-Kappillan, sistema totalment differenti minn kif imdorrijin aħna l-Maltin. Aħna mdorrijin bl-Oqsma dejjem bit-tfal u ż-żgħażagħ. Hemmhekk le. Id-dar fejn noqogħdu hija biss dar u xi kultant lil SDC Youths inlaqqgħuhom hemmhekk. Millbqija l-katekiżmu bi tħejjija għasSagramenti jsir għand il-Kappillan. Fil-bidu semmejt li bdejtu l-formazzjoni għall-adulti ukoll. Fiex tikkonsisti din il-ħidma? Iva.. Fl-Ingilterra hija sitwazzjoni komuni li jkollok adulti mhux Insara li jkunu jixtiequ jsiru Nsara u għalhekk għandhom programm ta’ preparazzjoni apposta. Malta mhix sitwazzjoni komuni, imma peress li f’Londra hemm ħafna reliġjonijiet u kulturi differenti, issib minn kollox. Għalhekk għandna grupp RCIA (Rite for Christian Initiation for Adults), li jiltaqa’ darba fil-ġimgħa u jkun jikkonsisti f’nies adulti, ħafna minnhom ta’ reliġjonijiet oħra, Ortodossi, Musulmani u anki bla reliġjon. Ikunu nies li tieħu gost magħhom għax ġieli jaqbdu argumenti tajbin ħafna u mhux faċli li tgħidilhom: “Hekk trid temmen!”, għax jibqgħu jargumentaw. Fl-aħħar tal-kors, dawn l-adulti jirċievu l-magħmudija nhar Sibt ilGħid, fis-Sahra tal-Lejl il-Qaddis. Immorru naqra lura: kemm ilu l-Museum fl-Ingilterra? Il-Museum fl-Ingilterra ilu xi 22 sena. Fil-fatt fl-1988, is-Superjur tal-Birgu kien wieħed mill-ewwel
Soċji li mar Brixton u jien fl-1988 mort minfloku Superjur il-Birgu. Illum is-Superjur ġie Malta u jien mort l-Ingilterra, kif iqabbel ilBambin hux!! Il-Museum beda billi kien hemm wieħed raġel ħabib tal-Museum, joqgħod l-Ingilterra, is-Sur George Vassallo u kkuntattja lil Museum f’Malta biex jiftħu Museum flIngilterra. Fil-bidu, fl-1988 telgħu 3 Soċji u kien hemm waħda mara, Mrs Vera Pollocks, li offritilhom żewġ kmamar fid-dar tagħha biex jgħixu hemm. Wara ftit xhur, ilKappillan ta’ Brixton offrielhom li joqogħdu fid-dar tiegħu, sakemm ftit snin ilu s-Soċjetà xtrat id-dar li qegħdin fiha bħalissa, f’Upper Norwood.
jgħallmu l-katekiżmu u għallgrazzja ta’ Alla għadna hemm sal-lum. Kif tixtieq tikkonkludi din l-intervista qasira tagħna? Nixtieq nikkonkludi billi ngħid lillqarrejja x’xorti kbira għandhom li jattendu l-Museum jew f’xi għaqda nisranija għaż-żgħażagħ kuljum. Kif għidt, l-Ingilterra, li iktar tkun fuq l-aħbarijiet minħabba sports, politika u gossip, hemm ħafna għatx għat-tagħlim. Importanti ħafna li napprezzaw l-isforz tasSoċjetà li twassal il-kelma ta’ Alla kuljum lilkom, anki permezz ta’ dan il-magazin. Jalla nsiru iżjed ħbieb ta’ Ġesù u nitolbu għal xulxin. Il-paċi magħkom. ✖
Għall-bidu s-Soċji ma kinux jgħallmu l-katekiżmu imma kienu jieħdu ħsieb grupp ta’ żgħażagħ sfrattati fi Brixton. Dawn iż-żgħażagħ kienu ta’ fama ħażina u x’uħud minnhom kienu jmorru biex jisirqu xi ħaġa biex ibigħuha u ma tarahomx iżjed b’għajnejk. Meta, imbagħad, il-kappillan stedinhom biex joqogħdu fid-dar tiegħu, bdew il-ħidma tagħhom proprja li 25
K
ienet ġurnata bħall-oħrajn għalija u għal sħabi ġewwa r-raħal. Filgħodu, bħassoltu, konna miftehmin biex niltaqgħu u nilagħbu logħba ballun. Imma dakinhar ġrat xi ħaġa mhux tas-soltu lil saċerdot żagħżugħ li aktar ‘il quddiem kelli nsir nafu sew. Ma ninsieha qatt, qisu lbieraħ. Konna f’għalqa viċin ir-raħal meta…
Ejja, qassam ’l hawn!
Dawl tad-
y andrew BORG ALAN bonello tazia HALL
Dinja
Skurja Bert! Ieħor u nirbħu! Oooww! Dak min hu?!
Għaddi Dun Ġorġ.
Jien dalwaqt ġej, ħa mmur nieħu tè.
Għaxar minuti wara
Ejja ħa nkomplu!
26 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
Kun imbierek ibni.
Dal-qassis qatt ma rajtu!
Aaah!
Għajjut, xi ħadd! Waqqfuh! Waqqfuli ż-żiemel!
Oooowww! Ieqaf, jaħasra! Ieqaf!
Ejja, għax iż-żiemel sfratta u ħarab bil-qassis!
Skużani Dun Ġorġ!
Din kienet l-ewwel darba li ltqajt ma’ Dun Ġorġ. Ma kont naf xejn fuqu imma mill-ewwel indunajt li dan is-saċerdot kellu xi ħaġa mhux tas-soltu.
Tinkwetax ħabib. Din ċajta tal-Mulej! Hehe! Kunu mberkin int u ż-żiemel
27
y adrian VELLA NOEL vassallo
It-Torri Eiffel, illum huwa s-simbolu mhux biss ta’ Pariġi imma saħansitra tal-pajjiż ta’ Franza. Madanakollu dan żgur li ma kienx l-iskop warajh. Dan it-torri fil-fatt kien l-entratura għall-fiera dinjija biex tfakkar il-bidu tar-rivoluzzjoni franċiża. Din il-fiera saret bejn is-6 ta’ Mejju u l-31 ta’ Ottubru 1889, fis-sena taċ-ċentinarju tarRivoluzzjoni Franċiża. It-torri Eiffel kien is-simbolu prinċipali tal-fiera u kien ix-xogħol tal-inġinier Franċiż Alexandre Gustave Eiffel flimkien mal-inġiniera Maurice Koechlin u Emile Nouguier, u l-arkitett Stephen Sauvestre. Ta’ min isemmi li barra dan il-proġett kien hemm 107 proposti oħra.
tilqa’ lil dawk li jżuru l-fiera, li saret fuq wesgħa kbira, li kienet tinkludi l-parti msejħa Champ-de-Mars, itTrocadéro, il-Quay d’Orsay, is-Seine u l-Invalides Esplanade. Sfortunatament, skont il-permess maħruġ għal dan it-torri, ħajtu kellha ttul biss 20 sena u fl-1909, dan it-torri kellu jiżżarma. Fil-fatt waħda mir-regoli tal-kompetizzjoni kienet tgħid li l-istrutturi li
Qisien: L-għoli tiegħu – 324 metru L-għoli tal-ewwel livell – 57 metru L-għoli tat-tieni livell– 115-il metru L-għoli tat-tielet livell – 276 metru
Id-dehra maestuża tiegħu, dak iżżmien b’għoli ta’ 312-il metru (sal1930 l-ogħla bini fid-dinja), kienet
FTIT STORJA
tagħhom kienu mressqa d-disinji, kellhom ikunu żarmati faċilment. Kien bl-użu tiegħu fil-qasam talkomunikazzjoni, li nħass il-bżonn li t-torri Eiffel iżomm postu. U mhux talli ma ċediex postu, talli llum huwa fost l-aktar binjiet straordinarji fid-dinja. Mhux ta’ b’xejn li fost il-franċiżi għandu l-isem La dame de fer, is-Sinjura tal-Ħadid.
L-iktar parti wiesgħa tat-torri (isfel nett) – 125 metru
1889,
1912,
1930
1940 sa 1944
1984,
Gustave Eiffel laqa’ lil Thomas Edison fuq l-ewwel livell tat-torri
L-Awstrijak Franz Reichelt, miet wara li qabeΩ g˙oli ta’ 60 metru bil-paraxut
Jitlesta Chrysler Building ©ewwa l-belt ta’ New York; b’hekk it-torri Eiffel tilef postu b˙ala l-og˙la bini fid-dinja.
Wara li l-ÌermaniΩi okkupaw lil Pari©i, Hitler Ωar il-belt imma l-FrançiΩi qatg˙u l-˙bula tal-lift biex ma jitlax fuq l-Eiffel
Robert Moriarty tajjar ajruplan tat-tip Beechcraft Bonanza minn ta˙t l-arkati tat-torri.
11 ta’ Settembru
28 SETTEMBRU/OTTUBRU 2010
4 ta’ Frar
31 ta’ Marzu
Kont taf li… Qabel ma nbena t-Torri Eiffel 50 inġinier u disinjatur għamlu 5,300 disinn ta’ dan it-torri. Biex inbena kien hemm bżonn 100 ħaddiem li, fuq ġewwa, ħadmu 18,000 biċċa differenti tat-torri u 132 ħaddiem ieħor biex għaqqdu t-torri fil-post. It-torri hu magħmul minn 18,038 biċċa ta’ metall u jiżen 10,100 tunnellata. Biex it-torri jkollu bażi soda, qabel ma nbena sarulu erba’ kolonni tal-ġebel li jinżlu 15-il metru taħt l-art.
Alexandre Gustave Eiffel 1832 Twieled f’Dijon, fil-15 ta’
Diċembru, minn Francois-Alexandre Eiffel u Catherine Mélanie Moneuse. 1850 Beda l-istudji tiegħu flÉcole Centrale de Paris, istituzzjoni prestiġjuża fil-qasam tal-inġinerija, fejn dam jistudja 5 snin. 1856 Daħal jaħdem ma’ Charles Nepveu, fil-qasam tal-magni li jaħdmu bl-istim. 1860 Iżżewweġ lil Marie Gaudelet. 1863 Titwieled Claire, l-ewwel tifla tagħhom. Minbarra Claire, huma kellhom żewġt ibniet oħra u żewġ subien. 1867 Waqqaf il-kumpanija tiegħu, wara sena jaħdem bħala konsulent fil-qasam tal-inginerija. 1877 Mietet il-mara tiegħu. Fl-istess sena mietet ukoll ommu. 1885 Jagħmel l-istruttura interna tal-Istatwa tal-Libertà, xogħol ieħor importanti tiegħu. 1890 Skandlu ta’ korruzzjoni filproġett tal-Panama Canal. Gustave Eiffel kien mixli b’involviment f’dan il-każ. Aktar tard hu kien meħlus minn kull akkuża. 1923 Miet fis-27 ta’ Diċembru, fl-età ta’ 91 sena.
Wieħed jista’ jitla’ sat-tieni sular tat-torri billi juża wieħed minn ħames liftijiet li hemm fit-torri, imbagħad jaqbad wieħed midduolifts jekk irid jasal sal-quċċata. It-torri fih ukoll 1,665 tarġa li jibdew minn isfel u jwasslu salquċċata.
60 tunnellata żebgħa hi meħtieġa biex jinżebagħ it-torri kollu. Fuq it-torri jaħdmu 620 ħaddiem f’numru kbir ta’ impjiegi differenti. It-torri juża 7.8 miljun kWh ta’ elettriku kull sena, jiġifieri daqs kemm jaħli elettriku villaġġ żgħir ta’ madwar mitt dar. Biex it-torri jkun imdawwal u jkollu provvista ta’ elettriku fih insibu madwar 80km ta’ wajers li jduru mal-istruttura kollha. It-torri jespandi bis-sħana taxxemx u jixxengel xi ftit bil-qawwa tar-riħ. Fil-maltempata kbira tal1999 it-torri tmejjel madwar 13-il ċentimetru mill-pożizzjoni tiegħu. Fuq it-torri, fil-livell tal-ewwel pjattaforma, hemm miktuba l-ismijiet ta’ 72 personalità minn Franza - fiżiċisti, inġiniera, astronomi, matematiċi u oħrajn. ✖
It-torri Eiffel huwa wkoll wieħed mill-aktar postijiet użati fil-films. Barra films marbutin ma’ stejjer ta’ mħabba, dan l-aħħar it-torri Eiffel sab ruħu f’diversi ‘action-films’ li fost l-oħrajn urew it-tmiem ta’ dan it-torri. Fil-film G.I.Joe naraw kif MARS Industries (il-ħziena) jippruvaw arma ġdida, li tiekol kull tip ta’ metall, fuq it-torri Eiffel bħala turija tal-qawwa tagħhom. Nimmaġina li bosta Franċiżi ma tantx ħadu gost jaraw il-famuża ‘dame de fer’ nieżla fuq mijiet ta’ turisti!
1998
1999 L-a˙˙ar tas-sena. Saru l-attivitajiet tal-millennju, bit-torri Eiffel mixg˙ul sabi˙ bid-dwal.
1987 A. J. Hackett g˙amel dik li tissejja˙ bungee jump mill-quççata tat-torri. Wara ©ie arrestat millpulizija.
It-tenuri José Carreras, Placido Domingo u Luciano Pavarotti kantaw fil-kunçert The Three Tenors f’Champ-de-Mars, quddiem folla ta’ 200,000 ru˙.
1991,
1997,
21 ta’ Awwissu Saret iç-çerimonja tal-mer˙ba lillPapa Ìwanni Pawlu II, f’Champde-Mars, g˙at-tnax-il edizzjoni tal-Jum Dinji taΩ-Ûg˙aΩag˙ li sar f’Pari©i.
27 ta’ Ottubru
1995,
Thierry Devaux, flimkien ma’ Herve Calvayrac g˙amel sitt qabΩiet akrobatiçi ta’ bungee jumping, mit-tieni pjattaforma tat-torri, g˙oli ta’ 115 metru. Hu waqaf wara s-sitt wa˙da, malli waslu l-pumpieri.
Il-muΩiçist FrançiΩ Jean Michel Jarre g˙amel kunçert f’Champ-de-Mars, li g˙alih attendew madwar 1.5 miljun ru˙. Tliet snin wara, huwa g˙amel kunçert ie˙or g˙aç-çelebrazzjoni tarreb˙ tat-Tazza tad-Dinja mit-tim FrançiΩ.
14 ta’ Lulju