Diadromes 103

103 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2011 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

2011: Έτος Παπαδιαμάντη

Ξεκαρδιστικεσ ιστοριεσ



neo

KI EΣΣπΥασίκλας; TZAMI! B! E CLU TH IN jO

neo

Εκδόσεισ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Εσ ε ί σ κ ι ε µ ε ί σ , π ά ν τ α σ ' ε π α φ ή!

w w w . p s i c h o g i o s . g r

neo

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

KΑΛΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ! Στο ξεκίνημα κάθε νέας σχολικής χρονιάς οι ευχές μας πολλαπλασιάζονται, μαζί με τις προσδοκίες μας για ένα πιο φωτεινό μέλλον στην παιδεία μας. Εφέτος όμως, είναι ομολογουμένως μια ξεχωριστή χρονιά προς το χειρότερο. Τα βιβλία δεν έχουν φτάσει έγκαιρα στα σχολεία (ακόμα τυπώνονται), οι φωτοτυπικές μηχανές έχουν πάρει φωτιά, τα DVD θριαμβολογούν ως σωτήρες, η οικονομική πραγματικότητα στις σχολικές μονάδες μετά τον Καλλικράτη είναι δεινή, οι δάσκαλοι των Δημοτικών και των Νηπιαγωγείων κατεβαίνουν σε απεργία, με τις καταλήψεις θα χαθούν οι εξεταστικές, ενώ ο αναβρασμός στους πανεπιστημιακούς συμπληρώνει μια εικόνα καθόλου ευφρόσυνη. Όμως, μέσα σ’ αυτή την ομιχλώδη ατμόσφαιρα που προκαλεί μόνο θλίψη, δεν μπορούμε να μην ευχηθούμε –με όση αισιοδοξία διαθέτουμε– ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ κυρίως στα πρωτάκια που κάνουν τα πρώτα διστακτικά τους βήματα σε αυτό που λέγεται «εκπαίδευση». Έχουμε χρέος να τους μεταγγίσουμε την ελπίδα για το ότι θα ξεπεραστούν οι δυσκολίες και ότι θα βάλουμε τα δυνατά μας για να πορευτούν σε αυτό το φωτεινό μέλλον που τόσο επιθυμούμε όλοι γι’ αυτά.

Σας ευχόμαστε Καλή Σχολική Χρονιά! Ο Διευθυντής

Περίοδος Γ’ : Φθινόπωρο 2011 Τεύχος 103 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2011 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

3rd Period: Autumn 2011 No 103 September - October - November 2011 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

ISSN 1105-1523 Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, 10678 Αθήνα Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05 Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50 Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimen@otenet.gr Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: Από το βιβλίο: Το παραμύθι της μάγισσας γιαγιάς, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη, του εικονογράφου Βαγγέλη Παπαβασιλείου Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Owner: DIADROMES Club for Children’s Literature Study and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., 10678 Αthens, Greece Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05 Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50 Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81 Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimen@otenet.gr Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration: From the book: The story of the grandma witch A. A. Livanis Publishing Organization S.A. Illustrator: Vangelis Papavassiliou Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS

Επισημάνσεις

Points

O εικονογράφος του τεύχους: Βαγγέλης Παπαβασιλείου

This Issue’s Illustrator: Vangelis Papavasileiou

Η ελληνική Παιδική-Νεανική Λογοτεχνία στα Παιδαγωγικά Τμήματα των Πανεπιστημίων υπό το πρίσμα των σημερινών εκπαιδευτικών, διδακτικών και ερευνητικών απαιτήσεων – Γενική θεώρηση του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

Greek children’s and young adult literature in university educational departments under the prism of today’s educational, teaching and research demands – A general overview by V. D. Anagnostopoulos

Ο ρόλος του παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου στη μύηση των παιδιών στον φιλοσοφικό στοχασμό του Κωνσταντίνου Καραγιάννη

The role of the literary children’s book in initiating children in philosophical thought by Konstantinos Karagiannis

Βιβλιοπαρουσιάσεις (40 τίτλοι)

Book Presentations (40 titles)

Τα παιδιά ακούνε Παπαδιαμάντη: «Στο Χριστό στο Κάστρο» – Ένα πείραμα της Άννας Κωστάκου-Μαρίνη

When children listen to Papadiamantis: «To Christ on the Castle» – An experiment by Anna Kostakou-Marini

Ο Άγιος των Γραμμάτων μας του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

The Saint of our Literature by V. D. Anagnostopoulos

Πόθος πασχαλινός: Η υπαρξιακή νοσταλγία του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη του Κυριάκου Μαργαρίτη

An Easter longing: Alexandros Papadiamantis’ existentialist nostalgia by Kyriakos Margaritis

Δέηση για την ψυχή του Παπαδιαμάντη: ποίημα του Λάμπρου Πορφύρα

Praying for the soul of Papadiamantis: a poem by Lambros Porfyras

Συνέντευξη της Xρυσούλας Μπουκουβάλα από την Αγγελική Βαρελλά

Interview with Chryssoula Boukouvala by Angeliki Varella

Ποιήματα για το φθινόπωρο

Poems about the autumn

Απώλεια για τη λογοτεχνία: Έφυγε η Άννα Γκέρτσου-Σαρρή της Λίτσας Ψαραύτη

A loss for literature: Τhe passing of Anna Gertsou-Sarri by Litsa Psarafti

Νέα

News

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

επισημάνσ ε ι ς επισημάνσεις

επισημάνσεις

Οι ιαματικές ιδιότητες των παραμυθιών



ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Όπως πάμπολλες φορές έχει ειπωθεί και γραφτεί, κάθε άνθρωπος έχει μέσα του το παιδί που ήταν κάποτε. Ίσως λοιπόν, ειδικά στην πικρή εποχή που ζούμε, που προκαλεί κατάθλιψη, απαισιοδοξία και σύγχυση με τη βαθιά οικονομική κρίση, παρηγορητικό θα ήταν να διαβάζαμε και εμείς οι μεγάλοι παραμύθια. Γιατί «Τα παραμύθια ... βοηθούν (το παιδί) με την πλοκή τους να “βάλει λίγη συνοχή στη σύγχυση των συναισθημάτων του”, να καταλάβει πως υπάρχουν λύσεις ακόμα και στις πιο πιεστικές ψυχολογικές καταστάσεις» (Kατερίνα Μιχαλοπούλου, «Η επίδραση των παραμυθιών στο παιδί προσχολικής ηλικίας», Διαδρομές, τχ. 46, σσ. 18-24). Διαβάστε το! Οι ιαματικές ιδιότητες των παραμυθιών είναι διαχρονικές και πολύτιμες. Και –αλήθεια ή όχι– μάλλον ωφελεί να πιστέψει το παιδί μέσα μας ότι υπάρχουν λύσεις ακόμα και στις πιο πιεστικές καταστάσεις, ψυχολογικές ή άλλες. Το κουράγιο είναι πάντα πολύτιμο, συχνά και αποτελεσματικό. Λ.Π.-Α.

Έμμετρη επισήμανση Η Τι Βι παρταλαλούσα Στα φανταχτερά της λούσα Ίδια κι ίσια, ανούσια, κούφια Κι η θυσία του χρόνου ζούφια Το γυαλί γυαλάδες… «γράφει» Κι ο πολιτισμός στο ράφι. Φούσκωσε η ανοησία Και μας ξέφυγε η ουσία Κι όπως φτώχεια μες στα τόσα Φτώχυνε κι ο νους κι η γλώσσα Η ευτέλεια αλαλάζει Κι ο πολιτισμός λουφάζει. Τήλε και τήλε τήλε! Ξοφλημένε ερωτύλε… Τήλε και τήλε τήλε! Φύραιναν τα λόγια, φίλε… Τήλε και τήλε τήλε! Δυο λεξοκαλούδια στείλε… Τήλε και τήλε τήλε! Κράζει το τρι τρι σου, γρύλε… Τήλε και τήλε τήλε! Κρύψου στ’ άχυρά σου, ψύλλε… Τήλε και τήλε τήλε! Μην κουνάς ουρά πια, σκύλε… Θέτη Χορτιάτη



ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

ο εικονογράφος του τεύχους

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

6

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γεννήθηκα στη Νίκαια, το 1969. Πέρασα ωραία παιδικά χρόνια με τον παππού μου τον Σκρουτζ ΜακΝτάκ και τα αδέρφια μου: τον Αστερίξ, τον Λούκυ Λουκ και τη Μαφάλντα. Ο Σνούπυ, το σκυλί μου, μ’ ακολουθούσε πάντα μέχρι την πόρτα του σχολείου μου στον Πειραιά, πολλές φορές έμπαινε και μαζί μου μέσα στην τάξη! Ευτυχώς, οι δάσκαλοί μου ποτέ δε μου δημιούργησαν πρόβλημα σ’ αυτό. Τους θυμάμαι μ’ αγάπη: τον Reiser, τoν Quino, τoν Uderzo,

τoν Goscinny, τoν Vuillemin… Μετά από χρόνια βρέθηκα στο Πολυτεχνείο της Θεσσαλονίκης. Δεν έγινα ηλεκτρολόγος μηχανικός γιατί προτίμησα να ’χω για δάσκαλους –αυτή τη φορά– τον Κυρ, τον Χριστοδούλου, το Μητρόπουλο, και τον Ιωάννου. Μ’ αρέσει να ζωγραφίζω τη ζωή στο χαρτί, και τώρα που μεγάλωσα πιστεύω ακόμη περισσότερο πως η ζωή είναι ένα κόμικ! Πολλές φορές μοιάζει και με γελοιογραφία. Οι υπηρέτες της πολιτικής, δηλαδή οι πολιτικοί, είναι οι αγαπημένοι μου ήρωες σε αυτές. Από το 1999, που δημοσίευσα την πρώτη μου πολιτική γελοιογραφία σε εφημερίδα, συνεχίζω ακόμα. Επίσης εικο νογραφώ έντυπα και περιοδι κά, σκαρώνω ιστορίες για κόμικ –κάποτε βραβεύτηκα για δύο από αυτά– και βέβαια ζωντανεύω ήρωες παιδικών πα ραμυθιών. Στον ελεύθερο χρόνο μου σκιτσάρω την πρωταγωνίστρια της ζωής μου, την κορούλα μου τη Δώρα.

14,50 e •

Σελ. 64

Σελ. 56

AΘΗΝΑ MΠΙΝΙΟΥ

ΝΤΑΒΙΝΤΕ ΚΑΛΙ ΣΕΡΖ ΜΠΛΟΚ

H Λουκία και οι δύο πατρίδες της

O εχθρός

εικον.: Έφη Λαδά



MΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Ο αδελφός της Ασπασίας 2

Mεγάλο βραβείο, μεγάλοι μπελάδες εικον.: Tέτη Σώλου

Σελ. 248

Σελ. 192

•

11,70 e

11,50 e

EKΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ ΝΕΟΙ ΤΙΤΛΟΙ !

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΠΥΡΟΥ

H μουσική που σταμάτησε τον πετροπόλεμο

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΙΚΗ-ΝΕΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ, ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ – ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ



B. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τη δεκαετία του ’80 παρατηρήθηκε μεγάλη στροφή στα εκπαιδευτικά πράγματα, ιδιαίτερα σε θέματα που αποτελούν τον πυρήνα αυτού του συνεδρίου, όπως η ίδρυση των Παιδαγωγικών Τμημάτων στα Πανεπιστήμια και η καθιέρωση της Παιδικής Λογοτεχνίας ως ακαδημαϊκού μαθήματος. Νωρίτερα, στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και Σχολές Νηπιαγωγών διδάσκονταν από φιλόλογους καθηγητές σχετικά κεφάλαια από τη λογοτεχνία για παιδιά, όπως ποίηση, παραμύθι, κ.ά., βάσει του Αναλυτικού Προγράμματος. Τώρα όμως, το οικείο μάθημα αντιμετωπίζεται ερευνητικά και διδακτικά, μεθοδικότερα και αποτελεσματικότερα. Γρήγορα λοιπόν –ίσως και κάπως βιαστικά– γράφονται και κυκλοφορούν βιβλία θεωρητικά, ερμηνευτικά των λογοτεχνικών και διδακτικών τάσεων, για να καλύψουν διδακτικές ανάγκες. Υπήρξε μια γενική ευφορία, κυρίως εκτός του πανεπιστημιακού χώρου, ευφορία που απέδωσε καρπούς με τα ανά διετία Συνέδρια του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, όταν Πρόεδρός του ήταν ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Δεμερτζής και Γραμματέας η Ξένη Κερασιώτη, αλλά και στη συνέχεια, μέχρι προσφάτως, η Λότη ΠέτροβιτςΑνδρουτσοπούλου. Η δράση αυτή συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Εκείνη την περίοδο υπήρξε πράγματι άνθηση πέρα από τη συγγραφή παιδικών βιβλίων, που σημειωτέον στο τέλος της δεκαετίας προσέγγισε τις οκτακόσιες και πλέον εκδόσεις –νέες και ανατυπώσεις–, υπήρξε άνθηση και στο χώρο της έρευνας και της συγγραφής των πρώτων διδακτορικών διατριβών, μικρών μελετών και θεωρητικών προσεγγίσεων ανάλογων θεμάτων. Δημοσιεύονται άρθρα και ερευνητικές εργασίες στα δυο πε-

ριοδικά: Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους (έτος ίδρυσης 1986) και Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας (έτος ίδρυσης 1987). Καλλιεργήθηκε βέβαια μια –υπερβολική κατά τη γνώμη μου– αισιοδοξία σχετικά με το ρόλο που μπορούσαν να παίξουν τα Παιδαγωγικά Τμήματα στην προώθηση και αξιοποίηση της νέας πραγματικότητας, όπως οι ερευνητικές εργασίες προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών, αλ λά και ανάλογες εργασίες των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Σεμινάρια, Συνέδρια, Ημερίδες, Διημερίδες, κ.λπ. Τα αποτελέσματα όμως δεν ήταν ανάλογα των προσδοκιών, όπως θα φανεί κατωτέρω. Ύστερα από τα λίγα αυτά εισαγωγικά, κρίνω σκόπιμο να σταθούμε και να διερευνήσουμε πέντε βασικές πτυχές του θέματος προκειμένου να (επανα)προσδιορίσουμε στο σύνολό της την ελληνική Παιδική-Νεανική Λογοτεχνία, ήτοι: Α. Είμαστε υποχρεωμένοι να αναφερθούμε σε θέματα όπως η φύση και το περιεχόμενό της, ο στόχος και η διδασκαλία της, οι θεωρητικές και κριτικές προσεγγίσεις, η εικονογράφηση, τα προβλήματα και οι μέθοδοι συγγραφής μιας «Ιστορίας της Ελληνικής Παιδικής-Νεανικής Λογοτεχνίας», κ.ά. Β. Είμαστε υποχρεωμένοι να εξετάσουμε ειδικότερα τη συμβολή των Παιδαγωγικών Τμημάτων των Πανεπιστημίων σε ζητήματα έρευνας, κριτικής και θεωρίας σε ζητήματα επιστημολογικά, ιδεολογικά και παιδαγωγικά. Γ. Είμαστε υποχρεωμένοι να επισκοπήσουμε τη στάση του Ερευνητικού Διδακτικού Προσωπικού, τη δράση και τη συμμετοχή του στην προώθηση της Παιδικής Λογοτεχνίας, στη αξία των Συνεδρίων, στην αξιοποίηση των Πρακτικών, κ.ά. Δ. Οφείλουμε να εξετάσουμε κατά πόσο τα Παιδαγωγικά Τμήματα των Πανεπιστημίων ανταποκρίνονται στις σημερινές εκπαιδευτικές, διδακτικές και ερευνητικές απαιτήσεις της ελληνικής Παιδικής-Νεανικής Λογοτεχνίας. Ε. Το δέον γενέσθαι και να γίνουν ορισμένες προτάσεις. Α. Είναι γεγονός ότι παλιότερα μας απασχόλησε πολύ περισσότερο η φύση και το περιεχόμενο της Παιδικής Λογοτεχνίας και δόθηκαν απαντήσεις και περιγράμματα με πολλαπλή κατεύθυνση και κριτική αποτίμηση. Δεν επιτεύχθηκε κοινή ορολογία στη χρήση, γραπτή ή προφορική, και χρησιμοποιήθηκαν ισοδύναμα ή ετεροβαρώς οι όροι Παιδική Λογοτεχνία, Λογοτεχνία για παιδιά, Νεανική Λογοτεχνία, Λογοτεχνία για νέους ή νέους ενήλικες, Λογοτεχνία για μικρά παιδιά, Λογοτεχνία για μεγάλα παιδιά και εφήβους, κ.λπ. Βρίσκω πάντως να γίνεται σήμερα γενικά αποδεκτός ο όρος «Παιδική Λογοτεχνία» και να περιλαμβάνει τα αισθητικώς καταξιωμένα λογοτεχνήματα των μεγάλων με



ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

 10

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

αποδέκτες τα παιδιά, μικρά και μεγάλα, παιδιά του Νηπιαγωγείου, του Δημοτικού Σχολείου και παιδιά του Γυμνασίου. Ο στόχος και η διδασκαλία της Παιδικής Λογοτεχνίας αποβλέπουν κυρίως στην ψυχαγωγία, στη διαμόρφωση λογοτεχνικού αισθητηρίου και την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας. Ασφαλώς ενυπάρχουν σε αυτή στοιχεία παιδαγωγικά, διδακτικά και γενικώς στοιχεία αγωγής. Είναι αξεχώριστα μαζί με το αισθητικο-λογοτεχνικό γεγονός. Ιδιαίτερα σήμερα, με διευρυμένη θεματολογία, το παιδικό βιβλίο και ιδιαίτερα το εφηβικό έχει σπάσει παλιότερους φραγμούς γλώσσας και ιδεολογίας. Δεν μπορεί παρά να παρακολουθεί τις μεγάλες αλλαγές σε κοινωνικό, οικονομικό και πνευματικό επίπεδο που συμβαίνουν γύρω μας. Άλλωστε η κριτική θεώρηση της λογοτεχνίας είναι ως ένα βαθμό αντανάκλαση της περιρρέουσας πραγματικότητας. Και αξίζει να μας απασχολήσει η συρρικνωμένη εμφάνιση της κριτικής όσον αφορά την Παιδική Λογοτεχνία. Αντίθετα, η εικονογράφηση, ως αυτόνομη ή συνεπίκουρη τέχνη του κειμένου, έχει παρουσιάσει άλματα και θαυμαστά αποτελέσματα. Η αισθητική του παιδικού βιβλίου εντυπωσιάζει, ομορφαίνει και στηρίζει το λογοτεχνικό φαινόμενο. Επαναπροσδιορίζοντας στο σύνολό της την ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, οφεί λουμε να μελετήσουμε τα προ βλήματα που έχει η συγγραφή μιας «Ιστορίας της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας». Θυμίζω ότι στο τέλος της δεκαετίας του ’70 και στις αρχές της δεκαετίας του ’80 παρατηρείται στροφή προς την ιστορική πορεία του παιδικού βιβλίου από ευάριθμους και ικανούς μελετητές, στροφή που έδωσε χρήσιμα αποτελέσματα: Είναι η πρώτη καταγραφή της ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Με ελλείψεις βέβαια, αλλά αποτέλεσαν τα πρώτα βήματα που έδειξαν έναν δρόμο που δυστυχώς δεν τον ακολούθησε η ιστορική έρευνα, όπως θα δούμε παρακάτω. Β. Γεγονός αξιοσημείωτο είναι η ουσιαστική συμβολή των Παιδαγωγικών Τμημάτων των Πανεπιστημίων σε ζητήματα έρευνας, κριτικής και θεωρίας, αλλά και σε ζητήματα επιστημολογικά, ιδεολογικά και παιδαγωγικά. ΄Ετσι κι αλλιώς τα Παιδαγωγικά Τμήματα επωμίστηκαν το βάρος και την ευθύνη

της επιστημονικής αντιμετώπισης, της φύσης και του ρόλου της Παιδικής Λογοτεχνίας μέσα σε μια σύγχρονη και φιλελεύθερη εκπαίδευση. Γι’ αυτή την αναμφισβήτητη προσφορά έχουν μιλήσει αρκετοί συνάδελφοι και έχουν γίνει διάφορες εμπειρικές έρευνες, βασιζόμενες κυρίως σε στατιστικά στοιχεία αντλημένα από τους Οδηγούς Σπουδών των Τμημάτων. Κρίνοντας γενικά, θα έλεγα ότι θεράπευσαν και θεραπεύουν πιο πολύ τον τομέα της θεωρίας, της ιδεολογίας και της διδακτικής και λιγότερο το χώρο της ιστορικής έρευνας και της κριτικής. Κι εδώ λείπει ασφαλώς μια μονογραφία για την κριτική του παιδικού βιβλίου, από τον 18ο αι. έως σήμερα. Θα πρόσθετα εδώ και την έλλειψη καταλογογράφησης της σχετικής βιβλιογραφίας, την αποδελτίωση των θεωρητικών περιοδικών, την ψηφιοποίηση σπάνιου έντυπου υλικού, κ.ά. Ελπίζουμε ότι οι νέοι επιστήμονες θα συμβάλουν ουσιαστικά προς την κατεύθυνση αυτή. Οι ηλεκτρονικής μορφής πλέον Διαδρομές, καθώς και τα Κείμενα, προσφέρουν βήμα διαλόγου, υποβολής προτάσεων και προβληματισμού σε όλους, και ιδιαίτερα στους πανεπιστημιακούς που διδάσκουν το μάθημα της Παιδικής Λογοτεχνίας. Για τις ανάγκες της εισήγη- σης μελέτησα τον κατάλογο με τα βιβλία που περιλαμβά νονται ως προτάσεις διδακτι κών συγγραμμάτων στο πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας «Εύδοξος». Τα στοιχεία τα ανέσυρα από το διαδίκτυο αναζητώντας τα λήμματα «Παιδική Λογοτεχνία», «Λογοτεχνία για παιδιά», «Λογοτεχνία για εφήβους». Και ιδού τα ευρήματα: Το σύνολο των συγγραμμάτων που προτείνονται από τους συναδέλφους που διδάσκουν το μάθημα είναι 66, εκ των οποίων 56 ελληνικά και 10 ξένα. Από τα 56 συγγράμματα μόνο τα 34 αναφέρονται στην Παιδική Λογοτεχνία· τα υπόλοιπα 22 έχουν έμμεση ή και περιφερειακή αναφορά. Με την ένδειξη «συλλογικό έργο» έχουμε 18 βιβλία (προφανώς πρακτικά συνεδρίων ή ad hoc γραμμένα). Ο αριθμός των συγγραφέων φτάνει τους 34 (δεν προσμετρώνται οι συγγραφείς των συλλογικών έργων). Από αυτούς, πανεπιστημιακοί είναι 15 και από αυτούς Παιδική Λογοτεχνία διδάσκουν μόνο οι 8. Οι εκδότες που διαθέτουν τα συγγράμματα αυτά είναι 22, με μεγάλη συμμετοχή των εκδοτικών οίκων Πατάκης, Καστανιώτης, Δαρδανός και



ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

Μεταίχμιο. Αξιοπαρατήρητο είναι ότι 46 συγγράμματα έχουν εκδοθεί μετά το 2000 και 9 μέσα στο 2010. Μια γενική κατηγοριοποίηση μας δίνει: μονογραφίες, θεωρητικά και θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας, όπως ήρωες και ηρωίδες, αφήγηση, ιδεολογία, φιλαναγνωσία, μυθοπλασία και δημιουργική γραφή, εικονογράφηση, θέατρο και αισθητική αγωγή, περιοδικά και ιστορικά. Λείπουν από τις προτάσεις των συναδέλφων βιβλία για την ποίηση, την κριτική και κυρίως την ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας. Και αυτό είναι το μεγάλο έλλειμμα, κατά τη γνώμη μου.

 12

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γ. Ας περάσουμε όμως σε περισσότερο προβληματικά θέματα που ενέχουν και την αυτοκριτική. Οι συνάδελφοι που έχουν την ευθύνη του μαθήματος προέρχονται από διαφορετικά σπουδαστικά περιβάλλοντα, όπως φιλολογία, ελληνική ή ξένη, Παιδαγωγικά Τμήματα, Πάντειο, κ.λπ., χωρίς, κάποτε, να διαθέτουν την ανάλογη εμπειρία και γνώση του χώρου που καλούνται να υπηρετήσουν, και αυτό έχει να κάνει με τη δράση και τη συμμετοχή τους στην προώθηση της Παιδικής Λογοτεχνίας, τη συμμετοχή τους σε ομόλογα Συνέδρια, εδώ ή στο εξωτερικό, τη συμμετοχή τους ως ενεργά μέλη του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, ή της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, ή του Καλλιτεχνικού Ομίλου «Ο Αίσωπος». (Ας σημειώσουμε ότι και τα τρία Σωματεία συνεργάζονται και συστεγάζονται σε ιδιόκτητο όροφο στην οδό Μπουμπουλίνας 28, στην Αθήνα.) Ο «Κύκλος» ιδιαίτερα, είναι ένα σπάνιο θησαυροφυλάκιο που προσφέρεται αφιλοκερδώς σε κάθε ενδιαφερόμενο. Έχει από την ίδρυσή του, εδώ και 40 χρόνια, καταγραμμένη και διατηρημένη ζωντανή την ιστορία του μεταπολεμικού ελληνικού παιδικού βιβλίου και ειδικότερα της ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Κατά τη γνώμη μου από κει πρέπει να ξεκινούν διδάσκοντες και διδασκόμενοι: από την ιστορία του γνωστικού και διδακτικού αντικειμένου τους. Θεωρώ σημαντικό εφόδιο τη γνώση της ιστορίας του παιδικού βιβλίου, ελληνικού και ξένου, και της παιδικής λογοτεχνίας, ελληνικής και ξένης, προκειμένου να διδάξουμε και να οδηγήσουμε τους νέους στην έρευνα και στο βάθος των γεγονότων. Θα γίνει σεβαστή η λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους όταν αποκτήσει ερευνητικά ριζώματα και δεν θα σταθεί σε επικαιρικές, εν πολλοίς, θεωρητικές αναλύσεις. Τα ριζώματα αυτά περιλαμβάνουν αφορμές και αίτια δημιουργίας, κοινωνικές και ιδεολογικές αντανακλάσεις, επιρροές και μιμήσεις, πρόσωπα που αναλώθηκαν στη διάδοση του παιδικού βιβλίου. Δεν είναι

ΓιωρΓοσ κ. παναΓιωτακησ αταΞιΕσ στην ταΞη να τοι οι πρωταθλητές! η στοιχειωμένη αίθουσα Εικονογράφη: Χρήστος Δήμος Η σειρά ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ έχει για ήρωες τους μαθητές ενός συνηθισμένου ελληνικού σχολείου. Οι αστείοι χαρακτήρες και οι κεφάτες περιπέτειές τους φέρνουν στο μυαλό όλων γνώριμες καταστάσεις και μας θυμίζουν ότι το καθημερινό ταξίδι της γνώσης μπορεί να γίνει πολύ, μα πολύ διασκεδαστικό! νανα ΜαρΜαρα ΔαΓιοΓΛοΥ η ΓατοΥΛα τησ Βιτρινασ και οι αδέσποτοι φίλοι της Εικονογράφηση: Άγγελος κομίνης Στο ανθοπωλείο της γιαγιάς Αμαλίας ζει ξέγνοιαστα η πρασινομάτα Μιμή. Μια μέρα όμως το ανθοπωλείο αδειάζει και η γατούλα μένει μόνη. Πώς θα τα βγάλει πέρα και ποιους κινδύνους θα αντιμετωπίσει; Ένα παραμύθι για τα αδέσποτα ζώα.



σοφια ΧατζηκοκοΛακη παιΧνιΔια τοΥ ΧωΜατΕνιοΥ ΔροΜοΥ Εικονογράφηση: Ελένη Μαραθού Το βιβλίο παρουσιάζει τα παιχνίδια που παίζονταν στις πόλεις και στα χωριά της Ελλάδας τις δεκαετίες του '50 και '60. Εντάσσεται στην ίδια σειρά με τα Επαγγέλματα παλιά που δεν υπάρχουν πια.. και Αντικείμενα χαμένα με τα χρόνια ξεχασμένα, της ιδίας. ζωη ΒαΛαση ΝΑΝΙ ΤΟ ΚΡΙΝΟ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ νανουρίσματα Εικονογράφηση: κατερίνα Βερούτσου Συλλογή με νανουρίσματα, μικρά ποιητικά αριστουργήματα που επινοεί η μάνα καθώς αποκοιμίζει το μωρό της. Στο CD που συνοδεύει το βιβλίο μελωδίες και απαγγελίες, δημιουργούν ένα σύμπαν τρυφερότητας και ονειροπόλησης. Βιβλίο με CD.

WWW.KEDROS.GR

ΕΛισαΒΕτ ΓΕωρΓιαΔη ονΕιρΕΜΕνΕσ ιστοριΕσ παραΜΥθΕνιΕσ ΜΕΛωΔιΕσ Εικονογράφηση: ζέφη Μιχαηλίδου Ονειρεμένες ιστορίες και παραμυθένιες μελωδίες που οξύνουν τη φαντασία του παιδιού και βοηθούν στην κατανόηση του κόσμου γύρω του. Βιβλίο με CD.

δυνατόν να μιλάμε για ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, όταν αγνοούμε σχεδόν παντελώς, λόγου χάριν, την πρώιμη περίοδο της Παιδικής Λογοτεχνίας, την περίοδο του Διαφωτισμού, πριν δηλαδή από το ’21, ή όταν αγνοούμε τα συμβάντα στο χώρο της Παιδείας και του παιδικού βιβλίου κατά το Μεσοπόλεμο. Οι ιστορίες για την ελληνική Παιδική Λογοτεχνία του Δ. Γιάκου, του Χ. Σακελλαρίου, του Αντ. Δελώνη και της Ν. Κοντράρου είναι τα πρώτα βήματα ενός δρόμου μακρινού και επίπονου. Ολοκληρωμένη ιστορική μελέτη για το παιδικό βιβλίο και την Παιδική Λογοτεχνία δεν έχει γραφεί ακόμη, και θεωρώ ότι είναι η νέα πρόκληση για τα Παιδαγωγικά Τμήματα και στα οποία θα αναφερθούμε ευθύς αμέσως.

 14

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Δ. Κατά το παρελθόν έχουν γίνει συζητήσεις μεταξύ των καθηγητών που διδάσκουν ή δίδασκαν παιδική λογοτεχνία στα Παιδαγωγικά Τμήματα για μια αποτελεσματικότερη σύσφιγξη και ανταλλαγή απόψεων σχετικά με το μέλλον της Παιδικής Λογοτεχνίας. Σχεδιάζαμε κι ένα συμπόσιο Παιδικής Λογοτεχνίας. Το είχαμε συζητήσει πολλές φορές με συναδέλφους, την Γκίβαλου, την Κανατσούλη, τον Καρακίτσιο και με πολλούς άλλους. Δυστυχώς δεν έγινε κατορθωτό. Ωστόσο, στα Συνέδρια πάντα δίνεται η ευκαιρία και συζητιούνται θέματα όπως οι διδακτικές και ερευνητικές απαιτήσεις ή, όπως σε τούτο το Πανελλήνιο Συνέδριο του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, ο επαναπροσδιορισμός της ελληνικής Παιδικής-Νεανικής Λογοτεχνίας και ειδικότερα ζητήματα Ιστορίας και Κριτικής. Επίσης, κατά το παρελθόν, έχουν μιλήσει εκλεκτοί συνάδελφοι για την ανάγκη μιας συλλογικής προσπάθειας προκειμένου να γραφεί η Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Τονίζεται ότι το έργο οφείλει να είναι συλλογικό, γιατί πιστεύουμε ότι έτσι θα δαμάσουμε την τεράστια ύλη και το διάσπαρτο υλικό σε περιοδικά και εφημερίδες, θα φωτιστούν σκοτεινά χρόνια και θα ερευνηθούν βιβλιογραφικές πηγές, βιβλιοθήκες, αρχεία, κ.λπ. Είναι αδύνατο ένας να μπορέσει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος. Πριν από δέκα χρόνια, ο συνάδελφός μας κ. Καλλέργης, στο Σεμινάριο του Κύκλου, Οκτώβρη του 1999, είχε αναπτύξει διεξοδικά το θέμα «Σκέψεις για τη συγγραφή Ιστορίας

της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας» επισημαίνοντας ότι υπάρχει τόσο αρχειακό υλικό και άγνωστα στοιχεία σήμερα στη διάθεσή μας, ώστε «η αξιοποίησή τους υπερβαίνει τις δυνατότητες ενός και απαιτεί συλλογική προσπάθεια». Και συνεχίζει: «Αυτή τη στιγμή, σε κάθε Παιδαγωγικό Τμήμα υπάρχουν πολλές δεκάδες προπτυχιακών και πτυχιακών εργασιών για “παιδικούς” λογοτέχνες, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στη συγγραφή ιστορίας, και μάλιστα σε περίπτωση διαπανεπιστημιακής συνεργασίας. Επιπλέον, εκτός από τις διδακτορικές διατριβές που εκπονήθηκαν και εκπονούνται, έχουμε εκατοντάδες μελετών και άρθρων δημοσιευμένων σε ποικίλα έντυπα (εφημερίδες, περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων, μονογραφίες ή συλλογικούς τόμους), που ανήκουν σε πανεπιστημιακούς δασκάλους και άλλους μελετητές, όπως και αξιόλογες βιβλιογραφικές συμβολές της Γ.Λ.Σ., του Κύκλου και μεμονωμένων ερευνητών». Και καταλήγει: «Η συγγραφή, λοιπόν, μιας νέας ιστορίας της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, ιστορίας υπεύθυνης και ολοκληρωμένης, πέραν του ότι θα συντελέσει στην αναβάθμιση της διδασκαλίας της στα Πανεπιστήμια και στην εξουδετέρωση προκαταλήψεων εις βάρος της, θα ικανοποιήσει κυρίως ένα χρόνιο και επιτακτικό αίτημα όλων αυτών που πιστεύουν στην αξία της και την υπηρετούν με συνέπεια και αφοσίωση». Θα μου επιτρέψετε, όμως, να επισημάνω κάτι που χρειάζεται να προσεχτεί ιδιαίτερα. Οι νέοι επιστήμονες γίνονται κάποτε πολυπράγμονες και μάλλον η ιστορική έρευνα δεν τους ελκύει, με αποτέλεσμα σημαντικές περίοδοι να μένουν έξω από την εποπτεία τους. Αναφέρομαι σε ένα γεγονός που το έζησα: Από το 1994 ως το 2000, επί τρεις διετίες υπήρξα Πρόεδρος του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, όταν είχα προτείνει και έγινε αποδεκτό από το Διοικητικό Συμβούλιο να συμπεριλάβουμε στα ετήσια βραβεία μας και ένα δοκίμιο με θέμα «Η ΠαιδικήΝεανική Λογοτεχνία κατά το Μεσοπόλεμο, 1920-1940» Το βραβείο αθλοθετήθηκε από τις Eκδόσεις της Εστίας με 500.000 δραχμές και τη δέσμευση να εκδώσει το βραβευμένο έργο. Για τρεις –αν δεν απατώμαι– συνεχείς επαναπροκηρύξεις απέβη άκαρπο. Δεν είχαμε καμιά ερευνητική εργασία. Για την αλήθεια, στην πρώτη προκήρυξη είχαμε μία συμμετοχή, που όμως ήταν τόσο φτωχή, σχεδόν

15 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

απογοητευτική. Ευχαριστήσαμε την Εστία και έκτοτε δεν επιχειρήθηκε κά τι ανάλογο. Η ερώτηση και απορία είναι πώς δεν βρέθηκαν νέοι επιστήμονες, απόφοιτοι των Παιδαγωγικών μας Τμημάτων, να διεκδικήσουν με μια μονογραφία το Βραβείο αυτό. Η απάντηση είναι, ίσως, ότι το θέμα απαιτούσε έρευνα σε βιβλιοθήκες και αρχεία, σε πηγές αδιερεύνητες. Το θέμα συνδέεται, όπως αντιλαμβάνεστε, με πολλούς προβληματισμούς και εικασίες μελαγχολικές. Η έρευνα θέλει τρέξιμο, χρόνο και χρήμα, θέλει και μεράκι για τη γνώση που αποκαλύπτεται. Θέλει βιβλιοθήκες και αναδίφηση σε σκωληκόβρωτα αρχεία. Δυστυχώς, ο Ηλεκτρονικός Υπολογιστής στον οποίο καταφεύγουν εύκολα πολλοί όσον αφορά το θέμα που συζητούμε, είναι ανεπαρκής. «Ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος». Ο Υπολογιστής είναι εργαλείο, δεν είναι ερευνητής. Κάποιος ή κάποιοι πρέπει να του εισαγάγουν τα δεδομένα για να μας εξυπηρετήσει. Έχουμε αυτή τη στιγμή αναποδελτίωτη τεράστια ύλη, που περιμένει τους ερευνητές. Για παράδειγμα τα Πρακτικά των είκοσι και πλέον Συνεδρίων και Σεμιναρίων του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και των Παιδαγωγικών Τμημάτων των Πανεπιστημίων, τα 100 τεύχη του περιοδικού Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους (1986-2010), τους 12 τόμους της Επιθεώρησης Παιδικής Λογοτεχνίας (1987-1997), κ.ά. Εδώ είναι καταγραμμένη η Παιδική Λογοτεχνία, που έχει ανάγκη όμως από αξιολόγηση και σύνθεση σε ενιαίο σώμα, λόγου χάριν των ιστορικών στοιχείων. Ε. Ανακεφαλαιώνοντας, μπορώ να πω ότι αυτό το Συνέδριο θα το θυμούνται ως ορόσημο στην πορεία της Παιδικής Λογοτεχνίας, αν δεν απλωθεί σε όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με τα Παιδαγωγικά Τμήματα και αν επικεντρώσει την προσοχή και τον προβληματισμό του μόνο σε δυο-τρία. Αυτά κατά τη γνώμη μου είναι: α) Η Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής-Νεανικής λογοτεχνίας από τον 18ο αι. έως σήμερα. Και είναι δυνατόν, στο πλαίσιο των εργασιών του Συνεδρίου, να συσταθεί μια επιτροπή, για να εξετάσει το θέμα και να υποβάλει κάποιες προτάσεις για να συζητηθούν στην ολομέλεια και να ακουστούν οι απόψεις των συναδέλφων.

β) Για να έχει συνέχεια και να είναι αποτελεσματική η παραπάνω πρόταση, προτείνω να συζητηθεί σοβαρά η διοργάνωση ενός Συμποσίου στο άμεσο μέλλον με μόνο θέμα την Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας. γ) Τέλος, έχω τη γνώμη ότι οι σημερινές εκπαιδευτικές ανάγκες επιβάλλουν να διδάσκονται οι προπτυχιακοί φοιτητές το μάθημα «Εισαγωγή στην Παιδική-Νεανική Λογοτεχνία», με το οποίο θα ενημερώνονται για το νέο γνωστικό αντικείμενο και θα πληροφορούνται για πάρα πολλά θέματα που θα τα συναντήσουν στην εκπαιδευτική τους σταδιοδρομία. Δεν είναι κακό να κοιτάζουμε στον καθρέφτη το πρόσωπό μας, όχι βέβαια με φτηνή φιλαρέσκεια, αλλά με τη δέουσα προσοχή. Άλλωστε η παιδεία, στην οποία εντάσσεται και η Παιδική Λογοτεχνία, είναι καρπός αγώνων και αγωνίας, διαλόγου και διαλογισμού. Οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την όποια πραγματικότητα. Και νομίζω πως, ανοίγοντας το διάλογο εδώ και τρεις περίπου δεκαετίες με τα συνέδρια και τα σεμινάρια, έχουμε διευρύνει την όρασή μας, την ψυχή και τη γνώση μας. Έχουμε, κατά κάποιο τρόπο, εκπαιδευτεί στα απλά, αλλά και στα δύσκολα. ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Πρακτικά Συνεδρίων και Σεμιναρίων Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, Το παιδικό θέαμα, Καστανιώτης 1989. Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (επιμ.), Η Λογοτεχνία σήμερα. Όψεις-Αναθεωρήσεις-Προοπτικές, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2004. Κατσίκη-Γκίβαλου, Α.-Καλογήρου, Τζ.-Χαλκιαδάκη, Α. (επιμ.), Φιλαναγνωσία και Σχολείο,Αθήνα, Πατάκης, 2003. Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Όταν η Ζωρζ Σαρή..., Πατάκης, 2009. Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Το Παιδικό Λογοτεχνικό Βιβλίο. Έργο Τέχνης; Μέσο αγωγής;, Αθήνα, Πατάκης, 1987. Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Η Παιδική Λογοτεχνία και το μικρό παιδί, Αθήνα, Καστανιώτης, 1988. Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Παιδική Λογοτεχνία. Η συμβολή της στην πνευματική καλλιέργεια των παιδιών, Αθήνα, Κουτσουμπός, 1989. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Σύγχρονες τάσεις και απόψεις για την παιδική λογοτεχνία, Αθήνα, Ψυχογιός, 1991. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου, Κ. (επιμ.), Η τέχνη της Αφήγησης, Αθήνα, Πατάκης, 1997. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αγγελοπούλου, Β. & Βασιλαράκης, Ι. (επιμ.), Φιλαναγνωσία και Παιδική Λογοτεχνία, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Χατζηδημητρίου, Σ. (επιμ.), Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία. Το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον της, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Τζαφεροπούλου, Μ. (επιμ.), Ο κόσμος της Παιδικής Λογοτεχνίας. Η συγγραφή και η εικονογράφηση (τόμ. Α΄), Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Ο κόσμος της Παιδικής Λογοτεχνίας. Η συγγραφή και η εικονογράφηση (τόμ. Α΄), Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Οικονομοπούλου, Β. (επιμ.), Παιδική-Νεανική Λογοτεχνία. Το Μαγικό Ραβδί της Εκπαίδευσης, Αθήνα, Πατάκης, 2003. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Τσιλιμένη, Τ. (επιμ.), Το σύγχ ρονο ελληνικό Παιδικό-Νεανικό Μυθιστόρημα, Θεσσαλονίκη, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2004.

17 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Τσιλιμένη, Τασούλα (επιμ.), Το σύγχρονο ελληνικό Παιδικό-Νεανικό Μυθιστόρημα, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2004. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Καλογήρου, Τζ. (επιμ.), Το εικονογραφημένο βιβλίο δεν είναι μόνο για μικρά παιδιά, Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2006. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Τσιλιμένη, Τασούλα (επιμ.), Σύγχρονα κοινωνικά θέματα στην ελληνική παιδική και νεανική λογοτεχνία. Ξεκλειδώνοντας τα μυστικά της σημερινής κοινωνίας, Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος 2009. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Ηλία, Ελένη (επιμ.), Η Παιδική Λογοτεχνία στην Εκπαίδευση, Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος 2007. Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (επιμ.), Παιδική Λογοτεχνία, θεωρία και Πράξη (τόμ. Α´ & Β´), Αθήνα, Καστανιώτης, 1993 & 1994. Παπαντωνάκης, Γιώργος (επιμ.), Πρόσωπα και προσωπεία του αφηγητή στην ελληνική παιδική και νεανική λογοτεχνία της τελευταίας τριακονταετίας, Πατάκης, 2006. 2. Περιοδικά Α. Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους (1986-2010), τεύχη 100. Β. Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας (1987-1997), τόμ. 12. Γ. Κείμενα, Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (2003-2010), τεύχη 10.

 18

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤΗ ΜΥΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ Κωνσταντίνος Καραγιάννης Δάσκαλος – Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος «Παιδικό Βιβλίο και Παιδαγωγικό Υλικό» (Πανεπιστήμιο Αιγαίου)

α τελευταία χρόνια, πολλοί σύγχρονοι παιδαγωγοί και φιλόσοφοι ασχολούνται θεωρητικά και πειραματικά με το ζήτημα του εάν μπορούν τα παιδιά να σχετίζονται με τη φιλοσοφία, αν μπορούν να μάθουν να σκέπτονται λογικότερα από μικρότερη ηλικία, όπως και με άλλα συναφή ερωτήματα. Αν παρακολουθήσει κανείς τις έρευνες που διεξάγονται στο Institute for the Advancement of Philosophy for Children, στο Montclair State University, θα διαπιστώσει ότι έχει αναπτυχθεί ένας νέος κλάδος της φιλοσοφίας της παιδείας, η «φιλοσοφία και παιδιά», ή, σύμφωνα με μια άλλη διατύπωση, «φιλοσοφία για παιδιά», ή ακόμη «φιλοσοφία με παιδιά»1. Κατά τον M. Lipman, «για να μάθει κανείς φιλοσοφία, πρέπει να ενταχθεί ενεργά στη ζωή της φιλοσοφίας»2. Γι’ αυτό, τα παιδιά «πρέπει να οικειοποιηθούν τη φιλοσοφική παράδοση με τον δικό τους τρόπο, να την επαναπροσδιο ρίσουν με όρους της δικής τους εμπειρίας, να αντιδράσουν κριτικά σε σχέση με αυτή και να αφομοιώσουν τα νοήματά της κατά την πορεία της ζωής τους»3. Θα μπορούσαμε όμως να βοηθήσουμε τα παιδιά ώστε να ασκηθούν σε έναν φιλοσοφικό προβληματισμό ή να κατανοούν κάποιας μορφής φιλοσο-

19 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

20

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

φικά προβλήματα; Πολλοί ερευνητές διαβλέπουν στα συνήθη «αστεία» αλλά λογικά ερωτήματα των παιδιών τη φιλοσοφική απορία, και μάλιστα ορισμένοι έχουν εκφράσει την άποψη ότι «φιλοσοφία για τα παιδιά σημαίνει ακριβώς ό,τι φιλοσοφία για οποιονδήποτε άλλον»4. Μία διαπίστωση που καταγράφεται συχνά, αναφέρει ο M. Lipman5, σχετικά με τα μικρής ηλικίας παιδιά που ξεκινούν την τυπική τους εκπαίδευση στο Νηπιαγωγείο, είναι ότι δείχνουν γεμάτα ζωντάνια, περιέργεια, φαντασία και όρεξη για εξερεύνηση. Αυτά τα θαυμάσια χαρακτηριστικά διατηρούνται για ένα σύντομο διάστημα, αλλά σταδιακά αρχίζουν να φθίνουν και τα παιδιά γίνονται παθητικά. Τα αίτια αυτού του γεγονότος θα πρέπει να αναζητηθούν στη φύση της σχολικής εκπαίδευσης. Αυτό που το παιδί βιώνει στο Δημοτικό σχολείο είναι ένα απολύτως δομημένο περιβάλλον. Υπάρχει ένα δεσμευτικό πρόγραμμα, με το οποίο τα πράγματα πρέπει να συμμορφωθούν, ενώ η γλώσσα της τάξης είναι μάλλον αδιάφορη προς το πλαίσιο και αρκετά φτωχή σε «αινιγματικές υποδηλώσεις». Σύντομα, τα παιδιά συνειδητοποιούν ότι το σχολείο δεν μπορεί να τους προσφέρει καμία πνευματική αναζωογόνηση ή διανοητική πρόκληση, με φυσική συνέπεια το ενδιαφέρον τους να μειώνεται. Η λύση, σύμφωνα με τον Lipman, βρίσκεται στην ανακάλυψη διαδικασιών που να ενθαρρύνουν τόσο την οργανωτικότητα όσο και τη δημιουργικότητα. Το παιδικό λογοτεχνικό-φιλοσοφικό βιβλίο φαίνεται πως μπορεί να γίνει στο σημείο αυτό το κατάλληλο εργαλείο, προκειμένου οι μαθητικές τάξεις να μεταμορφωθούν σε κοινότητες φιλοσοφικής έρευνας. Μια τέτοια κοινότητα μπορεί σταδιακά να εξελιχθεί σε ομάδα συνεργασίας και συνεργατικότητας, ώστε ο ένας να βοηθά τον άλλο να συλλογίζεται σωστά, να ερευνά σωστά, να διαμορφώνει έννοιες μέσα από έναν διερευνητικό διάλογο, που θα αναδεικνύει όμως τη φροντίδα για το συνομιλητή, για τον άλλο. Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά μαθαίνουν πώς να ανταλλάσσουν μεταξύ τους διαφορετικές απόψεις, να τις συζητούν και σιγά σιγά να συνειδητοποιούν έναν τρόπο ζωής που στηρίζεται στη λογική, τη φροντίδα και τη δημιουργικότητα6. Είναι όμως διευκολυντικό το σημερινό σχολικό περιβάλλον σε μια τέτοια

διαδικασία; Ο Γρηγόρης Πασχαλίδης7, αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η λογοτεχνία σήμερα μέσα από το ελληνικό αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου, υποστηρίζει ότι ο μαθητής είναι υποχρεωμένος να αναπαράγει κοινοτοπίες και στερεότυπα, να αναμασά βιογραφίες και διάσημες φράσεις και είναι καταδικασμένος στην αυτο-λογοκρισία, «στο να γράφει δίχως να εννοεί, στο να μιλά δίχως να λέει τίποτα». Είναι ένα μάθημα το οποίο, έτσι όπως διδάσκεται, καταντά πληκτικό και αντιδημιουργικό, καταδικάζει τους μαθητές στην παθητικότητα και το φορμαλισμό και περιφρονεί τις δυνατότητες και τα ενδιαφέροντά τους. Αν και μέσα σε τόσο απαισιόδοξο σκηνικό, η παιδική λογοτεχνία έχει, ωστόσο, τη δυνατότητα να αναδειχθεί σε πυρήνα της φιλοσοφικής εκπαίδευσης. Στο βάθος της λογοτεχνίας μπορούμε να βρούμε ερωτήματα διαχρονικά και πανανθρώπινα. Το παιδί, μέσω της λογοτεχνικής ανάγνωσης, όπως σημειώνει η Διαμάντη Αναγνωστοπούλου8, έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει και να εκφραστεί, «να συνάψει δεσμούς με τα κείμενα, τα πρόσωπα και τα δρώμενα, τις φωνές των κειμένων, δεσμούς με τον ίδιο του τον εαυτό, αφού οδηγείται αναπόφευκτα σε μια διαρκή επερώτηση, αλλά και δεσμούς με τους άλλους και εν προκειμένω με τους συμμαθητές του και τον διδάσκοντα». Με αυτό τον τρόπο, η λογοτεχνική ανάγνωση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη συμμετοχή του μικρού αναγνώστη σε μια αναγνωστική κοινότητα. Παράλληλα, μέσω της λογοτεχνικής ανάγνωσης το παιδί εκφράζεται, τόσο λεκτικά όσο και εξω-λεκτικά, διαδικασία που μπορεί να το βοηθήσει να αναγνωρίσει και ενδεχομένως να αποδεχτεί φόβους, επιθυμίες, αγωνίες και συναισθήματα. Διαβάζοντας τις περιπέτειες των μυθιστορηματικών προσώπων, ο μικρός αναγνώστης δημιουργεί μια γόνιμη σύνδεση ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, και αυτό του δίνει τη δυνατότητα να οργανώσει την εμπειρία του, ώστε να μπορέσει να ορίσει τη θέση του μέσα στον κόσμο και να δομήσει την ταυτότητά του. Η ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων δίνει στα παιδιά την ευκαιρία να σκεφτούν τον εαυτό τους κάτω από το βλέμμα των άλλων και να αναρωτηθούν για την έννοια των ανθρώπινων πράξεων, αφού η λογοτεχνία βρίσκεται στο κέντρο της ίδιας της ζωής και πραγματεύεται θέματα αποκαλυ-

21 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

OΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΘΕΤΟΥΝ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΔΙΑ

0,10 €

ΟΛΟ ΤΟ 2011 ΛΙΟ ΤΟΥΣ ΓΙΑ Σ. ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΒΙΒ ΛΕΙΣ ΣΚΟΠΟΥ ΦΕ ΙΝΩ ΚΟ ΣΕ ΤΕΘΗΚΑΝ ΕΤΟΧΗ ΣΑΣ ΔΙΑ ΜΜ ΣΥ S. ΤΗ ΜΕ ΚΑ ΧΩΡΙΑ SO € ΣΤΑ ΠΑΙΔΙ ΗΔΗ 75.000 ΥΜΕ! ΤΟ ΡΙΣ ΧΑ ΕΥ ΣΑΣ



Εκδόσεισ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Εσ ε ί σ κ ι ε µ ε ί σ , π ά ν τ α σ ' ε π α φ ή!

w w w . p s i c h o g i o s . g r



Κάθε βιβλίο μάς φέρνει πιο κοντά! Στις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ , την τελευταία σελίδα τη γράφουμε όλοι μαζί στο www.psichogios.gr. Όταν κλείνει ένα βιβλίο, ανοίγει ένας κύκλος επικοινωνίας. Γνώρισε τους συγγραφείς και τους αναγνώστες μας μέσα από τα blogs, το forum και τις εκδηλώσεις μας. Στείλε τις κριτικές σου και λάβε μέρος σε κληρώσεις. Γίνε μέλος του FAN CLUB μας. Στείλε e-mail στο info@psichogios.gr ή sms στο 6955 805 192 γράφοντάς μας ΔΙΑΔ, ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ, ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ, Τ.Κ., ΠΟΛΗ με κενό ανάμεσα, ή κάλεσε χωρίς χρέωση στο 80011-646 464. Εσείς κι εμείς πάντα σ’ επαφή!

24

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

πτικά της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η γέννηση, η αρχή του κόσμου, ο θάνατος, το πένθος, η απώλεια, η διαφορετικότητα, οι διανθρώπινες σχέσεις. Ωστόσο, η διδασκαλία της λογοτεχνίας, για να μπορέσει να οδηγήσει στην επίτευξη των παραπάνω στόχων, απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του διδάσκοντος. Ο εκπαιδευτικός που διδάσκει λογοτεχνία στο σχολείο χρειάζεται να δημιουργήσει το κατάλληλο αναγνωστικό περιβάλλον, ώστε να μετατρέψει την τάξη σε μια πλουραλιστική και αναστοχαστική αναγνωστική κοινότητα, στο πλαίσιο της οποίας αυτός και οι μαθητές του θα αποτελούν συνερευνητές και συνερμηνευτές τόσο του κοινού πολιτισμικού περιβάλλοντός τους όσο και αυτών των ίδιων ως αναγνωστών που διαμορφώθηκαν από αυτό. Ο κάθε μαθητής θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να ακουστεί, όσο κι αν η φωνή του φαντάζει παράδοξη ή άτεχνη. Το ζητούμενο δεν είναι να εναρμονιστούν ή να συμφωνήσουν οι διαφορετικές φωνές, αλλά να ακούσει η μία την άλλη, να αναγνωρίσει η κάθε μια την ιδιαιτερότητα της άλλης, το δικαίωμά της να διαφωνεί, να διαφέρει9. Για να μπορέσουν τα λογοτεχνικά κείμενα να αναδείξουν τη φιλοσοφικότητά τους, η διδασκαλία οφείλει να επικεντρωθεί στη διερεύνηση, η αίθουσα θα πρέπει να μετατραπεί, κατά τον M. Lipman10, σε μια κοινότητα με μια ατμόσφαιρα μάθησης εντελώς ξένη προς το «ανταγωνιστικό και ημι-εχθρικό περιβάλλον» που επικρατεί συχνά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι κοινότητες διερεύνησης χαρακτηρίζονται από «διαβουλεύσεις στις οποίες δεν υπάρχει αντιπαλότητα, από γνωστικά προϊόντα που μοιράζονται από κοινού, από την καλλιέργεια γραμματισμών και φιλοσοφικής φαντασίας, από την ενθάρρυνση της ανάγνωσης εις βάθος και από την απόλαυση διαλογικών κειμένων». Ωστόσο, για να υπάρξει διερεύνηση, πρέπει να υπάρξει αμφιβολία για το κατά πόσο είναι όλα εντάξει, μια αναγνώριση ότι κάποια κατάσταση εμπεριέχει δυσκολίες που δημιουργούν σύγχυση και είναι με κάποιο τρόπο προβληματική. Πάνω απ’ όλα, «διερεύνηση σημαίνει ερωτηματική στάση: με τη στενή έννοια, πρόκειται για αναζήτηση της αλήθειας· με την ευρεία έννοια, πρόκειται για αναζήτηση νοήματος», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Lipman. Και βέβαια, σε μια τέτοια κοινότητα διερεύνησης, πρωταρχική θέση κατέχει το ερώτημα, ως η κατεξοχήν έκφραση της παιδικής σκέψης. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να αποκαλύψει και να αξιοποιήσει την έμφυτη τάση του παιδιού προς την ερώτηση, η οποία, ακόμη κι αν δεν είναι φιλοσοφική, μπορεί

ωστόσο να τροφοδοτήσει μια αυθεντική φιλοσοφική διαδικασία έρευνας. Βασική παιδαγωγική αρχή πρέπει να είναι η αναγνώριση του παιδιού ως ξεχωριστή υπόσταση, κάτι που συνεπάγεται επίσης και την αναγνώριση ότι έχει έναν δικό του τρόπο σκέψης και κατανόησης της πραγματικότητας11. Στόχος μας, βέβαια, δεν θα πρέπει να είναι η απάντηση στα ερωτήματα των παιδιών, αλλά η διαμόρφωση μιας στάσης απέναντι σε αυτά τα ερωτήματα. Αυτό που ενδιαφέρει το παιδί δεν είναι να του δώσουμε ορισμούς των εννοιών, αλλά να το βοηθήσουμε να διερευνήσει το νόημα των εννοιών και να δώσει τις δικές του απαντήσεις στα «γιατί» που το απασχολούν. Αυτό απαιτεί μια φιλοσοφική εργασία, την οποία θα πρέπει να δούμε ως μια διαδικασία διαλογικής συζήτησης μέσω ενός διαλογικού μηχανισμού που εγκαθιστά και εγγυάται ο διδάσκων. Η τάξη γίνεται το μέσο της μετάβασης από τον αυτο-στοχασμό στον ετερο-στοχασμό, της συγκρότησης δηλαδή μιας συλλογικής σκέψης, όπου το κάθε παιδί κρατά τον δικό του ρόλο12. Κατά τη διαδικασία του διαλόγου, στόχος δεν θα πρέπει να είναι το πώς θα πείσει ο ένας τον άλλο, αλλά, όπως επισημαίνει ο M. Bochenski13, το μοναδικό πράγμα που θα πρέπει ο καθένας να καταφέρει, είναι να πείσει τον ίδιο του τον εαυτό και να ελπίζει είτε ότι μπορεί να μάθει από τον «αντίπαλό» του πως οι απόψεις του είναι λανθασμένες, ώστε να αποκτήσει μια νέα, καλύτερη αντίληψη της πραγματικότητας, είτε ότι τα επιχειρήματα του αντιπάλου του μπορεί να τον βοηθήσουν να βελτιώσει, να ενισχύσει και να διατυπώσει με καλύτερο τρόπο τις απόψεις του. Για να μπορέσει όμως το λογοτεχνικό κείμενο να αποτελέσει το εργαλείο ανάπτυξης ενός γόνιμου φιλοσοφικού διαλόγου μέσα στην τάξη, είναι σημαντικό να επιλέγονται κείμενα ανοικτά και πολυεπίπεδα, τα οποία να μπορούν να παράγουν ερωτήσεις. Καθώς οι μαθητές μιας τάξης είναι διαφορετικά άτομα, με διαφορετική, ίσως, κοινωνική και πολιτισμική προέλευση, τα θέματα των βιβλίων θα πρέπει να σχετίζονται με τις εμπειρίες των συγκεκριμένων μαθητών, να μην είναι «ανώδυνα», αλλά αντίθετα να αναδεικνύουν τα προβλήματα και τις διαφορές υποκινώντας το διάλογο. Όσον αφορά στις αφηγηματικές τεχνικές του κάθε κειμένου, υπάρχουν λογοτεχνικά κείμενα που λόγω των σύνθετων αφηγηματικών τους τεχνικών και ιδίως της πολλαπλής τους εστίασης προσφέρουν περισσότερες δυνατότητες σύγκρισης και κριτικής σε σχέση με τον παραδοσιακό τριτοπρόσωπο αφηγητή14.

25 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο εκπαιδευτικός, όταν καλείται να επιλέξει ένα λογοτεχνικό κείμενο με σκοπό την ανάπτυξη ενός φιλοσοφικού διαλόγου με τα παιδιά, θα πρέπει να έχει στο μυαλό του μια σειρά ερωτημάτων, όπως: ➣ υπάρχουν στο κείμενο εσωτερικοί μονόλογοι; ➣ στοχάζονται οι ήρωες; ➣ υπάρχουν διλήμματα και εσωτερικές συγκρούσεις; ➣ υπάρχουν διάλογοι; ➣ βρίσκουμε περίεργες απαντήσεις σε συμβατικές ερωτήσεις; ➣ υπάρχει αντιπαράθεση απόψεων; ➣ συμβαίνουν απρόοπτες εξελίξεις; ➣ τίθεται σε αμφιβολία το αυτονόητο; ➣ υπάρχουν κενά, αινίγματα, ασάφειες; ➣ ποιο είναι το τέλος της ιστορίας; Ένα καλό φιλοσοφικό βιβλίο για παιδιά, κατά τον M. Lipman15, αποτελεί ένα περιβάλλον που καλλιεργεί τη διερεύνηση, γιατί παρουσιάζει σημεία για προβληματισμό, εφόσον εμπεριέχει αμφισβητήσιμες έννοιες, αλλά και επειδή ενθαρρύνει την εφαρμογή πολλών διανοητικών εργαλείων, όπως είναι οι νοητικές πράξεις, οι δεξιότητες συλλογισμού, οι εισαγωγικές ερωτήσεις, οι ερωτήσεις εμπέδωσης και οι κρίσεις. Ένα τέτοιο βιβλίο διευκολύνει τη σκέψη, όπως «μια μάσκα οξυγόνου διευκολύνει έναν ορειβάτη να αναπνεύσει». Όσον αφορά στη μέθοδο προσέγγισης των κειμένων, ο εκπαιδευτικός με τους μαθητές του μπορούν να ακολουθήσουν τα παρακάτω βήματα:16 ❑ Μεγαλόφωνη ανάγνωση από τον εκπαιδευτικό ή συλλογική ανάγνωση από τα ίδια τα παιδιά (εφόσον ξέρουν να διαβάζουν) ενός αποσπάσματος της ιστορίας. ❑ Διευκρίνιση των πιθανών δυσνόητων σημείων του κειμένου με τη συμμετοχή όλης της ομάδας. ❑ Παροχή του κατάλληλου χρόνου, ώστε τα παιδιά να σκεφτούν πάνω στο κείμενο και να διατυπώσουν τις ερωτήσεις τους. ❑ Ο δάσκαλος γράφει τις ερωτήσεις στον πίνακα, σημειώνοντας δίπλα το όνομα του παιδιού που την έθεσε και το κομμάτι του κειμένου με το οποίο συνδέεται. ❑ Επιλογή των ερωτήσεων που τα παιδιά επιθυμούν να συζητήσουν. ❑ Τα παιδιά ψηφίζουν την ερώτηση που κατά τη γνώμη τους παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. ❑ Φιλοσοφική συζήτηση. Οι μαθητές εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους και τις αιτιολογούν, αναζητώντας τη συμφιλίωση των διαφωνιών, ώστε να παραχθεί με συνεργατικό τρόπο μία κοινά αποδεκτή απάντηση. Μέσα από τη διαδικασία της λογοτεχνικής ανάγνωσης, όπως τονίζει ο P. Hunt17, τα παιδιά θα πρέπει να γίνουν αληθινοί «αποδομητές» των κειμένων, έτοιμα να διαβάζουν «αντίθετα» τα κείμενα, να τα χρησιμοποιούν ως βάση για αναγνώσεις εξεζητημένες, απαλλαγμένα από ενοχλητικά εμπόδια κατανόησης και, ως εκ τούτου, ελεύθερα να παρερμηνεύουν.

Ωστόσο, η όλη προσπάθεια δεν μπορεί να έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα χωρίς την επανεξέταση της σχέσης της φιλοσοφίας τόσο με το σχολείο όσο και με το εκπαιδευτικό σύστημα γενικότερα. Σε αντίθεση με την ισχύουσα παιδαγωγική της προγραμματισμένης ερώτησης και της προβλέψιμης απάντησης, ένα νέο μαθησιακό περιβάλλον θα πρέπει να θέσει τον μαθητικό λόγο στο επίκεντρο της καθημερινής παιδαγωγικής πράξης. Ο εκπαιδευτικός σε αυτή τη διαδικασία οφείλει να παρεμβαίνει με έμμεσο τρόπο, όχι χειραγωγώντας αλλά παρακινώντας τους μαθητές να παίρνουν πρωτοβουλίες. Έτσι, η εκπαιδευτική πράξη καθίσταται μια μη προβλέψιμη διαδικασία, αφού γίνεται τόπος συνάντησης και διασταύρωσης διαφορετικών απόψεων. Με σεβασμό στην ατομικότητα και στους προσωπικούς ρυθμούς του κάθε μαθητή, ο δάσκαλος οφείλει να δημιουργήσει ένα περιβάλλον ανοιχτό και επικοινωνιακό, στο οποίο οι συμμετέχοντες θα μπορούν να συνεργαστούν, να απελευθερωθούν από τις «σωστές» απαντήσεις και από έναν παρωχημένο λόγο, που απομακρύνει το μαθητή από κάθε δραστηριότητα γόνιμης επεξεργασίας και πνευματικότητας18. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. M. Lipman & A. M. Sharp, Growing up with philosophy, Kendall/Hunt Publishing Company, 1994, σ. 9. Ο Αμερικανός φιλόσοφος Matthew Lipman είναι ένας από τους θεμελιωτές του κινήματος της Φιλοσοφίας για παιδιά, ήδη από τη δεκαετία του ’60. Πρότεινε συγκεκριμένες δράσεις προκειμένου να μπορέσουν οι μαθητές να χρησιμοποιούν περισσότερο τη σκέψη τους και την ορθή λογική και να αναπτύξουν την κριτική τους ικανότητα. 2. Ό.π., σ. 9. 3. Ό.π., σ. 10. 4. G. Matthews, “The child as natural philosopher”, στο: M. Lipman & A. M. Sharp, 1994, σ. 64. 5. M. Lipman, Η σκέψη στην εκπαίδευση, μτφρ.: Γ. Σαλαμάς, Πατάκης, 2006, σσ. 25-27. 6. Βλ. τον Πρόλογο της A. M. Sharp, στο A. M. Sharp & L. J. Splitter, Φιλοσοφία για Παιδιά – Το Κουκλονοσοκομείο και Δίνοντας νόημα στον κόσμο μου, μτφρ.: Έλενα Θεοδωροπούλου, Ατραπός, Αθήνα, 2007, σ. 9. Η Ann Sharp είναι καθηγήτρια στις Επιστήμες της Εκπαίδευσης και Διευθύντρια Σπουδών του κύκλου Προγραμμάτων «Φιλοσοφία για Παιδιά» στο Montclair State University. Το συγκεκριμένο εγχειρίδιο αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για τον εκπαιδευτικό που επιθυμεί να εφαρμόσει τον φιλοσοφικό διάλογο κατά την προσέγγιση λογοτεχνικών κειμένων, αλλά και γενικότερα ως δραστηριότητα συστηματικά ενταγμένη στη σχολική πραγματικότητα. 7. Βλ. Γρ. Πασχαλίδης «Γενικές αρχές ενός νέου προγράμματος για τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας», στο: Β. Αποστολίδου-Ε. Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2002, σσ. 319-320. 8. Βλ. το κείμενο της Δ. Αναγνωστοπούλου «Η ανάγνωση της λογοτεχνίας ως καταλύτης πολύμορφων ερεθισμάτων στο νηπιαγωγείο», στο: Δ. Αναγνωστοπούλου-Τ. Καλογήρου-Β. Πάτσιου, Λογοτεχνικά βιβλία στην προσχολική αγωγή, εκδ. ΙΜΠ, Αθήνα 2001, σσ. 13-15. 9. Βλ. το κείμενο του Γ. Πασχαλίδη, ό.π., σσ. 329-330. 10. M. Lipman, ό.π., σ. 21. 11. Βλ. Ε. Θεοδωροπούλου, «Εισαγωγή: Φιλοσοφία για Παιδιά: Τόποι και τρόποι για τη φιλοσοφία»,

27 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

στο: A. M. Sharp & L. J. Splitter, Φιλοσοφία για Παιδιά – Το Κουκλονοσοκομείο και Δίνοντας νόημα στον κόσμο μου, μτφρ.: Έλενα Θεοδωροπούλου, Ατραπός, Αθήνα, 2007, σσ. 12-13. 12. Βλ. το κείμενο της Ε. Θεοδωροπούλου, «Διδάσκοντας φιλοσοφία στα παιδιά», 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος, Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα, Αθήνα, 7-9 Νοεμβρίου 2002 (στα Πρακτικά του Συνεδρίου, ηλ. διεύθ.: http:// www.pee.gr, σ. 6). 13. Βλ. J. M. Bochenski, “On Philosophical Dialogue”, Boston College Studies in Philosophy 3, 1974, σσ. 56-85. 14. Βλ. το κείμενο της Β. Αποστολίδου, «Λογοτεχνία και ιδεολογία», στο: Β. Αποστολίδου-Ε. Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα, 2002, σ. 344. 15. Μ. Lipman, ό.π., σ. 177. 16. Βλ. Ε. Θεοδωροπούλου, ό.π., σ. 37. 17. P. Hunt, Κριτική, Θεωρία και Παιδική Λογοτεχνία, μτφρ.: Ε. Σακελλαριάδου-Μ. Κανατσούλη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2001, σ. 137. 18. Βλ. το κείμενο της Δ. Αναγνωστοπούλου, «Η πλεύση διδασκόντων και διδασκομένων στις σελίδες των λογοτεχνικών βιβλίων: όροι και προϋποθέσεις», στο: Τζίνα Καλογήρου-Κική Λαλαγιάννη (επιμ.), Η Λογοτεχνία στο Σχολείο, εκδ. Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός, Αθήνα 2005, σ. 46.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2002), Λογοτεχνική πρόσληψη στην προσχολική και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα: Πατάκης. Αναγνωστοπούλου, Δ., Καλογήρου, Τ., Πάτσιου, Β. (2001), Λογοτεχνικά βιβλία στην προσχολική αγωγή, Αθήνα: ΙΜΠ. Αποστολίδου, Β., Καπλάνη, Β., Χοντολίδου, Ε. (επιμ.) (2004), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο…, Αθήνα: Τυπωθήτω. Αποστολίδου, Β., Χοντολίδου, Ε. (επιμ.) (2002), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω. Βενετή, Μ. (2002), Η Διδασκαλία της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Παπαδήμα. Θεοδωροπούλου, Ε., «Διδάσκοντας φιλοσοφία στα παιδιά», 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος, Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα, Αθήνα, 7-9 Νοεμβρίου 2002 (στα Πρακτικά του Συνεδρίου, ηλ. διεύθ.: http://www.pee.gr). Καλογήρου, Τ., Λαλαγιάννη, Κ. (επιμ.) (2005), Η Λογοτεχνία στο Σχολείο, Αθήνα: Τυπωθήτω. Πιαζέ, Ζ. (1986), Η ψυχολογία της νοημοσύνης, μτφρ.: Έλενα Βέλτσου, Αθήνα: Καστανιώτης. Συνέδριο του Σεριζί (1985), Η Διδασκαλία της Λογοτεχνίας, μτφρ.: Ι. Βασιλαράκης, Αθήνα. Bochenski, J. M. (1974), “On Philosophical Dialogue”, Boston College Studies in Philosophy 3. Caillois, R. (2001), Τα παιχνίδια και οι άνθρωποι, μτφρ.: Ν. Κούρκουλος, Αθήνα: Εκδόσεις Του Εικοστού Πρώτου. Coles, M. J. & Robinson, W. D. (1989), Teaching Thinking: A Survey of Programmes in Education, London: Duckworth. Hunt, P. (2001), Κριτική, Θεωρία και Παιδική Λογοτεχνία, μτφρ.: Ε. Σακελλαριάδου-Μ. Κανατσούλη, Αθήνα: Πατάκης. Kolenda, K. (επιμ.) (1972), Symposium on Gilbert Ryle, Rice University Studies, και επανέκδοση στο: Thinking The Journal of Philosophy for Children, Institute for the Advancement of Philosophy for Children (χ.χ.). Lipman, M., Sharp, A. M. (1994), Growing up with philosophy, Kendall/Hunt Publishing Company. Lipman, M. (2006), Η σκέψη στην εκπαίδευση, μτφρ.: Γ. Σαλαμάς, Αθήνα: Πατάκης. Lipman, M., Sharp, A. M., Oscanyan, F. (1980), Philosophy in the Classroom, Philadelphia: Temple University Press. Matthews, G. (1994), The Philosophy of Childhood, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Sharp, A. M. & Splitter, L. J. (2007), Φιλοσοφία για Παιδιά – Το Κουκλονοσοκομείο και Δίνοντας νόημα στον κόσμο μου, μτφρ.: Έλενα Θεοδωροπούλου, Αθήνα: Ατραπός.

β ιβλιοπαρουσίαση

103 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2011

29/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Έλενα Αρτζανίδου

Ο ΚΡΥΜΜΕΝΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΤΣΕΠΗΣ Εικ.: Γιώργος Σγουρός Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 47

Σε πολλά παιδιά συμβαίνει να θέλουν να κάνουν δικό τους ό,τι τους αρέσει. Σιγά σιγά όμως αυτό γίνεται συνήθεια στον Γαβρίλη, κι έτσι γεμίζει χωρίς αναστολές τις τσέπες του με κλεμμένα μολύβια, ξύστρες και διάφορα μικροπράγματα. Με τη μεσολάβηση της γιαγιάς και με τον γλυκό της λόγο οι τσέπες του Γαβρίλη θα αδειάσουν, τα μολύβια και οι ξύστρες θα επιστραφούν στους κατόχους τους, ο θυμός και η ζήλεια θα καταλαγιάσουν, και ο Γαβρίλης θα φιλιώσει με τους συμμαθητές του. Α.Β.

Μερκούριος Αυτζής

Ο ΟΡΦΕΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΝΤΑΗΔΕΣ ΜΕ ΤΑ ΚΙΤΡΙΝΑ ΠΟΔΗΛΑΤΑ Εικ.: Λήδα Βαρβαρούση Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 47

Τι φοβερό μαρτύριο, να υπάρχουν στο σχολείο παιδιά που σε βάζουν χωρίς λόγο στο μάτι, που σε κοροϊδεύουν, που σε βασανίζουν, που δεν σ’ αφήνουν σε ησυχία. Θύμα τέτοιας μεταχείρισης πέφτει και ο Ορφέας που, ενώ στην αρχή υποκύπτει στον καταναγκασμό, κατόπιν βγαίνει στην αντεπίθεση μ’ έναν πραγματικά μοναδικό τρόπο. Το όπλο του Ορφέα δεν είναι η μνησικακία, όπως θα νόμιζε κανείς, ύστερα από όσα πέρασε με τους νταήδες, αλλά η ανθρωπιά και η φιλική διάθεση. Μ’ αυτό τον τρόπο έγινε κυρίαρχος του παιχνιδιού και όλοι οι... εχθροί του έγιναν φιλαράκια του. Α.Β.

Βαγγέλης Ελευθερίου

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ Εικ.: Βαγγέλης Ελευθερίου Ψυχογιός, Αθήνα 2011, χ.α.σ.

Πρωτότυπη εξιστόρηση της πορείας της Ελλάδας από την Κυκλαδική περίοδο μέχρι σήμερα, από τον Β. Ελευθερίου, σε τρία επίπεδα: Ο πεζός λόγος αναλαμβάνει την περιήγηση στο πεδίο της γνώσης, τα κόμικ ζωντανεύουν με χιουμοριστικούς διαλόγους σκηνές από κάθε εποχή, ενώ η εικονογράφηση προσφέρει γλαφυρά στοιχεία από την καθημερινότητα και τον πολιτισμό της κάθε περιόδου. Α.Β.

30/2

Ιωάννα Κυρίτση-Τζιώτη

ΛΙΧΟΥΔΕΛΗΣ – ΤΟ ΛΑΙΜΑΡΓΟ ΦΙΔΑΚΙ Εικ.: Μαρία Πεπονά Παρρησία, Αθήνα 2001, χ.α.σ.

Με ρυθμικό κείμενο που αρέσει στα παιδιά, μας παρουσιάζονται τα παθήματα ενός μικρού φιδιού που τρελαίνεται για λιχουδιές, καταβροχθίζει ανεξέλεγκτα ό,τι βρει μπροστά του και παχαίνει τόσο πολύ ώστε δεν χωράει πια να μπει στη φωλιά του. Πολύ ταιριαστές και διασκεδαστικές οι εικόνες της Μαρίας Πεπονά. Α.Β.

Φίλιππος Μανδηλαράς

ΟΙ ΜΥΓΕΣ, ΤΑ ΧΕΛΙΔΩΝΙΑ ΚΙ ΕΓΩ! Εικ.: Θ. Δήμου Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 77

Ο μπαμπάς της Στέλλας πάσχει από το «σύνδρομο της μύγας», θα μπορούσαμε να πούμε, ώστε να βρισκόμαστε μέσα στο μυθοπλαστικό και λεξιπλαστικό πνεύμα του βιβλίου. Δηλαδή παθαίνει κάτι σαν αμόκ όταν βλέπει μύγες. Έχει μελετήσει την επικινδυνότητα της μύγας ως φορέα μικροβίων, και έτσι, όπου σταθεί κι όπου βρεθεί, τους επιτίθεται και τις κατηγορεί. Προσπαθεί δε να ενημερώσει με τις ειδικές γνώσεις του τους άλλους. Η μικρή Στέλλα, η κόρη του, μαθαίνοντας την αιτία αυτής της μονομανίας του πατέρα της, αναλαμβάνει να δώσει λύση στο πρόβλημα. Θα φέρει πίσω στον οικισμό τα χελιδόνια, που είναι οι φυσικοί μυγοδιώκτες, και θα αφήσει στην άκρη κάθε είδους μυγοσκοτώστρα του μπαμπά της. Η λύση αυτή αποδεικνύεται όχι μόνο οικολογική αλλά και αισθητικά ορθή, αφού τα μπαλκόνια θα γεμίσουν από γλάστρες με γεράνια. Ο αναγνώστης μαθαίνει σχετικά με τη διατροφική αλυσίδα, τον τρόπο ζωής των χελιδονιών αλλά και την ανατομία της μύγας. Κείμενο γεμάτο χιούμορ και φρεσκάδα αφηγηματική, πλοκή που ξεδιπλώνεται αβίαστα και ευρηματικότητα στον τρόπο παρουσίασης των γεγονότων. Ανάλαφρη ομοδιηγητική αφήγηση με πλούσια νοήματα, εμφανώς καλυμμένα πίσω από την εξιστόρηση των γεγονότων. Η γλώσσα πλούσια σε όρους και λέξεις, αλλά δεμένη επιτυχώς με την παιδική γλώσσα των ηρώων, καθώς και την ηλικία των αναγνωστών στους οποίους απευθύνεται. Ο Μανδηλαράς παίζει με φράσεις της καθημερινότητάς μας και εκφράσεις που εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο του παιδιού. Ένα αφήγημα-«μάθημα» που αναλαμβάνει να καλύψει περιοχές όπως η περιβαλλοντική εκπαίδευση, η γλώσσα, το φυσικό περιβάλλον, κ.ά. Η εικονογράφηση του Θ. Δήμου συμπλέει με το χιουμοριστικό ύφος του κειμένου,

31/3

κινoύμενη ανάμεσα στο σκίτσο και το κόμικ, με στοιχεία διακειμενικότητας (π.χ. ο μπαμπάς εικονογραφημένος ως Λούκυ Λουκ). Μια πραγματικά «απολαυστική βουτιά στα βαθιά», σειρά στην οποία συμπεριλαμβάνεται το παρόν το βιβλίο. Τ.Τσ.

Ιωάννα Μπαμπέτα

ΕΝΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟ ΓΙΑ ΤΗ ΔΑΣΚΑΛΑ ΜΟΥ Εικ.: Βίλλυ Καραμπατζιά Λιβάνης, Αθήνα 2011, σελ. 38

Ο Σαλίμ αγαπάει πολύ τη δασκάλα του και θέλει να της προσφέρει κι αυτός ένα λουλούδι, όπως τ’ άλλα παιδιά. Δεν έχει τον τρόπο όμως, και γι’ αυτό νιώθει άσχημα και μένει σιωπηλός και ντροπαλός. Ώσπου έπειτα από άκαρπες προσπάθειες να εξασφαλίσει κι αυτός ένα τριαντάφυλλο για την πολυαγαπημένη του δασκάλα, βρίσκει τη λύση! Και έτσι βρίσκει το θάρρος και την καλημερίζει για πρώτη φορά! Μια τρυφερή ιστορία, γραμμένη σε πειστικό πρώτο πρόσωπο, που τη χαρακτηρίζει ευαισθησία και έμμεση, διακριτική ψηλάφηση της ιδιαίτερης κατάστασης που αντιμετωπίζουν συχνά στην τάξη τα προσφυγάκια. Λ.Π.-Α.

Μαρία Ρουσάκη ΡΟΖ ΜΑΛΛΙΑ

Εικ.: Γιώργος Καρακάσογλου Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 47

Τα ροζ μαλλιά είναι το σήμα κατατεθέν της Νεφέλης. Αυτά είναι που την κάνουν να ξεχωρίζει. Όλοι αναρωτιούνται, όλοι εκφράζουν το θαυμασμό τους, όλοι μένουν άναυδοι από αυτή την πρωτοτυπία. Ώσπου μια μέρα όλα αλλάζουν. Τίποτα δεν μένει ίδιο στη ζωή. Τα μαλλιά της Νεφέλης παίρνουν χρώμα καστανό. Το ενδιαφέρον που έδειχναν όλοι για τα μαλλιά της χάθηκε. Τώρα θα πρέπει να αναμετρηθεί με την καινούργια κατάσταση και να γίνει και πάλι ξεχωριστή. Α.Β.

32/4

Ελένη Τορόση

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΙΟΥ Εικ.: Σάρα Στεφανίνι Πατάκης, Αθήνα 2011, χ.α.σ.

Ένα μολύβι που χάρισε η Γιαννούλα στον Μάρκο τον κάνει να ονειροπολεί. Και ξαφνικά, το μολύβι αρχίζει να χορεύει επάνω σε μια άσπρη σελίδα μόνο του και να γράφει δυο υπέροχες λέξεις. Ποιες; Μπορείτε να μαντέψετε...; Α.Β.

Ιουστίνη Φραγκούλη-Αργύρη

Ο ΠΟΛ ΚΑΙ Η ΛΑΡΑ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ Εικ.: Αϊρίν Τέιλορ Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 36

Βιβλίο με πλούσια εικονογράφηση, πεζά και ποιήματα, που μιλά για το γαμήλιο ταξίδι δύο πολικών αρκούδων στη... Μύκονο. Οι συνθήκες διαβίωσης, όπως είναι φυσικό, παρά την ομορφιά του νησιού, είναι δύσκολες για τις αρκουδίτσες. Οι χοροί, οι χαρές, τα πανηγύρια και η φιλοξενία των ανθρώπων αποτελούν υπέροχες εμπειρίες, αλλά δεν αρκούν. Ο ιδρώτας πάει σύννεφο. Το κλίμα διαφορετικό. Ο καθένας στον τόπο του... Με μεγάλη τους λύπη φεύγουν. Το βιβλίο αυτό βοηθά στην ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης των παιδιών και την προβολή της Ελλάδας και της πολιτιστικής της παράδοσης, καθώς έχει δοθεί ως χορηγία στο Ίδρυμα στη Βοστώνης «Eve and Leo Condakes». Το βιβλίο συνοδεύεται από CD με τραγούδια ειδικά φτιαγμένα από τον κ. Δημήτρη Κατή. Α.Β.

Γιώτα Φώτου

ΔΕ ΘΕΛΩ ΝΑ ΜΕ ΠΑΡΕΙ Ο ΥΠΝΟΣ! Εικ.: Πωλίνα Παπανικολάου Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 47

Ο Παύλος φοβάται τον ύπνο γιατί είναι γεμάτος εφιάλτες. Δεν θέλει να κοιμηθεί. Τον τρομάζει το σκοτάδι κι υποφέρει. Σε αυτό συμβάλλει και το νανούρισμα της μαμάς που παρακαλά τον ύπνο: «Ύπνε, που παίρνεις τα παιδιά, πάρε και το δικό μου…» Να τον πάει πού; Αφού ο Παύλος δεν θέλει να πάει πουθενά. Τρέμει μην χάσει τη μαμά του. Η γλυκύτητα της μαμάς του και οι εξηγήσεις της ανατρέπουν το σκηνικό με τον ύπνο και ο Παύλος, ήσυχος πια ότι η μαμά του είναι πάντα εκεί να τον αγαπά και να τον νανουρίζει, το ρίχνει στο ροχαλητό. Α.Β.

33/5

για παιδιά 7 ετών και πάνω Ελένη Γιούνη

ΟΙ ΕΠΤΑ ΣΟΦΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΥ ΤΡΙΠΟΔΑ Εικ.: Εύα Καραντινού Άγκυρα, Αθήνα 2010, σελ. 190

Ο χρυσός τρίποδας που βρέθηκε στα δίχτυα δύο ψαράδων αποτελεί την ευρηματική βάση πάνω στην οποία κινείται το κείμενο της συγγραφέως. Παράλληλα δίνει την ευκαιρία σε τρία νεαρά παιδιά με διάθεση για εξερεύνηση και γνώση να γνωρίσουν τους επτά αρχαίους σοφούς: τον Θαλή, τον Βία, τον Περίανδρο, τον Σόλωνα, τον Χίλωνα, τον Πιττακό και τον Κλεόβουλο. Παράλληλα με την ιστορία, η συγγραφέας έχει αποθησαυρίσει και ρήσεις των επτά σοφών. Βιβλίο γνώσεων με μεγάλο ενδιαφέρον που ρέει άνετα, χωρίς δυσκολίες, παρασύροντας στο διάβασμα τον αναγνώστη. Α.Β.

Εύα Ιεροπούλου

ΤΙ ΤΡΕΧΕΙ ΜΕ ΤΟ ΤΗΛΕΦΩΝΟ; Εικ.: Άκης Μελάχρης Άγκυρα, Αθήνα 2011, σελ. 94

Ήρωας του βιβλίου είναι ένα ευτυχισμένο και χαρούμενο παιδί, μέχρι τη στιγμή που το τηλέφωνο του σπιτιού θυμώνει μαζί του και του αναστατώνει τη ζωή. Βιβλίο όλο κέφι, δροσιά και ευρήματα. Η καθημερινότητα του σπιτιού και του σχολείου αποκτά νέα διάσταση. Ανοίγουν, θαρρείς, νέοι ορίζοντες. Η έγχρωμη εικονογράφηση προσθέτει πινελιές δροσιάς. Γ.Γ.-Σ.

Χριστίνα Κόλλια

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΘΕΩΝ Εικ.: Μαρία Πανταζή Σιδέρης, Αθήνα 2008, σελ. 112

Ο καπετάν-Βοριάς στέλνει γράμμα στην παραμυθού θεία Χαρά και της ζητάει μια χάρη: Να του βρει ένα σπίτι στην Ελλάδα για να ξεκουράζεται. Η θεία Χαρά, ο σκύλος και η γάτα της, που μπορούν να συζητούν και να συνεννοούνται μαζί της, προσπαθούν να ικανοποιήσουν το αίτημά του, με τη βοήθεια του Τρέφτη, του μαγικού καθρέφτη που μπορεί να τους ταξιδεύει όπου του ζητήσουν. Το καλύτερο που σκέφτονται για τον καπετάν-Βοριά είναι ένα σπίτι στον ΄Ολυμπο, μόνο που ο Δίας είναι θυμωμένος και τα πράγματα

34/6

δυσκολεύουν. Ο πρίγκιπας Χειμώνας και η νιφάδα Λευκοθέα θα παίξουν το ρόλο τους και η λύση τελικά θα βρεθεί, έπειτα από μια απολαυστική περιπέτεια. Πρωτότυπη και ολοζώντανα γραμμένη η κεφάτη, φανταστική αυτή ιστορία, δείχνει την αφηγηματική ικανότητα της συγγραφέως. Λ.Π.-Α.

Μάνος Κοντολέων

ΜΕΓΑΛΟ ΒΡΑΒΕΙΟ, ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΠΕΛΑΔΕΣ Εικ.: Τέτη Σώλου Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 86

Ο Δαμιανός, ο συγγραφέας του βιβλίου Ο αδερφός της Ασπασίας, έχει γίνει πια διάσημος. Όλοι του ζητάνε αυτόγραφα και έχει κουραστεί να δίνει συνεντεύξεις. Πήρε άλλωστε το Μεγάλο Βραβείο. Αλλά όλα αυτά του φέρνουν και μεγάλους μπελάδες. Ένα πραγματικά απολαυστικό μυθιστόρημα. Όλοι μπλεγμένοι σε μια τρελή και όλο απρόοπτα περιπέτεια. Ο αναγνώστης διασκεδάζει, απολαμβάνοντας συνάμα τη γελοιογραφική εικονογράφηση. Γ.Γ.-Σ.

Βούλα Μάστορη

Η ΧΩΡΑ ΜΕ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΥΓΔΑΛΕΝΙΕΣ ΚΟΥΝΙΕΣ Εικ.: Ρίτα Λαουτάρη-Κουτσούρη Λιβάνης, Αθήνα 2011, σελ. 57

Με λυρικό τρόπο αντιμετωπίζεται από τη συγγραφέα το θαύμα της γέννησης. Δίπλα στο λυρικό ξετύλιγμα, αναπτύσσεται και η πραγματικότητα. Η συγγραφέας καταφέρνει να συντονίσει σωστά και τις δύο καταστάσεις και να μας πάρει μαζί της στο ταξίδι της χώρας (χώρα είναι η μήτρα) κατά τους εννέα μήνες της κυοφορίας έως ότου φτάσουμε στο τέρμα, στο θαύμα της γέννησης. Το βιβλίο συμπληρώνεται από πλούσια εικονογράφηση. Α.Β.

Αθηνά Μπίνιου

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΦΙΛΗΜΑ

Εικ.: Έφη Λαδά Μίνωας, Αθήνα 2011, σελ. 72

Η συγγραφέας ζητά ένα φιλάκι από τους μικρούς αναγνώστες της, που θα διαβάσουν τις μικρές «γελαστές» ιστορίες της. Και είναι σίγουρο πως θα της δώσουν όχι ένα, αλλά τέσσερα φιλάκια, όσες δηλαδή και οι ιστορίες! Ο γάτος Φερνάντο που αγάπησε τη γάτα «Κολοβή», η χελώνα που πάχαινε και δεν τη χωρούσε το καβού-

35/7

κι της, ο Κοκονιός, που είχε τα μάτια κλειστά και έβλεπε συνεχώς σκοτάδι, και που ανοίγοντάς τα χάρηκε τις ομορφιές της ζωής, και ο κάβουρας που χόρεψε με τη γαρίδα, είναι οι ήρωες στις τέσσερις όμορφες αυτές ιστορίες, που αξίζουν ένα φιλί. Υπέροχη η εικονογράφηση της Έφης Λαδά. Α.Β.

Χρήστος Μπουλώτης

ΟΥΦ! – ΟΙ ΑΠΙΘΑΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΗ Εικ.: Φωτεινή Τέκκου Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 153

Στο καινούργιο του βιβλίο ο γνωστός και αγαπημένος συγγραφέας εγκαταλείπει τους ήρωες-σκυλιά και... «γεννά» τον Άρη, ένα αγόρι πανέξυπνο, που με τσαχπίνικο τρόπο σχολιάζει τα δρώμενα γύρω του. Όσα δεν μπορεί να εξηγήσει τα παίρνει επάνω του και λέει ευθαρσώς την άποψή του, είτε πρόκειται για πολιτικά, είτε για ερωτικά, είτε για… οικονομικά. Ο Άρης, ακαθορίστου ηλικίας, εκφράζεται με ιδιαίτερα χαριτωμένο ύφος αποδεικνύοντας ότι και κρίση έχει και δεν φοβάται να πει τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη. Ένας χαριτωμένος και έξυπνος μονόλογος, που όταν τελειώσει δεν λες «ουφ», αλλά «μακάρι να είχε κι άλλο». Α.Β.

Νίκος Πιλάβιος

Ο ΠΑΡΑΜΥΘΑΣ – ΨΗΛΑ ΣΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ Εικ.: Στεφανία Ταπτά Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 100

Ο Νίκος Πιλάβιος συντρόφευσε για πολλά χρόνια τα παιδιά από την τηλεόραση, φορώντας το μαγικό του γιλέκο που του έδινε τη δυνατότητα να πετά και να διηγείται όμορφα παραμύθια. Στο παρόν βιβλίο «πετάει» ψηλά στον ουρανό αφηγούμενος εννέα καινούργιες περιπέτειες. Από ψηλά βλέπει τη Λιάνα το παπάκι, που μια μάγισσα την έκανε διεύθυνση σε e-mail, τη στρουθοκάμηλο που είχε χάσει το αυγό της και το μάγο που την έκανε να ξεχάσει τις ωραίες ιστορίες που έλεγε στα παιδιά. Όλες οι ιστορίες κρύβουν ένα βαθύτερο νόημα που εύκολα μπορεί να αποκρυπτογραφηθεί. Α.Β.

36/8

Κάρμεν Ρουγγέρη

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΖΟΥΣΕΣ Εικ.: Χριστίνα Κουλουμπή Λιβάνης, Αθήνα 2011, σελ. 130

Η γνωστή ηθοποιός, σκηνοθέτης και συγγραφέας μάς δίνει σε δική της ελεύθερη απόδοση τις Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, έτοιμες να «ανέβουν» σε σχολική παράσταση και να τις χαρούν τα παιδιά. Εντυπωσιακό, πολυτελέστατο, με πλούσια εικονογράφηση και σε μεγάλο τετράγωνο σχήμα, το πολυσέλιδο αυτό βιβλίο συνοδεύεται από ανάλογο DVD. Είναι παρήγορο που σε εποχή βαθιάς οικονομικής κρίσης εξακολουθούν να εκδίδονται τέτοιας ποιότητας βιβλία και μάλιστα σε σχετικά προσιτή τιμή. Λ.Π.-Α.

Ναννίνα Σακκά-Νικολακοπούλου

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΤΩΝ ΤΕΡΑΤΩΝ Εικ.: Διατσέντα Παρίση Λιβάνης, Αθήνα 2011, σελ. 45

Υπέροχο βιβλίο, τόσο ως κείμενο όσο και ως εικονογράφηση, που επαναφέρει στη μνήμη τη γενεαλογία των τεράτων της Ελληνικής Μυθολογίας, γνωστών (όπως η Σκύλλα και η Χάρυβδη) και άγνωστων (Θόωσα), που ενσαρκώνουν τον βαθύτερο φόβο των πρωτόγονων ανθρώπων που θεοποίησαν τα φυσικά φαινόμενα μην μπορώντας να τα εξηγήσουν. Η συγγραφέας αφηγείται και η εικονογράφος αναπλάθει εκπληκτικά τα πορτρέτα τους. Α.Β.

Ελένη Τσαλδίρη

ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΟΚΛΗΣ και το αλλόκοτο μπέρδεμα (σελ. 58) ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΥΤΑΡΑΣ και τα χρωματικά ζευγαράκια (σελ. 58) ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ και το μυστικό παιχνίδι των σχημάτων (σελ. 58)

Εικ: Ελένη Τσαλδίρη Λιβάνης, Αθήνα 2011

Τρία βιβλία με πλούσια εικονογράφηση, που παρουσιάζουν τρεις μεγάλους ζωγράφους της σύγχρονης Ελλάδας: τον Κώστα Τσόκλη, τον Δημήτρη Μυταρά και τον Γιάννη Μόραλη. Μια ενδιαφέρουσα πρόταση για παιδιά, μια πρωτοποριακή προσπάθεια πληροφόρησης για τους τρεις σύγχρονους ζωγράφους και το έργο τους. Οι τρεις καλλιτέχνες επικοινωνούν μέσα από πίνακες, με τα σύμβολα της σκέψης τους, για να εκφράσουν τις δικές τους αλήθειες. Έτσι τα παιδιά κατορθώνουν να προσπελάσουν αυτά τα έργα με τη μεσολάβηση σχετικών πληροφοριών,

ενός παραμυθιού και του παιχνιδιού με τις τεχνικές εργασίες, που θα τα βοηθήσει να προσλάβουν συνθετότερες έννοιες. Η τέχνη ξανοίγει τους ορίζοντες της αντίληψης. Με τους δρόμους ανοιχτούς προς κάποια αισθητική αγωγή, τα παιδιά ίσως μπορέσουν κάποτε να επικοινωνήσουν ουσιαστικότερα με την τέχνη, τον πολιτισμό, και να συμμετάσχουν ενεργά στα πολιτιστικά δρώμενα είτε ως δέκτες είτε ως δημιουργοί.

Θ.Χ.

Κέλι ΜακΚάιν

ΚΥΝΗΓΙ ΘΗΣΑΥΡΟΥ (σελ. 50) ΦΑΛΑΙΝΟΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ (σελ. 50) Εικ.: Σεσίλια Γιόχανσον Μετ.: Αριάδνη Μοσχονά Κέδρος, Αθήνα 2011

Η Σπιρουλίνα είναι μια γοργόνα με ξεχωριστό χαρακτήρα. Δεν της αρέσει όλη μέρα να χτενίζει τα μαλλιά της και να τραγουδάει, όπως κάνουν οι αδελφές της. Θέλει να ζει μοναδικές περιπέτειες. Σ’ αυτά τα δύο βιβλία η συγγραφέας διηγείται δύο περιπέτειες. Δροσερές, τρυφερές ιστορίες με έγχρωμη εικονογράφηση, που σε παρασύρει κι αυτή στο ταξίδι της περιπέτειας. Γ.Γ.-Σ.

Λίνκολν Πιρς

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΝΕΪΤ – ΜΙΑ ΤΑΞΗ ΑΝΩ ΚΑΤΩ Απόδοση: Κώστια Κοντολέων Καρτουνίστας: Λίνκολν Πιρς Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 211

Ο δημιουργός του Μεγάλου Νέιτ είναι καρτουνίστας. Καθημερινά παρουσιάζει σε συνέχειες τον ήρωά του, σε περισσότερες από 200 εφημερίδες. Τον Μεγάλο Νέιτ όλοι τον μαλώνουν, όλοι τον κοροϊδεύουν, όλοι τον τιμωρούν. Είναι γκαφατζής, αλλά αξιαγάπητος και συμπαθητικός, ενώ η Τζίνα τού δημιουργεί προβλήματα και μπελάδες. Πρόκειται για τύπο για τον οποίο ο Τζεφ Κίνι, συγγραφέας της σειράς «Το ημερολόγιο ενός σπασίκλα», έχει εκφραστεί με τα πιο κολακευτικά σχόλια. Ο Μεγάλος Νέιτ τα σπάει! Α.Β.

38/10

για μεγάλα παιδιά και νέους Μάνος & Σπύρος Βενιέρης ΑΛΛΑΖΩ ΧΕΡΙΑ!

Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Κέδρος, Αθήνα 2011, σελ. 201

Ένα παλιό, συλλεκτικό παιδικό βιβλίο αλλάζει συνεχώς χέρια και αφηγείται τις περιπέτειές του. Κάποιοι το αγκαλιάζουν με αγάπη, άλλοι αδιαφορούν εντελώς. Άνθρωποι και βιβλία όμως κινδυνεύουν από έναν πάμπλουτο, που στόχο έχει να κατακτήσει τον κόσμο, να εξαφανίσει τη γνώση και να μετατρέψει τους ανθρώπους σε πειθήνια ζώα. Ανατροπές, δράση, συγκίνηση και χιούμορ γεμίζουν τις σελίδες του βιβλίου, που κάνει τον αναγνώστη να προβληματιστεί. Γ.Γ.-Σ.

Θεοδώρα Γεωργακούδη

ΚΑΛΑ ΚΡΥΜΜΕΝΑ ΜΥΣΤΙΚΑ Κέδρος, Αθήνα 2011, σελ. 239

Οι έφηβοι δεν αντιμετωπίζουν μόνο τα δικά τους προβλήματα. εμπλέκονται, όπως είναι φυσικό, και στα προβλήματα των γονιών τους. Μια τέτοια περίπτωση μας αφηγείται η Θεοδώρα Γεωργακούδη στο τελευταίο της βιβλίο. Σοβαρές αρρώστιες, αντιδικίες σκληρές, εγωισμοί, μάνες με κόρες. Ως τώρα όλα ήταν καλά κρυμμένα μυστικά. Με τη συνεργασία της... νέας τεχνολογίας γίνεται εφικτό να αμβλυνθούν τα προβλήματα. Ένα σύγχρονο μυθιστόρημα, ευκολοδιάβαστο, με γρήγορη ροή, που εξιστορεί ανθρώπινες αδυναμίες που πάντοτε θα ταλανίζουν τον κόσμο στις διανθρώπινες σχέσεις, αρκεί βέβαια να οδηγούνται σε αίσιο τέλος. Α.Β.

Κυριάκος Μαργαρίτης ΤΑ ΤΡΥΠΙΑ ΤΕΙΧΗ

Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 221

Ο συγγραφέας είναι παιδί της Κύπρου. Ένα παιδί που αγαπά τον τόπο του και που πονάει για το άλυτο –μετά από 35 χρόνια– πρόβλημά του. Ένα βιβλίο αντικειμενικότητας και αμεροληψίας, ειδωμένο μέσα από τα μάτια δυο παιδιών, του Έλληνα Ραφαήλ και του Τούρκου Νιαζί. Επωμίζονται μια αποστολή που δεν τους ανέθεσε κανένας: να απαλλάξουν τον τόπο από τους Μαύρους Παλιάτσους

39/11

και να τρυπήσουν τα τείχη που χωρίζουν τη Λευκωσία στα δύο. Ο συγγραφέας έχει χειριστεί το θέμα με περισσή ευαισθησία και λογοτεχνικότητα. Η αναγνωστική γεύση που αφήνει είναι γλυκόπικρη, όπως το παγωτό του Ηρακλή που τρώνε τα παιδιά κοντά στη διαχωριστική γραμμή. Α.Β.

Ελευθερία Μελά ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ

Εικ.: Θανάσης Τσίτσικας Άγκυρα, Αθήνα 2011, σελ. 55

Βρισκόμαστε στην εποχή που ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος, ο πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έχει αποκτήσει μεγάλη δύναμη και έχει καταλάβει πολλές πόλεις που είχαν συμμαχικές ή φιλικές σχέσεις με τους Αθηναίους. Ο Δημοσθένης, ο μεγάλος ρήτορας και πολιτικός, αγωνίζεται για την ανεξαρτησία της Αθήνας και τη διατήρηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ιστορική καταγραφή γεγονότων, προσώπων, χωρίς ίχνος διδακτισμού, που ευχάριστα αφομοιώνει ο αναγνώστης. Γ.Γ-Σ.

Νίκος Μιχαλόπουλος - Άννα Βερούλη ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ ΟΝΕΙΡΩΝ Άγκυρα, Αθήνα 2011, σελ. 80

Ο Μαραθώνιος ονείρων είναι ένα τρυφερό κείμενο, γραμμένο από δύο ανθρώπους που έχουν κάνει σκοπό της ζωής τους το τρίπτυχο «Αθλητισμός-Εκπαίδευση-Παιδί». Ο Νίκος Μιχαλόπουλος δραστηριοποιείται αγωνιστικά στο Ολυμπιακό αγώνισμα της σκοποβολής. Η Άννα Βερούλη το 1982, στους Πανευρωπαϊκούς αγώνες της Αθήνας, και το 1983, στο Παγκόσμιο πρωτάθλημα του Ελσίνκι, κατέκτησε το χρυσό και το χάλκινο μετάλλιο αντίστοιχα στο ακόντιο. Το βιβλίο αποδεικνύει στον αναγνώστη πως ο Μαραθώνιος δεν είναι κατά κύριο λόγο τα χιλιόμετρά του και η κατάκτησή τους, αλλά το όνειρο και η προσέγγισή του. Κάτι που μπορεί να κατορθώσει κάθε αθλητής της ζωής.

Γ.Γ.-Σ.

40/12

Γιολάντα Πατεράκη ΟΜΑΔΑ ΣΑΤΣΩΚ

Εικ.: Στάθης Πετρόπουλος Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 196

Η ομάδα Σάτσωκ, τρελόπαιδα με πολύ κέφι για δράση και ηρωισμούς, παρασυρμένα από τις υποδείξεις ενός άγνωστου «φίλου» από το διαδίκτυο, μπλέκονται στα πλοκάμια μιας επικίνδυνης σπείρας. Ένα μυθιστόρημα με αστυνομική χροιά, που «αγγίζει» έξυπνα τους κινδύνους που ελλοχεύουν για τους σημερινούς νέους. Γ.Γ.-Σ.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΜΙΚΡΟΣ

Εικ.: Παύλος Βαλασάκης Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 198

Η οικογένεια του Χρήστου βρίσκεται σε μεγάλη ανάγκη κι εκείνος, λίγο πριν κλείσει τα δώδεκα, ψάχνει να βρει μια βραδινή δουλειά, για να βοηθήσει τους δικούς του χωρίς ν’ αναγκαστεί να σταματήσει το σχολείο. Η δουλειά θα βρεθεί, αλλά μαζί με το βραδινό μεροκάματο ο Χρήστος θα γνωρίσει και όψεις της ζωής που δεν τις υποψιαζόταν. Οι περιπέτειες που θα ζήσει θα είναι επικίνδυνες και οι ταλαιπωρίες πολλές – ο μικρός ήρωας όμως θα βγει νικητής και οι εμπειρίες που θ’ αποκτήσει θα τον ετοιμάσουν για το μακρύ ταξίδι της ζωής. To έργο διαπνέεται από αισιοδοξία, πίστη στη ζωή και ανθρωπιά. Το βιβλίο βραβεύτηκε από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά. Α.Β.

Δημήτρης Σπύρου

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΟΥ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕ ΤΟΝ ΠΕΤΡΟΠΟΛΕΜΟ Εξώφυλλο: Στάθης Πετρόπουλος Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 245

Μια ζωντανή περιγραφή της ζωής στο χωριό Πετροχώρι κατά τη δεκαετία του ’60, τότε που τηρούνταν ευλαβικά οι αξίες της ανθρωπιάς και της συναδελφικότητας, ενώ η παιδική αθωότητα, μέσα από το παιχνίδι του «πετροπόλεμου», προσπαθούσε να καταλαγιάσει τους φόβους, μιμούμενη τη λεβεντιά και το θάρρος που θαύμαζε στους αγωνιστές της Ιστορίας. Αυτό το παιχνίδι αποτέλεσε μια σημαντική άσκηση για τις μάχες που θα έπρεπε να δώσουν αργότερα στη ζωή τους. Κι ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, πώς θα αντιμετωπίσουν μικροί και μεγάλοι το ότι φτάνει στο χωριό τους, εκτοπισμένος από τη Χούντα, ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης με την προσωπικότητά του, τη φωνή του, τις νότες από το πιάνο του; Θ.Χ.

41/13

Ουρανία Τουτουντζή

Ο ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ Εικ.: Έβη Κετσέα Κέδρος, Αθήνα 2011, σελ. 90

Στα δώδεκά του χρόνια, ο Κόδρος θαυμάζει τους λαμπρούς ήρωες που έζησαν πριν από αυτόν, τον Ηρακλή, τον Ιάσονα, τον Θησέα. Χρόνια αργότερα, βασιλιάς πια, ο Κόδρος θα σταθεί ισάξιος των ηρώων που πάντα θαύμαζε, θυσιάζοντας τη ζωή του για τη σωτηρία της Αθήνας. Καλογραμμένο ιστορικό μυθιστόρημα, που χωρίς να κουράζει, σου γνωρίζει μια ολόκληρη εποχή. Γ.Γ.-Σ.

Πέτρος Χατζόπουλος

ΕΓΚΛΗΜΑ ΣΤΟ ΤΟΥΝΔΡΑ ΕΞΠΡΕΣ Εικ.: Δέσποινα Καραπάνου Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 140

Το τρένο «Τούνδρα Εξπρές» ξεκινά για το χιονοδρομικό κέντρο Ξεπαγιάζοβο. Επιβάτες του είναι ζώα, που βιώνουν ανθρώπινα συναισθήματα, μέσα από έρωτες, μίση, μυστικά. Με στιλ ιστορίας αστυνομικού μυστηρίου, το βιβλίο περιέχει αναφορές σε παραλλαγές γνωστών ιστορικών γεγονότων καθώς και διασκεδαστικές παραποιήσεις τοπωνυμίων και ονομάτων, όπως «Χόλιγουφ», «Τραβαμεκιασκλεοπάτρα», «Μπολσελύκοι», «πούρο Χαϊβάνας», κ.ά. Ανάμεσα στους επιβάτες είναι και ο σκίουρος Κορνήλιος Κρικ, διάσημος ντετέκτιβ, μαζί με τη βοηθό του πυγολαμπίδα Μάρθα. Συνεπιβάτης και ο γάτος μεγιστάνας λόρδος Πούσιγκτον, με τα πολλά μυστικά. Θα μπορέσει άραγε να διαλυθεί η ομίχλη του εγκλήματος που διαπράττεται και να διαλευκανθούν όλα τα μυστήρια; Θ.Χ.

Τόνκε Ντραχτ

ΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΙΑ Μετ.: Μαρία Αγγελίδου Πατάκης Αθήνα 2011, σελ. 616

Ο νεαρός Τιούρι, υποψήφιος ιππότης, αναλαμβάνει μια επικίνδυνη αποστολή: να παραδώσει ένα γράμμα στον Μαύρο Ιππότη με τη Λευκή Ασπίδα. Τον βρίσκει να ξεψυχάει, και εκείνος, προτού πεθάνει, πείθει τον Τιούρι να παραδώσει το γράμμα στο βασιλιά Ουνάουβεν. Ο νεαρός θα τα καταφέρει, αφού όμως αναμετρηθεί με τους Κόκκινους Ιππότες που τον θέλουν νεκρό και ξεφύγει από τους Γκρίζους Ιππότες, από ληστές και άλλους αμέτρητους εχθρούς που παραμονεύουν στο δρόμο του. Πολυδιαβασμένο ιπποτικό μυθιστόρημα, με δράση και περιπέτειες, που κρατάει ζωηρό το ενδιαφέρον του αναγνώστη ως την τελευταία σελίδα.

42/14

Λ.Ψ.

Τζιν Ντυπρό

ΥΠΟΓΕΙΑ ΠΟΛΙΤΈΙΑ Μετ.: Φωτεινή Μεγαλούδη Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 288

Η Λίνα και ο Ντουν είναι δυο τυχεροί έφηβοι που ζουν στην πρώτη Υπόγεια Πολιτεία της Γης. Μια επιστολή είναι κρυμμένη σ’ ένα χρηματοκιβώτιο, που θ’ανοίξει μόνο του μόλις συμπληρωθούν διακόσια χρόνια, όσα θα διατηρηθεί η Πολιτεία. Οι δυο φίλοι, μόλις καταλάβουν ότι πλησιάζει το τέλος, θ’ ανακαλύψουν την έξοδο που φτάνει στην επιφάνεια της Γης και θα σώσουν τους ανθρώπους προτού εγκλωβιστούν στον σκοτεινό εφιάλτη της κατεστραμμένης πολιτείας. Μυθιστόρημα φαντασίας που θα γοητεύσει τους αναγνώστες, με δυνατές περιγραφές και γενναίους ήρωες, που αγωνίζονται για το καλό των συνανθρώπων τους. Λ.Ψ.

Maggie Stiefvater ΑΠΝΟΙΑ

Μετ.: Περικλής Μποζινάκης Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 416

Η Άπνοια αποτελεί συνέχεια του βιβλίου Ρίγος, που αγαπήθηκε από τους νεαρούς αναγνώστες. Στο δεύτερο βιβλίο τα δυο παιδιά, ο Σαμ και η Γκρέις, θα προσπαθήσουν να μείνουν μαζί, αφού πρώτα ο Σαμ ξεκαθαρίσει το παρελθόν του -ήταν λυκάνθρωπος- και καταφέρει να ζήσει στην κοινωνία των ανθρώπων. Ένας άλλος λυκάνθρωπος όμως, ο Κόουλ, θα κάνει την εμφάνισή του και θα γίνει η αιτία να ζήσουν οι ήρωες καινούργιες περιπέτειες.

Λ.Ψ.

Λόρεν Τσάιλντ

ΜΗ ΧΑΝΕΙΣ ΤΗΝ ΨΥΧΡΑΙΜΙΑ ΣΟΥ, ΚΛΑΡΙΣ ΜΠΙΝ! Απόδοση: Φίλιππος Μανδηλαράς Εικ.: Λόρεν Τσάιλντ Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 287

Η Κλάρις Μπιν συμβουλεύεται τον «οδηγό επιβίωσης» της Ρούμπι Ρέντφορτ, αλλά οι συμβουλές της αναφέρονται σε απίθανες περιπτώσεις π.χ. τι να κάνεις για να αντιμετωπίσεις εξωγήινους, ή πώς να επιβιώσεις αν συναντήσεις λιοντάρι, τίγρη, αρκούδα... Θα μπορέσει η Κλάρις Μπιν να καθησυχάσει τους φόβους και τις ανησυχίες της από τα προβλήματα και τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή της; Θ.Χ.

43/15

διαχρονικά*

TΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΚΟΥΝΕ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ: «ΣΤΟ ΧΡΙΣΤΟ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ» – ΕΝΑ ΠΕΙΡΑΜΑ Άννα Κωστάκου-Μαρίνη Συγγραφέας

44

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

εν είχα ιδέα πώς θα τα κατάφερνα να διαβάσω ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη σε παιδιά 9 ως 12 χρόνων. Ήταν έξι, και γύρω από αυτά μαζεύτηκαν από περιέργεια αδέλφια και ξαδέλφια μεγαλύτερα. Ήταν μια σκέψη που μου καρφώθηκε επίμονα. Φοβόμουν πως θα έφευγαν μετά το πρώτο πεντάλεπτο, ή πως θ’ άρχιζε η βαρεμάρα και η φασαρία. Πώς θα τα κρατούσα; Πώς θα τους το μετέδιδα; Η ανταπόκριση στο κάλεσμα και η προσδοκία τους με ηρέμησε, με ενέπνευσε και με καθοδήγησε. Τα παιδιά επιθυμούν την επικοινωνία, κι ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη αποδείχτηκε αποτελεσματικότατο μέσο επικοινωνίας. Τους διάβασα το διήγημα «Στο Χριστό στο Κάστρο»1, σε δύο συνέχειες. Το πρώτο μέρος τελείωσε με τα λόγια: «…Και ο ήλιος εχαμήλωνε, εχαμήλωνε. Και η βαρκούλα εκινδύνευε ν’ αφανισθή. Και η απορρώξ βραχώδης ακτή εφαίνετο διαφιλονικούσα την λείαν προς τον βυθόν της θαλάσσης». Την προπαραμονή των Χριστουγέννων τα παιδιά μαζεύτηκαν αυθόρμητα και το τελειώσαμε. Προτού αρχίσει η ακρόαση του πρώτου μέρους κατατόπισα τους μικρούς ακροατές για τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα∙ τους έκανα επίσης μια αρχική εισαγωγή στην υπόθεση. Στη συνέχεια τους συστήθηκα ως Παπαδιαμάντης, συγγραφέας, που θα τους έλεγα την ιστορία μου. Η ανάγνωση ήταν βέβαια θεατρική, παραστατική. Οι διάλογοι διαβάστηκαν αυτούσιοι. Στα περιγραφικά μέρη επαναλάμβανα τις πολύ δύσκολες φράσεις σε νεοελληνικά, με τρόπο που να μη χάνεται η συνέχεια της ανάγνωσης. Τα μεγαλύτερα ζητούσαν τη σημασία λέξεων∙ μετέφραζα σύντομα. Στην προηγηθείσα κατατόπιση τους έδειξα και τη Σκιάθο στο χάρτη επισημαίνοντας το δρομολόγιο της βάρκας του Στεφανή του Μπέρκα. Όχι κάρτες ειδυλλιακές τουριστικού ενδιαφέροντος, για να μη στομώσω τη φαντασία τους. Οι διά λόγου περιγραφές έφθαναν. Τα παιδιά επαναλάμβαναν με κέφι λέξεις παράξενες και μικρές φράσεις: «Ο Άη Θανάσης... με τα Καμπιά», «Η Μυγδαλιά... απ’ του Κουρούπη», «... Φουρτούνα κιαμέτ», «Όλο φρεσκάρει, Ξίδι μοναχό!», «Από σοφράν...!», «από σταβέτ!» * Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. Το κείμενο αυτό είχε δημοσιευτεί στο τεύχος 48, Χειμώνας 1997, σσ. 247-252.

Απ’ τη συζήτηση του παπα-Φραγκούλη με τον Πανάγο το μαραγκό, τη θεια το Μαλαμώ, τον Στεφανή Μπέρκα και άλλους ακόμη, τα παιδιά γνώρισαν πρόσωπα με το χαρακτήρα τους, τη νοοτροπία τους, το ήθος τους και την πίστη τους. Ο παπα-Φραγκούλης είναι ένας νησιώτης παπάς. «Εις την νεότητά του υπήρξε ναυτικός, κι εφαίνετο διατηρών ακόμη λανθανούσας δυνάμεις, ήτο δε τολμηρός και ακάματος...» Γνωρίζει όμως την πίστη του και η θεολογία του είναι βιωματική. ΄Ετσι, όταν ο Πανάγος «είπεν αυθαδώς» εκφράζοντας αμφισβήτηση πίστεως: «Και γιατί δεν κάνει καλόν καιρό ο Χριστός, παπά, αν θέλη να πάνε να τον λειτουργήσουνε στην εορτή του;» ο παπα-Φραγκούλης τού απαντά: «...Άλλο το γενικό και άλλο το μερικό και το τοπικό, Πανάγο. ... Η βαρυχειμωνιά γίνεται για καλό, και για την ευφορία της γης και για την υγεία ακόμα. Ανάγκη ο Χριστός δεν έχει να πάνε να τον λειτουργήσουνε... Μα όπου είναι μια μερική προαίρεσις καλή… και όπου πρόκειται να βοηθήσει κανείς ανθρώπους, καθώς εδώ, εκεί ο Θεός έρχεται βοηθός και εναντίον του καιρού και με χίλια εμπόδια... Εκεί ο Θεός συντρέχει... και με θαύμα ακόμα, τι νομίζεις, Πανάγο;» Και είχαν οι μικροί ακροατές την ευκαιρία να ακούσουν αμέσως μετά από αυτή τη συνειδητή και με γνώση έκφραση πίστης, την άλλη, τη λαϊκή, που ειλικρινής μεν αναμεμειγμένη δε με ηθικολογία και φόβο: «Αλήθεια, παπά μ’, δεν είναι καλό πράμα αυτοδά, θα πω, ν’ αφήνουν τόσα χρόνια τώρα το Χριστό αλειτούργητο, την ημέρα της Γέννας του… Για τούτο θα μας χαλάσ’ κι ου Θεός!» Τα παιδιά γελούσαν κάθε φορά που «μιλούσε» η θεια το Μαλαμώ και επαναλάμβαναν στα δικά τους λόγια τούτο το «θα πω» που εκείνη κολλούσε πάντα σε κάθε φράση της. Στη συνέχεια τα παιδιά είδαν να περνούν έθιμα, εικόνες, κινήσεις, χειρονομίες από τη σκιαθίτικη ζωή. Είδαν μια βραδιά στο «παπαδόσπιτο». Άκουσαν για πρόσωπα απλά, με γνωστές και οικείες ιδιότητες. Κοντά στον γνωστικό παπά η δειλή παπαδιά, που δεν φοβάται όμως όταν βρίσκεται δίπλα του. Το Μυγδαλιώ με τη ζήλια του, ο Στεφανής ο Μπέρκας, ο απόκοτος βαρκάρης, που ξέρει όμως καλά του ναυτικού την τέχνη. «Κίντυνος, λέει; Ντιπ, καταντίπ, καθόλ’! Εγώ σας παίρνω απάνου μ’, παπά. Μονάχα πως μπορεί να κρυώσετε, τίποτε άλλο…» Είναι κεφάτο και ζωντανό αυτό το διήγημα του Παπαδιαμάντη, όπως τα πε-

46 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ρισσότερα που έχουν ως υπόθεση εκκλησιαστικές γιορτές και πανηγύρια. Δεν αποτελούν όμως απλά λαογραφικά αφηγήματα. Παρουσιάζουν ατόφια τη ζωή και τον άνθρωπο. Και δεν έχει «θρησκευτικότητα», ούτε «λαϊκή» ούτε άλλη, ούτε πιστεύει «παιδικά». Η ανθρώπινη ύπαρξή του βιώνει τις συγκρούσεις και αντιφάσεις της και όχι τις «χριστιανικές αξίες» διότι δεν υπάρχουν τέτοιες. Η ορθοδοξία δεν είναι θρησκεία, αλλά ζωή. «Εγώ ειμί η οδός, η αλήθεια και η ζωή...» Η χριστιανική πίστη είναι η σχέση με το πρόσωπο του Χριστού διαμέσου της Εκκλησίας που είναι το σώμα του. Ως μη-θρησκεία λοιπόν πολύ απέχει από το να «εντάσσεται πια στα πλαίσια του γενικότερου λαϊκού ενδιαφέροντος...»1 στον 19ο αιώνα ή σε οποιονδήποτε άλλο, πριν ή μετά. Εσκόπευα να διαβάσω το διήγημα σε τρεις συνέχειες σταματώντας την πρώτη στην παράγραφο: «Πριν κατακλιθή ο παπα-Φραγκούλης έστειλε μήνυμα στον συνεφημέριό του τον παπ’-Αλέξην, όστις άλλως ήτο και ο εφημέριος της εβδομάδος, ότι δεν θα ήτο συλλειτουργός την επιούσαν...» Αλλά η περιέργεια των παιδιών με ανάγκασε να συνεχίσω. Και δεν είχαν άδικο. Μήπως του έλειπε η κίνηση, η δράση, η αγωνία; Μήπως δεν υπήρχαν ήρωες που συμπαθούσαν ή απέρριπταν ή ακόμη κορόιδευαν; ΄Επειτα οι διάλογοι, ως δυνάμεις διασταυρούμενες, άλλες απαλές κι άλλες δυνατές, πεισματικές, καθαρές ή υπόκωφες, δεν αφήνουν στο πρώτο μέρος να μαντέψεις ποιοι τελικά θα συνοδέψουν τον παπά, το βαρκάρη και τη θεια το Μαλαμώ, που δηλώνει αμέσως συμμετοχή. Θα πάει η παπαδιά με τον Λαμπράκην, τον μικρό γιο, την έμψυχη αφορμή της παράτολμης επιχείρησης; Θα πάρουν μαζί τους το Βασώ, τη μικρότερη από τις δύο κόρες του παπαδικού ζεύγους; Κι ο αμφισβητίας ο μαστρο-Πανάγος ο μαραγκός, τι θα κάνει τελικά;

Το ταξίδι αρχίζει, και το πρώτο μέρος της ανάγνωσης σταμάτησε στο πιο αγωνιώδες σημείο, όταν έπιανε η τρικυμία κι η βάρκα εκινδύνευε. Μα ως εκείνη τη στιγμή τα παιδιά απόλαυσαν την έκπληξη να «δουν» μαζεμένους όλους, δειλούς και τολμηρούς, σιωπηλούς και γκρινιάρηδες, περί τα 15 άτομα. Όλα πρόσωπα αληθινά και χαρακτήρες αυθεντικοί, που στο ταξίδι και ως το τέλος της περιπέτειας έδωσαν στους νεαρούς ακροατές παραδείγματα προς μίμηση και προς αποφυγή, αλλά και προς ανίχνευση της ταυτότητάς τους. Στη διάρκεια του ταξιδιού και πριν αρχίσει η τρικυμία, τα χωρατά του παπά και τα πειράγματα προς όλους δείχνουν την ελευθερία εκ καθαράς καρδίας – ούτε ίχνος ευσεβισμού, του κακέκτυπου δηλαδή της πίστης. Η άφιξη στο Κάστρο και η συνάντηση με τους αποκλεισμένους εκεί ενθουσίασε τα παιδιά. Η «ξενάγηση» στην περιοχή, που κάνει ο Π., προκάλεσε την παρέμβαση λέξεων και μικρών φράσεων στη νεοελληνική, που γινόταν αυθόρμητα και αβίαστα υπό την πνοή της ιδιαίτερης λογοτεχνικής παπαδιαμαντικής δύναμης. Ο κεντρικός ήρωας του διηγήματος είναι, χωρίς αμφιβολία, ο ιερέας. Γύρω του παίρνουν όλοι τις θέσεις τους. Είναι μια ομάδα ανθρώπων ενωμένη, με κοινά βιώματα και παρεμφερείς στόχους. Ο καθένας διακονεί αυθόρμητα το σύνολο. Ο παπάς είναι μεταξύ όλων∙ αλλά οσάκις χρειασθεί, ξεχωρίζει ως κορυφαίος χορού για να κατευθύνει διαβήματα, να διορθώσει τους διαλογισμούς, να στερεώσει τις αποφάσεις και να ορθοτομήσει την αλήθεια. Η Λειτουργία γίνεται με όλο το ορθόδοξο τυπικό, όχι διότι ο Παπαδιαμάντης «είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα φανατικής τυπολατρίας», αλλά γιατί γνωρίζει το βαρύ –σε ουσία θεολογική, εκκλησιαστική και εν τέλει σωστική– αντίκρισμα. Η λειτουργία είναι έργο του λαού. Δεν ξεχωρίζει από τη ζωή του. Ο παπαδιαμαντικός λαός, το πλήρωμά της, μπαίνει στο ναό μ’ ευλάβεια αλλά και με οικειότητα και άνεση, χωρίς φτιασίδωμα, ευσεβές ύφος και εσωτερική υποκρισία. Ο Παπαδιαμάντης απαριθμεί τα κουσούρια του ψάλτη, που δεν ξέρει να διαβάζει και αποκοιμίζει το εκκλησίασμα. Θα προτιμούσε να ήταν αλλιώς∙ ωστόσο προκρίνει το ουσιωδέστερο σύμφωνα με το πνεύμα της ορθόδοξης πίστης και Εκκλησίας: την ευλάβεια, την πίστη, την προσευχή. Ψάχνει κανείς σήμερα απεγνωσμένα να βρει ψάλτη που να διακονεί και όχι να επιδεικνύεται. Που να προσεύχεται και να βοηθά τους πιστούς να προσεύχονται. Που να συναισθάνεται και να συμμετέχει στη Θεία Ευχαριστία. Τα παιδιά άκουγαν και μάθαιναν αβίαστα και χωρίς διδακτισμούς για τα Χριστούγεννα και τη Λειτουργία. Καταλάβαιναν από μόνα τους κάτι: πως για τα πρόσωπα του διηγήματος τα Χριστούγεννα ήταν πρώτα η Λειτουργία, όπου συμμετείχαν όλοι κατά τα μέτρα του ο καθένας, και μετά η ευωχία. Και περιγράφεται αυτή απολαυστικά από τον Παπαδιαμάντη. Δεν λείπει το σασπένς ούτε από το τελευταίο μέρος. Ακούγονται ξαφνικά φωνές από τη θάλασσα. Η εκκλησία αδειάζει σχεδόν, κάποιοι κινδυνεύουν. Και ο Παπαδιαμάντης, ο ταπεινός όσο και βαθύς γνώστης της ανθρώπινης ψυχής, λέει: «Ουχ ήττον οι άξεστοι εκείνοι άνθρωποι, εκ της αυθορμήτου εκείνης φιλανθρωπίας ... (που) είναι το πρώτον και τελευταίον αίσθημα το συ-

47 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

γκινούν την καρδίαν μετά την πρώτην έκπληξην, και πριν προφθάσασα πνεύση η παγερά πνοή της φιλαυτίας και αδιαφορίας... ήρχισαν να τρέχωσι τον κατήφορον». Και δεν επέστρεφαν, και η Λειτουργία προχωρούσε παρά την εσκεμμένη αργοπορία του παπα-Φραγκούλη. Επέστρεψαν στο τέλος. Πήραν αντίδωρο κι ευλογία αφού κατά την προαίρεση ήταν στη Λειτουργία και κατά το καθήκον κινδυνεύοντες στους γκρεμούς. Μόνα τους, τα παιδιά των 10, 11, 12 χρόνων δεν θα επιχειρούσαν, φυσικά, να διαβάσουν διήγημα του Παπαδιαμάντη αυτούσιο, ούτε θα μπορούσαν να το κάνουν. Γνωρίζουμε όμως πόσο ευχάριστη είναι μια κατάλληλη διήγηση για μικρούς και μεγάλους. Η διήγηση μπορεί να διαθέτει λόγο, ρυθμό, κίνηση, έκφραση. Μπορεί να έχει και σκηνοθεσία, όπως στην παράσταση της Κοκκίνου, που διηγήθηκε αποσπάσματα διηγημάτων του Βιζυηνού. Το διήγημα, αλλά και άλλα κείμενα, είναι δυνάμει θεατρικές παραστάσεις. Σκέφτομαι, για παράδειγμα, στην επανάληψη του πειράματος, να κρατούν τα μεγαλύτερα παιδιά από μια φωτοτυπία του διαβαζομένου διηγήματος και στους διαλόγους να μοιράζονται ρόλους. Έτσι, θα έχουμε μια περίπου παράσταση με αφηγητή. Ανακαλύπτουμε έτσι την κειμενικότητα του θεατρικού έργου και τη θεατρικότητα του κειμένου. Ο Αριστοτέλης λέει –μιλώντας, βέβαια, για την τραγωδία– ότι και η τραγωδία όπως και το έπος φθάνει το σκοπό της και χωρίς την υλική της αναπαράσταση, γιατί παρουσιάζεται σε ικανοποιητικό βαθμό με την ανάγνωση. Ζωντανεύει και στο διάβασμα και στην παράσταση. Το διήγημα «Στο Χριστό στο Κάστρο» ζωντάνεψε στο διάβασμα μπροστά σε παιδιά από 10 έως 13 ετών. Πιστεύω ότι και λίγο μικρότερα παιδιά μπορούν να ακούσουν κείμενο του Παπαδιαμάντη με ευχαρίστηση – θα τους είναι οικείος. Τέτοια πειράματα αξίζουν και μόνο για τη θαλπωρή της επικοινωνίας που δημιουργείται εξαιτίας τους, μεταξύ αναγνώστη και ακροατών. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Άπαντα, 2ος τόμος, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1982. 2. Κατ. Σαραφίδου, «Οι θρησκευτικές αγωνίες, αντιστοιχίες, αντιθέσεις στα διηγήματα του Γ. Βιζυηνού και του Αλ. Παπαδιαμάντη», περ. Διαδρομές, τχ. 45, Άνοιξη 1997, σσ. 29-32.

O AΓΙΟΣ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΜΑΣ B. Δ. Αναγνωστόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

έτος συμπληρώνονται 160 χρόνια από τη γέννηση και 100 χρόνια από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (18511911), και γι’ αυτό όλος ο κόσμος των Γραμμάτων στρέφει ευλαβικά τη σκέψη του στην άγια μορφή του και στο έργο του. Γεννημένος στο «ρόδινο νησί» της Σκιάθου, μεγάλωσε μέσα σε πολυμελή οικογένεια (είχε τέσσερεις αδελφές), τελείωσε το Δημοτικό σχολείο στη γενέτειρά του, το Ελληνικό Σχολείο στη Σκόπελο, το Γυμνάσιο στη Χαλκίδα, ενώ μετέβη στην Αθήνα για σπουδές. Όμως δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, γιατί ήταν αναγκασμένος να εργάζεται σκληρά ώστε να συντηρεί τον εαυτό του και να βοηθάει την οικογένειά του. Μόνος του έμαθε γαλλικά και αγγλικά και μελέτησε τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, ποιητές και φιλοσόφους. Για βιοποριστικούς λόγους εργάζεται ως δημοσιογράφος και μεταφραστής σε εφημερίδες και περιοδικά. Στην πρωτεύουσα ζει λιτά, χωρίς επιδείξεις, στηλιτεύοντας τον προκλητικό πλούτο των λαϊκών και των κληρικών. Του άρεσε η μοναξιά και η απομόνωση και ήταν κλεισμένος στον εαυτό του. Δικαίως τον ονόμασε ο Μιχαήλ Περάνθης «κοσμοκαλόγερο». Κάθε Κυριακή συνήθιζε να πηγαίνει στον Ι. Ναό του Αγίου Ελισαίου στην Πλάκα και να ψέλνει ως δεξιός ψάλτης. Από νωρίς ασχολήθηκε με την πεζογραφία. Ιδιαίτερη επίδοση είχε στο δύσκολο λογοτεχνικό είδος, το διήγημα, όπου και αναδείχτηκε ένας από τους πρωτεργάτες του. Έγραψε ιστορικά μυθιστορήματα (Η Μετανάστις, 1879· Οι έμποροι των Εθνών, 1889· Γυφτοπούλα 1884), νουβέλες (Βαρδιάνος στα Σπόρκα, 1893· Φόνισσα, 1903· Ρόδινα ακρογιάλια, 1907) καθώς και γύρω στα εκατόν ογδόντα διηγήματα, τα πλέον διάσημα των οποίων είναι: Χρήστος Μηλιόνης (1885), Χριστόψωμο (1887), Η Σταχομαζώχτρα (1889), Στο Χριστό στο κάστρο (1892), Η Γλυκοφιλούσα (1894), Όνειρο στο κύμα (1900), Υπό την βασιλικήν δρυν (1901), Το μοιρολόι της φώκιας (1908), Της Κοκώνας το σπίτι, κ.ά. Δεν ευτύχησε να δει τα έργα του να τυπώνονται σε βιβλίο ενόσω ζούσε. Ο διορατικός Κωστής Παλαμάς διείδε την αξία του πολύ νωρίς, ενώ πολλοί άνθρωποι των

Γραμμάτων, όπως συμβαίνει συνήθως, έγραψαν εγκωμιαστικούς λόγους μετά το θάνατό του. Ανάμεσά τους ο Γρ. Ξενόπουλος, ο Μ. Μαλακάσης, ο Τέλλος Άγρας, κ.ά. Άριστος ηθογράφος, μεταφέρει στα κείμενα τις παιδικές εντυπώσεις του και απαθανατίζει τις φτωχογειτονιές της Αθήνας και τους απλοϊκούς ανθρώπους του νησιού του, όπως ψαράδες, αγρότες, ταπεινούς και καταφρονεμένους, ιερωμένους, εργένηδες, μετανάστες, χήρες, αγύρτες, κ.ά. Στη γλώσσα συνδυάζει την καθαρεύουσα, τη βυζαντινή και τη σκιαθίτικη διάλεκτο. Είναι χαρακτηριστικό ότι για πολλά χρόνια, παραμονές των μεγάλων γιορτών, δημοσίευε τα χριστουγεννιάτικα και πασχαλιάτικα διηγήματά του. Επιλεγμένα διηγήματα για τη λογοτεχνική τους αξία, το ήθος και την ιδεολογία τους περιλαμβάνονται στα Αναγνωστικά και τα Ανθολόγια των σχολείων μας (Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο), «κατάλληλα» για τον μαθητικό πληθυσμό, για παιδιά και νέους. Έγραψε και λίγα ποιήματα, ανάμεσα στα οποία το πιο γνωστό είναι αφιερωμένο στη μάνα του:

50

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«Μάνα μου, εγώ ’μαι τ’ άμοιρο, το σκοτεινό τρυγόνι οπού το δέρνει ο άνεμος, βροχή και το πληγώνει. Το δόλιο! όπου κι αν στραφεί κι απ’ όπου κι αν περάσει, δε βρίσκει πέτρα να σταθεί, κλωνάρι να πλαγιάσει. Εγώ βαρκούλα μοναχή, βαρκούλα αποδαρμένη μέσα σε πέλαγο ανοιχτό, σε θάλασσ’ αφρισμένη, παλαίβω με τα κύματα χωρίς πανί, τιμόνι κι άλλη δεν έχω άγκουρα πλην την ευχή σου μόνη. Στην αγκαλιά σου τη γλυκιά, μανούλα μου, ν’ αράξω μες στο βαθύ το πέλαγο αυτό πριχού βουλιάξω…» Η πεμπτουσία της διηγηματογραφίας του περικλείεται στην περιώνυμη φράση του: «Το επ’ εμοί, ενόσω ζω, και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν, και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη». Οι βασικοί, λοιπόν, ιδεολογικοί πυρήνες του έργου του είναι η θρησκευτικότητα, η φυσιολατρία, η ελληνοσύνη. Σήμερα που η πατρίδα μας χειμάζεται ηθικά και οικονομικά, ο λόγος του Οδυσσέα Ελύτη στο «Άξιον Εστί» είναι πολύ επίκαιρος: «Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί, όπου και να θολώνει ο νους σας μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη...»

ΠΟΘΟΣ ΠΑΣΧΑΛΙΝΟΣ Η ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Κυριάκος Μαργαρίτης Συγγραφέας

1. Εισαγωγή

ν έγραψε ή όχι ο Παπαδιαμάντης για παιδιά είναι κάτι που μου φαίνεται δευτερεύον – λογοτεχνικά έργα τέτοιου βεληνεκούς υπερβαίνουν τις συνήθεις ειδολογικές κατηγοριοποιήσεις. Αν, όμως, έγραψε ο Παπαδιαμάντης ως παιδί –ή ώσπερ παιδίον– αυτό ίσως διευρύνει τις ερμηνευτικές δυνατότητές μας σε σχέση με το έργο του. Θέλησα να επικεντρωθώ σε δυο διηγήματα για τα οποία δεν έχει γίνει πολύς λόγος – όχι απ’ όσο ξέρω. Το πλησίασμά τους θα αναδείξει το κοινό –και καινόν– πνεύμα που τα διαπερνά. Είναι το πνεύμα ως πόθος πασχαλινός, ως βούληση για ζωή και ως βαθύτατη υπαρξιακή νοσταλγία. Θα διευκρινίσω τους όρους στη συνέχεια. Για την ώρα, ας έχουμε κατά νου την ερωτική δριμύτητα με την οποία ο κορυφαίος ρεαλιστής διηγηματογράφος προωθεί τη μεταμόρφωση του εαυτού του και του κόσμου μέσα από –και μέσα στη– λογοτεχνική δημιουργία.

51 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

2. Ασκητεία στην Οδύνη

52

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Για την ακρίβεια, ο Παπαδιαμάντης δεν έγραψε ως παιδί παρά ως επίμονος νοσταλγός μιας διαφεύγουσας παιδικότητας. Καλλιέργησε το νόστο με όρους γνησίως οντολογικούς. Ώστε η παιδικότητα για την οποία γίνεται λόγος εδώ είναι άλλης τάξεως και πέρα από ό,τι έχουμε συνηθίσει. Χρειάζεται να συλλάβουμε εκ νέου τον ίδιο το χρόνο και να καταργήσουμε το ημερολόγιο. Να αντιληφθούμε το χρόνο λειτουργικά και υπαρξιακά. Όχι ως μια γραμμική σταθερά που οδεύει κάπου –στην ουτοπία, ας πούμε– ούτε ως μια διαδοχή αποκομμένων στιγμών – μεταμοντέρνο σενάριο της εποχής. Ο χρόνος που μας ενδιαφέρει είναι ο χρόνος του μύθου. Για την ακρίβεια, ο χρόνος του αψευδούς μύθου, αυτού ο οποίος γίνεται μάρτυρας αληθείας. Ο χρόνος του Παπαδιαμάντη είναι σταυρικός, ανασαίνει στο σημείο συνάντησης αιώνιου και παροντικού. Πολύ περισσότερο από ποιητική εικόνα, αυτή η σταυρική αντίληψη του χρόνου μετρά τον ρεαλισμό της όντως ζωής. Ο Παπαδιαμάντης δεν νοσταλγεί το παιδικό του παρελθόν ούτε με την αθεράπευτη θλίψη του αναμνησιολόγου ούτε με το άνευρο ενδιαφέρον του αρχαιολόγου. Βυθίζεται στο μυστήριο της ζωντανής ζωής και ασκείται στην οδύνη της απώλειας και της εξορίας από την αρχέγονη ανθρώπινη φύση του. Αυτή την τελευταία χρειάζεται να ορίσουμε ως παιδικότητα. Ο Παπαδιαμάντης προωθεί τη μεταμόρφωση ανθρώπων, πραγμάτων και κόσμου επικαλούμενος το πλήρωμα ηλικίας. Δεν είναι η επιστροφή στην Εδέμ ή την Ιθάκη. Είναι ο καθ’ ημέρα νόστος στο αυθεντικό ανθρώπινο πρόσωπό μας. Η κίνηση από το παρελθόν στο παρόν ισοδυναμεί με λυτρωτική βία που εγκαθιδρύει την ουτοπία στο σήμερα ως εμπλουτισμένη και ζώσα ύπαρξη. «Ένα από τα συχνότερα συναισθηματικά μοτίβα του έργου του, δηλαδή η νοσταλγία, δεν παράγει ούτε επαχθή μελαγχολία ούτε αποστροφή για το παρόν, αλλά στωικότερη αποδοχή του παρόντος και, προπαντός, ποιοτικό εμπλουτισμό του»1.

Ο «στωικισμός» του Παπαδιαμάντη είναι απείρως εμπαθής και συμπαθητικός προς τον άνθρωπο και την ύπαρξη. Η ανάληψη στο παρελθόν δεν λειτουργεί παρηγορητικά ή παυσίλυπα σε σχέση με το παρόν. Γίνεται παράγοντας έμπνευσης και συντελεστής ανατροπής. Αυτό που χρειάζεται να ανατραπεί είναι το στοιχείο της πτώσης στην ανθρώπινη κατάσταση και κάτι τέτοιο δεν σημαίνει, βέβαια, κανενός είδους «τελική λύση» ή «κάθαρση» παρά ενεργο-

ποίηση μιας καθ’ όλα οντολογικής διαμαρτυρίας. Η τελευταία στρέφεται ενάντια στον μόνο πραγματικό εχθρό της ζωής – στο θάνατο. Η παιδικότητα αυτής της τάξεως –επιστροφή στο ανθρώπινο πρόσωπο– είναι ενήλικη και έχουσα νουν. Ωστόσο, στο πλαίσιο της αν-αυθεντικής τάξης πραγμάτων η οποία ρεαλιστικά περιγράφεται στα διηγήματα του Σκιαθίτη, η ίδια ποθούμενη παιδικότητα μπορεί να ενσαρκωθεί –να γίνει αντικείμενο αφήγησης– είτε ως παιδική ηλικία είτε ως κάτι ακόμα πιο προκλητικό και παράδοξο. Έχω κατά νου την επανάσταση της σαλότητας. Πράγματι, στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη συναντώνται οι σαλοί, αυτές οι εν-τυπώσεις του Καραγκιόζη, οι υπέροχοι κλόουν που ανεξίκακα χλευάζουν το χρόνο της Ιστορίας και του ημερολογίου διεκδικώντας τον καθ’ ημέρα αναστάσιμο νόστο. Καταλύτης για να αποφασίσει ο δημιουργός να αναλάβει ένα τέτοιο έργο δεν μπορεί παρά να είναι η οδύνη μέσα από την (οδυνηρή) συνειδητοποίηση της απώλειας και της εξορίας. Το άλγος του νόστου χαρίζεται μόνον σε όποιον δεν είναι πια εκεί. Ωστόσο, ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι ήδη εκεί; Η πτώση ως κεντρικό υπαρκτικό στοιχείο του ανθρώπου αναδεικνύεται από την α-δυνατότητα βίωσης της πατρίδας. Ανεξαιρέτως όλοι διατελούμε σε εξορία, και αυτό που διαφοροποιεί το δημιουργό από τους υπόλοιπους είναι, απλώς, η συνείδηση με την οποία βιώνει την εξορία και η παράφορη επιμονή με την οποία διαρκώς επικαλείται την κατάργησή της – επίκληση νόστου, αναστάσιμη προσδοκία, πόθος πασχαλινός. Ούτε το πρώιμο, μυθιστορηματικό έργο του Παπαδιαμάντη δεν στερείται αυτής της γόνιμης υπαρξιακής νοσταλγίας. «Η Μετανάστις, λοιπόν, κινείται στο ίδιο μήκος κύματος και αποτυπώνει αυτή την κεντρική παράμετρο του παπαδιαμαντικού έργου, τη νοσταλγική ανάπλαση ενός χαμένου κόσμου. Βασικά μοτίβα, η απώλεια των συνθηκών αθωότητας και η πολύ απόμακρη πια πατρίδα, που την εικόνα και την αίσθησή της προσπαθεί να αναπλάσει με τη βοήθεια συνειρμικών διεργασιών (όπως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε), μέσα στην εποχή της δικής του απομόνωσης, μετά την άμεση βίωση της τελευταίας. Η απώλεια της εστίας μέσα σε έναν κόσμο βασανισμένο από αρρώστιες, μεταστροφές της τύχης και απροσδόκητες αλλαγές, προσφέρει στον Παπαδιαμάντη το κατεξοχήν πραγματολογικό και ψυχολογικό υλικό με το οποίο θα διαμορφώσει το πρώτο του μυθιστόρημα»2.

53 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

54

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ας μην μας ξεγελά ο όρος ανάπλαση. Ο Παπαδιαμάντης δεν αναπαράγει και δεν αναπαριστά έναν χαμένο κόσμο – τον σκιαθίτικο, ας πούμε. Ο Παπαδιαμάντης πλάθει ξανά αλλά πλάθει από την αρχή. Υπερβαίνει τις ημερομηνίες και τη συμβατική γεωγραφία και ταξιδεύει προς το χαμένο κέντρο, αυτό που ανατέλλει στην αγαπητική συνάντηση μοναδικών και ανεπανάληπτων ανθρώπινων προσώπων οποτεδήποτε και οπουδήποτε – ο χαμένος εαυτός που βρίσκεται ξανά και για πρώτη φορά μέσα στο διαρκές ερωτικό αλισβερίσι με την ετερότητα. Το αδιαπραγμάτευτο βίωμα ενός έκπτωτου κόσμου –αρρώστιες, ρευστότητα και, πάνω απ’ όλα, θάνατος– γεννά πόθο ουρανού, πόθο πασχαλινό και, επομένως, πόθο περάσματος. Δεν μιλάμε, βέβαια, για μιαν άλλη ζωή ή για κάποιο υπερπέραν. Μιλάμε για την ενθαδική και καθ’ ημέρα ανατολή της εντός ημών Βασιλείας – άλλος ένας τρόπος να ορίσουμε την ποθούμενη παιδικότητα που διαπερνά το παπαδιαμαντικό έργο. Επειδή, όμως, αυτός ο λόγος που ξεκινά από την ύλη του παρελθόντος χρειάζεται να ενσαρκωθεί με τρόπο συγκεκριμένο ώστε να μπορεί να ακουστεί –ή να διαβαστεί– από τον καθένα, αναπόφευκτα ο Παπαδιαμάντης θα μιλήσει, ανάμεσα σ’ άλλα, για παιδιά και για σαλούς. Η πορεία είναι από την ύλη στη σύλληψη και, κατόπιν, στη δημιουργική (κατα)γραφή. Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς με τις αντιστοιχίες, ας έχουμε κατά νου Κυριάκο Χαραλαμπίδη, την αποστροφή του για τους ασκητές οι οποίοι κάνουν το Λόγο σάρκα και για τους ποιητές οι οποίοι κάνουν το Λόγο λόγια3. Ο δεύτερος είναι ο παπαδιαμαντικός τρόπος. Ή η παπαδιαμαντική εκτροπή.

3. Εκ-τροπή Νόστου Ο Παπαδιαμάντης κινείται προς το πλήρωμα της νουν έχουσας παιδικής ηλικίας και προϋπόθεση για αυτό είναι η εξορία, η πάντα ανοιγμένη πληγή. Για να θυμηθούμε τον Paul Celan, ας πούμε ακόμα ότι ο Παπαδιαμάντης κινείται «[…] πληγωμένος από την πραγματικότητα και αναζητώντας πραγματικότητα»4. Χρειάζεται, όμως, να διευκρινίσουμε τις πραγματικότητες. Η πραγματικότητα της πτώσης χρειάζεται την πραγματικότητα της βασιλείας –της ζώσας

ζωής– για να ανατραπεί. Η πρώτη πληγώνει, η δεύτερη λυτρώνει. Ο Παπαδιαμάντης μυείται στην πρώτη εντρυφώντας στη ζωοποιό μνήμη θανάτου. Έτσι, είναι ελεύθερος –και αναγκασμένος!– να επικαλείται τη δεύτερη. Ο μόνος τρόπος να την κατακτήσει ολοκληρωτικά, εδώ και τώρα, είναι να γίνει πάλι παιδί – ή βλάκας. Αξίζει τώρα να πλησιάσουμε τα δυο διηγήματα που έχω επιλέξει για να διασαφηνιστούν οι έως τώρα υποψίες. Το πρώτο είναι η Παιδική Πασχαλιά. Στις πρώτες δυο σελίδες, γνωρίζουμε την γριά-Κομνιανάκαινα η οποία μεγαλώνει τα ορφανά εγγόνια της, τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό που είναι σχεδόν νήπιο. Η νύφη της πέθανε πάνω στην τρίτη γέννα χάνοντας και το βρέφος και ο γιος της, ο καπετάν Κομνιανός, λείπει σε ταξίδι. Πλησιάζει το Πάσχα. «Η Μόρφω, λευκή και ωχρά με τα μαύρα φουστανάκια της, και με το μαύρον μανδήλιον το σκεπάζον τα ξανθά της μαλλιά, ήτο κατηφής, κ’ ενθυμείτο το περισυνόν Πάσχα, όταν έζη η μήτηρ της»5. [171]

Έτσι, η αφήγηση στρέφεται στο περσινό Πάσχα. Με τον συνήθη λυρισμό του, ο Παπαδιαμάντης μιλά για τα τοπικά έθιμα, τις ετοιμασίες της μεγάλης γιορτής, τα εδέσματα, τα δώρα προς τα παιδιά, το τσούγκρισμα των αυγών, τις λαμπάδες, κ.λπ. Στις τρεις σελίδες, όσο περίπου διαρκεί η αναπόληση, ο αφηγητής συνεπαίρνεται, θα έλεγε κανείς, με την ίδια την περιγραφή του και, όμοια με μοτίβο που επανέρχεται, αναφωνεί τρις σε τρία διαφορετικά σημεία:

«[…]τι ευτυχία! τι νίκη! […]». «Τι χαρά! τι θρίαμβος!». «Τι χαρά! τι αγαλλίασις!». [172, 174, 175]

Αυτή τη χαρά διεκδικεί η παπαδιαμαντική αφήγηση, τη χαρά μιας ζωής δίχως θάνατο. Η αναφώνηση συνοψίζει το ποθούμενο που ενεργοποιεί την τροπή νόστου. Αν η πραγματικότητα είναι η ασθένεια, η αφήγηση της πραγματικότητας –ρεαλισμός– είναι η θεραπεία. Αμέσως μετά την αναπόληση, επιστρέφουμε στο παρόν και διαπιστώνουμε την τομή που έχει επιφέρει στις ζωές των προσώπων ο θάνατος της μητέρας. «Εφέτος, δηλαδή κατά το έτος εκείνο της δυστυχίας διά τα δύο ορφανά, δεν ήτο πλέον εκεί ούτε ο πατήρ των, όστις έλειπεν, ούτε η μήτηρ των, ήτις επήγε μακρύτερα ακόμη. Αντί των δύο ήτο η γηραιά μάμμη, ρογχάζουσα επί της κλίνης και γογγύζουσα. Αντί των κοκκίνων αυγών, ήσαν αι φλέγουσαι εκ του πυρετού παρειαί της. Αντί των επιχρύσων λαμπάδων, ήσαν οι δύο τρεμοσβήνοντες και βλοσυροί οφθαλμοί της. Αντί της αθώας χαράς, αντί της αφάτου ευτυχίας του παιδικού Πάσχα, ήτο η λύπη η βαρεία, η ανεπανόρθωτος συμφορά». [175]

55

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

Οι αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτό που χάθηκε και σε αυτό που τώρα βρίσκεται ενώπιον των παιδιών ορίζει τις δυο πραγματικότητες, τη χαρούμενη και απολεσθείσα, την πένθιμη και υπαρκτή. Αυτή η χρονική σειρά του θανάτου που διαδέχεται τη ζωή χρειάζεται να ανατραπεί. Η εκτροπή νόστου είναι η αντιστροφή της βιολογική φθοράς και η κίνηση προς την αφθαρσία μιας πνευματικής παιδικότητας – ή μιας παιδικής πνευματικότητας. Και, βέβαια, αυτή η ανατρεπτική κίνηση δεν είναι άλλη από την Ανάσταση. Ο Παπαδιαμάντης δεν διαπραγματεύεται ως προς αυτό. Ανάμεσα στο πάντα ήδη και το όχι ακόμα της Ανάστασης, σε αυτό το επικίνδυνο και, γι’ αυτό, δημιουργικό μεσοδιάστημα ανασαίνει η μυστική δύναμη της λογοτεχνικής δημιουργίας. Ο Λόγος εκφέρεται ως λόγια για όσο διατελούμε στο νόστιμο γίγνεσθαι της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Παπαδιαμάντης γράφει ως παιδί εν τω γίγνεσθαι, βιώνει το άνοστον του θανάτου και μυείται, μαθητεύει στο νόστιμον της ζωής, αμφιβάλλει –γιατί μόνον όποιος πιστεύει στην Ανάσταση μπορεί να αμφιβάλλει γι’ αυτήν–, αλλά εμμένει στην υπέροχη προσδοκία του παρόντος κόσμου.

56

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«Αλλά, διά τα δύο παιδία, τάχα θα επανήρχετο πάλιν η χαρά εκείνη, θ’ ανέτελλεν εκ νέου γλυκεία η παιδική Πασχαλιά; Διά τον Ευαγγελινόν ίσως, διά την Μόρφω όμως ποτέ. Αυτή ησθάνετο την απουσίαν της μητρός της και ήξευρεν ότι δεν έμελλε να την επανίδη πλέον επί της γης». [176]

Ο Ευαγγελινός είναι νήπιο, έχει ορισμένα ακόμα χρόνια που θα τα ζήσει ως παιδί, δίχως την αίσθηση του βίαιου αποχωρισμού και του θανάτου. Αυτή την αίσθηση του αλώβητου νοσταλγεί ο Παπαδιαμάντης, αλλά θα ήταν αφελές να πιστεύουμε ότι επιζητεί την άγνοια ενός παιδιού που δεν φοβάται το θάνατο μόνο και μόνο επειδή δεν τον έχει ακόμα συναισθανθεί. Ο τόπος που ψάχνει ο Παπαδιαμάντης δεν υψώνεται πριν αλλά μετά τη γνώση του θανάτου – ή τη γνώση του καλού και του κακού. Η παιδικότητα στο έργο του οριοθετεί τον αναστάσιμο τόπο. Η εμμονή σε αυτή την αδιαπραγμάτευτη προσδοκία επιτρέπει στον Παπαδιαμάντη να βιώνει τον θάνατο ως νοσταλγός της ζωής. Γι’ αυτό δεν θα πρέπει να μας παραξενεύει που, αμέσως μετά το προηγούμενο απόσπασμα που θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει απελπισμένο, ο Παπαδιαμάντης πιάνει εκ νέου το χαρούμενο τραγούδι. «Γλυκεία Πασχαλιά, η μήτηρ της χαράς! Γλυκεία μήτηρ, της Πασχαλιάς η ενσάρκωσις! »Αλλ’ ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός Του, και οι υμνωδοί έψαλλον: “Ω Πάσχα το μέγα και ιερώτατον, Χριστέ! δίδου ημίν εκτυπώτερον σου μετασχείν, εν τη ανεσπέρω ημέρα της βασιλείας Σου!”» [176]

57 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

Ανέσπερη είναι μόνον η νόστιμη ημέρα και ο Παπαδιαμάντης μπορεί να την επικαλείται γιατί βιώνει τον θάνατο σε όλο το ζοφερό μεγαλείο του αναπότρεπτου – που, σιγά-σιγά, μαθαίνουμε ότι μπορεί να ανατραπεί. Για την ακρίβεια, ο ίδιος ο θάνατος γίνεται συντελεστής της ανατροπής του καθώς λειτουργεί ως πρώτη ύλη για τη μετουσίωση της βιωμένης εμπειρίας σε οικουμενική ομολογία αγάπης και βούλησης για ζωή. Η ανάληψη του θανάτου από τον συγγραφέα και η μετατροπή του σε υλικό μύθου μεταθέτει το κέντρο –ή την εστία– στο τελούμενο της Ανάστασης που επικαλείται η λογοτεχνική δημιουργία. «Ο θάνατος διακονεί την ζωή, του έχει αφαιρεθεί το “κέντρον”, υπερβαίνεται μέσα στη Λειτουργία, που είναι η μόνη αυθεντική ζωή. Καμιά νεκροφοβία ή νεκρολατρία»6.

Η παρατήρηση του Τριανταφυλλόπουλου μπορεί να είναι θεολογικής απόχρωσης, αλλά ο Παπαδιαμάντης εγκιβωτίζει τη θεολογία στη λογοτεχνία του και επιτρέπει τις νοηματικές συνάψεις. Περά από τα ταμπού της ορθόδοξης φιλολογίας βρίσκεται το αληθές της ανορθόδοξης Ορθοδοξίας του διηγηματογράφου μας και τίποτα δεν περισσεύει καθώς επιχειρούμε να το προσλάβουμε. Έτσι, η παιδικότητα δεν σηματοδοτεί τον ευσεβή πόθο για ένα κάποιο πισωγύρισμα αλλά τον εμμανή πόθο της όντως επιστροφής – του περάσματος στην ζωή εκ του θανάτου. Σηματοδοτεί τον πασχαλινό πόθο. Τελικά, η παιδική είναι η μόνη Πασχαλιά που μπορεί να υπάρξει.

4. Ο Ηλίθιος Ο εναγώνιος πόθος ενός υπό τέτοιες συνθήκες γυρισμού αναδεικνύεται ακόμα πιο έντονα –και σπαρακτικά– στο δεύτερο διήγημα, Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη. Ο Γιάννης δεν είναι ένα παιδί αλλά ένας εικοσαετής νέος. Ο Παπαδιαμάντης αποφασίζει να διηγηθεί την ιστορία του προτάσσοντας στο διήγημα ένα αλλόκοτο –και ενδεχομένως πραγματικό– περιστατικό που συνέβη στην Αθήνα στα 1870. Λέγεται ότι στο πρόσωπο ενός σκοτωμένου ληστή, όταν τα πτώματα έφτασαν στην πρωτεύουσα, οι κάτοικοι είδαν ζωγραφισμένο το γέλιο.

58

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«Εις το πρόσωπον του νέου εκείνου όλοι οι φρικώδεις περίεργοι είδον εντυ πωμένον, πιστωμένον τον γέλωτα. Ούτ’ επρόφθασεν, ο ευτυχής άνθρωπος, να αισθανθή την πικρία του βέλους, αλλ’ ο θάνατος του ήλθε μυστηριώδης, γλυκύς, προ της αλγηδόνος»7. [527]

Η ιστορία που ακολουθεί μοιάζει με προσπάθεια διερμηνείας αυτού του μυστηριώδους γέλιου – και όχι θανάτου. Είναι ριψοκίνδυνο αλλά θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι ο Παπαδιαμάντης διερευνά το γέλιο που πηγάζει από το θάνατο – το γέλιο εξαιτίας και όχι παρά το γεγονός του θανάτου. Πολύ πιο πάνω και πέρα από ψυχολογικά ακροβατικά περί υστερικών εξάρσεων, αυτό που ενδιαφέρει είναι η γνήσια ευθυμία ενός απροσάρμοστου αναρχικού, ενός εξεγερμένου ενάντια στο θάνατο – η οντολογική διαμαρτυρία. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι, στα είκοσί του, ο Γιάννης καλείται να ενταχθεί στο στράτευμα. Στην αρχή, είναι ενθουσιασμένος, κάνει πρόβες για τις παρελάσεις και φωνάζει ευτυχισμένος το «εν-δυο» – μόνο που το αρθρώνει αλλιώτικα, παιδικά. «Ήρχιζεν αμέσως να κάμνη τα βήματα, προφέρων: εν γυο, εν γυο, κ’ ήταν όλος γέλια και χαρά». [527]

Όταν, όμως, φτάνει η στρατολογική επιτροπή, ο Γιάννης αρνείται να παρουσιαστεί. Ο στρατιωτικός γιατρός πηγαίνει στο σπίτι του. «[…]ο Γιάννης έπεσεν εις μίαν γωνίαν, εμαζώχθη, εκουβαριάσθη, εσταύρωσε

σφιχτά τα χέρια του, έσφιγξε τον αφαλόν του, έκαμψε τους πόδας του με τα γόνατα έως τον αφαλόν, και ηρνήθη να υποστή την εξέτασιν του ιατρού. Τέλος η Επιτροπή απεφάσισε να τον κηρύξη “βλάκα”, και τον απήλλαξε πάσης περαιτέρω ενοχλήσεως». [528]

Στη συνέχεια, ο Παπαδιαμάντης περιγράφει την ενθουσιώδη συμμετοχή του Γιάννη στις αγρυπνίες και τα προσκυνήματα σε ένα πλήθος από ξωκλήσια, πάντα με τη συνοδεία της μάνας του. Διότι ο Γιάννης ήταν μοναχογιός και η μάνα του στενοχωριόταν για τη διανοητική του κατάσταση. «Η μάννα του, επειδή τον είχε μονογενή, συχνά έταζε και παρεκάλει τους Αγίους “να τον κάμνουν καλά”. Πλην φαίνεται ότι αυτός ήτο αρκετά καλά, σχεδόν καλύτερα από πλείστους άλλους, και οι Άγιοι δεν έκρινον ότι εσύμφερε να του δώσουν εκείνο το οποίον η μάννα του ωνόμαζε “την υγειά του”, δηλ. την ελευθερία να κακουργή εν γνώσει».

Όταν ο Παπαδιαμάντης θέλει να είναι σκληρός στην ειρωνεία του, δεν χαρίζεται σε κανέναν. Αυτή η παρέκβαση του αφηγητή αρκεί για να μας πείσει γύρω από τη σημασία της μορφής του Γιάννη η οποία, σταδιακά, παρουσιάζεται σε όλη την αφοπλιστική δυναμική της – είναι η μορφή ενός σαλού, ενός παιδιού που παίζει δίχως όρους ή προϋποθέσεις, δίχως φόβο. Σπάνια και ακριβή χάρη που δίνεται στους πιο αδύναμους. Αυτοί οι τελευταίοι, στην αντεστραμμένη τάξη πραγμάτων που επικαλείται η παπαδιαμαντική αφήγηση, είναι οι πιο δυνατοί. «Κ’ εις τα ξωκκλήσια, κατά την διάρκειαν της αγρυπνίας, συνήθως ήρχετο μετά τα μεσάνυχτα πάντοτε, ή ο γέρο-Δημήτρης ο Ηπειρώτης ο νυχτοβάτης, ή ο πάτερ Ιωακείμ, ο άστεγος μοναχός, συνήθως ξυπόλητος και ξεσκούφωτος. Όταν τον έβλεπεν ο Γιάννης, τότε ησθάνετο άκραν ευθυμίαν, κ’ ενετρύφα εις την θέαν του. Ο Ιωακείμ ίστατο εις την άλλην γωνίαν του Τέμπλου, δεξιά, και συνήθως του έδιδον οι ψάλται να διαβάση το Ψαλτήρι. Ο Γιάννης δεν εχόρταινε να τον κοιτάζη, κ’ εγέλα, εγέλα με ηδονήν άρρητον». [530-531]

Ας σημειωθεί ότι σε όλο το σώμα της αφήγησης επανέρχεται διαρκώς η εικόνα του Γιάννη να γελά, να γελά αδιάφθορα, αθώα, παιδικά. Έχουμε να κάνουμε με την άλλη, την πιο προκλητική εκδοχή της παιδικότητας στον Παπαδιαμάντη. Για να περάσεις τη στενή πύλη της Βασιλείας χρειάζεται να μικρύνεις. Αυτό σημαίνει να γίνεις ώσπερ παιδίον αλλά, στη βιολογική και ημερολογιακή τάξη πραγμάτων του κόσμου, αυτό μπορεί εξίσου καλά να σημαίνει ώσπερ βλαξ. Ή ηλίθιος. Ο Γιάννης είναι μια μικρογραφία ελληνική και πολύ πιο ακραία του Μίσκιν. Είναι ένας θετικός ήρωας. Γελά με τα πάντα, όχι χλευάζοντας αλλά επειδή είναι καθ’ όλα εύθυμος. Έτσι, όμως, μπορεί να υπογραμμιστεί η δίκαια

59

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

χλεύη του αφηγητή για την αν-αυθεντική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο άνθρωπος. Το γέλιο του Γιάννη γιορτάζει τη ζωή και περιφρονεί, εκμηδενίζει τον θάνατο. Ξέρει –χωρίς να το ξέρει– ότι τα σκηνώματα του θανάτου γίνονται πηγές ζωής μέσα στο συγκείμενο του διαρκώς υπό ανακαίνιση κόσμου. «Η παράδοση του Συναξαριστή δεν βλέπει στα λείψανα το λειψό της ζωής, αλλά έλλειμμα θανάτου. Αν το λείψανο είναι μαρτυρία ζωής και όχι θανάτου, αυτό σημαίνει πως αυτό που λείπει από το λείψανο δεν είναι η ζωή αλλά ο θάνατος»8.

60 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αντίθετα με ό,τι θα μας πει ο ορθολογικός τρόπος αντίληψης του κόσμου, η πορεία μας δεν είναι από τη γέννηση στο θάνατο αλλά εκ του θανάτου εις την ζωή. Μόνο που χρειάζεται το βίωμα του θανάτου σε σημείο ακρότατο για να νοσταλγήσει κανείς την αληθινή ζωή. Ο Παπαδιαμάντης το ξέρει, το έχει ζήσει και γι’ αυτό μπορεί να ποθεί την Ανάσταση. Γι’ αυτό, τελικά, μπορεί να γελά κοιτάζοντας καταπρόσωπο το απαραβίαστο του θανάτου που παραβιάζεται εκ των έσω – μόνο οι νεκροί μπορούν να αναστηθούν. Ο Γιάννης του Λέκα βρίσκεται στο τέλος του τρίτου νόστιμου βήματος. Αν ο Ευαγγελινός διατελεί στην εφήμερη αταραξία της παιδιάστικης άγνοιας και αν η Μόρφω έχει ήδη αρχίσει να μυείται στο εγνωσμένο της απώλειας, ο Γιάννης έχει ήδη κάνει το τρίτο βήμα, έχει ανατρέψει τη βιολογική πυραμίδα και κάθεται γελαστός στην κορυφή της – που είναι η βάση της. Το παραπέτασμα του τέλους έχει αποτραβηχτεί για να φανεί η αθάνατη ζωή πίσω από αυτό. Ο Γιάννης δεν βρίσκεται, πια, σε κανένα γίγνεσθαι, δεν ταξιδεύει, δεν καλλιεργεί το νόστο. Ο Γιάννης είναι – τελεία. Έχει ήδη φτάσει – με τον μόνο, ίσως, τρόπο με τον οποίο φτάνει κανείς στον αναστάσιμο τόπο χωρίς, προηγουμένως, να πεθάνει. Πιο σωστά: ο Γιάννης έχει σκοτώσει τον εαυτό του έτσι όπως τον θέλει η μάνα του και η κοινωνία. Είναι βλάκας. Ως τέτοιος, ανασταίνεται υπέρμετρα σώφρων, τα μάτια της ψυχής μπορούν και κοιτάζουν πέρα από το θάνατο, αναγνωρίζουν το οικείο της βασιλείας και του κοινού ανθρώπινου πεπρωμένου – αναγνωρίζουν τη Ζωή. Μοιραία, ο Γιάννης γελά. Το ψέμα και ο θάνατος δεν είναι τα μόνα που έχουν καταργηθεί. Για το Γιάννη δεν ισχύουν ούτε οι ακανόνιστοι κανόνες του νόστου. Το είπαμε ήδη: δεν βρίσκεται στο γίγνεσθαι. Η ύπαρξή του έχει εκπληρωθεί και, στο εξής, επαναλαμβάνεται κατά τον τρόπο της εμβάθυνσης. Η επαναλαμβανόμενη κίνηση μοιάζει περισσότερο με τη σπειροειδή περιφορά που, κάθε φορά, πλησιάζει ολοένα στο κέντρο. Αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να συνοψίζει την ίδια την Αιωνιότητα. Ο Γιάννης, λοιπόν, είναι η παιδικότητα ενσαρκωμένη, αδιάβλητη, ακατάβλητη. Δεν υπάρχει, πια, οδύνη ή πένθος, δεν υπάρχει ανάγκη για σπουδή στην κίνηση της επιστροφής. Η νηστεία που ελαττώνει τον άνθρωπο –τον μικραίνει, τον κάνει ώσπερ παιδίον– δεν είναι απαραίτητη, όχι για τον Γιάννη.

61 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

Όπως ξέρουμε, η νηστεία είναι το άθλημα της Σαρακοστής. Αλλά ο Γιάννης δεν έχει ανάγκη ούτε καν τη Σαρακοστή. Ο πασχαλινός του πόθος εκπληρώνεται καθ’ ημέρα. Έτσι, όταν ένα ζευγάρι χωρικών, ο Πολύζος και η Μαλάμω, φτάνουν στον περίφημο ναό του Χριστού στο Κάστρο, μόνο προσώρας εκπλήσσονται ακούγοντας κάποιον να ψάλλει το Χριστός Ανέστη ενώ είναι μόλις Σάββατο της τέταρτης εβδομάδας των νηστειών. «–Α! Εσύ ’σαι λοχεμένε! είπεν η Μαλάμω∙ γιατί δεν ακούς τόσην ώρα που σε φωνάζουμε; »Ο Γιάννης απήντησε διά νέου καγχασμού. Εστράφησαν προς την θύραν, και είδον τα εντός. »Ο Γιάννης είχεν ανάψει στα μανάλια όλα τ’ απόκηρα, όσα είχεν εύρει εκεί, είχε χύσει το λάδυ από τα κανδήλια, είχε κενώσει όλον το λαδικόν, που ηύρεν εις το αρμάρι της βορειοδυτικής γωνίας, και είχε κατορθώσει να [τ’] ανάψη ως πυροφάνι μόνον δύο κανδήλια εκ των επτά ή οκτώ των προ του Τέμπλου και του προσκυνηταρίου, και ηυφραίνετο ψάλλων το “Χριστός Ανέστη”, όπως αυτός ήξευρεν. Είχε βαρεθή την Σαρακοστήν, επόθει το Πάσχα, και ήρχισε να το προεορτάζη» [η υπογράμμιση δική μου]. [534]

62 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

5. Επίλογος: Προ-λήψη Νόστου Η αλήθεια είναι ότι ο πασχαλινός πόθος –δηλαδή η κατάκτηση ή, πιο σωστά: η δωρεά της παιδικότητας με τους όρους με τους οποίους την περιγράψαμε– δεν μπορεί να εκπληρωθεί συμβατικά ή ορθολογικά. Πλησιάζει το αντικείμενό του μέσα στην καθημερινότητα της εκάστοτε ασκητείας. Στην περίπτωση του Παπαδιαμάντη, μέσα στη διαθεσιμότητα της γραφής την οποία ανέλαβε για τον εαυτό του. Το έργο του καλλιεργεί τον πόθο του Πάσχα, κρατά ανοιχτή την οικουμενική δυνατότητα του ανθρώπου να νικήσει το θάνατο. Ας έχουμε πάντα κατά νου ότι είναι στη φύση μας να ξεπερνάμε τη φύση μας – γιατί έχουμε Λόγο και τον κάνουμε λόγια ή τον κάνουμε σάρκα, ό,τι προσιδιάζει στην ιδιοσυστασία του καθενός. Η παιδικότητα κυριαρχεί στα παπαδιαμαντικά διηγήματα είτε με τη μορφή των παιδικών αναμνήσεων –το παρελθόν ως πρώτη ύλη για το έργο του παρόντος–, είτε με τις σαφείς αναφορές σε ήρωες-παιδιά –όπως ο Ευαγγελινός και η Μόρφω–, είτε, σπανιότερα, με την περιγραφή σαλών ηρώων – πρώτη ύλη οι τρελοί του χωριού αλλά μετουσίωσή τους σε ενσαρκωμένα οράματα εκπληρωμένων πόθων Ανάστασης. Μου φαίνεται ενδιαφέρουσα η υποψία ότι ο νόστος κορυφώνεται οριακά στη μορφή του Γιάννη του Λέκα. Ο πασχαλινός πόθος μένει ζωντανός μέσα

από αφηγηματικές αναλήψεις όπως η λυρική αναπόληση στην Παιδική Πασχαλιά. Αλλά ο ίδιος πόθος εκπληρώνεται μόνο μέσα από ιδιόμορφες οντολογικές προ-λήψεις όπως αυτή η βιαστική ή βίαιη Ανάσταση που ψάλλει ο Γιάννης την τέταρτη εβδομάδα των νηστειών επειδή, πολύ απλά, βαρέθηκε να περιμένει, βαρέθηκε αυτή την ατέλειωτη Σαρακοστή που είναι η ζωή των ανθρώπων. Είναι ένας λυτρωτικός και παράφορος αναχρονισμός που φέρνει την Ανάσταση πριν από την ώρα της – και πάντα στην ώρα της. Υπερχείλιση πόθου, ψήλωμα νου αθωωτικό της ύπαρξης, καθαγιασμός νεκρών και ζωντανών, πραγμάτων και κόσμου, υπέρβαση και αντιστροφή των κινήσεων. Ας μου επιτραπεί να έχω κατά νου έτσι αιωνίως παιδικό τον Παπαδιαμάντη, λυτρωτικά αναχρονιστικό και ανεπίκαιρο και, επομένως, καίριο, υπέρχρονικό, σημαδιακό και αταίριαστο – και, βέβαια, ακέραιο και ανοξείδωτο. Κατά Καρούζο: «Μεγάλος άνθρωπος και ανέσπερος Έλληνας που κράτησε τον πόνο στο σωστό του ύψος αγνοώντας και δημοτικισμούς και μαρξισμούς και μόδες αγνοώντας τα εκάστοτε μορμολύκεια την ασίγαστη γενικότητα των πιθήκων αγνοώντας τον αιώνα της καλπάζουσας εξυπνάδας ο ανοξείδωτος»9. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. «Προλεγόμενα» στο: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Παπαδιαμαντικά, «Δόμος», Αθήνα 2006, σ. 15. 2. «Περιγραφική ανάπλαση του παρελθόντος και δημιουργική φαντασία στα μυθιστορήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη» στο: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Παπαδιαμαντικά, «Δόμος», Αθήνα 2006, σσ. 39-40. 3. �� Βλ. «Νεοφύτου Μοναχού και Εγκλείστου λόγος εις τα Άγια Φώτα» στο: Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ολισθηρός Ιστός, Τόμος Β΄, «Άγρα», Αθήνα 2009, σ. 188. Συγκεκριμένα: «Και ιδού η διαφορά: Εκείνοι [ενν. οι ασκητές] κάνουνε το Λόγο σάρκα, εμείς [ενν. οι ποιητές] κάνουμε το Λόγο λόγια. Εκείνοι με την πράξη, εμείς με τις λέξεις να μεταφράζουμε αυτό που βιώνουν. Κι όμως υπάρχει πάντα κάποια σύγκλιση». 4. Paul Celan, Ο Μεσημβρινός και άλλα πεζά, «Άγρα», Αθήνα 2006, σ. 88. 5. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Άπαντα, Τόμος Β΄, κριτική έκδοση: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δόμος», Αθήνα 21997, σσ. 169-176. Στο εξής, σε αγκύλες μετά από τα αποσπάσματα θα παρατίθεται ο αριθμός της σελίδας που παραπέμπει στην εν λόγω έκδοση. 6. «Ο θάνατος ουκ έσται έτι» στο: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Διαμόνιο Μεσημβρινό. Έντεκα κείμενα για τον Παπαδιαμάντη, «Γρηγόρης», Αθήνα 1978, σσ. 112-113. 7. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Άπαντα, Τόμος Γ΄, κριτική έκδοση: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δόμος», Αθήνα 21998, σσ. 527-534. Στο εξής, σε αγκύλες μετά από τα αποσπάσματα θα παρατίθεται ο αριθμός σελίδας που παραπέμπει στην εν λόγω έκδοση. 8. Λάμπρος Καμπερίδης, «…με εντάφια κτερίσματα». Ο Πύργος του Δράκουλα και ο «μεταφραστής» Παπαδιαμάντης, «Δόμος», Αθήνα 2010, σ. 55. 9. «Ο ακέραιος κυρ Αλέξανδρος» στο: Νίκος Καρούζος, Άπαντα, Τόμος Α΄ (1961-1978), «Ίκαρος», Αθήνα 42006, σ. 312.

63 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Άπαντα, Τόμος Β΄, κριτική έκδοση: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δόμος», Αθήνα 21997, σσ. 169-176. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Άπαντα, Τόμος Γ΄, κριτική έκδοση: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δόμος», Αθήνα 21998, σσ. 527-534. Προλεγόμενα» και «Περιγραφική ανάπλαση του παρελθόντος και δημιουργική φαντασία στα μυθιστορήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη» στο: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Παπαδιαμαντικά, «Δόμος», Αθήνα 2006, σσ. 11-16 και 37-50. «Νεοφύτου Μοναχού και Εγκλείστου λόγος εις τα Άγια Φώτα» στο: Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ολισθηρός Ιστός, Τόμος Β΄, «Άγρα», Αθήνα 2009, σσ. 183-202. Paul Celan, Ο Μεσημβρινός και άλλα πεζά, «Άγρα», Αθήνα 2006. «Ο θάνατος ουκ έσται έτι» στο: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Δαιμόνιο Μεσημβρινό. Έντεκα κείμενα για τον Παπαδιαμάντη, «Γρηγόρης», Αθήνα 1978, σσ. 104-117. Λάμπρος Καμπερίδης, «…με εντάφια κτερίσματα». Ο Πύργος του Δράκουλα και ο «μεταφραστής» Παπαδιαμάντης, «Δόμος», Αθήνα 2010. «Ο ακέραιος κυρ Αλέξανδρος» στο: Νίκος Καρούζος, Άπαντα, Τόμος Α΄(1961-1978), «Ίκαρος», Αθήνα 42006, σ. 312.

Δεηση για την ψυχη του παπαδιαμαντη

64

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Χριστέ μου, δώσ’ του τη χαρά, τη μόνη που μπορούσε να σου ζητήσει απάνω εκεί νοσταλγικά η ψυχή του κάνε το θάμα κι άσε τον να ζήσει όπως ζούσε σε μια μεριά που, τάχατες, να μοιάζει στο νησί του. Να ’ναι τα βράχια στον γκρεμό βαθιά κουφαλιασμένα, να ’χει σωριάσει η θάλασσα στην αμμουδιά τα φύκια, κι αράδα-αράδα στο γιαλό δεμένα, αποσταμένα, να σιγοτρίζουν τα φτωχά σκιαθίτικα καΐκια. Να ’ναι οι νησιώτισσες οι γριές κι οι νιες, οι πεθαμένες, αυτές που τις θλιμμένες τους μας έλεγε ιστορίες, να γνέθουν το λινάρι οι γριές στην πόρτα καθισμένες, και δίπλα στα παράθυρα ν’ ανθίζουν οι γαζίες. Κι ύστερα ακόμα να ’ναι ελιές και να ’ναι κυπαρίσσια, σκυμμένα να ’ναι και το φως τ’ αχνό να προσκυνάνε, να τόνε περιμένουνε στον κάμπο τα ξωκλήσια, και την καμπάνα τους μακριά οι αγγέλοι να χτυπάνε. Δώσ’ του, Χριστέ μου, τη στερνή χαρά να ιδεί και πάλι τη γνώριμή του τη ζωή κοντά στ’ ακροθαλάσσι! Αχ! έτσι αθώα κι έτσι απλά κι αγνά την είχε ψάλει που της αξίζει εκεί ψηλά μαζί μ’ αυτόν ν’ αγιάσει! Λάμπρος Πορφύρας

συνέντευξη Xρυσούλα Μπουκουβάλα

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Χρυσούλα Μπουκουβάλα γεννήθηκε στον Πειραιά. Απ’ όσο θυμάται τον εαυτό της, ταξίδευε με τα μηχανοκίνητα σκάφη του πατέρα της στο Σαρωνικό. Κατέχει πτυχίο αγωνιστικής ιστιοπλοΐας κι έχει ταξιδέψει με ιστιοφόρα σκάφη στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, καθώς και στη Μάγχη. Σπούδασε γραφικές τέχνες και ζωγραφική στην Αθήνα και εργάστηκε ως καλλιτεχνική διευθύντρια σε πολλά περιοδικά και διαφημιστικές εταιρείες. Από το 1991 μέχρι το 2004 έζησε και εργάστηκε στις Βρυξέλλες. Είναι υπεύθυνη του καλλιτεχνικού τμήματος των Εκδόσεων Ψυχογιός.

65

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ • Οι Πειρατές των Κυκλάδων, εκδ. Ψυχογιός, 2004 Βραβείο καλύτερου θαλασσινού μυθιστορήματος Πανελλήνιου Συμπόσιου Ποίησης και Πεζογραφίας 2004 Εικονογράφηση: Murielle Briot Σελίδες: 312 • Σχήμα: 14 x 21 cm

Περιέχει διασκεδαστικό πολυσέλιδο εκπαιδευτικό κουίζ και ευρηματικά σταυρόλεξα για την ιστιοπλοΐα και τις Κυκλάδες.

• Το μυστικό του Σαρωνικού, εκδ. Ψυχογιός, 2010 Εικονογράφηση: Θανάσης Τσίτσικας Σελίδες: 384 • Σχήμα: 14 x 21 cm Περιέχει διασκεδαστικό πολυσέλιδο εκπαιδευτικό κουίζ

και ευρηματικά σταυρόλεξα για την ιστιοπλοΐα και το Σαρωνικό.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΓΓΕΛΙΚΉ ΒΑΡΕΛΛΆ: Και τα δύο βιβλία σας έχουν θαλασσινό θέμα. Πώς και ασχοληθήκατε με τα... ναυτιλιακά; Χρυσούλα Μπουκουβάλα: Γεννήθηκα και πέρασα τα παιδικά μου χρόνια στη

66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Φρεαττύδα, στον Πειραιά. Ο πατέρας μου, αν και δημόσιος υπάλληλος στην Τοπογραφική Υπηρεσία του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, ήταν, για την εποχή του, λάτρης της θάλασσας, δεινός ερασιτέχνης αλιεύς και θαλασσοπόρος. Με τον θρυλικό του «Άι Νικόλα», την πρώτη του βάρκα με πανί, μήκους μόλις 5 μέτρων, ταξίδευε στο Σαρωνικό και είχε φτάσει μάλιστα μόνος του μέχρι την Παναγιά την Κανάλα της Κύθνου, καθώς και στον Αδάμαντα της Μήλου! Ένας άθλος για την εποχή. Αντιλαμβάνεστε το κλίμα που επικρατούσε στο σπίτι μας, καθώς μεγάλωνα ακούγοντας από τον ίδιο και τους φίλους του –με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια τρέλα– συνεχώς ναυτικές ιστορίες και αλιευτικά κατορθώματα. Καθώς άλλαξε συνολικά τρία σκάφη κατά τη διάρκεια της ζωής του, εκ των οποίων τα δύο επόμενα, τα εξίσου ηρωικά «Σίσσυ» και «Μαραμπού», ήταν μεγαλύτερα και καμπινάτα, και επειδή η μητέρα μου μισούσε τη θάλασσα και δεν ήξερε καν κολύμπι, θυμάμαι όλα τα παιδικά και εφηβικά μου χρόνια να ταξιδεύω μαζί του τα Σαββατοκύριακα, τις αργίες και τις γιορτές στα νησιά του Σαρωνικού, με τα οποία απέκτησα, όπως ήταν αναμενόμενο, μια στενή συναισθηματική σχέση. Φεύγαμε από τη μαρίνα της Ζέας, όπου διατηρούσε μόνιμη θέση για το καΐκι του, ακόμα και τα απογεύματα, για μια μικρή βόλτα στα πέριξ, ενώ πηγαίναμε συχνά στην Αίγινα, στο Αγκίστρι, στα Διαπόρια, στις Λαγούσες, στον Πόρο, στις Φλέβες, στον Πάτροκλο, στον Σαιν Τζώρτζη, κ.ά. Μεγαλώνοντας, ήταν φυσική συνέπεια για την ιδιοσυγκρασία μου να ενδιαφερθώ για μεγαλύτερα σκάφη και μάλιστα για ιστιοφόρα, τα οποία άλλωστε με γοήτευαν περισσότερο. Αποφοίτησα το 1989 από τη Σχολή Ιστιοπλοΐας Ανοιχτής Θαλάσσης του Π.Ο.Ι.Α.Θ. και λίγο αργότερα πήρα το δίπλωμά μου από το Αγωνιστικό Τμήμα της ίδιας σχολής με εκπαιδευτή τον ολυμπιονίκη μας Ηλία Χατζηπαυλή. Ξεκίνησα να ταξιδεύω στο Σαρωνικό και στις κοντινές Κυκλάδες νοικιάζοντας σκάφη μαζί με άλλους αποφοίτους, ώσπου οι επιλογές τής τότε ζωής μου με οδήγησαν το 1991 στο Βέλγιο, όπου έμεινα για 15 χρόνια. Αλλά και στη Βόρειο Θάλασσα δεν έμεινα… άπραγη. Πιο συγκεκριμένα, συνέχισα να ταξιδεύω τακτικά τα Σαββατοκύριακα στο δίαυλο της Μάγχης, από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο, ως μέλος πληρώματος ενός παλαιού σιδερένιου ιστιοφόρου μήκους 45 ποδών, τύπου longue keel (με μονοκόμματη καρίνα), βελγικής σημαίας.

Παράλληλα, από το 2002 άρχισα πάλι να ταξιδεύω τα καλοκαίρια στις ελληνικές θάλασσες, ενώ από το 2005 που επέστρεψα και εργάζομαι στην Αθήνα, ταξιδεύω ερασιτεχνικά σε τακτική βάση ως βοηθός κυβερνήτη (master) σε ιστιοφόρο σκάφος 43 ποδών, πραγματοποιώντας ιστιοπλοϊκά ταξίδια κυρίως στο Σαρωνικό, αλλά και στο Ιόνιο, στις Κυκλάδες, στις Σποράδες, στην Κρήτη και στα Δωδεκάνησα, ενώ έχω συμμετάσχει και σε μεταφορές σκαφών non stop. Συνολικά, έχω διανύσει ως δεύτερος κυβερνήτης περίπου 8.000 ναυτικά μίλια. Α.Β.: Έχετε σκεφτεί να ασχοληθείτε με την ποίηση; Ως ένας θηλυκός Νίκος Καββαδίας; Χ.Μ.: H ποίηση είναι, δυστυχώς, πολύ παρεξηγημένη στις μέρες μας. Παλαιότερα έγραφα κάποια ποιήματα, αλλά όχι συστηματικά. Αντιθέτως, συστηματικά κρατούσα ημερολόγιο και έγραφα πεζά κείμενα. Ίσως σε πιο προχωρημένη ηλικία να ασχοληθώ περαιτέρω, όμως προς το παρόν μου αρέσει να πλάθω ιστορίες με σενάριο, διατηρώντας πάντα μια αχαλίνωτη τάση να αναφερθώ σε θαλασσινά και ναυτικά θέματα, και μάλιστα σε όσα άπτονται της ιστιοπλοΐας. Όσον αφορά στη σύγκριση που κάνατε, προς Θεού! Δεν έχω ποτέ διανοηθεί να συγκριθώ με έναν ποιητή του ύψους του Νίκου Καββαδία, τον οποίο θαυμάζω και διαβάζω από μικρό παιδί, δεδομένου ότι εκείνος πέρασε σχεδόν όλη του τη ζωή μέσα σε ποντοπόρα εμπορικά πλοία και έζησε εν μέρει καταστάσεις που έχω ζήσει, αλλά ως επί το πλείστον που δεν έχω βιώσει και δεν νομίζω ότι θα βιώσω ποτέ (αν και θα το ήθελα πάρα πολύ!). Α.Β.: Ποια είναι η συναισθηματική σχέση με το έργο σας; Χ.Μ.: Θα έλεγα πολύ μεγάλη, όπως νομίζω συμβαίνει σε κάθε μυθοπλάστη που του αρέσει να μιλά και να γράφει για τα αγαπημένα του θέματα. Όπως σας εξήγησα και πιο πριν, διηγούμαι ουσιαστικά τις εμπειρίες από τα ταξίδια μου, με όλη τη συναισθηματική φόρτιση που αυτά περιείχαν κατά τη διάρκεια της ζωής μου. Σε όλα τα μέρη στα οποία περιπλανάται ο ήρωας των βιβλίων μου, ο αιγαιό γλαρος Νικόλας Θαλασσάκης, καθώς και τα πληρώματα των σκαφών που πρωταγωνιστούν, έχω ταξιδέψει προσωπικά με ιστιοφόρο σκάφος και έχω ζήσει γεγονότα και καταστάσεις που έχουν σημαδέψει τη ζωή μου. Η συναισθηματική σχέση λοιπόν είναι αυτόχρημα μεγάλη και αδήριτη.

67 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

Α.Β.: Ποια στοιχεία, εκτός από τα φυσιολατρικά, περιέχουν τα βιβλία σας;

68

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Χ.Μ.: Και τα δύο βιβλία μου, Οι πειρατές των Κυκλάδων και Το μυστικό του Σαρωνικού, είναι γεμάτα από μυθολογικά, ιστορικά, γεωγραφικά, περιβαλλοντικά, ναυτικά και πολιτιστικά στοιχεία των νησιωτικών συμπλεγμάτων στα οποία ταξιδεύει ο Νικόλας Θαλασσάκης. Πολύ πριν την εκδήλωση της κρίσης που ζούμε σήμερα, από το 2003 δηλαδή, όπου άρχισα να γράφω τους Πειρατές των Κυκλάδων, απηυδισμένη από τους «εισαγόμενους» και ξενόφερτους ήρωες που κατέκλυζαν τους πάγκους των ελληνικών βιβλιοπωλείων, είχα σκεφθεί να δημιουργήσω έναν 100% ελληνικό ήρωα-γλάρο, ο οποίος μέσα από τις περιπέτειές του θα γνώριζε στα παιδιά τα νησιά μας, την ιστιοπλοΐα και όλα όσα αυτά αντιπροσωπεύουν για μένα. Mιλώ για εκείνα που κρύβουν τα ελληνικά νησιά, και μάλιστα τα ελληνικά μικρονήσια, μιλώ για αυτά που μπορούν να βρουν όσοι αναζητούν απαντήσεις ζωής σε ευλογημένους από τη φύση τόπους, άσχετα αν είναι βιασμένοι κοινωνικά και περιβαλλοντικά από τους ανθρώπους. Στο δεύτερο βιβλίο μου δε, Το μυστικό του Σαρωνικού, όλα τα παραπάνω στοιχεία είναι ιδιαιτέρως τονισμένα, μιας και το θεωρώ πιο ώριμο σε σχέση με το πρώτο – γι’ αυτό άλλωστε και απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας 11 ετών και πάνω, αν και άνετα μπορεί να διαβαστεί και από μεγάλους. Α.Β.: Είστε αφοσιωμένη στο παιδικό βιβλίο ή απλώς έτυχε; Θα ασχοληθείτε μελλοντικά και με τη συγγραφή βιβλίων για ενήλικες; Χ.Μ.: Θα έλεγα ότι μάλλον συνέβη. Δεν είναι στους στόχους μου η συγγραφή αποκλειστικά παιδικών βιβλίων – δεν θα ήθελα να αυτοπεριοριστώ. Όταν ξεκίνησα την ιδέα του Νικόλα Θαλασσάκη είχα σκοπό να ολοκληρώσω μια πλήρη σειρά που θα περιλάμβανε όλα τα ελληνικά νησιωτικά συμπλέγματα. Το εγχείρημα όμως, δεδομένου ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο, επίπονο και δαπανηρό, εξαρτάται αποκλειστικά από την ανταπόκριση των παιδιών, των γονέων τους και των εκπαιδευτικών. Α.Β.: Εργάζεστε σε ένα χώρο όπου η καθημερινή σας απασχόληση είναι το βιβλίο. Πώς βλέπετε το μέλλον του βιβλίου και της παιδικής λογοτεχνίας;

Χ.Μ.: Ακριβώς λόγω της γενικής κρίσης αξιών που βιώνουμε, αν αναφέρεστε στην ελληνική παιδική λογοτεχνία, πιστεύω βαθύτατα στη νέα γενιά των Ελλήνων συγγραφέων που θα εκκολαφθεί σαν ώριμο τέκνο της οργής. Μιας οργής που θα πηγάσει ακριβώς από την πλήρη απαξίωση των παιδιών και των νέων. Από την άδικη στέρηση του δικαιώματός τους στο όραμα και στο όνειρο. Από τη στέρηση της προοπτικής. Ο εκδότης λοιπόν που βλέπει μπροστά, αν θέλει να είναι από τους κερδισμένους του μέλλοντος, πρέπει να επωφεληθεί της συγκυρίας και να αντιληφθεί εγκαίρως ότι η ελληνική παιδική λογοτεχνία πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει, και μάλιστα οφείλει να πάρει τη μερίδα του λέοντος σε σχέση με την ξένη. Το «προτιμάτε τα ελληνικά προϊόντα» δεν πρέπει να εφαρμοστεί μόνο σε υλικά δημιουργήματα, αλλά και σε πνευματικά έργα, όπως είναι τα βιβλία. Όσον αφορά το μέλλον, αυτό πιστεύω πως σε μεγάλο βαθμό ανήκει στο ηλεκτρονικό βιβλίο και, στις μικρότερες ηλικίες, στο ηλεκτρονικό διαδραστικό βιβλίο, το οποίο θα συνυπάρχει για κάποια χρόνια με το τυπωμένο-κλασικό βιβλίο στο χαρτί, αλλά το οποίο θα αντικαταστήσει κάποτε σχεδόν καθολικά, δυστυχώς όχι τόσο αργά όσο νομίζουν κάποιοι. Α.Β.: Βάλτε μας για λίγο στο γραφείο σας. Πώς εργάζεστε, πώς εμπνέεστε; Χ.Μ.: Και τα δύο μου βιβλία έχουν γραφτεί ύστερα από μακρά περίοδο συνεχόμενων ταξιδιών. Μέχρι τώρα έχω εργαστεί με συγκεκριμένο πλάνο που στήνω αρχικά ως κορμό των ιστοριών μου, ενώ προηγουμένως έχω μαζέψει τεράστιο υλικό, αποτέλεσμα έρευνας και τεκμηρίωσης. Με ενδιαφέρει απόλυτα η τεκμηρίωση σε ένα λογοτεχνικό έργο, ειδικά σε τέτοιου είδους βιβλία, όπου αναφέρονται πραγματικοί γεωγραφικοί τόποι, ιστορικά γεγονότα και ναυτικοί όροι και τεχνικές. Και τα δύο μου βιβλία είναι αποτέλεσμα ταξιδιών, επιτόπιας έρευνας, επίπονης συλλογής στοιχείων και μελέτης βιβλίων σχετικού περιεχομένου. Οι Πειρατές των Κυκλάδων γράφτηκαν κατά το μέγιστο μέρος τους κατά τη διάρκεια του χειμώνα, στο σπίτι μου στο εξωτερικό, και συγκεκριμένα στις Βρυξέλλες όπου ζούσα τότε, όπως σας εξήγησα στην αρχή, ενώ ένα μέρος

69

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

τους γράφτηκε στις ίδιες τις Κυκλάδες. Ουσιαστικά όμως, είναι αποτέλεσμα ταξιδιών στα νησιά των Κυκλάδων επί σειρά ετών. Το Μυστικό του Σαρωνικού γράφτηκε κυρίως στο σπίτι μου στην Αθήνα, ενώ μέρη του βιβλίου γράφτηκαν σε νησιά κατά τη διάρκεια χειμερινών ταξιδιών (Σαλαμίνα, Άνδρος, Τήνος, κ.ά.), όμως είναι κι αυτό αποτέλεσμα πολυετών ταξιδιών στα ίδια τα νησιά του Σαρωνικού. Έχω πάει σε όλες ανεξαιρέτως τις νησίδες που περιγράφω, ακόμα και στις πιο μικρές, όπως ο Πάτροκλος, οι Φλέβες, ο Αρσίδας, η Δωρούσα, οι Λαγούσες, η Μετώπη, τα λοιπά Διαπόρια, και άλλα άγνωστα στο ευρύ κοινό. Έτσι, όσα αναφέρονται στο βιβλίο είναι απόλυτα τεκμηριωμένα από γεωγραφικής και ναυτικής απόψεως. Είναι ηλίου φαεινότερο ότι εμπνέομαι από τα ιστιοπλοϊκά ταξίδια και τη θάλασσα. Γράφω σε απόλυτη σιγή, χωρίς καμία εξωτερική παρέμβαση. Σπανίως ακούω μουσική για να εμπνευστώ. Δεν μου χρειάζεται, καθότι θεωρώ ότι οι μυστικοί ήχοι της θάλασσας και των ανέμων του Αιγαίου είναι η καλύτερη μουσική για μένα.

70

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ ΠΟΙΟΣ ΕΙΠΕ; Ποιος είπε το φθινόπωρο θλιμμένο αγέλαστο, αμίλητο, βαρύ, ποιος είπε πως τα βήματά του σέρνει, σαν προχωρεί; Μα πώς γεμίζει του σχολείου η αυλή με γέλια τους τρυγητάδες μες στα αμπέλια ποιος μεθά μήλα φωτιά τα περιβόλια ποιος στολίζει καθώς περνά; Και της βροχούλας ποιος της έμαθε τραγούδια, στο ποταμάκι ποιος ξανάδωσε ζωή, φύλλα χρυσάφι ποιος ζωγράφισε στα δέντρα, μα και στη γη; Ελένη Πατελοδήμου



ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

ΒΡΟΧΗ Έστησε χορό η βροχή κι οι γλυκιές της τρίλιες τρυφερό νανούρισμα πίσω από τις γρίλιες.

Δυο καρεκλοπόδαρα κάνουν μακροβούτι μια σανίδα κυνηγά το κονσερβοκούτι.

Μια μυτούλα κόλλησε στο θαμπό το τζάμι έξω ο δρόμος έγινε βρόμικο ποτάμι.

Κι η Λενιώ μας έγινε μούσκεμα, τι τρέλα! από φόβο μη βραχεί η καινούργια ομπρέλα! Ντίνα Χατζηνικολάου

www.ellinoekdotiki.gr

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΜΟΥΡΤΖΗΣ

Στα ίχνη του Θησαυρού των θησαυρών!

Διάστ. 15x22 εκ. • σελ.: 80 • ΤΙΜΗ IANOS € 7,20

Κάποτε στις θάλασσες του κόσμου αρμένιζε ο «Πειρατής των Επτά Θαλασσών». Αυτός, λοιπόν, είχε βάλει σκοπό της ζωής του να ανακαλύψει τον θησαυρό των θησαυρών... και κάποια στιγμή τον βρήκε... αλλά μαζί του δεν τον πήρε... τον άφησε εκεί θαμμένο... Άφησε, όμως, στους γιους του έναν χάρτη για να τον βρουν... Θα τα καταφέρουν;

ΣΟΦΙΑ ΠΑΡΑΣΧΟΥ

Μελίνα και Μιράντα

Δύο Mικρές Kυρίες στην κατασκήνωση Διάστ. 15x22 εκ. • σελ.: 80 • ΤΙΜΗ IANOS € 7,20

Οι εννιάχρονες δίδυμες αδελφούλες, η Μελίνα και η Μιράντα, πάνε για πρώτη φορά κατασκήνωση. Με την Κατερίνα, τη Λάουρα και τη Ράνια, τα άλλα κορίτσια της σκηνής τους, φτιάχνουν την ομάδα «Μικρές Κυρίες» και περνούν μαζί αξέχαστες στιγμές.

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΒΑΛΕΡΙΑΝΟΣ

Ο Πριονόδοντος, η Χοροπηδηχτούλα και τα επτά Κατσικάκια

Διάστ. 22x30 εκ. • Δεμένο • σελ.: 56 • ΤΙΜΗ IANOS € 11,25

Την οικογένεια Κατσικάκη τη γνωρίζετε; Τον σκουροσοκολατοκαφετή λύκο Πριονόδοντο; Ευκαιρία, λοιπόν, να μεταφερθείτε νοερά στο ηλιόλουστο και καταπράσινο λιβάδι όπου ζουν και να ανακαλύψετε πως ό,τι ξέρατε για λύκους, κατσικάκια, αρνάκια και άλλα άγρια ζωάκια... πάνε περίπατο...

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΜΠΟΥΣΗΣ

H αγάπη της Μυρμηγκίνας και του Τζίτζικα

Διάστ. 22x30 εκ. • Δεμένο • σελ.: 72 • ΤΙΜΗ IANOS € 14,15 Μια νεαρή μυρμηγκίνα ακούει για πρώτη φορά στη ζωή της τζιτζίκι να τραγουδά... Η μελωδία του έχει άρωμα καλοκαιριού. Και εντελώς ξαφνικά... ο Τζίτζικας και η Μυρμηγκίνα γνωρίζονται. Και όλα αλλάζουν...

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ

Φλώρ

ακολουθώντας τη μ

Διάστ. 22x30 εκ. • Δεμένο • σελ.:

Πόσοι από εσάς γνωρίζετε προτού γίνουν «ωραίες πετα Και πως οι κάμπιες πρέπει να τόπο μαγικό για να με Η Φλώρα μας θέλει να Τι λέτε; Θα καταφέρει, άραγ «το όνειρό της θα

ΣΟΦΙΑ ΠΑΡΑ

Τσίκο το σκυλά

μπορούσε να κουνήσ Διάστ. 22x30 εκ. • Δεμένο • σελ.:

Ο Τσίκο, το σκυλάκι που μόνο του στην αυλή ήταν πολύ λυπημένο. Τα ά προσπαθούν να τον κ Θα τα καταφ

Προδημοτική εκπαίδευση και Δημοτικό / Γυμνάσιο / Λύκειο / Πανεπιστημιακά / Παιδαγωγικά / Εκπαίδευση Ενηλίκων Λεξικά / Μέθοδοι Εκμάθησης Ξένων Γλωσσών / Χάρτες / Εκπαιδευτικές Αφίσες / Μελέτες - Δοκίμια / Ποίηση / Λογοτεχνία Εικονογραφημένα Βιβλία / Παιδική Λογοτεχνία / Comics και Graphic Novels

Α ΚΛΑΔΗ

ρα

μαγική πυξίδα

56 • ΤΙΜΗ IANOS € 12,60

ε πως οι πεταλούδες αλούδες» είναι κάμπιες; α ταξιδέψουν σε έναν εταμορφωθούν; γίνει πεταλούδα! γε, να φτάσει εκεί που α ξυπνήσει;»

ΡΑΣΧΟΥ

άκι που δεν σει την ουρά του 48 • ΤΙΜΗ IANOS € 12,25

υ βρέθηκε ξαφνικά ή του σπιτιού, άλλα ζώα του κήπου κάνουν να χαρεί. φέρουν;

ΣΟΦΙΑ ΠΑΡΑΣΧΟΥ

Η σταγόνα της αγάπης

Διάστ. 22x30 εκ. • Δεμένο • σελ.: 56 • ΤΙΜΗ IANOS € 12,33 «Θέλω να γνωρίσω τη Γη, παππού Ουρανέ», παρακάλεσε η Σταγονίτσα, κι εκείνος, μεγάλος και πάνσοφος όπως είναι, της έκανε τη χάρη. Έτσι η Σταγόνα ξεκίνησε το μεγάλο ταξίδι στη διάρκεια του οποίου βρήκε απαντήσεις στις απορίες της. Έμαθε τι είναι ο πλούτος, η δύναμη, η ομορφιά, η βία και, πάνω απ’ όλα, γνώρισε τι είναι η αγάπη! Γιατί εκείνη έγινε η Σταγόνα Της Αγάπης

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΒΑΛΕΡΙΑΝΟΣ

Γυρεύοντας μια Αγκαλίτσα

Διάστ. 22x30 εκ. • Δεμένο • σελ.: 56 • ΤΙΜΗ IANOS € 12,25 Ένα απίστευτα γλυκό πουλάκι, ο Κοκουλίνος, αναζητά το θαύμα του κόσμου, τη μητρική αγάπη! Γυρίζει τον κόσμο όλο γυρεύοντας τη στοργή και τη θαλπωρή, που μόνο η αγκαλίτσα μιας μανούλας μπορεί να προσφέρει!

ΑΠΩΛΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΕΦΥΓΕ Η ΑΝΝΑ ΓΚΕΡΤΣΟΥ-ΣΑΡΡΗ

 74

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τις 23 Σεπτεμβρίου του 2011 έφυγε από κοντά μας μια μεγάλη συγγραφέας, αγαπητή στους αναγνώστες της και σε όσους τη γνώριζαν, η Άννα Γκέρτσου-Σαρρή. Γεννημένη στην Πόλη, ζούσε στην Αθήνα από το 1938. Μετά τις σπουδές της στο Εμπορικό Τμήμα του Αμερικανικού Κολλεγίου εργάστηκε ως γραμματέας και αργότερα ως δασκάλα αγγλικών. Ήταν σεμνή, διακριτική, με ήθος και αξιοπρέπεια, και είχε πάντα έναν καλό λόγο για τους συναδέλφους της. Άφησε πίσω της ένα σπουδαίο έργο – βιβλία για παιδιά και εφήβους που τα διαβάζουν με ευχαρίστηση και οι μεγάλοι. Επίσης, είχε μεταφράσει αρκετά βιβλία από τα αγγλικά. Τιμήθηκε με το Βραβείο Ιπεκτσί και δύο φορές με το Κρατικό Βραβείο του Υπουργείου Πολιτισμού. Μερικά από τα βιβλία της είναι: • Από το ένα ως το δέκα, Κέδρος, 1980 Οι ανθρώπινοι χαρακτήρες μιας πολυκατοικίας μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. • Σπίτι δίχως αυλή, Κέδρος, 1982 Θέμα του η εσωτερική μετανάστευση και το πώς η οικογένεια του μικρού Νικόλα αντιμετώπιζε τα καθημερινά προβλήματα της μεγάλης πόλης (Βραβείο Μιχαήλας Αβέρωφ – Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών). • Το λέγαν ξάστερο, Κέδρος, 1986 Η βιοπάλη ενός παιδιού που οκτώ χρονών φεύγει από το χωριό του στην Αν. Θράκη, και πώς τα γεγονότα εκείνης της εποχής σημαδεύουν τη ζωή του (Α΄ Βραβείο Μυθιστορήματος Συλλόγου Φιλολόγων Καρδίτσας/Α΄ Βραβείο μυθιστορήματος Ιπεκτσί/Τιμητικός πίνακας ΙΒΒΥ. • Μουσικοί στην Αρχαία Ελλάδα (Απόλλων-Μαρσύας, Ερμής-Αμφίων, ΟρφέαςΑρίων), Κέδρος, 1996-2000

Οι καλογραμμένες ιστορίες του βιβλίου φέρνουν τα παιδιά σε επαφή με τους μεγάλους μουσικούς της μυθολογίας, θνητούς και αθάνατους.

• Το κόκκινο της Ανατολής, Κέδρος, 1996 Η μικρή πολιτεία στις πλαγιές του Κίσσαβου, που μεγαλούργησε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (Κρατικό Βραβείο 1992). • Μ’ ενάντιους ανέμους, Κέδρος, 1996 Η ιστορία του Αντώνη και της Δόμνας Βισβίζη, που με το καράβι τους πήραν μέρος στην Επανάσταση του 1821 (ένα διαμάντι της λογοτεχνίας, που άγγιξε τις καρδιές των αναγνωστών και θα μείνει και στη δική μου καρδιά για πάντα). • Σαπφώ, Κέδρος, 2000 Το «αηδόνι της Λέσβου», η μεγάλη ποιήτρια της αρχαιότητας, που ορφανή ξεκίνησε από την Ερεσό για να ζήσει κοντά στους γονείς της και μάγεψε τον κόσμο με τα ποιήματά της.

75 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

• Δροσουλίτες, Κέδρος, 2000 • Η άλλη φωνή, Κέδρος, 2005 Ένα δυνατό νεανικό μυθιστόρημα για τη δύναμη της προσφοράς και της φιλίας (Κρατικό Βραβείο). • Σχετικά με την Υπατία, Κέδρος, 2010 Ένα εξαιρετικό βιβλίο για τον τραγικό θάνατο της φιλοσόφου και μαθηματικού Υπατίας στην Αλεξάνδρεια του 415 π.Χ. Η συγγραφέας, με ευρηματικότητα και πρωτοτυπία, αναφέρεται στη βαρβαρότητα της εποχής της Υπατίας, αντιπαραθέτοντας τις ανθρώπινες αξίες στον πόλεμο των θρησκειών. Η συγγραφέας, εκτός από το σπουδαίο συγγραφικό έργο που μας άφησε, μετέφρασε (μεταξύ άλλων) από τα αγγλικά τα βιβλία Νάρνια και Η θάλασσα των Τρολλ. Λίτσα Ψαραύτη

νέα

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΙΒΒΥ/ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

76

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. Το Ελληνικό Τμήμα ΙΒΒΥ/Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου συμμετείχε στην 8η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (5-8 Μαΐου 2011) που οργάνωσε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Στο περίπτερό του διανεμήθηκε η αφίσα της ΙΒΒΥ για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου 2011, το Δελτίο του για το 2011, ενώ προβλήθηκαν οι υποψηφιότητες των Χρήστου Μπουλώτη και Έφης Λαδά για το Bραβείο Άντερσεν 2012. 2. Ανακοινώθηκε από την ΙΒΒΥ η κριτική επιτροπή για τo Bραβείo Άντερσεν 2012, την οποία αποτελούν οι: Anastasia Arkhipova (Eικονογράφος – Ρωσία), Françoise Ballanger (Τέως διευθύντρια του εκδοτικού τμήματος της La Joie par les livres – Γαλλία), Ernie Bond (Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Salisbury University – ΗΠΑ), Sabine Fuchs (Λέκτορας Παιδικής Λογοτεχνίας και καθηγήτρια – Aυστρία), Ayfer Gürdal Ünal (Συγγραφέας και κριτικός – Τουρκία), Jan Hansson (Διευθυντής του Σουηδικού Ινστιτούτου Παιδικού Βιβλίου – Σουηδία), Eva Kaliskami (Μεταφράστρια και καθηγήτρια – Ελλάδα), Nora Lía Sormani (Συγγραφέας και δημοσιογράφος, κριτικός και ερευνήτρια – Aργεντινή), Sahar Tarhandeh (Ερευνήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας, Art director – Iράν), Regina Zilberman (Ειδικός Παιδικής Λογοτεχνίας – Bραζιλία). Μαζί με την πρόεδρο Maria Jesus Gil, η επιτροπή θα κρίνει τις υποψηφιότητες και θα ανακοινώσει τους νικητές στην Μπολόνια, τον Μάρτιο του 2012. Είναι ιδιαίτερη τιμή για το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ η παρουσία στην επιτροπή της Εύας Καλισκάμη. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην επιτροπή συμμετέχει Έλληνας μετά από 21 χρόνια. Στο παρελθόν είχαν διατελέσει μέλη η ποιήτρια Αλεξάνδρα Πλακωτάρη, το 1972, και η ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Πατρών Μαρία Μιράσγεζη, το 1990. 3. Στις 2 Απριλίου εορτάστηκε η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου στον Πολυχώρο «Άννα Μαρία Καλουτά», στο Νέο Κόσμο, κατόπιν ευγενικής παραχώρησης του χώρου από το Δήμο Αθηναίων. Στα πλαίσιά της πραγματοποιήθηκε συζήτηση με θέμα: «Από το χαρτί στην οθόνη: Αλλάζει η σχέση του παιδιού με το βιβλίο;» στην οποία συμμετείχαν οι: Χάρης Ψυχογιός, Έλενα Πατάκη, Βασιλική Νίκα, Μερκούριος Αυτζής και Μαρία Κουρκουμέλη. Συντόνιζε ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος. Αμέσως μετά ακολούθησε η τελετή απονομής των ετήσιων βραβείων του. Την τελετή παρουσίασαν η Φίλια Δενδρινού και ο Χρήστος Δημόπουλος. Απονεμήθηκαν τα εξής βραβεία: • Βραβείο «ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ», για τη συνολική προσφορά στην Παιδική Λογοτεχνία: στη Συγγραφέα-Κριτικό Ελένη Σαραντίτη και στον Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου κ. Γιώργο Παπαντωνάκη.

• Βραβείο Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου σε πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα βιβλίου για παιδιά ή νέους: στη Μαρία Πετκανοπούλου για το βιβλίο Ο μικρός ζωγράφος των βράχων (Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο). Έπαινος στον Κωστή Μακρή για το βιβλίο του Ο Πιοζ Νάμε και οι πέντε γάτες (Εκδόσεις Πατάκη) και στην Ασπασία Μαυρομάτη για το βιβλίο της Τεοντόρ ο Ινδοκαρυδούλης (Εκδόσεις Κέδρος). • Βραβείο Πηνελόπη Μαξίμου σε συγγραφέα βιβλίου αφήγησης βραχείας φόρμας για παιδιά: στην Ελένη Τσιάλτα για το βιβλίο της Η ροδιά και ο χιονάνθρωπος (Εκδόσεις Πορτοκάλι). • Βραβείο σε συγγραφέα και εικονογράφο βιβλίου με πολύχρωμη εικονογράφηση: στις Λίλη Λαμπρέλλη και Φωτεινή Στεφανίδη για το βιβλίο τους Το κρυμμένο νερό (Εκδόσεις Πατάκη), και στις Χρυσάνθη Καραΐσκου και Κατερίνα Βερούτσου για το βιβλίο τους Το ταλέντο του Ήλιου (Εκδόσεις Διάπλαση). • Βραβείο Φανής Αποστολίδου σε συγγραφέα μυθιστορήματος ή εκτενούς παραμυθιού: στη Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου για το βιβλίο της Ένας παράξενος ταξιδιώτης (Εκδόσεις Πατάκη), και στην Ελένη Τορόση για το βιβλίο της Ιουλίτσα και Ρωμαίος (Εκδόσεις Πατάκη). Έπαινος στη Σύρμω Μιχαήλ για το βιβλίο της Ξένοι στο Αιγαίο (Εκδόσεις Παπαδόπουλος). • Βραβείο σε συγγραφέα εφηβικού ή νεανικού μυθιστορήματος: στον Μάνο Κοντολέων για το βιβλίο του Ανίσχυρος άγγελος (Εκδόσεις Πατάκη). • Βραβείο Βίτω Αγγελοπούλου σε συγγραφέα βιβλίου γνώσεων για παιδιά: στις Μάνια Δούκα και Χριστίνα Ρασιδάκη για τα βιβλία τους Ο Φίλιππος και τα μαγικά κρόταλα (Εκδόσεις Μπίρη) και Ξέρω να λέω ΟΧΙ (Εκδόσεις Πατάκη), αντίστοιχα.

77 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

 78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• Βραβείο «Κ. Π. Δεμερτζή στον Έλληνα Δάσκαλο» σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Αθλοθέτης Πάνος Αλέφαντος/ Εκδόσεις Άγκυρα) απονεμήθηκε στην Αγγελική Μαστρομιχελάκη. • Βραβείο σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Αθλοθέτης Εκδόσεις Ψυχογιός) απονεμήθηκε στην Αρετή Κάρκου. • Βραβείο σε παιδική/νεανική βιβλιοθήκη για τη συνολική της δράση (Αθλοθέτης Εκδόσεις Καστανιώτη) στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κερατσινίου και στη Δανειστική Βιβλιοθήκη 3θέσιου Δημοτικού Σχολείου Πλατανιάς Νομού Κιλκίς. • Βραβείο σε πρόγραμμα για την προώθηση της φιλαναγνωσίας (Αθλοθέτης Εκδόσεις Πατάκη) στο πρόγραμμα Μονοπάτι της Λογοτεχνίας που εκπόνησαν τα Εκπαιδευτήρια Ροδίων «Παιδεία». • Βραβείο για την καλλιέργεια της αγάπης για το παιδικό νεανικό βιβλίο με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και κυρίως μέσω του διαδικτύου (Αθλοθέτης Εκδόσεις Παπαδόπουλος) στο Mama’s ecole.blogspot. com από την Πτολεμαΐδα Κοζάνης. • Βραβείο σε Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων (Αθλοθέτης Εκδόσεις Μίνωας) στο Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του 1ου Δημοτικού Σχολείου Νέας Ερυθραίας «Ο Αναξαγόρας». • Βραβείο σε Βιβλιοθηκονόμο (Αθλοθέτης Εκδόσεις Λιβάνη) στη Μαρδίτσα Ζεκεντέ-Καρέντζου, προϊσταμένη της Αιαντείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Αταλάντης. • Βραβείο σε Σχολικό-Μαθητικό Έντυπο (Αθλοθέτης Εκδόσεις Μεταίχμιο) στο έντυπο Τρυφερά χρόνια, έκδοσης των 13ου και 21ου Δημοτικών Σχολείων Κερατσινίου. 4. Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ/Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου είναι από τους ιδρυτικούς φορείς του «Δικτύου κατά της Βίας στο Σχολείο» μαζί με την ΕΨΥΠΕ, την Παιδοψυχιατρική Εταιρεία, τον Συνήγορο του Παιδιού, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, το Ίδρυμα Μαραγκοπούλου, και άλλους φορείς. Στις 15 Απριλίου του 2011, η αντιπρόεδρος Βασιλική Νίκα συμμετείχε στην αντιπροσωπεία που επισκέφθηκε τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κάρολο Παπούλια και τον ενημέρωσε για την ίδρυση του Δικτύου. 5. Στο πλαίσιο των διεθνών επαφών του Τμήματος πραγματοποιήθηκε στις 13 Απριλίου του 2011, στον φιλόξενο χώρο του ΕΚΕΒΙ, συνάντηση με αντιπροσωπεία της οργάνωσης «The Examined Life: Greek Studies in the Schools program». Την αντιπροσωπεία αποτέλεσαν οι: Ashley Bryan (εικαστικός, εικονογράφος, ποιητής και αφηγητής αφρικανικών λαϊκών παραμυθιών), Gregory Maguire (συγγραφέας), Susan Cooper (συγγραφέας), Jill Paton Walsh (συγγραφέας), John Rowe Towndend (συγγραφέας, κριτικός και λέκτορας), Barbara Harrison (εκπαιδευτικός και συγγραφέας), Connie Carven (μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του «Examined Life» και καθηγήτρια), Daryl Mark (συντονιστής του Νεανικού Τμήματος της Δημόσιας Βιβλιοθήκης του Κέμπριτζ), Barbara Scotto (μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του «Children’s Literature New England»), και Martha Walke (εκπαιδευτικός).

Σκοπός της συνάντησης ήταν η ανταλλαγή απόψεων για τη σημασία των ελληνικών κλασικών σπουδών στην εκπαίδευση και την επιρροή της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στη σύγχρονη διεθνή παιδική λογοτεχνία. Τη συζήτηση συντόνισε η συγγραφέας Γεωργία Γαλανοπούλου. 6. Στις 23 Μαΐου του 2011, σε συνεργασία με την Περιφερειακή Ένωση Ζheijang για τις Πολιτιστικές Ανταλλαγές με το εξωτερικό, τις εκδόσεις Zhejiang, το κινεζικό τμήμα της ΙΒΒΥ, το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη και την ελληνική έκδοση της εφημερίδας Times της Κίνας, εγκαινιάστηκε η έκθεση «Σύγχρονη Κινεζική Εικονογράφηση για παιδικά βιβλία», στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη. 7. Τη Δευτέρα 10 Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Θερβάντες από την ΕΨΥΠΕ η παρουσίαση του βιβλίου Μου έκλεψαν το όνομά μου, του βραβευμένου από τη ΒΙΒ Καταλανού συγγραφέα και εικονογράφου Tassies. Στα πλαίσια της εκδήλωσης, μέσα σε φιλική και ζεστή ατμόσφαιρα, τιμήθηκε το ελληνικό Τμήμα της IBBY για τη συνεργασία του με την ΕΨΥΠΕ. Την απονομή έκανε ο πρόεδρος της ΕΨΥΠΕ κ Κολαΐτης, Επ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, ενώ το βραβείο παρέλαβε εκ μέρους του Ελληνικού Τμήματος της IBBY ο πρόεδρος κ Β. Ηλιόπουλος. Νωρίτερα πραγματοποιήθηκε εργαστήρι εικονογράφησης με τη συνεργασία του Τμήματος.

79 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

ΚΑΙΝΟΤΟΜΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΗΣ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Μια ευρείας κλίμακας παρέμβαση του ΕΚΕΒΙ στα σχολεία όλης της χώρας

80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, έχοντας σταθερά ως προτεραιότητά του την ενίσχυση της φιλαναγνωσίας, και ειδικότερα στις κρίσιμες ηλικίες για την ανάπτυξη της αναγνωστικής συμπεριφοράς του παιδιού και του εφήβου, εκτός από τις γνωστές πρωτοβουλίες που έχει αναλάβει τα τελευταία χρόνια (συγγραφείς και εικονογράφοι στα σχολεία, Έκθεση παιδικού βιβλίου, Μικρός Αναγνώστης, κ.ά.), επιχειρεί μια δυναμική παρέμβαση, μοναδική μέχρι σήμερα σε κλίμακα και διάρκεια. Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, με την ολόθερμη στήριξη του Ειδικού Γραμματέα Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Μιχάλη Κοντογιάννη, το ΕΚΕΒΙ ξεκινά αυτές τις μέρες ένα φιλόδοξο πιλοτικό Πρόγραμμα για την Ενίσχυση της Φιλαναγνωσίας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση». Αιχμή του προγράμματος είναι η άμεση εξοικείωση των μικρών μαθητών με το βιβλίο και την ανάγνωση, και ειδικότερα η σταδιακή εδραίωση μιας φιλικής σχέσης με το λογοτεχνικό βιβλίο. Στόχος, η όξυνση της κριτικής και δημιουργικής σκέψης, η αναζωογόνηση και ο εμπλουτισμός της φαντασίας και της εφευρετικότητας, η ανάπτυξη της αισθητικής καλλιέργειας και της συναισθηματικής νοημοσύνης τους. Γενικότερα, η καλλιέργεια της γλωσσικής έκφρασης με έμμεσο-βιωματικό τρόπο θα ενισχύσει την ικανότητα των μαθητών στην κατανόηση κειμένων, στην έκφραση απόψεων και ιδεών, συμβάλλοντας στη συγκρότηση μιας πολυδιάστατης και δημιουργικής προσωπικότητας. Το πρόγραμμα θα καλύψει τρεις πλήρεις σχολικές χρονιές (2011-2012, 20122013, 2013-2014) και θα εφαρμοστεί την 1η χρονιά πιλοτικά στις 2 πρώτες τάξεις (Αʹ και Βʹ Δημοτικού) των περίπου 950 Δημοτικών Σχολείων με ενιαίο αναμορφωμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα ανά την επικράτεια. Την επόμενη χρονιά θα καλύψει όλες τις τάξεις (Αʹ έως ΣΤʹ) στα ίδια σχολεία, ενώ εκτιμάται ότι την 3η χρονιά –αναλόγως των αποτελεσμάτων της πιλοτικής εφαρμογής– θα ενταχθεί επισήμως στο πρόγραμμα όλων των Δημοτικών Σχολείων της χώρας σε όλες τις τάξεις. Οι κύριοι άξονες του προγράμματος είναι: • Οργάνωση ημερίδων/ειδικών σεμιναρίων για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και των στελεχών εκπαίδευσης (πλέον των 40 ημερίδων και 40 σεμιναρίων σε όλη τη χώρα στα επόμενα τρία χρόνια). • Εκτέλεση ενός ευρύτατου προγράμματος γνωριμίας των μαθητών με τους

•

δημιουργούς των βιβλίων (πλέον των 3.000 επισκέψεων συγγραφέων και εικονογράφων στα σχολεία στα επόμενα 3 χρόνια). Οικονομική και υλικοτεχνική ενίσχυση για τη λειτουργία 100 λεσχών ανάγνωσης σε όλα τα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, με ταυτόχρονη διοργάνωση επισκέψεων συγγραφέων. Συνομιλία-συνάντηση συγγραφέων και μαθητών με τη χρήση νέων τεχνολογιών (Skype, κ.ά). Ο συγγραφέας θα φιλοξενείται στα γραφεία του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, και με τη χρήση των νέων τεχνολογιών θα έχει τη δυνατότητα να μεταφέρεται «διαδικτυακά» μέσω του ιστότοπου του ΕΚΕΒΙ στην τάξη των μαθητών, να συστήνει το έργο του και να συνομιλεί μαζί τους. Τα σχετικά βίντεο θα «ανεβαίνουν» στην ψηφιακή μας πλατφόρμα (αρχικά στο www.mikrosanagnostis.gr) ώστε να μπορούν να έχουν πρόσβαση μαθητές από κάθε γωνιά της Ελλάδας. Για το σκοπό αυτό θα δημιουργηθεί ειδικό «στούντιο» στα γραφεία του ΕΚΕΒΙ. Δημιουργία ψηφιακών φακέλων για παιδιά και δασκάλους γύρω από μεγάλα θέματα της εποχής (π.χ. μετανάστευση, ρατσισμός, διαδίκτυο, κ.ά) και ανάρτησή τους στην ψηφιακή μας πλατφόρμα (αρχικά στο www.mikrosanagnostis.gr). Παραγωγή ψηφιακά ηχογραφημένων ιστοριών και ψηφιοποίηση βιβλίων και ανάρτησή τους στην ψηφιακή μας πλατφόρμα (αρχικά στο www. mikrosanagnostis.gr).

81 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

• Διοργάνωση συνεδρίων (ένα στη Θεσσαλονίκη και ένα στην Αθήνα), τοπι-

κών ημερίδων με σκοπό την ενημέρωση της ευρύτερης εκπαιδευτικής κοινότητας, των γονιών και των τοπικών κοινωνιών για το Πρόγραμμα και τις δυνατότητες συμμετοχής που προσφέρει. Τα θεμέλια αυτής της συζήτησης τέθηκαν ήδη στην 8η ΔΕΒΘ, στο Διεθνές Συνέδριο «Βιβλίο και Εκπαίδευση. Τι πρέπει να αλλάξει;»

Για την υλοποίηση του συνόλου των δράσεων κρίθηκε απαραίτητη η σύσταση, από κοινού με το Υπουργείο Παιδείας, ειδικής 9μελούς επιστημονικής συμβουλευτικής επιτροπής, η οποία θα προτείνει θεματικές, πηγές, υλικό, και θα επιμελείται τα έντυπα που θα προωθούνται σε μαθητές και εκπαιδευτικούς.

82

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μέλη της εν λόγω Επιτροπής έχουν οριστεί οι εξής: 1. Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου. Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών 2. Ανδρέας Καρακίτσιος. Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 3. Γιάννης Σ. Παπαδάτος. Λέκτορας Τμήματος Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Πανεπιστημίου Αιγαίου, Κριτικός παιδικού βιβλίου 4. Δημήτρης Πολίτης. Λέκτορας στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής της Προσχολικής Ηλικίας του Πανεπιστημίου Πατρών. 5. Βαγγέλης Ηλιόπουλος. Συγγραφέας-Εκπαιδευτικός, Πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ/Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. 6. Μάνος Κοντολέων. Συγγραφέας-κριτικός. 7. Μελίνα Βέργη. Εκπαιδευτικός. 8. Κατερίνα Λάππα. Εκπαιδευτικός, εμψυχώτρια παιδικής λογοτεχνίας. 9. Ζωή Μπέλλα. Ομ. Σχολική Σύμβουλος Φι λολόγων. Υπεύθυνη της Πράξης «Καινοτόμες δράσεις για την ενίσχυση της φιλαναγνωσίας» είναι η διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ Κατρίν Βελισσάρη. Την τεχνική διαχειριστική υποστήριξη έχει αναλάβει η Μαρία Γρατσία, ενώ συντονιστής της Πράξης έχει οριστεί ο συγγραφέας Κώστας Κατσουλάρης. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε εδώ: http://www.philanagnosia.gr/ index.php

EUROPEAN MOBILITY FOLKTALES (EUMOF) ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ COMENIUS ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Το Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σε συνεργασία με άλλους ευρωπαϊκούς εκπαιδευτικούς φορείς (από Ελλάδα, Κύπρο, Αυστρία, Πολωνία και Πορτογαλία), συμμετέχει στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα «EUROPEAN MOBILITY FOLKTALES» (EUMOF). Την ευθύνη του προγράμματος έχει το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή κ. Π. Αγγελίδη. Από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας επιστημονική υπεύθυνη είναι η Επίκουρος Καθηγήτρια κ. Τ. Τσιλιμένη. Σκοπός του προγράμματος είναι να απαντήσει στην πρόκληση της διαπολιτισμικότητας μέσα από τη χρήση λαϊκών παραμυθιών που θα διακινηθούν στην Ευρώπη. Κεντρική δράση αποτελεί η ανάπτυξη μιας συλλογής λαϊκών παραμυθιών, εκπαιδευτικού υλικού και παιδαγωγικών στρατηγικών που ενδυναμώνουν τη διαπολιτισμική εκπαίδευση και τις πρακτικές ένταξης και προωθούν την κινητικότητα των ανθρώπων, των ιστοριών, των γλωσσών, των ιδεών και των ορθών εκπαιδευτικών πρακτικών. Το πρόγραμμα «EUMOF» συγκεντρώνει παραμύθια που αναφέρονται στον «ξένο» και στην «ξένη» χώρα, καθώς και στη συνάντηση με «διαφορετικούς» ανθρώπους και πολιτισμούς. Η μετανάστευση και το ταξίδι αποτελούν βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες που γίνονται εδώ και χιλιάδες χρόνια για πολλούς λόγους και πάντα οδηγούσαν σε μια συνάντηση μεταξύ διαφορετικών λαών και πολιτισμών. Σε όλες τις χώρες υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός λαϊκών παραμυθιών και ιστοριών σχετικά με τις διάφορες όψεις του ταξιδιού και της μετακίνησης. Στο πλαίσιο του προγράμματος «EUMOF» συγκεντρώνονται χαρακτηριστικές ιστορίες από κάθε συμμετέχουσα χώρα, ομαδοποιούνται σε χαρακτηριστικές κατηγορίες και αναπτύσσεται ένας διάλογος μεταξύ τους. Το υλικό που θα παραχθεί, θα δημοσιευτεί στο διαδίκτυο, ενώ μέρος αυτού θα εκδοθεί και σε έντυπη μορφή. Θα παραχθεί επίσης ένας ακουστικός ψηφιακός δίσκος με αφηγήσεις των παραμυθιών. Το πρόγραμμα «EUMOF», καθώς και τα υλικά που θα δημιουργηθούν μέσα από αυτό, θα αποτελέσουν πολύτιμο βοήθημα για τους εκπαιδευτικούς, κυρίως της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, αφού θα δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές να γνωρίσουν τις πολιτισμικές διασταυρώσεις, τη γλωσσική ποικιλία στην Ευρώπη, καθώς και την ανάγκη να καταπολεμηθεί ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις. Τέλος, μέσα από το πρόγραμμα «EUMOF» τα παραμύθια θα ταξιδέψουν, συνδέοντας δασκάλους και μαθητές από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες, και θα ενισχύσουν την αίσθηση του δημοκρατικού Ευρωπαίου πολίτη που σέβεται και αλληλεπιδρά δημιουργικά με τους άλλους λαούς και πολιτισμούς.

83 

ΤΕΥΧΟΣ 103 / 2011

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Πέγκυ Σκουλίδα (pskoulida@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimen@ otenet.gr) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Π. Σκουλίδα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.

84 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων). • Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

103-diadromes.indd 84

08/11/2011 11:50 ΠΜ

OΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΘΕΤΟΥΝ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΔΙΑ

0,10 €

ΟΛΟ ΤΟ 2011 ΛΙΟ ΤΟΥΣ ΓΙΑ Σ. ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΒΙΒ ΛΕΙΣ ΣΚΟΠΟΥ ΣΕ ΚΟΙΝΩΦΕ ΤΕΘΗΚΑΝ ΤΟΧΗ ΣΑΣ ΔΙΑ SOS. ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΜΕ ΡΙΑ ΧΩ ΚΑ ΙΔΙ € ΣΤΑ ΠΑ ΗΔΗ 75.000 ΤΟΥΜΕ! ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣ

ΔΩΡΟ! Ένα χαρτονένιο συλλεκτικό ρολόι με δείκτες, για να το κρατήσει το παιδί ως αναμνηστικό στο δωμάτιό του και να μάθει με ευχάριστο τρόπο την ώρα.



ΔΩΡΟ! Ένα CD με 11 όμορφα τραγούδια σε ενορχήστρωση του συνθέτη Δημήτρη Κατή. ed. No lending! Unauthorize d du reserv blic nces atio ma for n, per lea se, ed pu ord b rec

ι ετα ρεύ γο πα .Α ος

ibited! • Με την ε πιφύλ ast proh oadc αξη d br παν e an τός anc δικ rm αιώ rfo μα pe τ Eκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ lic

O Πολ και η Λάρα ταξιδεύουν

τιγραφή, η δημόσια ση, η αν εκτέ οικία λεση η εν και ραδ ιοε κπ ομ π

Ioυστίνη Φραγκούλη-Αργύρη

ΑΕΠΙ 11111 1. Ο Πολ και η Λάρα 3.01΄ 2. Το Τραγούδι της Γης 3.22΄ 3. Το Πρωτόκολλο του Κιότο 3.12΄ 4. Αποχαιρετισμός 3.02΄ 5. Δυο Πολικές Αρκούδες στην Αθήνα 3.04΄ 6. Ξένοι από τη Μανιτόμπα 3.19΄ 7. Στου Γαλανού Αιγαίου τα Νερά 3.06΄ 8. Αιώνια Παγωνιά 3.15΄ 9. Μυκονιάτικος Χορός 3.16΄ 10. Ταξίδι Ποθητό 3.21΄ 11. Του Αποχωρισμού και της Ελπίδας 3.24΄

ως φήσε ογρα ς ηχ ύσα ρο πα ης ήτ

• All copyrights in the r ecord ed w ork sa nd in the

Εκδόσεισ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Εσ ε ί σ κ ι ε µ ε ί σ , π ά ν τ α σ ' ε π α φ ή!

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.



Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους ερευνητές σπουδαστές και γενικά όσους ενδιαφέρονται για τα παιδικά βιβλία.

103 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2011