Van Achlum naar Achmea

Van Achlum naar Achmea

Van Achlum naar Achmea De historische route naar een coรถperatieve verzekeringsgroep 1811-2011 Ton Duffhues (red.), Jan Korsten, Robert Vonk

Walburg Pers

© 2011 onder redactie van Ton Duffhues, p/a Uitgeversmaatschappij Walburg Pers, Zutphen.

Auteurs: Ton Duffhues (red.), Jan Korsten, Robert Vonk www.walburgpers.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Zoveel mogelijk is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Rechthebbenden die in dit verband niet zijn benaderd wordt verzocht zich met de uitgever in verbinding te stellen.

Vormgeving: Prezns, Marco Bolsenbroek, Zutphen ISBN 978.90.5730.732.4 NUR 696

Inhoudsopgave Voorwoord Paul Overmars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

Voorwoord Willem van Duin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

De lange negentiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2 Ziekenfondsen in de negentiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Periode 1900-1950 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75

3 Zelf doen als ideaal – Centraal Beheer in beweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4 Schadeverzekeringen voor boeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 5 Levensverzekering en pensioen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 6 Ongevallen en ziekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 7 Ziekenfondsen tot 1941 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 8 Ziekenhuisverpleging en ziekte­kostenverzekering tot 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 9 Intermezzo: geforceerde eenheid tijdens Duitse bezetting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Afsluiting periode 1900-1950 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

5

Periode 1950-1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 10 Voor boeren én burgers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 11 Tegenstellingen en ontknopingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 12 Centraal Beheer. Expansie vanuit Apeldoorn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 13 Verzekeringen tegen ziekte 1945-1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Periode 1990-2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 14 De Achmea-vloot in de vaart, 1990-2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 15 Interpolis en Achmea, samen op weg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 16 Zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 17 Achmea-bankbedrijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 18 Europese dromen en ambities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 Nabeschouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Tijdbalk Avéro Verzekeringen en AVCB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Tijdbalk Zorgbedrijven Achmea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480 Tijdbalk Centraal Beheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 Tijdbalk Interpolis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 Tijdbalk Achmea (exclusief zorg­bedrijven) en Eureko, 1995–2011 . . . . . . . . . . . . . . . . 486

6

Van Achlum naar Achmea

Verantwoording bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Register van namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Lijst van afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 Illustratieverantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509

7

Voorwoord Paul Overmars

C

oöperatief gedachtegoed is tijdloos.

Niet veel organisaties kunnen bogen op een geschiedenis die twee eeuwen omvat. Door haar voorgangers begint de historie van Achmea in 1811 in Achlum, Friesland. De rode draad in al die jaren is de coöperatieve identiteit van de bedrijven die zijn opgegaan in Achmea. Deze zijn opgericht in het besef dat risico’s die het dagelijks bestaan bedreigen in gezamenlijkheid beter gedragen kunnen worden. Solidariteit is hierbij een cruciaal beginsel. In onze tijd is Vereniging Achmea de belichaming van de coöperatieve signatuur van Achmea.

Aan het tweehonderdjarig bestaan wordt terecht veel aandacht besteed. De verschijning van dit boek over onze geschiedenis is één van de hoogtepunten. ‘Van Achlum naar Achmea’ schetst de lange weg die is afgelegd en de tegenstellingen die zijn overwonnen. Dit heeft uiteindelijk geleid tot Achmea, de grootste verzekeringsgroep in Nederland. En bovendien een van coöperatieve signatuur. Door de tijd heen gegroeid in omvang, doordat onze voorgangers hun coöperatieve beginselen welbewust en ondanks hun verschillen, hebben willen behouden en versterken door samenwerking met gelijkgestemden.

De geschiedenis laat zien dat onze voorgangers er steeds in zijn geslaagd de coöperatieve beginselen aan te passen aan de sociale en maatschappelijke ontwikkelingen van hun tijd. Hun leden zijn daar mede een drijvende kracht bij geweest omdat zij immers aan den lijve de nieuwe risico’s ondervonden die de sociaaleconomische vooruitgang bracht.

Onze voorgangers hebben daarmee geworsteld en er oplossingen voor gevonden. Solidariteit, burgerzin en vertrouwen waren zingevend en richtsnoer bij hun handelen. Ook voor ons zijn dat nog steeds de uitgangspunten

8

Van Achlum naar Achmea

bij onze opdracht klantleden zekerheden te bieden in een complexe samenleving. Het begrip klantleden geeft uitdrukking aan een bijzondere relatie, want klanten van Achmea zijn tegelijk ook lid van Vereniging Achmea.

Dit is geen vrijblijvende omgang met elkaar, want de vereniging heeft de collectieve belangen van klantleden te behartigen. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor de Ledenraad van Vereniging Achmea die alle klanten van Achmea vertegenwoordigt. De Ledenraad is een afspiegeling van het totale klantenbestand van Achmea. Met Vereniging Achmea hebben de leden van de Ledenraad invloed op het beleid van Achmea en zijn zij betrokken bij belangrijke besluiten.

Vereniging Achmea is hoeder en ambassadeur van het coöperatieve gedachtegoed, dat voor Achmea leidraad en inspiratiebron is. Solidariteit is een van de pijlers onder de samenleving en in deze tijd van economische rationaliteit misschien wel belangrijker dan ooit.

De coöperatie als ondernemingsvorm heeft niets aan betekenis ingeboet en is springlevend. Essentieel voor een coöperatie zijn de leden. Zonder hen geen draagkracht, geen klanten, geen betekenis. Vereniging Achmea ziet het als haar opdracht de relatie met onze leden, de klanten van Achmea, op eigentijdse wijze te verdiepen en te versterken.

‘Van Achlum naar Achmea’ getuigt van de rijke en boeiende historie van onderlinge verzekeraars. Het is een tijdsdocument en een inspiratiebron voor nu en later.

Onze coöperatieve signatuur is een erfenis die Vereniging Achmea koestert, symboliseert en doorgeeft.

Paul Overmars - Voorzitter Vereniging Achmea

Voorwoord Willem van Duin

R

ijke historie inspiratie voor de toekomst.

In ‘Van Achlum naar Achmea’ wordt de geschiedenis van Achmea en haar rechtsvoorgangers beschreven. Het boek geeft niet alleen een beeld van onze historie, maar ook van de ontwikkeling van verzekeren in het algemeen. De invloed van sociaaleconomische vooruitgang op het denken over nieuwe risico’s en hoe deze te dekken. Natuurlijk vanuit het coöperatieve gedachtegoed.

Nauwgezet is in ‘Van Achlum naar Achmea’ het DNA van het coöperatief verzekeringswezen door de schrijvers, Ton Duffhues, Jan Korsten en Robert Vonk ontrafeld en in al zijn schakeringen neergezet. De kracht van dit boek is dat het laat zien hoe ons bedrijf is geworteld in solidariteit die vorm kreeg in onderlinge verzekeraars om ‘met elkaar en voor elkaar’ risico’s het hoofd te kunnen bieden. Dit zijn uitgangspunten die verankerd zijn in de genen van Achmea en daardoor nog steeds fungeren als richtsnoer voor ons denken en handelen.

Onze historie begint in 1811 wanneer op 4 juli een kleine groep boeren in het Friese Achlum een onderlinge brandverzekeraar oprichten. Samen willen ze het grote financiële risico van brand dragen en een ‘steun der ongelukkigen’ zijn. Op het platteland zijn hooibroei en blikseminslag oorzaak van veel boerderijbranden.

De oprichters en initiatiefnemer Ulbe Piers Draisma hebben niet kunnen bevroeden dat hun initiatief twee eeuwen later nog staat als een huis.

Ze krijgen navolging, waardoor in de loop van de negentiende eeuw een netwerk van lokale verzekeraars en onderlingen ontstaat. In het zuiden van het land helpen bijvoorbeeld de boerenbonden met hun brand­ assuranties boeren bij de opbouw van een zekerder

bestaan. De rode draad is dat de risico’s die het dagelijks bestaan bedreigen, zoals brand-, hagel- en stormschade, ziekte en ongevallen, samen worden gedragen.

De onderlingen hebben bovendien gemeen dat ze sterk verbonden en betrokken zijn bij de gemeenschap waar ze deel van uitmaken. Sterker nog, er middenin staan.

We zijn ontstaan uit samenwerkingsverbanden van boeren, werkgevers en werknemers en van ziekenfondsen. Onze erfenis is onze coöperatieve achtergrond en wij zijn daar nog steeds schatplichtig aan. Het is de kern van onze identiteit. Als grote coöperatieve verzekeraar willen en kunnen wij een substantiële bijdrage leveren aan het goed functioneren van de maatschappij.

Achmea staat immers middenin de samenleving, zoals onze voorgangers in hun tijd.

Solidariteit is de basis van verzekeren en wordt gedragen door vertrouwen. Met de herwaardering van onze coöperatieve achtergrond voor ogen en de oorzaken van de financiële crisis in het achterhoofd is nu onze uitdagende opdracht het vertrouwen van de consument te herwinnen. Onze ambitie is om de meest vertrouwde verzekeraar te worden. Onze voorgangers hebben tal van uitdagingen moeten overwinnen om van ‘Achlum naar Achmea’ te komen. Wij zijn Achmea en hebben het stokje overgenomen. Dankbaar en trots.

Willem van Duin Voorzitter raad van bestuur Eureko/Achmea

9

Inleiding

De naam Achmea is afgeleid van de plantennaam Aechmea. Deze plant behoort tot de Bromelia groep. De Aechmea vermenigvuldigt zich na elke bloeiperiode. Kenmerkend is dat deze plant groeit op bomen, zonder dat zij voedingsstoffen aan de boom onttrekt; zij parasiteert dus niet, maar groeit op eigen kracht en voedt haar omgeving.

A

echmea is de naam van een bijzondere plant die op eigen kracht groeit en tegelijkertijd haar omgeving voedt. Deze plant is gekozen als symbool voor Achmea, de grootste verzekeringsgroep van Nederland, die een maatschappelijk betrokken, toonaangevende en innoverende aanbieder wil zijn van ‘financiële diensten, zekerheid en zorg’. In 1995 ontstond het coöperatieve Achmea door de fusie van zorgverzekeraar Zilveren Kruis met de verzekeringsgroep AVCB, die op haar beurt werkzaam was vanaf 1 januari 1992, na de fusie van Avéro Verzekeringen en Centraal Beheer. Van 1995 tot 2011 heeft Achmea zich verder ontwikkeld als een concern op coöperatieve

10 Van Achlum naar Achmea

grondslag. Een belangrijke mijlpaal in dit ontwikkelingsproces is de fusie met verzekeraar Interpolis in 2005 en de hieraan gekoppelde samenwerking met de coöperatieve Rabobank als nieuwe aandeelhouder. Een tweede mijlpaal is de fusie met zorgverzekeraar Agis in 2007.

Wat is er bijzonder aan de geschiedenis van Achmea?

In welk opzicht onderscheidt Achmea zich van haar concurrenten? Deze algemene vragen over de geschiedenis en de identiteit liggen ten grondslag aan dit boek over Achmea als coöperatief verzekeringsconcern.

Twee historisch gegroeide kenmerken springen in het oog. In de eerste plaats is dat de meervoudige merkenstrategie waarmee Achmea zich aan haar klanten presenteert. Om de belangrijkste te noemen: Centraal Beheer Achmea, Interpolis, Zilveren Kruis Achmea, Avéro Achmea, FBTO, Staalbankiers en Agis. Elk merk staat voor een oorspronkelijk zelfstandige verzekeraar die zich op enig moment heeft aangesloten bij Achmea.

Het tweede bijzondere kenmerk is de coöperatieve grondslag waarmee Achmea zich fundamenteel onderscheidt van beursgenoteerde verzekeringsmaatschappijen.

Inleiding

Inhoudelijke keuzes

H

et ontwikkelingsproces van Achmea startte niet in 1995, maar begon bijna twee eeuwen daarvoor, in 1811, met de oprichting van de plaatselijke brandverzekering in Achlum. In dit kleine Friese dorp ligt de oorsprong van Avéro Verzekeringen, een van de toonaangevende merken van Achmea. Elk merk van Achmea vond in de loop van de negentiende of de twintigste eeuw ergens zijn oorsprong in Nederland, in een bijzondere plaats of regio, bij een specifieke bevolkingsgroep of voor een specifiek doel. Interpolis startte als agrarische schadeverzekeraar met het zwaartepunt in het katholieke zuiden; Centraal Beheer Achmea begon met dienstverlening voor grotere werkgevers en overheden; Agis en andere zorgverzekeraars vonden hun oorsprong bij negentiende-eeuwse plaatselijke ziekenfondsen; de pensioentak van Avéro Achmea ten slotte was het initiatief van kleine zuivelfabrieken in Friesland. Het huidige Achmea is daarom schatplichtig aan deze historische diversiteit van de vele merken en hun gemeenschappelijke coöperatieve grondslag.

Dit boek verkent de wordingsgeschiedenis van Achmea vanaf 1811 tot 2011. Het boek wil geen uitputtende historiografie zijn waarin alle merken en verzekeringsactiviteiten naar evenredigheid aan bod komen. Er is gekozen voor een wetenschappelijk verantwoord publieksboek over de historie van Achmea. Twee hoofd­ thema’s zijn leidend: de diversiteit van merken en achtergronden, en de gemeenschappelijke coöperatieve grondslag. Voor de uitwerking van die thema’s worden drie verschillende perspectieven gebruikt: de ontwikkeling van risico’s en zekerheidsregelingen, de positionering van de verzekeraars in markt en maatschappij, en de organisatorische processen van divergentie en convergentie.

Risico’s en zekerheidsregelingen

Het eerste perspectief om naar de geschiedenis van een verzekeraar te kijken is ontleend aan Zoeken naar

De Dorpstraat in Achlum aan het begin van de twintigste eeuw.

zekerheid, het vierdelige standaardwerk van J. van Gerwen en M. van Leeuwen. In deze benadering staan de levensomstandigheden en de levensloop van mensen centraal en de risico’s die zij tegenkomen ten aanzien van hun leven (ongeval, ziekte, ouderdom) en hun bezit (brand, diefstal, rampen). Vervolgens gaat het over de zekerheidsregelingen waarvan ze afhankelijk zijn en waarop zij een beroep kunnen doen, zoals familie, beroepsgroep, dorp, onderlinge fondsen, levensverzekeringsmaatschappijen, beleggingen, sparen en sociale wetten.

Vertaald naar een concrete historische werkelijkheid is de redenering als volgt. De gemiddelde levensverwachting van mannen en vrouwen in Nederland nam vanaf het einde van de negentiende eeuw toe door betere hygiëne, huisvesting, voeding, preventie, gezondheidszorg en onderwijs. De langere en beter voorspelbare levensduur moedigde een planmatige en vooruitziende levenshouding aan. Er kwam daardoor meer aandacht voor denken op de langere termijn, voor sparen, financieel beheer en risico’s vermijden door zekerheden te organiseren. Steeds meer mensen werden zich ervan bewust dat ze meer dan voorheen iets te verliezen hadden. Dit had gevolgen voor hun houding ten aanzien van ontwikkelingen of omstandigheden die hun bestaanszekerheid, inkomen en vermogen bedreig-

11

Nieuwe technieken veranderden het kantoor ingrijpend. Pen en papier maakten plaats voor computers.

den. Het veiligstellen van deze waarden kreeg hoge prioriteit bij een groeiend aantal mensen dat bereid was zich grotere inspanningen te getroosten om zich tegen deze risico’s in te dekken. Deze redenering gold niet alleen voor individuele mensen, maar was ook van toepassing op bedrijven, organisaties en overheden.

Essentieel in deze benadering is het samenspel van risicobewustzijn, zekerheidsregelingen en risicomijding met de ontwikkeling van verzekeringsproducten door private en publieke aanbieders. De mens en zijn behoeften – in eigentijdse taal ‘de klant’ – worden gepositioneerd in de context van markt, maatschappij en tijd.

Positionering in markt en maatschappij

Het tweede perspectief is dat van de positionering van de verzekeraar(s) in markt en maatschappij. In essentie gaat dit over de relatie tussen overheid en particulier initiatief enerzijds en de spanning tussen profit en non-profit anderzijds. Voor de beschrijving en analyse hiervan is het internationale begrip civil society goed te gebruiken. De term ‘verzuiling’ leent zich in dit bestek als aanduiding van bijzondere Nederlandse kenmerken, met name in de periode van grofweg 1890-1970.

De belangrijkste voorwaarde voor het ontstaan van dit verzuilde maatschappelijke en politieke bestel in Nederland was het recht van groepen mensen om zich voor allerlei doelen in eigen (levensbeschouwelijke) kring te verenigen en te organiseren. Via die eigen organisaties voerden ze met financiële steun van de overheid ook een aantal publieke taken uit, vooral op het gebied van onderwijs en zorg. In Nederland

12 Van Achlum naar Achmea

gebeurde dat in katholieke, protestants-christelijke, sociaaldemocratische en van lieverlee ook in meer vrijzinnig-liberale kring. Deze verzuilde maatschappelijke ordening was ideologisch gefundeerd op onder meer het protestants-christelijke principe van ‘soevereiniteit in eigen kring’ en het katholieke beginsel van ‘subsidiariteit’. Beide ordeningsprincipes waren gebaseerd op het normatieve beginsel dat een moreel hoogstaande samenleving de noodzakelijke maatschappelijke samenhang en de gewenste betrokkenheid van mensen alleen kon stimuleren op basis van vrijwillige samenwerking. De staat moest dan wel ruimte geven aan dit principe van ‘zelf doen’.

Dit verzuilde bestel wankelde in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw. Geleidelijk raakte in de Nederlandse samenleving de term ‘maatschappelijk middenveld’ ingeburgerd als nieuwe aanduiding van de relatie van de overheid met het particulier initiatief. Dit was de Nederlandse variant voor wat in andere landen civil society werd genoemd. Deze civil society staat als ethisch concept voor een fundamenteel andere manier van ordenen en coördineren dan waarvoor de staat of de markt staan. Het gaat om een maatschappelijke ordening die gebaseerd is op vrijwillige verbinding van mensen in verenigingen en organisaties, bijvoorbeeld in een coöperatie of onderlinge. Deelname is bovendien een vrijwillige keuze en uittreden is in principe altijd mogelijk. Hoog in het vaandel van die civil society staan waarden als solidariteit, participatie, zelforganisatie, maatschappelijke samenhang en eigen verantwoordelijkheid van burgers, organisaties en bedrijven. Anders

Inleiding

dan in de markt is het profijt- en concurrentiebeginsel niet leidend. Voor de verhouding met de staat geldt in feite het principe van subsidiariteit en zelf doen: de verantwoordelijkheid voor bepaalde zaken zo laag mogelijk in de samenleving of organisatie leggen en op een hoger niveau alleen datgene doen wat het lagere niveau niet aankan. De overheid schept condities voor en geeft ruimte aan deze civil society, die ook wel wordt voorgesteld als een intermediair veld tussen staat, markt en private sfeer.

De ontstaansgeschiedenis van Centraal Beheer in het begin van de twintigste eeuw is beschreven als een worsteling met de overheid om ruimte te krijgen voor het principe van ‘zelf doen’ bij de uitvoering van sociale verzekeringswetten. De oprichters verdedigden ‘zelf doen’ vanuit ethische waarden als de opvoedende krachten van particulier initiatief, vrijwillige vereniging en eigen verantwoordelijkheid. De katholieke oprichters van de boerenverzekeringen die later in Interpolis bij elkaar kwamen, gebruikten aan het eind van de negentiende eeuw vooral het subsidiariteitsbeginsel als kompas. Zij legden de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de verzekering bij plaatselijke commissies, zo dicht mogelijk bij de verzekerde boeren en tuinders, en vervolgens bundelden zij de krachten op een hoger organisatorisch niveau. Voor de zorgverzekeraars was met name het spanningsveld tussen profit en non-profit van belang en daarmee ook de wisselwerking met de staat en de markt.

Vanuit dit perspectief van verzuiling en civil society zijn enkele belangrijke aspecten van de wordingsgeschiedenis van Achmea te kenschetsen. De redenering is dat deze historie zich heeft voltrokken in het intermediaire veld tussen staat, markt en private sfeer.

Aandachtspunten hierbij zijn de betekenis van de coöperatieve grondslag voor klanten, bestuurder en medewerkers, de spanning tussen profit en non-profit bij het verzekeren van risico’s, de wisselwerking met de staat met nadruk op (sociale) wetgeving, en de doorwerking van de (verzuilde) scheidslijnen op organisatie en identiteit. De vraag is of en hoe Achmea en haar voorgangers zich door de tijd heen hebben onderscheiden op basis van de coöperatieve kernwaarden die met de civil society verband houden.

Divergentie en convergentie

Vooral na de Tweede Wereldoorlog

De stamboom van Achmea kent verschillende stevige loten die op hun beurt geworteld zijn in veel kleinere onderdelen. Hoe verder terug in de tijd, des te meer wortelvertakkingen kent de stamboom; soms zijn ze heel dun en soms stevig ineengestrengeld. Om de ontwikkeling van Achmea te duiden is vanaf het begin de beeldspraak van de vlootfilosofie gebruikt. De essentie hiervan is dat het concern Achmea wordt voorgesteld als een vloot met vele schepen, grote en kleine, die allemaal in dezelfde richting varen. Nieuwe schepen hebben de mogelijkheid om zich bij die vloot te voegen, onder voorwaarde dat de koers niet gewijzigd hoeft te worden en dat tijdens de vaart een aantal zaken gemeenschappelijk wordt opgepakt. In een historisch perspectief geplaatst, betekent deze beeldspraak van

13

nam de mechanisatie in de landbouw een grote vlucht. Op de bovenste foto zijn Zeeuwse vrouwen in de jaren twintig bezig met het ‘koppen’ van de suikerbieten. Ruim een halve eeuw later rooit, kopt en reinigt een machine in één arbeidsgang zes rijen bieten.

De ziekenzorg veranderde ingrijpend door nieuwe medicijnen, behandelmethoden en steeds geavanceerdere apparatuur. Links een ziekenzaal in het Rotterdamsche Diaconessenhuis rond 1900, rechts de dagverpleegafdeling van het academisch Medisch Centrum in Amsterdam in 2005.

Achmea als vloot dat vanaf het begin van de negentiende eeuw, verspreid over vele vaarten, rivieren, kanalen en meren in Nederland vele kleine roei- en zeilbootjes gingen varen. Op enig moment besloot een aantal kleine bootjes in een bepaald gebied en met een bepaalde bestemming om de lading en de bemanning over te zetten op steeds grotere, door stoom en benzine­ motoren aangedreven schepen, die zelfs zeewaardig konden zijn en in internationale wateren op de wilde vaart gingen.

Achteraf is de koers van alle bootjes en schepen te reconstrueren, zoals ook de ingewikkelde stamboom achteraf te tekenen is, maar alle schepen kenden vóór hun Achmea-tijd een eigen vaarschema en kompas. Pas ergens in de jaren tachtig en negentig van de twintigste eeuw kwam bij een aantal schepen een gemeenschappelijke bestemming in beeld, namelijk onderdeel worden van een sterke vloot van verzekeraars op coöperatieve grondslag. De organisatorische genealogie van Achmea of, in andere bewoordingen, de vorming van de vloot biedt daarom een derde perspectief op de historie.

Centraal staan de processen van divergentie en convergentie. Divergentie verwijst naar een patroon van veel verschillende bootjes en schepen die allemaal in een eigen afgebakend water varen. Convergentie betreft het transformatieproces van vele kleinere bootjes naar één groter schip.

De ontwikkeling van Achmea in de negentiende eeuw werd gedomineerd door divergentie op basis van geografische, levensbeschouwelijke en sociale scheidslijnen. Op het niveau van dorpen en regio’s ontstonden bijvoorbeeld ziekenfondsen voor arbeiders en onderlinge brandverzekeringen voor katholieke boeren. In de twintigste eeuw kreeg geleidelijk het proces van convergentie vorm. Door samenwerking en fusies verdwe-

14 Van Achlum naar Achmea

nen voormalige scheidslijnen en ontstonden nationale verzekeraars met klanten in heel Nederland, met uiteenlopende religieuze overtuigingen, politieke voorkeuren en sociale achtergronden.

In dit boek komen deze twee processen van divergentie en convergentie aan de orde. Een eerste aandachtspunt is in hoeverre de ‘stamvaders’ van Achmea door de tijd heen hebben vastgehouden aan een bijzondere doelgroep, product of werkwijze. Heeft bijvoorbeeld Interpolis haar oorspronkelijke agrarische achtergrond gehandhaafd en behield Centraal Beheer zijn sterke positie bij overheden en grote bedrijven? Een tweede aandachtspunt vormen de pogingen tot samenwerking en zelfs fusie. Welke verzekeraars zochten toenadering tot elkaar en waarom lukte samenwerking soms wel en soms niet? Speelden de geografische, levensbeschouwelijke en sociale scheidslijnen hierbij een rol of ging het over verschillen in de bestuurlijke cultuur of uiteenlopende organisatorische tradities?

Een derde aandachtspunt betreft de benadering van klanten en leden, in verzekeringsjargon ook wel verkoop- of distributiekanaal genoemd. Het oudste is de verkoop en distributie via tussenpersonen (intermediairs) die min of meer vertrouwd zijn met de klanten.

Het tweede verkoop- en distributiekanaal loopt via een bank of een andere plaatsgebonden structuur, zoals een zuivelfabriek. Het derde en jongste kanaal wordt getypeerd als direct writing en betreft de verkoop direct aan de klant. Het eerste distributiekanaal hoort bij kleinschalig georganiseerde verzekeraars, de methode van direct writing is echter bij uitstek toepasbaar in grootschalige, professionele structuren die een anonieme massa toch op een persoonlijke manier willen benaderen. De werking van het distributiekanaal loopt als een rode draad door de geschiedenis van elke verzekeraar.

Inleiding

Indeling en verantwoording

D

e drie hierboven genoemde perspectieven geven elk afzonderlijk een bijzondere kijk op de wordingsgeschiedenis van Achmea en op de actuele betekenis van historische kenmerken, zoals de coöperatieve grondslag en de maatschappelijke betrokkenheid. In combinatie laten ze zien hoe Achmea en haar rechtsvoorgangers door de tijd heen hebben geprobeerd om met zekerheidsregelingen op een sociaal én economisch verantwoorde wijze in te spelen op de risico’s die individuele mensen, bedrijven en instellingen ervaren. Om dit historische proces goed in beeld te brengen is gekozen voor een periodisering in vier tijdvakken.

Indeling

Het boek is opgesplitst in vier delen. Elk deel begint met een inleidende schets van maatschappelijke ontwikkelingen. Hierbij gaat de aandacht ook uit naar nieuwe risico’s en zekerheidsregelingen.

Deel 1 behandelt de ‘lange’ negentiende eeuw met de pioniersrol van de Friese onderlingen, de opkomst van specifieke boerenverzekeraars en de gestage groei van het aantal plaatselijke ziekenfondsen, verspreid over Nederland.

Deel 2 betreft de eerste helft van de twintigste eeuw: de hoogtijdagen van de verzuilde samenleving. Een breed spectrum van verzekeringsproducten komt aan bod. Drie hoofdstukken gaan over verzekeringen tegen ziekten en ongevallen, twee over schade, een over leven en pensioen en een hoofdstuk beschrijft de gevolgen van de Duitse bezetting voor een groep van verzekeraars. Het laatste hoofdstuk is bedoeld als een intermezzo tussen deel 2 en deel 3 en laat zien dat er rond 1950 in veel opzichten sprake was van een trendbreuk.

Deel 3 sluit hierop aan door onder meer te beschrijven hoe de oorspronkelijk agrarische verzekeraars een bredere doelgroep bereikten en hoe ziekenfondsen en

andere verzekeraars voor de overheid onmisbaar werden in het stelsel van sociale zekerheid. Deel 3 sluit af met de hectische jaren tachtig, waarin de meeste coöperatieve verzekeraars op een of andere wijze te maken kregen met samenwerking of fusie.

Deel 4 bestrijkt de laatste twintig jaar, van 1990 tot 2011. Speciale onderwerpen van bespreking zijn de vorming van Achmea in 1995 en de werking van de vlootfilosofie, de fusie met Interpolis in 2005 en de

15

Bij de viering van het 150-jarig bestaan in 1961 bracht de Onderlinge Brandassurantie Achlum een jubileumboek uit. De titel Tegen de Rode Haan omschrijft treffend het werkgebied van de maatschappij.

Een aantal slogans van de diverse organisaties van Achmea.

samenwerking met Rabobank, de ontwikkeling als zorgverzekeraar en de fusie met Agis in 2007, de betekenis van de internationale expansie via Eureko en ten slotte de ontwikkeling van de bancaire dienstverlening.

Het laatste, beschouwende hoofdstuk gaat onder meer over de effecten van de kredietcrisis in 20082009 op de strategische keuzes die Achmea de laatste jaren heeft gemaakt. De vraag hier is in hoeverre de herbezinning binnen het concern tot een revitalisering heeft geleid van de historisch verankerde coöperatieve grondslag en de maatschappelijke positionering die hierbij hoort. Anders gesteld: welke bijdrage levert het boeiende verleden aan een betekenisvolle en veelbelovende toekomst van Achmea?

Bronnen

Achmea is een relatief jong concern met wortels in een groot aantal verzekeraars uit de negentiende en twintigste eeuw. Dit karakter weerspiegelt zich in de beschikbaarheid en verspreiding van historische bronnen. Het ontbreekt aan een centraal archief, bibliotheek of documentatiecentrum. De zoektocht naar historische bronnen bracht de onderzoekers naar alle

16 Van Achlum naar Achmea

uithoeken van het land, naar rijksarchieven, opslag­ depots, kantoren van Achmea en haar rechtsvoorgangers, documentatie­centra en particulieren.

Het verkennend onderzoek is gestart met het opsporen, verzamelen en raadplegen van historische publicaties en seriële bronnen (jaarverslagen, bestuursnotulen, directieverslagen) van enkele verzekeraars die een centrale rol hebben gespeeld in de wordingsgeschiedenis van Achmea. Vervolgens is themagericht onderzoek verricht op basis van beschikbaar archiefmateriaal, literatuur en interviews. Deze aanpak leverde als nevenproduct van dit boek een uitgebreid overzicht op van de beschikbaarheid en de vindplaats van relevant materiaal met betrekking tot de historie van Achmea-verzekeraars. Bijlage 1 geeft een overzicht van de gebruikte bronnen en publicaties. Bijlage 2 bevat de uitgewerkte stambomen van de belangrijkste merken van Achmea.

Organisatie

In 2007 nam Vereniging Achmea het initiatief tot de geschiedschrijving van Achmea. Een werkgroep onder voorzitterschap van Gert van Arkel en met Jan Pieter Rompa als secretaris, heeft in samenspraak met een

Inleiding

team van auteurs de opzet van het boek uitgewerkt, de taken verdeeld en een interne leescommissie ingesteld.

Van Arkel was van 2003-2007 lid van de raad van bestuur van Achmea; Rompa was tot in 2011 secretaris van de Vereniging Achmea. Van meet af aan waren ook Willem Kok en Loes Brand actief betrokken bij het project.

In 2010 nam Walter Annard, manager Public Affairs van Achmea, het voorzitterschap van Van Arkel over.

Het team van auteurs is als volgt samengesteld: Robert Vonk van het Kenniscentrum Historie Zorg­ verzekeraars schreef de hoofdstukken over zorg, onder supervisie van Karel Peter Companje. Jan Korsten richtte zich vooral op de geschiedschrijving van Centraal Beheer en Eureko en leverde een bijdrage aan de beeldredactie. Ton Duffhues schreef de teksten over de agrarische voorgangers van Interpolis, de Friese tak van Achmea en over Achmea zelf. Hij had daarnaast de eindverantwoordelijkheid over het boek, zowel voor de teksten als de beeldredactie. Voor de geschiedschrijving van Interpolis kreeg hij assistentie van Roel Ferwerda, oud-directiesecretaris van Interpolis. Voor het hoofd­ stuk over bancaire zaken van Achmea is een beroep gedaan op George Melse, secretaris van Vereniging Achmea en oud-directiesecretaris Achmea Bank en Staalbankiers. Achmea-bedrijfsjournalist Willem Kok droeg een belangrijk steentje bij door alle teksten te redigeren. Een laatste redactieslag is gedaan door Madeleine Gimpel. Loes Brand was als oud-mede­ werkster van Achmea wel de ‘haarlemmerolie’ van het project. Samen met Jan Pieter Rompa hield zij de planning in de gaten, ondersteunde ze de auteurs met raad en daad en riep ze de werkgroep en leescommissie bij elkaar. Via haar liepen de contacten met uitgeverij Walburg Pers en zij was, met ondersteuning van Birgita Luijendijk van Vereniging Achmea, de spil van de beeldredactie. Voor de afronding van het boek en begeleiding van het drukwerkprocedé werd George van Helsdingen van Achmea aan het project toegevoegd.

De leescommissie bestond naast de leden van de werkgroep uit René Visser, Hans van den Brink, Roel Ferwerda en Rob Gommans. Behalve deze (oud-) medewerkers van Achmea hebben vele anderen hun steentje bijgedragen door vraagbaak of informant te zijn, tips te geven over historische bronnen, literatuur beschikbaar te stellen, foto’s en ander beeldmateriaal te leveren. Zonder de medewerking van al deze mensen was dit boek er niet geweest.

17

De lange negentiende eeuw Schilder Ids Wiersma vereeuwigde in 1923 in opdracht van de Onderlinge Verzekering tegen Brandschade uit het Friese Achlum een brand op het boerenland.

De lange negentiende eeuw

Inleiding

I

De handtekening van Ulbe Piers Draisma, geboren te Achlum op 22 februari 1785 op de boerderij Klein Luidum in de grietenij Franekeradeel en in 1830 over­leden aan de gevolgen van buikloop.

n het Friese dorp Achlum kwamen op 4 juli 1811 54 personen bij elkaar om ‘eene ver­ eeniging te stichten tot onderlinge waarborging tegen de gevolgen van brand.’ De gangmaker was Ulbe Piers Draisma, getypeerd als ‘een jonge man, boeren­zoon, weinig opleiding hebbende gehad, doch met een helder oordeel en een open oog voor de maat­ schap­­pelijke belangen.’ De medeoprichters waren Pieter Offinga en Fedde Strikwerda uit Ach­lum, Samuel Adema uit Schalsum en Marten Hilarides uit Tzum. De vergadering koos een bestuur van acht personen, met Draisma als voorzitter.

Het Utrechtse stadsbestuur boog zich op 4 november 1827 over het rekwest van de heren A. Sonneschein, W. Lazerom, E. Otter en J. Morison, waarin zij toestemming vroegen voor de oprichting van ‘eene sociëteit van Voorzorg.’ Nog dezelfde avond kregen de heren te horen dat ze hun gang mochten gaan, mits zij zich aan de algemene verordeningen hielden. Hiermee was de oprichting van het Utrechtse ziekenfonds Sociëteit Voorzorg een feit.

In Achlum werd al in 1811 de kiem gelegd van wat ruim 180 jaar later Achmea zou worden, althans voor verzekeringen op het gebied van schade, pensioen en leven. De geschiedenis van de verzekering van zorg gaat voor Achmea terug tot Sociëteit Voorzorg in Utrecht.

Terugkijkend zijn de historische lijnen gemakkelijk te trekken. Omgekeerd was voor de directbetrokkenen in de negentiende eeuw een dergelijk groot landelijk verband ondenkbaar, onzinnig en onmogelijk. Hun horizon qua tijd en ruimte was beperkt tot dorp, stad en in een enkel geval regio. In de loop van de negentiende eeuw werden in het hele land initiatieven genomen die vergelijkbaar waren met Achlum en Sociëteit Voorzorg. Geleidelijk ontstond er een netwerk van lo-

20 Van Achlum naar Achmea

kale verzekeraars op onderlinge grondslag, waarvan een gedeelte via rechtsopvolgers, samenwerkingsverbanden en fusies deel uitmaakt van de historie van Achmea. De oprichting van deze onderlingen en fondsen alleen al is voor die tijd een bewijs van een nieuwe beleving en inschatting van risico’s, alsook van de mogelijkheden om er zelf als collectief iets aan te doen.

Toen de heren in Achlum bij elkaar kwamen, maakte in Nederland Napoleon de dienst uit. Vier jaar later

Inleiding

en de vrije pers bij wet geregeld. Hiermee was het fundament gelegd voor het openbaar bestuur en het politiek-maatschappelijke bestel voor de rest van de negentiende eeuw. De liberalen en conservatieven voerden de politieke boventoon in de negentiende-eeuwse standensamenleving, maar tijdens de tweede helft van de eeuw ondervonden zij steeds meer weerstand van confessioneel en sociaal gemotiveerde bewegingen.

Zij maakten gebruik van het recht op vrije vereniging, richtten politieke partijen op, gaven bladen uit en stimuleerden arbeiders en boeren tot organisatievorming. Het laatste kwart van de negentiende eeuw werd daarmee een periode van sociaal-maatschappelijke dynamiek en politieke vernieuwing.

Zicht op Achlum, van de huisschilder G. Kloosterman. Helemaal rechts het woonhuis van Ulbe Piers Draisma.

Nederland beschikte aan het begin van de negentiende eeuw over een uitgebreid netwerk van trekschuitverbindingen.

werd Nederland een eenheidsstaat (met België), met koning Willem I aan het roer als een bijna absolute vorst. Dit politieke bestel bleef ook na de afscheiding van België in 1830 gehandhaafd. Pas in 1848 kwam er verandering. In heel Europa brandde het vuur van de revolutie en koning Willem II gaf de liberale politicus Thorbecke de opdracht om een nieuwe grondwet te schrijven. Er kwam een Provinciewet, een Gemeentewet en een Kieswet. Ook werden de vrije vereniging

Voor de gemiddelde Nederlander in dorp en stad zag de wereld er in 1900 fundamenteel anders uit dan in de tijd van Achlum. Toen ging het reizen van stad naar stad nog per trekschuit, rijtuig of te voet. In 1900 had Nederland een netwerk van trein- en tramverbindingen en voeren er stoomboten. De economische ontwikkeling van Nederland in de negentiende eeuw ging echter slechts ‘stapvoets voorwaarts’, zeker in vergelijking met landen als België, Duitsland en Engeland. Aan het

21

De lange negentiende eeuw

Boerinnen in de Peel op de grens van Noord-Brabant en Limburg bezig met de was, eind negentiende eeuw.

begin van die eeuw was de economische malaise groot.

In Nederland was sprake van economische achteruitgang en stagnatie. De zelfgenoegzame jansaliegeest domineerde het economische klimaat. De verschillen tussen arm en rijk in het land waren groot. Er was een grote groep onvermogenden, die niet of onvoldoende in staat was om in eigen levensonderhoud te voorzien.

Een trap hoger op de sociale ladder stonden de minvermogenden, met een inkomen onder de plaatselijke grens van de inkomstenbelasting. Dit waren doorgaans

22 Van Achlum naar Achmea

handwerkslieden en geschoolde arbeiders en ook veel kleine zelfstandigen en boeren. Ten slotte was er een relatief kleine, strak omlijnde groep vermogende mensen met een inkomen boven die plaatselijke belastinggrens. Deze driedeling bleef kenmerkend voor de negentiende-eeuwse standensamenleving.

In die eeuw was het grootste deel van de mannelijke beroepsbevolking boer. Qua bedrijf, inkomen en welstand bestonden er aanzienlijke verschillen tussen de herenboeren op bijvoorbeeld de klei in Groningen en Zeeland en de zandboeren in het oosten van het land, Drenthe en Brabant. Dat bleef zo tot in de jaren zeventig en tachtig, de tijd van de agrarische crisis. Daarna veranderde het beeld ingrijpend als gevolg van technologische, economische en sociale modernisering. Het gebruik van kunstmest werd gemeengoed, er kwam landbouwvoorlichting en er verschenen overal zuivelfabrieken, aan- en verkoopverenigingen en boerenleenbanken. In feite waren dit facetten van de overgang van een agrarische samenleving naar een industriële.

Het aandeel van de plattelandsbevolking nam af en een steeds kleiner deel van de beroepsbevolking werkte als boer of tuinder om in het levensonderhoud te voorzien.

De steden kenden een sociaaleconomisch gemêleerde bevolking. In de eerste helft van de negentiende eeuw behoorde 60-70% van de stadsbevolking tot de armen en minvermogenden. Veel mensen werkten on­ regel­matig of hadden geen middelen om zonder steun van de armenzorg of de familie een periode van ziekte of werkloosheid door te komen. De economische groei bleef tot 1850 beperkt tot circa 0,9% per jaar. Echte vooruitgang zat er dus niet in, ondanks de nieuwe kanalen, wegen en spoorwegen. In vergelijking met omringende landen kwam de industrialisatie in Nederland laat op gang, hoewel er rond 1850 sprake was van een (kortstondige) versnelde industriële expansie. De kapitaalintensieve industrieën, zoals scheeps­ werven en machinefabrieken, concentreerden zich in WestNeder­ land. De arbeidsintensievere textiel- en leer­ industrie ontwikkelde zich vooral in Zuid- en Oost-­ Nederland, waar het loonpeil lager was dan in het westen. Overal op het Nederlandse platteland vestigden zich bedrijven die agrarische grondstoffen zoals melk, suikerbieten en aardappelmeel verwerkten. Door deze opkomende industrieën en de daarmee samenhangende transitohandel via de havens van Rotterdam en Am-

Inleiding

sterdam, groeide de Nederlandse economie vanaf 1850 met gemiddeld 2,2% per jaar. Na een dip in de jaren zeventig en tachtig kenmerkte het laatste decennium zich door een flinke expansie van de industriële nijverheid, de handel en een meer marktgeoriënteerde land- en tuinbouw.

eeuw groeide het reëel besteedbare inkomen van de min­vermogenden, onder meer door de daling van de prijzen van levensmiddelen en kleding. De kloof tussen armen en werkenden groeide. Het sociaal bewustzijn van de ongeschoolde arbeiders groeide eveneens, vooral in de jaren 1883-1887, toen er voor het eerst In de negentiende eeuw verschenen nieuwe vervoermiddelen, zoals de trein. Hier het Weesperpoortstation in Amsterdam, 1895.

Het inkomen van ongeschoolde arbeiders en am­­ bachts­­­ lieden steeg in de loop van de negentiende eeuw met nauwelijks 10% en in het begin zat er helemaal geen groei in. Een timmerman in dienst bij de gemeente Den Haag verdiende in 1835 nog steeds hetzelfde salaris als in 1815, ongeveer ƒ 7,– per week.

De prijzen waren in deze periode echter wel met 10% gestegen. Ter vergelijking: de directeur van de Haagse timmerman verdiende tussen 1819 en 1830 rond de ƒ 39,– per week. Pas aan het einde van de negentiende

in Nederland sprake was van massawerkloosheid. De sociale onrust die hieruit voortvloeide, leidde in de jaren 1887 en 1897 tot uitbreiding van het kiesrecht.

Een grote groep arbeiders en boeren kreeg stemrecht en dit had consequenties voor de politieke verhoudingen en de politieke agenda. Net als in de omringende landen was in 1900 de sociale wetgeving een belangrijk onderwerp op de Nederlandse politieke en maatschappelijke agenda.

23

De lange negentiende eeuw

Boeren halen de oogst binnen, begin twintigste eeuw.

Indeling

In dit eerste deel worden de opkomst en ontwikkeling van de oudste onderdelen binnen het Achmeahuis beschreven. Zo begint hoofdstuk 1 met de Friese onderlingen, die in navolging van Achlum vroeg in de negentiende eeuw ook in andere plaatsen werden opgericht en ‘stapvoet voorwaarts’ gingen. Daarna gaat het over de boerenverzekeringen tegen brand en hagelschade die in de laatste jaren van de eeuw overal in het land van de grond kwamen. De vraag is waarom

24 Van Achlum naar Achmea

zij in enkele jaren tijd een ontwikkeling doormaakten waar de Friese onderlingen bijna een eeuw over deden.

Had dit te maken met een toegenomen risicobeleving als gevolg van nieuwe economische en technologische mogelijkheden? En wat zegt dit over de betekenis van de snel veranderde politieke en sociaal-maatschappelijke context? In hoofdstuk 2 komt vanuit deze thema’s de ontwikkeling van de ziekenfondsen aan bod, te beginnen met de Utrechtse Sociëteit Voorzorg.

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw Achlum en andere Friese onderlingen Opmars van het agrarisch verenigingsleven Onderlinge Brandassurantie van de NCB Algemene Nederlandsche Onderlinge Hagelverzekering Onderlinge Hagel­ver­ze­ke­rin­gen van de Boerenbonden Eerste Onderlinge Broeiglas Verzekerings Maatschappij Drie sporen

25

De lange negentiende eeuw

Achlum en andere Friese onderlingen Vanaf 1811-1840 was de administratie van de Achlumse onderlinge verzekering in een zijkamertje van het woonhuis van Ulbe Piers Draisma gevestigd.

T

ijdens die eerste vergadering in 1811 ten huize van Ulbe Piers Draisma in Achlum werd een proces-verbaal van oprichting vastgesteld en schreven de eerste 35 notabelen en boeren zich in als lid van de ‘Onderlinge Brand-Assurantie-Sociëteit over de kantons Franeker, Bolsward en Dronrijp.’ Zij tekenden gezamenlijk in voor hun bezittingen ter waarde van ƒ 200.000,–. Dit was voldoende om meteen te starten. Draisma had goed nagedacht over het plan en de nodige voorbereidingen getroffen.

Het werkgebied bijvoorbeeld moest overzichtelijk zijn, om de risico’s goed te kunnen inschatten en misbruik van de verzekering tegen te gaan. De bereikbaarheid met paard en tilbury was een belangrijk praktisch crite-

26 Van Achlum naar Achmea

rium. Daarnaast moest de onderlinge een aantrekkelijk alternatief zijn voor de commerciële verzekeringen tegen brand, die op het Friese platteland vaste voet aan de grond probeerden te krijgen.

De formule van deze onderlinge was even simpel als effectief. De basis was dat de deelnemers, de leden, bereid waren om alle schaden ten gevolge van brand onderling te dragen. De deelnemers betaalden een omslag (premie) over 75% van de getaxeerde waarde van hun bezittingen en kregen bij schade maximaal 75% van die waarde uitgekeerd. In feite was er dus sprake van een eigen risico. Dit systeem voorkwam misbruik in de zin van onderverzekering en het gaf een stimulans tot preventieve maatregelen tegen brand. Op

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw

zijn kantoortje aan huis deed Ulbe Draisma als boekhouder het uitvoerende werk, met een kroontjespen en enkele registers. Per kanton verrichtten een of twee gecommitteerden de taxaties en inschrijvingen.

Zo’n twee jaar later volgde de eerste schade. In augustus 1813 werd de boerderij van Ids Jacobs Haima uit Wijnaldum door de bliksem getroffen. De schade werd door de vier buren bepaald op ‘2.772 gulden en 10 stuivers’. Geheel in overeenstemming met de reglementen kreeg boer Haima de schade tot 75% van het getaxeerde bedrag betaald uit de omslag. Met recht maakte de onderlinge zo waar dat ze een ‘steun der ongelukkigen’ wilde zijn, want de verzekering voorkwam dat de boer door de brand tot de bedelstaf gebracht zou worden.

De sociale motivatie stond hoog in het vaandel bij deze plattelandsonderlinge: de solidariteit tussen de deelnemers stond voorop en er was geen sprake van winstbejag.

De procedure bij schade is in het eerste reglement van Achlum vastgelegd: ‘Wanneer eenig gebouw of ander goed van één der deelnemers hetwelk in deeze Sociëteit is ingeschreven geheel of gedeeltelijk afbrandt, zal dezelve daarvan onverwijld kennis moeten geven aan den boekhouder, teneinde deeze met de gecommitteerden zonodig de taxatie van het overgeblevene en geredde bevordere, en met den meesten spoed de gelden tot vergoeding der schade vereischt over de contribualen omslaat. Welke laatstgemelden verplichten betaling te doen binnen twee maanden na aanschrijving van den boekhouder, op tijd en plaats door denzelfden in de aanschrijving te melden; terwijl diegeene ten wiens behoeve de omslag is geschied zijne schadevergoeding so spoedig moogelijk eigenhandig zal ontvangen, in tegenwoordigheid van twee gecommitteerden.’

Deze procedure bevestigt nog eens de uitgangspunten: korte lijnen, directe contacten, overzichtelijk werkgebied, hoofdelijke omslag van de schade, directe afwikkeling, eenvoudige boekhouding. In de praktijk betekende dit wel dat men bij elke schade met de pet rond moest. Een omslachtig werk dat pas veel later gewijzigd werd, eerst door een periodieke omslag op basis van de schades en later door een systeem van vaste premiebetaling. Van de opbouw van een reservefonds wilde Achlum tot 1878 niets weten; het beginsel was immers dat ‘onze reserves bestaan uit de gezamenlijke vermogens van al onze deelnemers’.

De bestuurders deden lange tijd hun werk conform het eerste reglement. Ook de concurrentie die wel de totale schade betaalde, bracht de bestuurders van Achlum niet van hun stuk. Zij hielden tot 1850 vast aan de omslag en aan uitbetaling op basis van 75%. Toen vond het bestuur het uit financieel oogpunt noodzakelijk om alle verzekerde panden opnieuw te taxeren. Samen met de schatters hadden de bestuurders 1.600 uur werk aan het opnieuw schatten van de 5.425 posten van de in totaal 1813 inschrijvingen. De herschatting moest de onderlinge weer een solide basis geven. Ruim tien jaar later kwam de interne organisatie ter sprake en in 1863 leidde dit tot een wijziging van het reglement.

De nieuwe regeling hield in dat de gecommitteerden voortaan werden gekozen door de deelnemers aan (of leden van) de verzekering. Elk kanton mocht twee gecommitteerden kiezen voor een periode van zes jaar. De gecommitteerden kozen dan op hun beurt de boekhouder, die een traktement kreeg van negen cent per duizend gulden aan verzekerde waarde. Het stemrecht in de algemene vergadering stond voortaan in verhouding tot het verzekerde bedrag: elke duizend gulden was goed voor één stem. Achlum kon er weer een tijd tegen.

27

Het oude en nieuwe vignet van Achlum.

De lange negentiende eeuw

Families

Foppe Draisma de Vries volgde in 1830 zijn stiefvader Ulbe Piers Draisma op als boekhouderdirecteur.

In 1886 nam Arian Draisma de Vries de taak van zijn vader over.

Ter gelegenheid van het honderd­ jarig bestaan van de Onderlinge Maatschappij, Vereniging tegen Brandschade Achlum werd in de muur van de hervormde kerk van het dorp een gedenksteen bevestigd.

De familie Draisma vervulde de hele negentiende eeuw een sleutelrol. Vader Ulbe Draisma was inspirator, oprichter en boekhouder. Na zijn dood was het zijn stiefzoon Foppe Draisma de Vries die meer dan een halve eeuw, tot 1886, die centrale rol vervulde. Zijn werk voor de onderlinge was maar een van zijn vele bezigheden. Hij was ook lange tijd kerkvoogd, raadslid en wethouder van Franekeradeel, een van de oprichters van de Friesche Maatschappij van Landbouw en ook nog administrateur van de zeedijken. Bovendien was hij een groot liefhebber van de veehouderij. Bekend werd hij ook met zijn fabriek voor draineerbuizen: als eerste in Nederland hield hij zich bezig met drooglegging van landerijen via draineren. Net als zijn vader paste hij goed op de winkel van de onderlinge. Bij de verzekerden bouwde hij mede door al zijn andere functies een vertrouwensfunctie op. Foppe Draisma de Vries koesterde de oorspronkelijke beginselen van de onderlinge zoals die door zijn vader waren bedacht.

De laatste grote wijziging waar hij aan meewerkte voltrok zich in 1881, toen het noodzakelijk bleek om in de brandrisico’s van de verzekerde posten een differentiatie in vier klassen aan te brengen. Op 5 mei 1887 overleed hij op 87-jarige leeftijd. Zoon Arian Draisma de Vries, fabrikant en burgemeester van Franekeradeel, nam het stokje over en loodste Achlum de twintigste eeuw in.

Vanzelfsprekende opvolging van familieleden was niet ongewoon voor het verenigingsleven op het platteland; functies bleven vaak binnen een familie en de zittingsduur van een bestuurder was niet aan een perio­­ ­de gebonden. Werd een bestuurder bij een verkiezing niet herkozen, dan was dit een motie van wantrouwen.

Van Achlum is bekend dat er in de eerste eeuw van haar bestaan, 1811-1911, in totaal slechts 47 personen als gecommitteerde of commissaris gewerkt hebben. Een zittingsperiode van veertig jaar was niets bijzonders.

Jan Anes Anema, boer en wethouder van Franekeradeel, was gecommitteerde vanaf het allereerste begin in 1811 en bleef dat tot aan zijn dood in 1848. Zo ook boer en wethouder Sjoerd Haijes Westerveld uit Dronrijp, die van 1812 tot 1857 in functie bleef, en bij de zittende commissarissen in 1911 waren er zelfs drie die langer dan 35 jaar hun functie vervulden. Bij de andere onderlingen zal de personele continuïteit vergelijkbaar zijn geweest.

28 Van Achlum naar Achmea

Het gedenkschrift dat ter gelegenheid van het eeuwfeest van Achlum verscheen, geeft een compleet overzicht van alle bestuurders, gecommitteerden en commissarissen, en vermeldt ook de beroepen. Opvallend is dat

de eerste lichting bestuurders voornamelijk uit ‘erfgezeten boeren’ (eigenaren) bestond, die daarnaast vaak ook wethouder waren. Gaandeweg de negentiende eeuw werd de achtergrond meer divers. Naast landbouwers en veehouders kwamen onder meer de volgende beroepen en functies voor: boekdrukker, geneesheer, notaris, hoofdonderwijzer, burgemeester, grietman, kantonrechter, lid van de Tweede Kamer, koopman, statenlid, lid Eerste Kamer, dijkgraaf, steenfabrikant, en paarden- en veehandelaar. De betrokkenheid bij Achlum was voor deze regionale elite kennelijk een bevestiging van hun maatschappelijke status, en omgekeerd was hun beschikbaarheid voor de onderlinge de beste garantie voor een goede reputatie.

De samenstelling van het bestuur doet vermoeden dat Achlum niet alleen voor boeren werkte. In het

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw

gedenkboek schrijft directeur Arian Draisma daarover: ‘Het waren in de eerste jaren in hoofdzaak de boerenbedrijven die tot de Sociëteit toetraden; om die reden of liever tengevolge daarvan, was zeker bij de samenstelling van het reglement, aan de belangen van landbouwer en veehouder bijzondere aandacht geschonken. Latere reglementswijzigingen […] maakten de Maatschappij meer passend voor het geheel.’

Met de subtiele vervanging van de term ‘sociëteit’ door ‘maatschappij’ gaf Draisma uitdrukking aan de belangrijke veranderingen binnen Achlum. De ‘couleur locale’ uit de eerste helft van de negentiende eeuw had plaatsgemaakt voor een meer op zakelijke leest geschoeide organisatie met een uitgebreide administratie. De differentiatie van de schaderisico’s in vier klassen was

in 1881 een belangrijke mijlpaal in dit veranderingsproces.

De bestuurders van Achlum en hun echtgenotes in de tuin achter het kantoor.

De indeling in vier klassen verving het eenvoudige systeem uit 1811 dat slechts twee afdelingen telde. De eerste afdeling omvatte toen: ‘huizingen en schuren, particuliere huizen, pakhuizen en droogschuren, boerenreeuw en -beslagen, mobilia’ voor een inschrijving van 1%. De tweede bestond uit: ‘fabrieken, trafieken en molens’, vanaf 1863 ingevuld als ‘fabrieken, wind- en stoommolens, hooi en vlas’. De inschrijving hiervoor bedroeg 1,5%. Dat ook deze indeling recht deed aan de zwaarte van de risico’s, blijkt uit het verschil in de omslag die gemiddeld jaarlijks geheven werd. Voor de eerste afdeling was dat over de periode van 1811 tot 1863 ƒ 0,50 per verzekerde waarde en na 1863 ƒ 0,65.

29

De lange negentiende eeuw

Noodboerderij van de Maatschappij Achlum voor tijdelijke opvang van slachtoffers van een boerderijbrand.

Voor de tweede afdeling kwam het uit op ƒ 0,75 tot 1863 en daarna ƒ 0,97.

Goed voorbeeld doet volgen

Dat goed voorbeeld doet volgen, gold zeker voor Achlum. Dat begon al in 1814 met de oprichting van een Brand Assurantie Sociëteit in Hallum. Vooraf was Draisma door P. Brouwer uit Blija geraadpleegd. De reglementen van Achlum dienden als voorbeeld voor ‘Hallum’. In 1815 wilden P. van Beuma te Weidum en D. Hellema te Wirdum zich bij Achlum verzekeren, maar dat kon niet omdat ze buiten het werkgebied woonden. Draisma adviseerde hun een eigen onderlinge te starten. Zo kwam de Onderlinge Brand Assurantie Sociëteit voor Leeuwarderadeel, Idaarderaldeel, Rauwerderhem, Baarderadeel, Hennaarderadeel, het noordelijke gedeelte van Wymbritseradeel en Sneek en de Leeuwarder klokslag (OBAS) tot stand. De verzekeringsvoorwaarden van OBAS waren nagenoeg identiek aan die van Achlum. OBAS koos meteen voor de mogelijkheid om ook veldvruchten, hooi en levende have te verzekeren, maar met de extra vermelding dat ‘hooi, graan in de maanden augustus en september niet aangenomen worden, netzomin als gebouwen waarin zulks geborgen wordt’. In Holwerd kwamen in 1815 zes mensen ten huize van Klaas Jan Jonker in het Grauw Paard bijeen om een onderlinge brandassurantie op te richten

30 Van Achlum naar Achmea

voor het gebied Westdongeradeel en Oostdongeradeel.

Deze Onderlinge Brandwaarborgmaatschappij ging per 1 januari 1816 van start. Ten slotte zag in 1827 in Achtkarspelen en Kollumerland de voorlopig laatste plattelandsonderlinge in Friesland het levenslicht.

Decennia later ontstonden er ook onderlinge maat­­ schappijen in stedelijk gebied: de Onderlinge Brand­waarborg in Leeuwarden uit 1850 en de Sneker Onderlinge Brandwaarborg Vereniging uit 1863.

De wijze van oprichting van de Onderlinge Brandwaarborg Maatschappij Achtkarspelen en Kollumerland was trouwens exemplarisch voor de cultuur en de verhoudingen op het Friese platteland in de eerste helft van de negentiende eeuw. Een achttal ingezetenen van Buitenpost lieten in 1827 elf reglementen uitschrijven voor de prijs van zestig cent per stuk. Vervolgens lieten ze in vijftien kerken in het kanton Buitenpost aankondigingen aflezen. Deze vorm van publiciteit en werving kostte anderhalve gulden. Het resultaat was dat de drie gecommitteerden en de boekhouder met hun werk konden beginnen. Tot 1842 waren alleen gebouwde eigendommen verzekerd en daarna ook levende have, veevoer en oogstproducten. Het besluit om op basis van een jaarlijkse contributie een reservefonds op te bouwen, leidde in 1844 tot zo veel protest bij de verzekerden, dat het onmiddellijk van tafel ging. Twaalf jaar

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw

Schild van de in 1815 opgerichte

Achlum werkte vanaf 1881 met vier afdelingen van schaderisico’s. De verzekerde waarde werd vastgesteld op 90% van de geschatte waarde.

Onderlinge Brand Assurantie Sociëteit, OBAS.

Eerste afdeling ‘ Woonhuizen, waarin geenerlei bedrijf of nering wordt uitgeoefend, kantoren en pakhuisen, waarin geene licht brandbare stoffen geborgen worden, allen voorzoover niet onmiddellijk verbonden of toegankelijk uit gebouwen eener volgende afdeeling met alles wat zich daarin bevindt.’

Premie: vijftig cent per duizend gulden.

Tweede afdeling ‘ Gebouwen, waarin eenig voor brand mingevaarlijk bedrijf wordt uitgeoefend als: boerderijen, winkelhuizen, logementen, koffijhuizen, smederijen, slagerijen, werkplaatsen en dergelijke, kerkgebouwen en scholen, benevens de daaraan onmiddellijk verbonden of daaruit toegankelijke woonhuizen en aanhoorigheden en waarvan geen onderdeel valt in de vierde afdeeling. Met het bij deze gebouwen behoorende en zich daarin bevindende, zoals vee en landbouwproducten (niet vallende onder een of drie).’

Premie: 118 cent per duizend gulden.

Derde afdeling ‘ Hooi- en vlasschoven.’

Premie: 177 cent per duizend gulden.

Vierde afdeling ‘ Windmolens, fabrieken, bakkerijen, grutterijen, schuw­ burgen, pakhuizen, waarin licht brandbare stoffen worden geborgen, plaatsen tot bewerking van vlas en in het algemeen alle panden, waarin het bedrijf met het gebruik van vuur gepaard gaat, benevens de daaraan onmiddellijk verbonden en daaruit toegankelijke woonhuizen en aanhoorigheden. En de bij deze gebouwen behoorende en zich daarin bevindende werktuigen en inventarissen, inboedels en lijfdracht.’

Premie 236 cent per duizend gulden.

later kwam het er wel door. Bijzonder voor deze onderlinge was dat ze in 1892 een afzonderlijk reglement instelde voor een ‘Onderlinge verzekering van vee in de weide tegen hemelvuur’.

Groei en samenstelling

De groei van zowel Achlum als OBAS en het ontwikkelingspatroon van de andere onderlingen we­ken niet veel van elkaar af. Achlum en OBAS waren qua groei en omvang aan elkaar gewaagd en hebben beide ook periodes van stagnatie gekend. Achlum in de jaren vijftig en zestig, zowel qua verzekerd kapitaal als aantal ingeschrevenen, en in de jaren tachtig vooral qua verzekerd kapitaal. OBAS daarentegen groeide flink in de jaren vijftig en maakte in de jaren tachtig eveneens een pas op de plaats. Dat laatste had te maken met de agrarische crisis en de slechte economische omstandigheden. Opvallend is voorts dat er vanaf circa 1890 sprake was van een flink stijgende lijn van deelnemers en verzekerd kapitaal. De hogere uitkering, tot 90% van de verzekerde waarde, zal hierbij een rol hebben gespeeld.

31

De lange negentiende eeuw

De groei van Achlum en OBAS in

Jaartal

de negentiende eeuw, gemeten naar verzekerd kapitaal (in miljoen guldens) en aantal polissen.

Achlum Verzekerd kapitaal

OBAS Polissen

Verzekerd kapitaal

Polissen

1820

5.34

1.118

2.07

350

1830

7.20

1.694

3.84

750

1840

7.20

1.740

5.99

1.100

1850

9.09

1.863

7.92

1.625

1860

9.58

1.738

11.57

2.600

1870

11.70

1.932

12.78

2.775

1880

16.23

2.114

18.03

3.225

1890

15.41

2.621

19.11

4.050

1900

22.44

4.541

20.13

5.025

1910

30.70

7.948

26.72

7.700

De plattelandsonderlingen in Friesland waren na bijna een eeuw het stadium van bescheiden, dorpse onderlingen ontgroeid, vooral omdat voor veel meer mensen op het platteland de verzekering tegen brand een voor de hand liggende en betaalbare vorm van risicobestrijding was geworden. Een ontwikkeling die bevestigd wordt door de boeren-onderlingen die elders in Nederland rond de eeuwwisseling van de grond kwamen.

De Friese onderlingen stonden vanaf de beginperiode open voor alle geledingen van de plattelandssamenleving. De meerderheid van de verzekerderden was boer, maar ambachtslieden, winkeliers, handelslieden en andere vertegenwoordigers van de gegoede burgerij deden ook mee. Het is echter de vraag of de categorie van arme keuterboeren en landarbeiders op de deelnemerslijst voorkwam; zij hadden immers amper bezit, dus waarom zouden ze zich tegen brand verzekeren?

Voor hen was de onderlinge verzekering niet bedoeld, noch bereikbaar. Waarschijnlijk veranderde dit enigszins vanaf 1900, toen deze groep het in materiële zin iets beter kregen.

Een bijzonder vraagstuk was de verhouding tussen verpachter en pachter. Op het Friese platteland kwam pacht veelvuldig voor. Was de verzekering van de boerderij een verantwoordelijkheid van de verpachter of van de pachter? Het eerste reglement van OBAS, uit 1815, licht een tip van de sluier op. Artikel 7 geeft namelijk

32 Van Achlum naar Achmea

aan dat zowel de verhuurder als de huurder ‘hunne (in huur hebbende) vastigheden kunnen laten verzekeren’.

Er was echter wel een verschil. De verhuurders waren alleen verzekerd tegen brand door onweer of moedwil van brandstichters. De huurders tegen de schade van brand door ‘eigen vuur en licht, hooij en nothbroeijen, of onvoorzigtigheid en moedwil van bedienden veroorzaakt’. De huurders moesten dat wel in overleg met de eigenaar doen. Nog beter was het wanneer beiden zich gezamenlijk tegen alle gevallen van brand verzekerden.

OBAS had hier zelfs een aparte betalingsregeling voor, die erop neerkwam dat beide partijen de helft van de omslag betaalden.

Onderling besturen

Zoals een onderlinge vereniging betaamt, hadden de deelnemers rechten en plichten. De onderlingen werkten met districten en er werd meestal meteen bij oprichting uit ieder district een gecommitteerde benoemd. Vervolgens kozen de deelnemers per district een tweede man. Overigens bezat niet iedereen daarbij evenveel stemrecht, want dat was gekoppeld aan de hoogte van het verzekerd bedrag. Bij OBAS mocht per ƒ 2.000,- verzekerd kapitaal één stem worden uitgebracht. De zeggenschap van de deelnemers bleef beperkt tot dit stemrecht; van een algemene ledenvergadering was geen sprake. Wel bepaalde het reglement dat wanneer een wijziging van het reglement aan de orde was, de twee gecommitteerden de mogelijkheid hadden om de deelnemers in hun district op te roepen

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw

om over het voorstel te praten. Voor de goedkeuring van het voorstel was dan de instemming van twee derde van de aanwezige leden noodzakelijk.

Iedere deelnemer was verplicht de boekhouder een nauwkeurige opgave te doen van zijn verzekerde goederen. Na taxatie kreeg hij dan een door de boek­ houder en de twee districtsgecommitteerden onder­ tekend certificaat van inschrijving dat hem recht gaf op vergoeding bij schade door brand. De gang van zaken rond taxaties was uitvoerig geregeld. Bij de inschrijving van een deelnemer kozen de gecommitteerden twee beëdigde en deskundige personen uit om de taxatie te doen. Bij schade aan onroerend goed had de gedupeerde het recht om een timmerbaas te kiezen en kozen de gecommitteerden er twee. Bij schade aan ‘Boere Reeuw en beslag of inboedel’ zochten de deelnemer en de twee gecommitteerden samen vier buren of andere

personen om te taxeren. Wanneer een deelnemer zich niet aan de regels hield, weigerde te betalen of het reglement te ondertekenen, dan kreeg hij een boete van ƒ 25,–, bestemd voor de armen van het dorp.

Nieuwe risico’s

Over het algemeen schrokken de onderlingen niet terug voor de risico’s. Af en toe werd er een nieuwe inschatting gemaakt met een daaraan gekoppeld nieuw tarief.

Zeker toen nieuwe werktuigen hun intrede deden in werkplaatsen en boerderijen, vonden de besturen van de onderlingen het nodig om extra bepalingen op te nemen. Dat gold vooral voor het laatste kwart van de eeuw, toen de stoommachine haar intrede deed. Dat blijkt ook uit de differentiatie in vier risicoafdelingen van Achlum uit 1881. De volgende herziening in 1901 bevestigde het beeld van een grotere economische

33

In 1908 demonstreerde de Rotterdamse brandweer een van haar stoombrandspuiten.

De lange negentiende eeuw

Heren en boeren op de veemarkt in Leeuwarden, 1912.

Mechanisatie van de landbouw: een door stoomkracht aangedreven dorsmachine om de graankorrels van het stro te scheiden.

bedrijvigheid en een grotere diversiteit van verzekerde onroerende en roerende goederen.

Over de risico’s van brand op boerderijen waren de Friese bestuurders tamelijk gerust. Zo schreef A. Draisma in 1911 dat zware branden in zijn werkgebied en andere delen van het Friese platteland nauwelijks voorgekomen waren. En, zo stelde hij: ‘Er is ook niet veel kans, op den zwaren kleigrond, waar alle huizen van steen zijn gebouwd, de daken meestal, en bepaaldelijk in de kommen, met pannen zijn gedekt, verder waar overal vaarten, slooten en waterloopen in de onmiddellijke nabijheid der huizen aanwezig zijn.’ Bovendien was, vooral in de grotere plaatsen, de brandweer behoorlijk geregeld. Was dit niet het geval, dan werd dit aangekaart bij de gemeentebesturen of zelfs direct aangepakt. Zo verstrekte de Brand Assurantie Sociëteit te Hallum in 1836 subsidies aan de gemeenten Ferwerderadeel en Het Bildt voor de aanschaf van een brandspuit. Ook besloot de onderlinge uit de kas premies beschikbaar te stellen die bij een brand onmiddellijk in ‘handen van den agent der policie van Het Bildt zullen worden gesteld om onder de spuitgasten te worden gedistribueerd ter hunne aanmoediging’.

De meeste aandacht ging uit naar het risico van hooi­ broei. Van meet af aan spraken de besturen over maat­ regelen om dit risico te beperken. Voor OBAS bijvoorbeeld bleek het in 1831 nog te vroeg om een commissie ter controle en inspectie in te stellen. Het bestuur vertrouwde liever op de informele en directe contacten van bestuurders met de deelnemers. Hooibroei zou als agendapunt echter nog heel vaak terugkomen.

34 Van Achlum naar Achmea

Achlum: start van het Friese spoor

Ulbe Draisma zette in 1811 de toon met zijn onderlinge brandverzekering te Achlum. Met recht mag hij de eerste stamhouder van het Achmea-concern genoemd worden. Hij was in zijn tijd en omgeving een inspirator voor anderen. Zijn opvattingen over de betekenis en inrichting van een onderlinge brandverzekering bleven gedurende de lange negentiende eeuw in grote lijnen herkenbaar en praktisch bruikbaar. Met zijn initiatief gaf Ulbe Draisma in Friesland een impuls aan een maatschappelijke vernieuwing met een aantal voor die tijd bijzondere elementen. De opbouw, de structuur en de werking van de onderlingen waren gebaseerd op de principes van solidariteit, vertrouwen, soberheid en profijt. De sterke verankering in de lokale samenleving voegde een nieuwe dimensie toe aan de sociale en economische verbondenheid van alle inwoners, in principe zonder onderscheid naar afkomst, status of geloof.

De Friese onderlingen hielden zich in de loop van de negentiende eeuw staande als autonome organisaties met een strikt lokale of regionale werking. Ze waren niet aangesloten bij een groter verband of gelieerd aan een maatschappelijke groepering. De meeste leden waren afkomstig uit een voornamelijk agrarisch milieu met daarnaast, in de kleine steden, een groep ambachts­ ­lieden en middenstanders. De bestuurlijke verantwoordelijkheid lag meestal bij een kleine groep notabelen die een redelijke afspiegeling vormde van die lokale samenleving. Een kleine groep inwoners van een district deed het werk: van acquisitie tot taxatie en administratie.

1 Boerenverzekeringen in de negentiende eeuw

Opmars van het agrarisch verenigingsleven

I

n de tweede helft van de negentiende eeuw groeide geleidelijk het verenigingsleven op het agrarische platteland. Overal kwamen bijvoorbeeld veeverzekeringen tot stand. Deze werkten als plaatselijke onderlingen. De aangesloten leden betaalden meestal per koe en bij het verlies van een beest door ziekte kon de eigenaar rekenen op het geld dat de snelle verkoop van het vlees opbracht, zo mogelijk aangevuld met extra geld uit de pot om de boer schadeloos te stellen. Een totaal ander soort vereniging waren de provinciale en regionale maatschappijen van landbouw die vanaf de jaren vijftig het levenslicht zagen. Bijna altijd namen notabelen hiertoe het initiatief: grootgrondbezitters, landeigenaars en grote boeren of relatieve buitenstaanders die zich uit liefhebberij of sociale bewogenheid betrokken voelden bij de landbouw. De aandacht van deze Maatschappijen van Landbouw ging lange tijd vooral uit naar de ontwikkeling en verspreiding van kennis over landbouwkundige zaken. Zij organiseerden tentoonstellingen en demonstraties, een aantal prominente leden schreef landbouwkundige boeken en praktische instructies, en men experimenteerde op hun land met nieuwe methoden en producten. Per saldo was de overgrote meerderheid van kleine boeren hier niet bij betrokken.

Agrarische crisis

Voor de agrarische sector was het derde kwart van de negentiende eeuw relatief gunstig. De prijzen lagen op een hoog niveau en vooral de grote en middelgrote boe­ren op de kleigrond hadden niet te klagen. De meeste zandboeren waren voornamelijk gericht op zelf­voor­ziening en lokale markten; voor hen telden die prij­zen minder door. Rond 1875 keerde het gunstige tij echter. Er ontstond een internationale agrarische crisis omdat er dankzij snellere transportmiddelen steeds grotere hoe­veelheden graan vanuit Amerika en Argen-

tinië op de Europese markt kwamen. De prijzen van alle agrarische producten daalden en iedere boer had hier last van. Er werd pijnlijk duidelijk dat de overheid geen actieve landbouwpolitiek voerde en dat de boeren zelf niet de organisatorische kracht hadden om de crisis aan te pakken en niet in staat waren om door vernieuwing weer perspectief te krijgen. De maatschappelijke onrust die hiervan het gevolg was, manifesteerde zich vooral in heftige discussies in dagbladen en tussen politieke stromingen over de kwestie van vrijhandel versus bescherming. De Nederlandse overheid droeg een liberaal stempel en voelde niets voor beschermingsmaatregelen zoals in Frankrijk en België. Wel zag ze in de tweede helft van de jaren tachtig aanleiding voor de instelling van een staatscommissie, die de opdracht kreeg de situatie op het platteland in beeld te brengen en voorstellen te doen voor verbetering van de positie van de boeren in Nederland.

35

Een aankondiging voor de Friesche Landbouwtentoonstelling in Leeuwarden.