Διαδρομές - Τεύχος No 123 by Εκδόσεις Ψυχογιός - Psichogios Publications

123 KΑΛΟΚΑΙΡΙ 2017 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Μαθηματική λογοτεχνία και Εκπαίδευση - Από τον Άντερσεν στο σύγχρονο παραμύθι

Μαθαίνοντας για τους κινδύνους του διαδικτύου!

6 ΕΤΩΝ

8 ΕΤΩΝ

Μ ΤΟ ΟΥ

Ο ΙΝ

ΜΗΛ Ο

ΡΟ

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ



ΕΤΩΝ

Από τον τ. Διευθυντή Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Μάνο Σφακιανάκη και την ψυχολόγο – ψυχοθεραπεύτρια Βέρα Αθανασίου

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Διαβά Z ου με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Σ Τ Ο Ν Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

Οι ΔΙ ΑΔΡΟΜΕΣ

και η ιστορία της Μαλάλα Γιουσαφζάι

Μαλάλα ονομάζεται το κορίτσι από το Πακιστάν, το οποίο στις 10 Δεκεμβρίου του 2014 πήρε το Νόμπελ Ειρήνης στο Όσλο της Νορβηγίας (έχοντας πιο πριν μιλήσει στην έδρα του ΟΗΕ) για την προσφορά του στον αγώνα για να έχουν και τα κορίτσια της πατρίδας του το Δικαίωμα στη μάθηση, να πηγαίνουν σχολείο και να μορφώνονται. Είχε κάνει, απ’ όσο θυμάμαι, μεγάλη αίσθηση σε όλον τον κόσμο. Οι Ταλιμπάν είχαν απαγορεύσει τούτο το Δικαίωμα (ήδη από το 2009), αλλά η Μαλάλα κατόρθωσε μέσω blog και με ψευδώνυμο να επικοινωνεί με όλον τον κόσμο και κυρίως με το ΒΒC, να δίνει συνεντεύξεις και πληροφορίες γνωστοποιώντας το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν τα μικρά κορίτσια στο Πακιστάν. Τούτο είχε ως αποτέλεσμα, εμπρός στη διεθνή κατακραυγή, να καταργηθούν αυτές οι παράλογες και σκοταδιστικές απαγορεύσεις. Η Μαλάλα προειδοποιούσε τη Διεθνή Κοινότητα: «Αν δε δώσετε μολύβια στους νέους, θα τους δώσουν όπλα οι τρομοκράτες». Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της αντιφώνησής της κατά την απονομή του Βραβείου. Η φωνή της ακούστηκε σε κάθε γωνιά της γης: «Αυτό το Βραβείο δεν είναι μόνο δικό μου. Ανήκει σε όλα εκείνα τα ξεχασμένα παιδιά που θέλουν να μορφωθούν, σε όλα εκείνα τα τρομαγμένα παιδιά που επιθυμούν ειρήνη, σε όλα εκείνα τα παιδιά που τους έχουν στερήσει τον λόγο και λαχταρούν την αλλαγή». Η ιστορία της είναι συγκινητική. Κινδύνευσε να χάσει τη ζωή της όταν οι Ταλιμπάν την πυροβόλησαν ενώ βρισκόταν μέσα σε σχολικό λεωφορείο. Σώθηκε ως εκ θαύματος, κατόπιν φροντίδας που έλαβε σε νοσοκομείο στο Μπέρμιγχαμ της Βρετανίας. Το βιβλίο της Rebecca Langston-George, Δικαίωμα στη Μάθηση: Η ιστορία της Μαλάλα Γιουσαφζάι είναι ένα ηχηρό μήνυμα προς όλες τις συνειδήσεις που αγρυπνούν και ενδιαφέρονται για τη μόρφωση των παιδιών, πέρα από φύλο, χρώμα και θρησκεία. Είναι η φωνή των εκατομμυρίων παιδιών που έχουν πέσει θύματα της πείνας και της εξαθλίωσης. Και είναι πάντοτε επίκαιρα τα λόγια που επαναλαμβάνει συχνά: «Ένα παιδί, ένας δάσκαλος, ένα βιβλίο κι ένα μολύβι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο». Το βιβλίο Δικαίωμα στη Μάθηση: Η ιστορία της Μαλάλα Γιουσαφζάι, με εικονογράφηση της Janna Bock, κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο Λιβάνη σε μετάφραση από τα αγγλικά της Σοφίας Τζάλη. Στηρίζοντας το παιδικό βιβλίο, οι Διαδρομές ουσιαστικά υποστηρίζουν το δικαίωμα των παιδιών όλου του κόσμου, αγοριών και κοριτσιών, να πηγαίνουν στο σχολείο και να μορφώνονται. Καλό καλοκαίρι! Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΉΣ



Περίοδος Γ’: Καλοκαίρι 2017 Τεύχος 123 Ιανουάριος-Ιούνιος 2017 Eξαμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

3rd Period: Summer 2017 No 123 January-June 2017 Biannual Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr

Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr

Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Βαγγέλης Ηλιόπουλος (Β.Η.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης (Κ.Δ.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), e-mail: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: Από το προσωπικό αρχείο της εικονογράφου Κριστίν Μενάρ Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Λία Καπότη, 210.2804.849 e-mail: lkapoti@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 2 φορές τον χρόνο, τους μήνες Iούνιο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του.

Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tassoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Vangelis Iliopoulos (V.I.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Konstantinos D. Malafantis (K.D.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Iro Papamoschou (Ι.P.), e-mail: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration: From the illustrator's Christine Mesnard personal archive Marketing, Public Relations and Advertisments: Lia Kapoti, 210.2804.849 e-mail: lkapoti@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published twice a year in June and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις Η εικονογράφος του τεύχους: Κριστίν Μενάρ Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου: 2 Απριλίου 2017 της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

CONTENTS 4 6

Points

International Children's Book Day: 2nd April 2017 by Loty Petrovits-Androutsopoulou

This Issue’s Illustrator: Christine Mesnard

Το Μήνυμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου [2.4.2017] του Sergey Makhotin

Message of the International Organisation of Books for Youth (IBBY) for International Children's Book Day [2.4.2017] by Sergey Makhotin

Απονομή Βραβείων του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ του Γιάννη Σ. Παπαδάτου

Awards Committee of the Greek IBBY Section by Yiannis Papadatos

Η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία και οι παράγοντες που συνέβαλαν και συμβάλλουν στην εξέλιξή της του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

Children's modern literature and the factors that contributed to its development by V. D. Anagnostopoulos

Η λογοτεχνία ως μαθητεία ζωής! του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

Literature as an apprenticeship for life! by V. D. Anagnostopoulos

Τα «Προσφυγοτράγουδα» και «Ο Αθέριστος Ιούνης – Δίστομο,1944»: Δυο ποταμοί πόνου και δακρύων! του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

Refugee songs and «Unreaped June – Distomo, 1944»: Two rivers of pain and tears! by V. D. Anagnostopoulos

Βιβλιακή παράδοση στην οικογένεια τoυ Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

Family biblical traditions by V. D. Anagnostopoulos

Μαθηματική λογοτεχνία: Ένα νέο λογοτεχνικό είδος; Μια εκπαιδευτική πρόταση; της Ελένης Κονταξή

Mathematic literature: A new literary genre? An educational approach? by Eleni Kontaxi

Από τον Άντερσεν στο σύγχρονο παραμύθι της Μαρίας Μιχαηλίδου

From Andersen to the contemporary fairy tale by Maria Michailidou

Βιβλιοπαρουσιάσεις (39 τίτλοι)

55 72

Book Presentations (39 titles)

Η παιδική ηλικία στο ποιητικό έργο του Γιάννη Ρίτσου – Διαχρονικές διαστάσεις και σύγχρονες προεκτάσεις της Ανδρούλας Σάββα

Childhood in the poetic work of Yiannis Ritsos – Diachronic dimensions and modern extensions by Androula Savva

Συνέντευξη της Αργυρώ Πιπίνη από την Αγγελική Βαρελλά

An interview with Argyro Pipini by Angeliki Varella

Μια πρόταση διδακτικής προσέγγισης με βάση τη συναλλακτική θεωρία της Louise Rosenblatt σε ένα εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο της Μεταξούλας Μανικάρου

A proposal for an approach to teaching a picture book based on Louise Rosenblatt's Reader-Response theory by Metaxoula Manikarou

Η δημιουργία βιβλιογέφυρας ως πρόθεση του συγγραφέα και τα σχετικά προβλήματα της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Ορίζοντας το graphic novel: Μια θεωρητική προσέγγιση της Αναστασίας Ι. Ζέζου «Ορφανά» βιβλία: Πιπίνα Τσιμικάλη του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου Βιβλιογραφικά Σημειώματα του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου Νέα Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

The creation of a books bridge, the author's intention and relative issues by Loty Petrovits-Androutsopoulou

101 Defining the graphic novel: A theoretical approach by Anastasia I. Zezou

109 “Orphan” Books: Pipina Tsimikali by V. D. Anagnostopoulos

110 Bibliographic Notes

by V. D. Anagnostopoulos

116 News 134 Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

Eντυπώσεις και επισημάνσεις από το 2 ο Φεστιβάλ παιδικού και εφηβικού βιβλίου στον Βόλο



ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Με πλουσιότατο πρόγραμμα και μεγάλη συμμετοχή παιδιών και ενηλίκων πραγματοποιήθηκε το 2ο Φεστιβάλ παιδικού και εφηβικού βιβλίου, που διοργάνωσε με περισσή δεξιότητα η Ένωση Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Δήμου Βόλου, στο Πολιτιστικό Κέντρο Νέας Ιωνίας Βόλου, το διάστημα 6-9 Απριλίου του 2017. Ο παράλληλος τίτλος του Φεστιβάλ ήταν: «Μιλάμε, γράφουμε, παίζουμε, εκφραζόμαστε δημιουργικά». Έτσι, από το πρωί της Πέμπτης 6/4 έως και το απόγευμα της Κυριακής 9/4 πραγματοποιήθηκαν 86 συναντήσεις με συγγραφείς και άλλους ειδικούς –για παιδιά οι περισσότερες, αρκετές όμως αφορούσαν και τους μεγάλους– με ποικίλα επιμέρους θέματα και στόχους. Πιο συγκεκριμένα, έλαβαν χώρα: — Παρουσιάσεις βιβλίων από τους δημιουργούς τους, ομιλίες ειδικών επί των θεμάτων των βιβλίων αυτών και συζητήσεις με το κοινό, νεανικό ή/και ενηλίκων. — Συναντήσεις με θέμα τον τρόπο δημιουργίας και παραγωγής του βιβλίου. — Θεατρικοί διάλογοι, θεατρικά παιχνίδια, δραματοποιήσεις, θεατρικές αποδόσεις και αναπαραστάσεις παραμυθιών και μικρών ιστοριών, διδασκαλία της παιδαγωγικής του θεάτρου και του αυτοσχεδιασμού, κουκλοθέατρο, κ.ά.

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

— Ομαδικά παιχνίδια με αφορμή κάποιο βιβλίο. — Ποικίλα εργαστήρια: διαδραστικά, βιωμα τικά, ζωγραφικής, μουσικής, χειροτεχνίας, δημιουργίας ιστοριών με αφορμή συγκεκριμένα βιβλία, δημιουργικής γραφής, κ.ά. — Προσεγγίσεις σε βιβλία γνώσεων, σε βιβλία για παιδιά με ειδικές ανάγκες, σε βιβλία με θεματολογία πάνω σε συγκεκριμένα κοινωνικά προβλήματα, αντικοινωνικές συμπεριφορές και θέματα επικαιρότητας. — Αφηγήσεις ιστοριών/παραμυθιών με συγκεκριμένους εκπαιδευτικούς και παιδαγωγικούς στόχους ή απλώς για την τέρψη των μικρών και μεγάλων ακροατών. Πολλά τα αξιοθαύμαστα του φετινού Φεστιβάλ. Τα κυριότερα ήσαν: ✓ η άρτια οργάνωση, ✓ η εντυπωσιακή συνεργασία όλων των φορέων και των ατόμων που πήραν μέρος με οποιονδήποτε τρόπο, ✓ ο μεγάλος αριθμός χορηγών, υποστηρικτών, εθελοντών και «αφανών ηρώων» που συνέβαλαν στην επιτυχία του, ✓ η ευρεία δημοσιότητα των εκδηλώσεων, ✓ η γενναιόδωρη φιλοξενία των συμμετασχόντων στις εκδηλώσεις. Θερμότατα συγχαρητήρια οφείλονται στους διοργανωτές και στους συντελεστές που βοήθησαν στην πραγματοποίηση του Φεστιβάλ. Ιδιαίτερα δε στον φιλόλογο-συγγραφέα κ. Διονύση Λεϊμονή και στην αν. καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Τασούλα Τσιλιμένη, οι οποίοι με περισσή ζέση πρωτοστάτησαν επιμελούμενοι το πρόγραμμα και φροντίζοντας για την άρτια εκτέλεσή του. Τα αποτελέσματα του «άθλου» αυτού ίσως να μη γίνουν αμέσως ορατά. Ελπίδα όλων μας όμως είναι, το εντυπωσιακό αυτό ψυχαγωγικό και παιδαγωγικό πανηγύρι, με τις ποικίλες προσεγγίσεις και δράσεις γύρω από το βιβλίο, να επιτύχει τον τελικό επιθυμητό στόχο του: Να οδηγήσει τα παιδιά από το παιχνίδι στη φιλαναγνωσία, δημιουργώντας πραγματικούς αναγνώστες, διά βίου λάτρεις της ανάγνωσης, οι οποίοι θα απολαμβάνουν τα πολύτιμα και αναντικατάστατα δώρα της επαφής με τον γραπτό λόγο και ιδιαίτερα με τη λογοτεχνία. Λ.Π.-Α.



ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

η εικονογράφος του τεύχους

KΡΙΣΤΙΝ ΜΕΝΑΡ

(CHRISTINE MESNARD)

6 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γεννήθηκα τον Γενάρη του 1987. Μεγα λωμένη από Γαλλίδα μητέρα και Έλληνα πατέρα έμαθα να ανοίγω το μυαλό μου στο διαφορετικό. Επέλεξα λοιπόν να σπουδάσω στη Σχολή Καλών Τεχνών και να φτιάξω τη ζωή μου μέσα από την τέχνη. Στην πορεία έγινα μητέρα, απέκτησα δύο υπέροχα παιδιά και μετέφερα τις ζωγραφιές μου από το ατελιέ της Σχολής στο σαλόνι του σπιτιού μου, με συντροφιά την οικογένειά μου. Με σύζυγο εικονογράφο και δύο μικρά παιδιά στο σπίτι το παραμύθι με παρέσυρε γρήγορα στον μαγικό του κόσμο. Τα πρώτα μου βιβλία, Η Γιασεμιά και τ’ αστεράκια και Τα μυρμηγκοκαμώματα του Μελή, κυκλοφορούν από τις εκδόσεις κόκκινη κλωστή δεμένη.

ΜΕ ΠΟΛΥΧΡΩΜΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ, ΑΠΟ 8 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 56 ΕΠΑΙΝΟΣ ΕΒΓΕ

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 288

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΑΠΟ 12 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 400

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΑΠΟ 12 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 352

Βραβεία του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 2 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2017 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, την ημέρα που γεννήθηκε ο μεγάλος Δανός παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Την καθιέρωσε η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (Ιnternational Board on Books for Young People – ΙΒΒΥ) το 1966. Από τότε, κάθε χρόνο, ένα διαφορετικό εθνικό τμήμα της οργάνωσης αυτής ετοιμάζει ένα μήνυμα και μια αφίσα, που διανέμονται σε ολόκληρο τον κόσμο, με σκοπό να τονίσουν την αξία των βιβλίων και της ανάγνωσης και να ενθαρρύνουν τη διεθνή συνεργασία για την ανάπτυξη και τη διάδοση της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Το 2017 υπεύθυνο για το υλικό του εορτασμού είναι το Τμήμα της Ρωσίας. Το μήνυμα έγραψε ο ταλαντούχος ποιητής και συγγραφέας παιδικών βιβλίων Sergey Makhotin. Γεννήθηκε στο Sochi το 1953 και κατοικεί στην Αγία Πετρούπολη. Έχει γράψει περισσότερα από 20 βιβλία για παιδιά και νέους και έχει αποσπάσει βραβεία και διακρίσεις. Παράλληλα με τη συγγραφή βιβλίων έχει δημοσιεύσει κείμενα σε παιδικά περιοδικά και ασχολείται με ραδιοφωνικά προγράμματα για παιδιά. Την αφίσα φιλοτέχνησε o διακεκριμένος καλλιτέχνης Mikhail Fedorov, υποψήφιος για το Διεθνές Βραβείο Εικονογράφησης Χανς Κρίστιαν Άντερσεν 2016. Γεννήθηκε το 1941 και σπούδασε στη Μόσχα. Ως σήμερα έχει εικονογραφήσει περισσότερα από 90 βιβλία, έχει τιμηθεί με περισσότερα από 30 εθνικά και διεθνή βραβεία, ενώ έργα του έχουν περιληφθεί σε πάμπολλες εκθέσεις ανά τον κόσμο. Σε όλες τις χώρες, τα παιδιά, οι συγγραφείς, οι εικονογράφοι, οι μεταφραστές, οι βιβλιοθηκάριοι, οι εκδότες και οι εκπαιδευτικοί γιορτάζουν την παγκόσμια αυτή ημέρα με διάφορες εκδηλώσεις σε σχολεία, βιβλιοθήκες, βιβλιοπωλεία, πλατείες και άλλους χώρους, δείχνοντας έτσι την αγάπη και το ενδιαφέρον τους για τα βιβλία και το διάβασμα. Στην Ελλάδα, όπως κάθε χρόνο, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου φρόντισε να μεταφραστεί το μήνυμα στα ελληνικά, παροτρύνοντας τους φορείς που ενδιαφέρονται για τα παιδιά και τα βιβλία τους να συμβάλουν στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου. Η αφίσα με το μήνυμα τυπώθηκε στα ελληνικά με χορηγό τις εκδόσεις Πατάκη και διανεμήθηκε με τη φροντίδα τους. Η αφίσα της ΙΒΒΥ για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, 2017

TO MΗΝΥΜΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ (ΙΒΒΥ) ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ [2.4.2017]

«ΑΣ ΜΕΓΑΛΩΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ...» Sergey Makhotin (Ρωσία)

 10 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ταν ήμουν μικρό παιδί, μου άρεσε να χτίζω σπίτια με κύβους και παιχνίδια όλων των ειδών. Για στέγη χρησιμοποιούσα συχνά ένα βιβλίο με εικόνες. Στα όνειρά μου τρύπωνα στο σπίτι, ξάπλωνα σ’ ένα κρεβάτι καμωμένο από σπιρτόκουτο και κοιτούσα τα σύννεφα ή τον έναστρο ουρανό – ανάλογα με την εικόνα που προτιμούσα. Ακολουθούσα από διαίσθηση τον κανόνα της ζωής κάθε παιδιού που προσπαθεί να δημιουργήσει για τον εαυτό του ένα άνετο και ασφαλές περιβάλλον. Κι ένα παιδικό βιβλίο με βοήθησε στ’ αλήθεια να τα καταφέρω. Έπειτα μεγάλωσα, έμαθα να διαβάζω, κι ένα βιβλίο στη φαντασία μου άρχισε να φαίνεται περισσότερο σαν μια πεταλούδα ή ακόμα και σαν ένα πουλί, παρά σαν μια στέγη σπιτιού. Οι σελίδες του έμοιαζαν με φτερά που θρόιζαν. Θαρρείς και το βιβλίο έστεκε στο περβάζι έτοιμο να πετάξει έξω από το ανοιχτό παράθυρο σε άγνωστους τόπους. Το έπαιρνα στα χέρια μου, άρχιζα να το διαβάζω κι εκείνο καταλάγιαζε. Τότε ορμούσα εγώ σε άλλες χώρες και κόσμους, ξανοίγοντας τον χώρο της φαντασίας μου. Τι χαρά να κρατάει κανείς ένα νέο βιβλίο στα χέρια του! Στην αρχή δεν ξέρεις τι λέει το βιβλίο. Αντιστέκεσαι στον πειρασμό να κοιτάξεις την τελευταία του σελίδα. Και τι όμορφα που μυρίζει! Αδύνατον να αναλύσεις τη μυρωδιά στα συστατικά της: το τυπογραφικό μελάνι, την κόλλα… Όχι, δε γίνεται! Η μυρωδιά του βιβλίου είναι ιδιαίτερη, συναρπαστική και μοναδική. Οι άκρες σε μερικές σελίδες μπορεί να έχουν κολλήσει, λες και το βιβλίο δεν έχει ξυπνήσει ακόμα. Ξυπνάει όταν αρχίζεις να το διαβάζεις. Μεγαλώνεις και ο κόσμος ολόγυρα γίνεται περισσότερο σύνθετος. Αντιμετωπίζεις ερωτήματα που ακόμα και οι μεγάλοι δεν μπορούν να τα απαντήσουν. Ωστόσο είναι πολύ σημαντικό να μοιραστείς τις αμφιβολίες και τα μυστικά σου με κάποιον. Και νά που ένα βιβλίο έρχεται πάλι να σε βοηθήσει. Πολλοί από μας έχουν πιάσει τον εαυτό τους να συλλογίζεται: Για μένα γράφτηκε αυτό το βιβλίο! Και ο ήρωας που προτιμάς, φαίνεται ξαφνικά να

σου μοιάζει. Συναντά τα ίδια προβλήματα και τ’ αντιμετωπίζει με σύνεση. Κάποιος άλλος από τους χαρακτήρες δεν σου μοιάζει καθόλου, θέλεις όμως να δοκιμάσεις τον ρόλο του, να νιώσεις γενναίος και πολυμήχανος σαν εκείνον. Όταν ένα αγόρι ή ένα κορίτσι λέει: «Δεν μ’ αρέσει να διαβάζω!», με κάνει και γελάω! Δεν τα πιστεύω αυτά τα παιδιά. Σίγουρα τρώνε παγωτά, παίζουν παιχνίδια, παρακολουθούν ενδιαφέρουσες ταινίες. Με άλλα λόγια, τους αρέσει να περνούν καλά. Και το διάβασμα δεν είναι μόνο μια επίπονη δουλειά που οδηγεί στην ανάπτυξη των συναισθημάτων και της προσωπικότητάς μας, αλλά πρώτ’ απ’ όλα είναι ευχαρίστηση. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο γράφουν τα έργα τους οι συγγραφείς παιδικών βιβλίων. Μετάφραση: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

11 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

AΠΟΝΟΜΗ ΒΡΑΒΕΙΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ, 1 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2017 Γιάννης Σ. Παπαδάτος

Επίκουρος καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Α  12 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ναφέρει ο Ελύτης στον Μικρό Ναυτίλο: «Η ποίηση είναι μία όπως ένας είναι ο ουρανός. Το θέμα είναι από πού βλέπει κανείς τον ουρανό. Εγώ τον έχω δει από καταμεσής της θάλασσας». Έτσι κι εμείς ως Κριτική Επιτροπή, θα έλεγα πως τρεις μήνες τώρα, όσο δηλαδή κράτησε το διάβασμα των βιβλίων, προσπαθήσαμε να τον κοιτάξουμε από την πλευρά της παιδικής ψυχής. Γιατί, ανεξάρτητα από την όποια ποιότητα των βιβλίων, το να προσπαθείς αφενός να μιλήσεις στα παιδιά και να τα κάνεις να απολαύσουν την ανάγνωση, και αφετέρου να δεις, με μπόλικη δόση ψευδαίσθησης, αν αυτό πράγματι συμβαίνει, δεν είναι απλώς μια ενδιαφέρουσα υπόθεση – είναι και μαγική. Προσπαθήσαμε λοιπόν να διαβάσουμε τα βιβλία από την πλευρά των παιδιών, όσο κι αν αυτό είναι αρκετά δύσκολο, απλούστατα γιατί δεν είμαστε παιδιά. Κοντά στην ανάγνωση αυτή βέβαια, πλάι στην κρίση μας, πρυτάνευσε η λογοτεχνικότητα των κειμένων, η καλή χρήση της γλώσσας, η πρωτοτυπία του θέματος. Θέλω να πιστεύω ότι κάναμε το καλύτερο, δεδομένου ότι τα μέλη της Επιτροπής είναι επαρκείς αναγνώστες και αναγνώστριες και με σημαντική σχετική δουλειά στον χώρο τους. Πριν πολλά χρόνια, σε μια συνέντευξη για το περιοδικό Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, η αείμνηστη Τ. Σταύρου, σε ερώτησή μου είχε απαντήσει με σιγουριά: «Μόνο η λογοτεχνία για νέους έχει μέλλον». Δεν ξέρω αν έχει επαληθευτεί, αλλά ένα γεγονός που μας εξέπληξε ήταν ότι τα βιβλία παραγωγής του 2016, παρά τις μέρες που διαβιούμε, ήσαν περισσότερα από αυτά της παραγωγής του 2015. Επίσης, ένα γεγονός που μας χαροποίησε είναι ότι τα βιβλία που εκδόθηκαν προέρχονται από περισσότερους –μικρούς και μεγάλους– εκδοτικούς οίκους. Αυτή λοιπόν η σχετικά πλούσια παραγωγή παρουσιάστηκε με δύο πρόσωπα. Από τη μια πλευρά, με αρκετά πολύ καλά και με εξαιρετική εικονογράφηση βιβλία για όλες τις κατηγορίες, γεγονός που μας δυσκόλεψε στην κατάρτιση της βραχείας λίστας αλλά και στην απονομή των βραβείων. Τα βιβλία είχαν ως θεματική την καθημερινότητα του παιδιού και του εφήβου, τη σχέση τους με την οικογένεια και το σχολείο, την περιρρέουσα κοινωνική ατμόσφαιρα, τη συναισθηματική τους κατάσταση σε ρεαλιστικά πλαίσια, μηδέ εξαιρουμένης της φαντασίας και ενίοτε του μαγικού ρεαλισμού ως τρόπου αφήγησης. Τα εκφραστικά και λογοτεχνικά μέσα ήσαν λίγο-πολύ δοκιμασμένα. Υπήρξαν

ωστόσο και ελάχιστες περιπτώσεις όπου αναδύθηκαν, κυρίως σε μυθιστορήματα για εφήβους, επιτυχημένοι πειραματισμοί αφενός στους τρόπους αφήγησης και αφετέρου στην τολμηρότητα των θεμάτων, και μάλιστα σε βιβλία που πιστεύω ότι θα συζητιούνται μέσα από άρθρα και μελέτες στο άμεσο μέλλον. Από την άλλη πλευρά πάντως, διαπιστώθηκε πως και το 2016 εκδόθηκαν πολλά βιβλία δίχως ιδιαίτερη θεματική ανανέωση και διεύρυνση, με τα ίδια μονότονα γεγονότα της επικαιρότητας ως πηγές άντλησης της θεματολογίας. Τούτο βέβαια δεν είναι απαγορευτικό αναφορικά με την ποιότητα. Θα λέγαμε όμως, πως τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται ένας νεοδιδακτισμός, τόσο στη θεματολογία όσο και στην αποτύπωσή της, ο οποίος πολύ συχνά οδηγεί σε μονοτονία και επαναλήψεις. Τα βιβλία-σειρές με κείμενο μερικών εκατοντάδων λέξεων, σε συνδυασμό με μια μέτρια λογοτεχνικότητα κι έναν φανερό ή και υποφώσκοντα διδακτισμό, δεν περιποιούν τιμή στη λογοτεχνία. Η θεματολογία των βιβλίων αυτών έχει ως προφανή σκοπό να «διδάξει» τα παιδιά και εν πολλοίς να καταστήσει τα βιβλία εργαλεία ευαισθητοποίησης μέσω των οποίων οι ενήλικες θα «καθοδηγήσουν» τα παιδιά ώστε να διαμορφώσουν στάσεις και συμπεριφορές. Βασικά θέματα που απασχόλησαν τους συγγραφείς το 2016 ήταν το προσφυγικό και η μετανάστευση μαζί με την αποδοχή της διαφορετικότητας. Σημαντικά, δίχως αμφιβολία, θέματα, ο τρόπος χειρισμού των οποίων όμως οδηγεί σε κάποιους προβληματισμούς: Πόση μελαγχολία, στενοχώρια και ανασφάλεια μπορεί να εισπράξει ένα παιδί και σε πόσες παραλλαγές; Μήπως η πολλή ενασχόληση οδηγεί τελικά στην απάθεια; Επίσης, η υπερβολική χρήση αποσπασμάτων, στίχων, αποφθεγμάτων από συγγραφείς, η διακειμενικότητα εντέλει, που όπως λέει χαρακτηριστικά ο Ριφατέρ κρύβει την αλήθεια των κειμένων, τις περισσότερες φορές δεν δένει λειτουργικά με το κείμενο, μπορεί μάλιστα να προκαλέσει και φαινόμενα αναγνωστικής απορρύθμισης. Παρ’ όλα αυτά, οφείλω να πω πως ορισμένα από τα συγκεκριμένα βιβλία κρίνονται αξιόλογα. Ένα άλλο κεφάλαιο συζήτησης σχετίζεται με τα είδη: α) Εντύπωση προ-

13 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 14 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

καλεί η απουσία του διηγήματος, όπως επίσης και του ιστορικού μυθιστορήματος που άλλοτε εμφανιζόταν συχνότατα. Αντίθετα, ολοένα και περισσότερο εμφανίζονται τα είδη της μικρής ιστορίας και της παραμυθικής ιστορίας με στοιχεία μεταμυθοπλασίας. β) Σύμφωνα με τους μελετητές, ένα βιβλίο γνώσεων είναι έγκυρο και αξιόπιστο όταν, μαζί με το κείμενο και την όποια μορφή του, περιλαμβάνει στο τέλος του πληροφορίες αναφορικά με τις πηγές άντλησης των δεδομένων του. Μια τέτοια εικόνα θα βοηθήσει τόσο τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς όσο και τα παιδιά, μιας και βασικός σκοπός ενός βιβλίου γνώσεων είναι η παρώθηση σε περαιτέρω έρευνα. Με βάση τούτη την παρατήρηση, σχεδόν όλα (με εξαίρεση ελαχίστων) αδικούνται διότι, αν και είναι αρκετά καλά κείμενα, δεν παρέχουν πιστοποιητικά εγκυρότητας και αξιοπιστίας. γ) Αναφορικά με τα εικονοβιβλία, τα λεγόμενα picture books, διαπιστώθηκε ότι συγχέονται συχνά με το καθαρά εικονογραφημένο βιβλίο. Στο εικονογραφημένο βιβλίο, η εικονογράφηση είναι αφηγηματικού τύπου: πρόκειται για δύο διαφορετικές μορφές λόγου που ταυτίζονται – στο εικονοβιβλίο, η εικονογράφηση είναι ερμηνευτικού τύπου: πρόκειται για δύο μορφές λόγου που δεν ταυτίζονται. Είναι δυνατόν η εικονογράφηση να συμπληρώνει ουσιαστικά τον κειμενικό λόγο, ακόμη και να τον ανατρέπει. Ως Επιτροπή πιστεύουμε ότι το είδος αυτό δεν έχει αναπτυχθεί ικανοποιητικά στη χώρα μας. Φίλες και φίλοι, δεν είναι στις προθέσεις μας να κάνουμε υποδείξεις προς τους εκδότες ούτε προς τους συγγραφείς. Η άποψή μας, τόσο η εμπειρική όσο και η θεωρητική, είναι αυτή την οποία καταθέτουμε. Τους μεν πρώτους, τους ευχαριστούμε επειδή δεν φείδονται εξόδων εκδίδοντας βιβλία ως επί το πλείστον υψηλής αισθητικής, πολλά μάλιστα χάρμα οφθαλμών. Ως γνωστόν, το βιβλίο πέρα από κείμενο είναι και αντικείμενο που σε προδιαθέτει να το διαβάσεις. Τους δε δεύτερους, τους ευχαριστούμε επειδή κρατούν το βιβλίο για παιδιά και εφήβους ζωντανό, και μάλιστα σε διαρκώς αύξουσα ροή. Έτσι κι αλλιώς, οι προαναφερθείσες παρατηρήσεις επ’ ουδενί έχουν στόχο –αλλά και αντικειμενικά δεν μπορούν– να ξεπεράσουν ή να ποδηγετήσουν τη συγγραφική γραφίδα. Τελειώνοντας, θα ήθελα να εκφράσω εκ μέρους των μελών της Κριτικής Επιτροπής ευχαριστίες προς το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, ένα σωματείο από τα πλέον ζωντανά και ενεργά στη χώρα μας, με ουσιαστική και δημιουργική δουλειά σε πολλούς χώρους, για την εμπιστοσύνη που έδειξε προς εμάς και τις διευκολύνσεις που μας παρείχε. Ευχαριστίες εκφράζουμε βέβαια και προς όλους εσάς που βρίσκεστε σήμερα εδώ.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

χουμε ασφαλώς απομακρυνθεί από την προ τριών και πλέον δεκαετιών κατάσταση, όταν δηλαδή θεωρούσαν ορισμένοι, ελαφρά τη καρδία, την ελληνική παιδική λογοτεχνία υποβαθμισμένη και στην καλύτερη εκδοχή της ως διδακτική ή παιδαγωγούσα γραφή. Έχουν γίνει από τότε βήματα πολλά, θαρραλέα και επαινετά σχετικά με την ποιότητά της, τη θεματολογία, την ιδεολογία, και αυτό καθαυτό το παιδικό βιβλίο, ως καθαρή λογοτεχνία αλλά και ως βιβλίο γνώσεων. Πιστεύω ότι αξίζει να αναφερθούμε, έστω συνοπτικά, στη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία, η οποία αναπτύσσεται κι επιβιώνει μέσα σε ένα περιβάλλον όχι πάντοτε ευνοϊκό για αυτήν. Πώς μπορεί άλλωστε να μένει η πνευματική και πολιτιστική κίνηση έξω από το κοινωνικό και ψυχολογικό κλίμα που δημιούργησε η οικονομική κρίση; Θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε ορισμένα κύρια σημεία και παράγοντες που συνέβαλαν και συμβάλλουν στην εξέλιξή της:

15 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

1. Αν σήμερα εξακολουθούμε να μιλούμε για ανθηρή συνέχιση της παιδικής λογοτεχνίας, έτσι όπως εξελίχθηκε από τη μεταπολίτευση και ύστερα, δηλαδή εδώ και 45 χρόνια, τούτο κρίνεται τόσο από την ποσότητα όσο και από την ποιότητα της εκδοτικής παραγωγής. Η ελληνική παιδική/νεανική λογοτεχνία έχει ρίζες βαθιές που αρδεύονται διαχρονικά από την προσφορά πολλών, κυρίως συγγραφέων, εκδοτών, εκπαιδευτικών, βιβλιοθηκονόμων, πνευματικών σωματείων, κ.ά. Και για να ερμηνεύσουμε το σήμερα οφείλουμε να γνωρίζουμε όσους βοήθησαν και πρωτοστάτησαν στην οικοδόμηση κατάλληλων συνθηκών ανάπτυξης και διάδοσης του παιδικού βιβλίου ήδη από την πρώιμη περίοδο του 18ου αι. έως και την εποχή μας. Γι’ αυτό και θεωρώ ότι είναι απόλυτα αναγκαία η συγγραφή μιας πλήρους και επικαιροποιημένης Ιστορίας της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Δεν μπορούμε να ατενίζουμε με πίστη και αγαθές προσδοκίες το μέλλον χωρίς τη γνώση του παρελθόντος.

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

2. Η ιστορική συνέχεια δημιουργεί την παράδοση η οποία ενυδατώνει –επιτρέψτε μου την έκφραση– το πρόσωπο της παιδικής λογοτεχνίας και λιπαίνει τις ρίζες της. Υπάρχει ισχυρή παράδοση στο παιδικό βιβλίο, παράδοση στην οποία η συμβολή της γυναίκας συγγραφέως, λόγω της αυξημένης ευαισθησίας και του μητρικού της φίλτρου, είναι πολύ σημαντική για τα παιδιά, τη μόρφωση και την ψυχαγωγία τους. Και ασφαλώς υπερέχουν ποσοστιαία, καλύπτοντας τα 2/3 του συνολικού αριθμού των συγγραφέων που γράφουν για παιδιά. Ας θυμηθούμε κάποια ονόματα: Πηνελόπη Δέλτα, Ιουλία Δραγούμη, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Αντιγόνη Μεταξά, Πηνελόπη Μαξίμου, Πιπίνα Τσιμικάλη, Τατιάνα Σταύρου, Γεωργία Ταρσούλη, κ.ά. Πολλά οφείλονται βέβαια στους άνδρες συγγραφείς και παιδαγωγούς, που στήριξαν παντοιοτρόπως το παιδικό βιβλίο. Χάριν δικαιοσύνης θα αναφέρω τους: Γεώργιο Βιζυηνό, Λέοντα Μελά, Γρηγόριο Ξενόπουλο, Ζαχαρία Παπαντω νίου, Πέτρο Πικρό, Βασίλη Ρώτα, Στέλιο Σπεράντσα, Γιώργη Κρόκο, κ.ά. 3. Η οικογένεια είναι εξ ορισμού το λίκνο προστασίας και ανατροφής κάθε παιδιού. Σε αυτήν οφείλεται κατά κύριο λόγο ο μεγάλος ή μικρός βαθμός φιλαναγνωσίας των παιδιών, η –πολύ καλή, καλή ή μέτρια– σχέση του παιδιού με το βιβλίο. Η σχέση αυτή εξαρτάται πρωτίστως από την εκτίμηση και τον θαυμασμό που δείχνουν οι γονείς προς τα βιβλία και ιδιαίτερα προς τα βιβλία των παιδιών τους. Η σύγχρονη ελληνική οικογένεια και κυρίως οι νέοι γονείς, παρά τις όποιες δυσκολίες, κυρίως οικονομικές, έχουν εγκολπωθεί την αλήθεια αυτή με πολλή ζέση και πίστη, γεγονός που ενισχύει τη φιλαναγνωσία όχι μόνο ως ατομικό αγώνισμα αλλά και ως πολιτιστικό κύμα γενικότερα για την παιδική ηλικία και το βιβλίο. 4. Στο έργο της οικογένειας έρχεται να «ακουμπήσει» και το έργο του σχο λείου, να εποικοδομήσει παρέχοντας αγωγή και μόρφωση. Είναι πάμπολλα τα παραδείγματα των σχολείων με τους ένθερμους εκπαιδευτικούς, που καλλιεργούν ποικιλότροπα τη φιλαναγνωσία, κυρίως μέσα από διάφορα προγράμματα. Έχω ιδία αντίληψη τούτου του θεάρεστου εκπαιδευτικού έρ-

γου και μπορώ να βεβαιώσω ότι ο ευγενής συναγωνισμός που αναπτύσσεται μεταξύ των τάξεων και των σχολείων είναι εντυπωσιακός, πιστεύω δε και καρποφόρος. Ανοίγονται νέοι ορίζοντες δράσης για τους μαθητές, νέες καινοτόμες πρωτοβουλίες, και δημιουργούνται φιλικές συνθήκες για τη φιλαναγνωσία. 5. Πεποίθησή μου είναι πως ό,τι συμβαίνει στην κοινωνική και πολιτιστική μας ζωή οφείλεται σε ιστορικά αίτια και δεν αποτελεί τυχαίο γεγονός. Εννοώ ότι με την ίδρυση του ΕΚΕΒΙ (Εθνικού Κέντρου Βιβλίου) πριν από 20 και πλέον χρόνια άλλαξε άρδην ο μορφωτικός, πολιτιστικός και βιβλιακός χάρτης της εκπαίδευσης μέσα από τα προγράμματα Φιλαναγνωσίας. Άνοιξαν τα σχολεία τις αυλές τους και τις αίθουσές τους στους συγγραφείς και στις εκδηλώσεις για τα βιβλία, μπήκε περισσότερο φως και άνθησαν πολλά όνειρα. Ήρθε όμως μια μέρα ο κακός δράκος και έκλεισε το ΕΚΕΒΙ... Τα πράγματα άλλαξαν, αλλά το βιβλιακό ρεύμα που είχε δημιουργηθεί δε σταμάτησε, αφού έχει κληροδοτήσει στην εκπαίδευση ισχυρές παρακαταθήκες για την ευεργετική επικοινωνία συγγραφέων, εικονογράφων και άλλων δημιουργών με τους μικρούς μαθητές – και αυτό συνεχίζεται. Θα αναφέρω ως παράδειγμα το Φεστιβάλ παιδικού βιβλίου στον Βόλο, τον περασμένο Απρίλιο και φέτος. Οργανώνεται κατά βάση από τον Δήμο Βόλου και την Ένωση Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του Δήμου Βόλου. Συμμετέχουν διάφοροι φορείς, όπως το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, κ.ά. Συμμετέχουν προσκεκλημένοι από όλη την Ελλάδα: 70 και πλέον συγγραφείς, αφηγητές, εικονογράφοι και καλλιτέχνες, καθώς και 40 εκδοτικοί οίκοι. Τα δε εργαστήρια φθάνουν –αν δεν ξεπερνούν κιόλας– τα 80! Σχεδόν όλη η πόλη σηκώνεται στο πόδι και ένα παιδομάνι πλημμυρίζει πλατείες και αίθουσες για ένα τριήμερο ή τετραήμερο. Πάνω από 5.000 μαθητές λαμβάνουν ενεργά μέρος! Φυσικά, γίνονται και αλλού παρόμοιες δραστηριότητες, όπως οι οργανωμένες παι-

17 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

δικές βιβλιοθήκες των Δήμων, τα προγράμματα για Εξερεύνηση και Φιλαναγνωσία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας, κ.ά. Όλα αυτά έχουν τις ρίζες τους σε προηγούμενες ομόλογες δραστηριότητες και σηματοδοτούν τις εκβολές πολλών προσπαθειών και αγώνων που έγιναν ή γίνονται αθόρυβα και χωρίς τυμπανοκρουσίες.

 18 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

6. Σταθερή είναι η προσφορά της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς για 6 συναπτές δεκαετίες και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου για 5 σχεδόν δεκαετίες, αδιάλειπτα, ακούραστα, αθόρυβα. Είναι ελάχιστα τα σωματεία που έχουν τέτοια διάρκεια και τόση προσφορά προς τα ελληνόπουλα. Δεν είναι μόνο τα βραβεία που απονέμουν σε συγγραφείς και βιβλία, είναι και οι εκδηλώσεις για τα παιδιά και τα βιβλία τους, με τη διοργάνωση Ημερίδων και Συνεδρίων, που στηρίζουν και σε θεωρητικό επίπεδο την παιδική λογοτεχνία. Εδώ αξίζει να προσθέσουμε ότι μέσω του Κύκλου το ελληνικό παιδικό βιβλίο συνδέεται ως Εθνικό Τμήμα με τη Διεθνή Οργάνωση για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), παρακολουθώντας τις λογοτεχνικές τάσεις και διασταυρούμενο με τις διεθνείς εξελίξεις όσον αφορά τα θέματα και τις επιδιώξεις. 7. Αν η κορύφωση της σύγχρονης παιδικής λογοτεχνίας ήρθε με το τέλος του 20ού αιώνα, τούτο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στα Παιδαγωγικά Τμήματα των πανεπιστημίων, τα οποία καθόρισαν ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 ως ακαδημαϊκό μάθημα την Παιδική Λογοτεχνία. Οι έρευνες και οι μελέτες σε επίπεδο μεταπτυχιακών εργασιών ή διατριβών παρακίνησαν έναν μεγάλο αριθμό φοιτητών να ασχοληθούν επισταμένως

με αυτό το γνωστικό αντικείμενο. Δίδεται έτσι η ευκαιρία στους μελλοντικούς εκπαιδευτικούς, νηπιαγωγούς και δασκάλους να μελετήσουν και να γνωρίσουν τη μορφωτική, κοινωνική, γλωσσική και ιδεολογική αξία του παιδικού και εφηβικού βιβλίου. Τη γνώση αυτή, ως φυσικοί πολλαπλασιαστές τη μεταφέρουν μέσα στο σχολείο και την καλλιεργούν στους μαθητές διεγείροντας τον πόθο της ανάγνωσης και της σπουδής. Αξίζει να θυμηθούμε εδώ κάτι από τα παλιά, από τον Πρόλογο στην Αποθήκη των Παίδων (1819) της Γαλλίδας ντε Μπωμόν, που έχει διαχρονική ισχύ: «Ο ολίγος πόθος των παιδίων προς την ανάγνωσιν προέρχεται βέβαια από τα Βιβλία, οπού εγχειρίζουσιν εις αυτά οι Δάσκαλοι». 8. Για να είμαστε δίκαιοι, οφείλουμε να συναριθμήσουμε στους παράγοντες που συμβάλλουν σημαντικά στην εξέλιξη της παιδικής λογοτεχνίας και τα εναπομείναντα, ηλεκτρονικά βέβαια, περιοδικά: α. Οι Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, που αριθμούν τριάντα χρόνια συνεχούς παρουσίας στα δρώμενα, ανά τρίμηνο αρχικά και τώρα πλέον ανά εξάμηνο, σε ηλεκτρονική πλέον μορφή, με την ίδια ζέση και αγάπη για το παιδικό βιβλίο. β. Τα Κείμενα, ηλεκτρονική έκδοση από το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού (Κατεύθυνση Λογοτεχνίας και Παιδικού Βιβλίου) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, που συνεχίζουν αδιαλείπτως από το 2005 με δύο τεύχη ετησίως, δημοσιεύοντας άρθρα, μελέτες και κείμενα υψηλών προδιαγραφών με αντικείμενο την παιδική λογοτεχνία. Και τα δύο είναι στη διάθεση των φοιτητών, των εκπαιδευτικών και παντός ενδιαφερομένου. 9. Η εξέλιξη της παιδικής λογοτεχνίας –πέραν των παραγόντων στους οποίους αναφερθήκαμε– διαπιστώνεται βασικά σε θεματολογικό και αισθητικό επί πεδο. Έτσι, εκτός από τα κλασικά και παραδοσιακά θέματα, που αναφέρονται στην οικογένεια, το σχολείο, την ιστορία, τη μυθολογία, το φυσικό περιβάλλον, κ.ά., συναντούμε την κυκλοφορία παιδικών βιβλίων με θέμα τη μετανάστευση, την τρομοκρατία, την οικονομική κρίση, τη σχολική βία (bullying), τη διαφορετικότητα, κ.λπ. Γενικά θα έλεγα ότι επικρατούν περισσότερο τα σύγχρονα κοινωνικά θέματα σε όλα τα λογοτεχνικά είδη: παραμύθι, ιστορίες, διήγημα, μυθιστόρημα. Πιο πολύ ασφαλώς στα βιβλία της εφηβικής λογοτεχνίας. Όσον αφορά τη λογοτεχνική ποιότητα, διαπιστώνουμε αλλαγές στο ύφος, τη γλώσσα και τον στόχο. Παραμένει ισχυρό το παιδαγωγικό δίπολο «τέρπειν άμα και διδάσκειν», ιδίως για τις μικρές ηλικίες, με εντυπωσιακή αύξηση του βιβλίου γνώσεων. Για τα μεγαλύτερα παιδιά υπάρχει το μήνυμα, ο ρεαλισμός και ο συμβολισμός, κυρίως σε θέματα κοινωνικού προβληματισμού. 10. Επειδή δεν θα ήθελα να κλείσω τη σύντομη ανακοίνωσή μου χωρίς να αναφερθώ στους λογοτεχνικούς ήρωες που συναντούμε στα παιδικά βιβλία, λ.χ. πρόσωπα οικεία ή ιστορικά, ζώα, πουλιά, δέντρα, πράγματα, άλλα φανταστικά και άλλα πραγματικά, επιτρέψτε μου να περιοριστώ σε ένα

19 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

αφηγηματικό πρόσωπο: τον παππού – συμβαίνει άλλωστε να είμαι και εγώ παππούς. Εκείνος συνδέει μέσα από τις αφηγήσεις του το παρόν με το παρελθόν, συνδέει τις γενιές με τις εμπειρίες και τις περιπέτειές του. Ο λόγος του έχει πειθώ και γλυκύτητα. Αρδεύει τον νου και την ψυχή του παιδιού με μαγικές εικόνες και εκπλήξεις, με περιπέτειες θαυμαστές, με βλέμματα και χειρονομίες. Είναι ο χρυσός κρίκος ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα. Βιβλία με πρωταγωνιστή παππού κυκλοφορούν για όλες τις ηλικίες. Π.χ.: το βιβλίο Κορώνα από χιόνι της Αγγελικής Βαρελλά,1 όπου στη Λαπωνία ο παππούς με τον εγγονό πιάνουν κουβέντα για την κορώνα της διαδοχής που βλέπουν ψηλά στα χιόνια... Μια νεότερη συγγραφέας, η Μαρία Πετκανοπούλου, γράφει το βιβλίο Για δυο μωρά λυκάκια,2 όπου ο παππούς αφηγείται στον μικρό Μάνο πώς έσωσε στο δάσος δύο μικρά λυκάκια όταν ήταν μικρός μαθητής στο σχολείο. Για μεγαλύτερα παιδιά έχουμε το βιβλίο της Άλκης Ζέη Ο ψεύτης παππούς,3 που αναφέρεται σε γεγονότα του δεύτερου μισού του 20ού αι., και το βιβλίο του Βασίλη Κρομμυδά Εσύ πώς έζησες μικρός, παππού;,4 που εξιστορεί τις δύσκολες μέρες της Κατοχής και της πείνας, της μεγάλης δοκιμασίας του λαού μας. Σε εφήβους απευθύνονται το βιβλίο Μανόλο, Μανολίτο και... Μανουήλ του Μάνου Κοντολέοντα,5 που ανοίγει τον διάλογο μεταξύ του ώριμου ατόμου (παππού) και του αρχάριου της ζωής (εγγονού), και Το φιλί της λύκαινας της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου,6 όπου ένας μυστηριώδης και ασυνήθιστος παππούς αποδεικνύεται μεγάλος παιδαγωγός που γοητεύει τον εγγονό του με τις ιστορίες του. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο παππούς συνιστά εμβληματικό αφηγηματικό πρόσωπο στον χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας και έχει αξιοποιηθεί τόσο από παλαιούς όσο και από σύγχρονους συγγραφείς. Αυτή η αντίστιξη παππού και εγγονού παραπέμπει σε παιδαγωγικό μοντέλο, όπου βασίζεται η παιδαγωγική διαδικασία, υλοποιούμενη με τρόπο διαλογικό και ισότιμο, και με χιουμοριστικό ύφος. Έτσι η λογοτεχνία αναδεικνύεται και σε δύναμη «παιδαγωγούσα», όπως τόνιζε συχνά ο αείμνηστος πρόεδρος του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Κωνσταντίνος Δεμερτζής. Κλείνοντας, θα επαναλάβω κάτι που λέγαμε παλαιότερα και το πιστεύα με, όπως το πιστεύουμε και σήμερα: Φροντίζοντας η οικογένεια, το σχολείο, η πολιτεία και όλοι οι κοινωνικοί φορείς το παιδικό βιβλίο, επενδύου με στην πρόοδο, τη μόρφωση και την προκοπή των παιδιών μας και των παιδιών όλου του κόσμου.

20 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βρυξέλλες, 5/10/2016 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Πατάκης, Αθήνα 2008. Εικ.: Άννα Καρνή, Βάρφης, Θεσσαλονίκη 2015. Pathos Publishing, Αθήνα 2009. Τυπωθήτω, Αθήνα 2014. Πατάκης, Αθήνα 2016. Πατάκης, Αθήνα 2016.

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΖΩΗΣ! Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

λογοτεχνία δεν είναι και δεν μπορεί να γίνει μάθημα με τη στενή έννοια του όρου, γιατί στηρίζει την ευεργετική της δύναμη στην ελευθερία της βούλησης και στην ψυχοπνευματική διάθεση του αναγνώστη. Η επαφή μας με τη λογοτεχνία απαιτεί άλλης μορφής «δουλεία» – ούτε σχολική ούτε δυναστική. Απαιτεί ανάγνωση άλλης τάξεως, μιαν «εθελούσια δουλεία» κατά τον Τσέχωφ, θα πρόσθετα δε και συνειδητή επιδίωξη. Όσα πλούσια μας δωρίζει η λογοτεχνία εξαρτάται από την ικανότητά μας να τα δεχθούμε και να τα οικειοποιηθούμε ως δώρα της: καλλιέργεια πνεύματος και ψυχής, χαρά αισθητική, έμμεση εμπειρία, γνώσεις. Μέσα σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο μπορούμε να δούμε την επαφή μας με τη λογοτεχνία ως μαθητεία διαρκή και αέναη, μαθητεία ολοζωής. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που δικαιολογούν την άποψη αυτή και αυτούς θα αναπτύξουμε συνοπτικά ακολούθως. 1. Η μαθητεία αυτή είναι ελεύθερη, δεν βασίζεται σε προγράμματα σχολικού τύπου, που υποτάσσουν κάθε σχετική διαδικασία σε υποχρέωση και την καθιστούν μάθημα. Εδώ ο αναγνώστης σκέφτεται ελεύθερα, επιλέγει, αποφασίζει. Δεν έχει τον δάσκαλο ή τον γονιό να του υποδεικνύουν τι και γιατί να διαβάσει, κάτι που περιορίζεται στα τρυφερά χρόνια της απειρίας κατά την παιδική ηλικία. Ο επαρκής αναγνώστης στηρίζει την επιθυμία του για ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων στη φυσική ορμή για γνώση και στην πίστη του ότι όλη η ζωή είναι μια μαθητεία, επιθυμία και μάθηση διαρκής. Είναι μια αυτόβουλη και εκούσια κίνηση προς το αισθητικώς ωραίο, το όμορφο και το καλό. Και σ’ αυτήν την πορεία πρώτο σύμμαχο έχει τη λογοτεχνία.

21 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

2. Είναι επίσης δημοκρατική, αφού αφήνει περιθώρια για εξατομικευμένες επιλογές σε όλους τους αναγνώστες καταργώντας φραγμούς και διακρίσεις. Ένα βιβλιοπωλείο, λ.χ., είναι χώρος απόλυτης δημοκρατίας ως προς το βιβλίο, αφού δίνει στον κάθε αναγνώστη το δικαίωμα να ασκήσει το ελεύθερο δικαίωμά του να αποκτήσει το βιβλίο της επιθυμίας του. Το οικονομικό πρόβλημα είναι άλλης τάξεως και άλλης συζήτησης. Επομένως, η λογοτεχνία είναι μαθητεία που προσφέρεται σε κάθε αναγνώστη ανάλογα με τις επιθυμίες και επιλογές του μέσα σε κλίμα δημοκρατικό, χωρίς ιδεολογικούς ή άλλους αποκλεισμούς.

22 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

3. Είναι και πλουραλιστική, αν σκεφτούμε πως η λογοτεχνία είναι η πνευματική εκείνη περιοχή που εκφράζει τον άνθρωπο και τις δράσεις του, τα πάθη και τις επιδιώξεις του σε διαχρονικό, καθημερινό και ανθρωπολογικό επίπεδο. Στα ενδιαφέροντα του αναγνώστη επαφίεται η δυνατότητα να αναζητήσει λογοτεχνία διεθνώς, ώστε να διαμορφώσει και να διευρύνει τη γενικότερη εικόνα του για τον άνθρωπο κ.λπ. Όσες φορές έγινε προσπάθεια να προγραφούν λογοτεχνικά έργα, για ποικίλους λόγους (κομματικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς, κ.ά.), δεν επλήγη τόσο η λογοτεχνία όσο η δημοκρατία και η ελευθερία των πολιτών. Η ελεύθερη και πλουραλιστική λογοτεχνία από τη φύση της αντέχει και στους δύσκολους καιρούς. 4. Έχει χωροχρονική ευελιξία υπό την έννοια ότι σε διαφορετικό χώρο και διαφορετικό χρόνο μπορεί ο αναγνώστης να συνεχίζει την ανάγνωση ενός ή ταυτόχρονα περισσότερων, λ.χ., μυθιστορημάτων. Τούτο πάλι σημαίνει ότι μπορεί να επιλέγει τον χρόνο, το πότε δηλαδή θα πάρει το βιβλίο στα χέρια του, ημέρα ή νύχτα, πρωί ή απόγευμα, σε διάλειμμα, σε διακοπές, σε ώρα χαλάρωσης, το σαββατοκύριακο, κ.λπ. Το αυτό ισχύει και για τον χώρο στον οποίο θα διαβάσει: στο γραφείο, στο σπίτι, στο υπνοδωμάτιο, στο λεωφορείο, στην παραλία, κ.α. Ισχύουν όλα αυτά τόσο για την έντυπη όσο και για την ηλεκτρονική λογοτεχνία. Η ευελιξία αυτή εξαρτάται από τις επαγγελματικές ενασχολήσεις, τις γενικές ή ειδικές ασχολίες του ατόμου, την ηλικία και το φύλο. Γενικά, θα έλεγα ότι η ελεύθερη μαθητεία είναι μια αξιόλογη πρόκληση για τον καθένα. 5. Ειδικότερα, πρόκειται για δραστηριότητα που συνδυάζεται με το διάλειμμα, χαρακτηρίζεται δηλαδή διαλειμματική, αν θεωρήσουμε ότι υπάρχουν διαλείμματα χρονικά μέσα στη μέρα και στο εικοσιτετράωρο, μέσα στην εβδομάδα και στο έτος. Είναι το σαββατοκύριακο, οι γιορτές, οι επέτειοι, τα ελεύθερα απογεύματα, οι διακοπές του καλοκαιριού, κ.ά. Ασφαλώς, σε ένα διάλειμμα κάνουμε και άλλες δουλειές και εκπληρώνουμε και άλλες υποχρεώσεις μας, όμως πάντα υπάρχει σε μια «γωνιά» χρόνος (λιγότερος ή περισσότερος) για το βιβλίο. Με τον τρόπο αυτόν καλλιεργείται η συνήθεια της επαγρύπνησης, που είναι απολαυστική και ωφέλιμη για την καλλιέρ γεια της ψυχής και του πνεύματος. Προπαντός δε με λιγότερο άγχος και με «εύροια βίου», με καλό ρυθμό στην καθημερινή ζωή.

6. Η λογοτεχνία από ένα σημείο και έπειτα είναι συνδεδεμένη με την ατομική ανάγνωση, την αναγνωστική εμπειρία ορθότερα. Μοιάζει με το κολύμπι σε ανοιχτή θάλασσα, που εξαρτάται αποκλειστικά από τις ίδιες δυνάμεις του κολυμβητή. Η λογοτεχνία σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο είναι μια πολυταξιδεμένη θάλασσα, με δρόμους αχάραγους ή παλίμψηστους, με εκπλήξεις και δυσκολίες, με χαρές, βαθύ συναίσθημα και ενσυναίσθηση των παθημάτων και των περιπετειών, της ανθρώπινης τραγωδίας και κωμω δίας. Κολυμπώντας σε τούτη τη θάλασσα κερδίζουμε σε γνώσεις, περιπέτειες και προσδοκίες, καλλιεργώντας έτσι τον εαυτό μας ασυναίσθητα κι αθόρυβα, χωρίς τιμωρίες και καταναγκασμούς. Όσο περισσότερα βιβλία διαβάζουμε τόσο καλύτερη εικόνα αποκτούμε της ακένωτης θάλασσας, που δεν «εξαντλείται» ποτέ. Γινόμαστε ολοένα και καλύτεροι κολυμβητές, ανεξάρτητα από την ηλικία μας. Κι αυτό είναι το θαυμάσιο: να απολαμβάνει κανείς στην ωριμότητά του (ακόμη και στην τρίτη ηλικία, βέβαια) της υψηλής τέχνης τα δώρα. Τόσο προσιτά και απλά, μέσω της ανάγνωσης. 7. Η λογοτεχνία καλλιεργεί και τονώνει τη μνήμη, αφού η ενασχόληση με αυτήν συνδέεται με μνημοτεχνικές προσεγγίσεις, με την απομνημόνευση, την ανακλητική μνήμη, τη διαμνημόνευση, αλλά και την αμνημοσύνη και τη λήθη, την ασφαλιστική δικλείδα της μνήμης. Αλλοίμονο αν δεν είχε μνήμη ο άνθρωπος! Πώς θα μπορούσε να επικοινωνήσει με τους συνανθρώπους του, με το παρελθόν και την καθημερινότητα. Να στρέψει το βλέμμα του στην ομορφιά των δέντρων, των λουλουδιών, των ποταμών, του δάσους, του κάμπου και της θάλασσας. Να βρει στηρίγματα μέσα του, στην οικογένεια, στον φίλο του, στην πολιτεία, στη θρησκεία. Μέσα μας σβήνονται και εγγράφονται, σαν σε παλίμψηστο, όσα συμβαίνουν γύρω μας και μακρύτερα στον πλανήτη. Η τηλεόραση με τις ειδήσεις έφερε στο σπίτι μας την παγκόσμια μνήμη και φαντασία. Έφερε τη δυνατότητα του αιφνίδιου και του πιθανού, κάτι που υπηρετεί η λογοτεχνία προφυλάσσοντας τον αναγνώστη από παγίδες. 8. Η λογοτεχνική μαθητεία καλλιεργεί αθόρυβα και το συναίσθημα συμβάλλοντας στη βαθμιαία και διαχρονική συναισθηματική ωρίμαση του ανθρώπου. Θα έλεγα ότι λειτουργεί όπως το μυθιστόρημα μαθητείας ή ωριμότητας (bildungsroman) στον έφηβο. Του αποκαλύπτει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων, τον σκληρό αγώνα επιβίωσης και ανάδειξης, τον ανταγωνισμό, το καλό και το κακό σε όλες τις εκφάνσεις τους, τη δύναμη και την αδυναμία της ζωής, την ειρήνη και τον πόλεμο… Σε ανάλογο κοινωνικό και συναισθηματικό περιβάλλον δοκιμάζονται τα συναισθήματα του πόνου, της φιλίας, της αγάπης, του έρω-

23

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

τα, της αλληλεγγύης, της ανθρωπιάς, της ζηλοφθονίας, της επιδοκιμα σίας… Μέσα από τις ζωές των άλλων, τα συναισθήματα των ηρώων και των ηρωίδων με τους ανάλογους χαρακτήρες, η λογοτεχνία προσφέρει στον αναγνώστη παραδείγματα θαυμασμού ή αποφυγής, αναπτύσσοντας παράλληλα την αυτοκριτική και τον εσωτερικό στοχασμό. Τούτη η επίδραση λειαίνει και εξυψώνει την ευαισθησία του αναγνώστη ως διαχρονικού αναγνώστη της λογοτεχνίας.

24 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

9. Η λογοτεχνία ως πνευματική δραστηριότητα εμπεριέχει τη Γνώση και τις γνώσεις για τον άνθρωπο και το περιβάλλον, τον πολιτισμό και την ιστορία. Ο άνθρωπος «φύσει του ειδέναι ορέγεται» κατά τον Αριστοτέλη, ενυπάρχει δηλαδή η εσωτερική ορμή προς τη γνώση και συνεπώς δεν νοείται ζωή χωρίς αυτήν, δηλαδή δημιουργία στο κενό. Θα έλεγα μάλιστα ότι η βιοτή μας δεν είναι παρά μια διαρκής διατροφή από το δέντρο της Γνώσεως, και τα έργα του πολιτισμού δεν είναι παρά καρποί και εφαρμογές των αποκτώμενων γνώσεων. Τα κείμενα, ιδιαίτερα τα λογοτεχνικά, είναι στη βάση τους γνωσιολογικά υπό την έννοια ότι το πλέγμα των αφηγήσεων (των ιστοριών και των μυθιστοριών) κατασκευάζεται με υλικό τις εμπειρίες και τις γνώσεις του συγγραφέα. Οι περιπέτειες, τα δράματα (κοινωνικά, ψυχολογικά, πολιτικά, κ.λπ.), οι πόλεμοι, οι αγώνες και οι ανταγωνισμοί, οι ενδοσκοπήσεις και οι ιχνηλατήσεις άγνωστων οριζόντων, οι φανταστικοί κόσμοι, κ.λπ., είναι οι ορμητικοί ποταμοί γνώσεων, μέσα στους οποίους κολυμπάει ο αναγνώστης με πλεούμενο τη σωστική βάρκα της λογοτεχνίας. 10. Τέλος, η λογοτεχνία δεν είναι μόνο μια διά βίου μαθητεία, αλλά και μια διά βίου προστασία κυρίως του ψυχοπνευματικού μας κόσμου, μας προφυλάσσει δηλαδή από τα απίθανα και αιφνίδια της ζωής, είναι η ασπίδα του Περσέα που τον βοήθησε ώστε να δει, πλάγια και όχι κατά πρόσωπο, το αποκρουστικό βλέμμα της Μέδουσας και να αποφύγει το μαρμάρωμα. Επιπλέον, είναι ο καθρέφτης της ζωής. Ο Γάλλος μυθιστοριογράφος του προπερασμένου αιώνα Σταντάλ (1821-1880) είχε πει ότι η λογοτεχνία είναι ένας μεγάλος καθρέφτης όπου αντικαθρεφτίζεται η γύρω μας κοινωνική και φυσική πραγματικότητα, και εξαρτάται το γεγονός αυτό από την κλίση και τη θέση του καθρέφτη. Ακριβώς στο σημείο αυτό εντοπίζεται η ευθύνη του αναγνώστη, το πώς θα χειριστεί τον καθρέφτη. Όπως εξάλλου σημειώνει ο στοχαστής και παιδαγωγός Jerome Bruner στο βιβλίο του Δημιουργώντας ιστορίες: Νόμος, Λογοτεχνία, Ζωή: «Τα λογοτεχνικά σχήματα λόγου είναι η καθρεφτίζουσα ασπίδα του Περσέα: μας σώζουν από τον απόλυτο τρόμο του πιθανού. Κάθε εποχή επινοεί τη δική της ασπίδα του Περσέα, για να μπορέσει να κοιτάξει το πιθανό χωρίς να μαρμαρώσει». Βρυξέλλες, 14/9/2016

Καλώς ήρθατε στο πολύχρωμο περιβόλι της παιδικής λογοτεχνίας! Ανακαλύψτε τα διαλεχτά «ΦΡΟΥΤΑ» των Εκδόσεων ΨΥΧΟΓΙΟΣ και «ξεζουμίστε» τα μαζί με τα παιδιά σας! Ανεξάντλητη θεματολογία από τον κόσμο του παιδιού

Γλωσσική και εννοιολογική ενα με κάθε επίπεδο γνωστικής ανάρμόνιση πτυξης

Αγαπημένοι και καταξιωμένοι συγγραφείς Άρτια εικονογράφηση από βραβευμένους καλλιτέχνε ς

Καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, της αγάπης για το διάβασμα

Εκπαιδευτικά εργαλεία για την Ευέλικτη Ζώνη

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΣΕΙΡΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ

ΤΟΣ Ξ

ΛΩ

8 ΕΤΩΝ

-1

6 ΕΤΩΝ

Μ ΤΟ ΟΥ

1 ΕΤΩ

Ο ΙΝ

ΜΗΛ

ΕΤΩΝ

ΡΟ

-4

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ

Ν ΑΝ ΠΑ

«ΦΡΟΥΤΑ»

ΕΤΩΝ

ΣΥΛΛΑΒΙΖΩ ΛΕΞΕΙΣ, ΑΚΟΥΩ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 600 λέξεις

ΚΑΤΑΝΟΩ ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 1.500 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Από 2.000 λέξεις

ΕΥΚΟΛΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΩ Από 3.000 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

Προσχολική ηλικία

Νηπιαγωγείο & Α΄ δημοτικού

Β΄ & Γ΄ δημοτικού

Δ΄ & Ε΄ δημοτικού

Ε΄ & ΣΤ΄ δημοτικού

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Από 10.000 λέξεις

Διαβά Z ου με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

TA «ΠΡΟΣΦΥΓΟΤΡΑΓΟΥΔΑ» ΚΑΙ «Ο ΑΘΕΡΙΣΤΟΣ ΙΟΥΝΗΣ - ΔΙΣΤΟΜΟ, 1944»: ΔΥΟ ΠΟΤΑΜΟΙ ΠΟΝΟΥ ΚΑΙ ΔΑΚΡΥΩΝ! Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Η 26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ελληνική ιστορία είναι γεμάτη από αγώνες, θυσίες, περιπέτειες, ήττες και νίκες. Μιλούμε για τον αγώνα επιβίωσης του ελληνικού Κράτους μετά την Επανάσταση του ’21. Οι σημερινοί Έλληνες φαίνεται ότι είναι περισσότερο συνδεδεμένοι με δύο κυρίαρχα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα: τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο, την προσφυγιά και τη γερμανική Κατοχή. Το δράμα της προσφυγιάς συνεχίστηκε με το δράμα των μαρτυρικών χωριών.

Τα δύο βιβλία στα οποία αναφερόμαστε εδώ παρουσιάζουν την πονεμένη πλευρά του Ελληνισμού, σαν δύο αλωνάκια του πόνου. Και τα δύο βιβλία αποτελούν απόπειρα διάσωσης της εθνικής ιστορίας, το καθένα από διαφορετική οπτική γωνία. Το πρώτο μέσα από τη μουσικολογική μελέτη των τραγουδιών της Μικρασιατικής προσφυγιάς και το δεύτερο μέσα από την έρευνα και την καταγραφή των τραγικών γεγονότων της σφαγής 230 Διστομιτών τον Ιούνιο του 1944. Και τα δύο συναντιούνται στον πόνο και στην τραγικότητα των στιγμών. Δύο ποταμοί πόνου και δακρύων! Α. Για τα δημοτικά τραγούδια μας, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, έχουν γραφεί και συνεχίζουν να γράφονται πολλές μελέτες και έρευνες με βάση την προφορική (ολοένα σπανίζουσα) και τη γραπτή λαϊκή παράδοση (ολοένα διευρυνόμενη). Είναι το ακένωτο εθνικό μεταλλείο, όπου εκεί οι Έλληνες ανασκαλεύοντας βρίσκουν στοιχεία της κοινωνικής και ψυχολογικής ύφανσης του χαρακτήρα τους. Ουσιαστικά πρόκειται για τη διαχρονική αποτύπωση της ψυχής τους. Ένα μελέτημα που πρόσφατα κυκλοφόρησε και μας θυμίζει την πολύγλωσση δημοτική ποίηση είναι τα Προσφυγοτράγουδα από την Ιωνία της Μικρασίας στη Νέα Ιωνία της Μαγνησίας, της Κατερίνας Κασιάρα (Σειρά «Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα», εκδ. Ήβη, Βόλος, σ. 180). Η συγγραφέας, με τη γνώση και την εμπειρία που διαθέτει ως καθηγήτρια μουσικής, προσεγγίζει τα 14 δημοτικά τραγούδια που περιλαμβάνει η μελέτη της όχι μόνο από ιστορική, νοηματική και αισθητική πλευρά, αλλά και από μουσικολογική, από την πλευρά της μελωδίας. Ας σημειώσουμε ότι τα δημοτικά τραγούδια είναι συνδυασμός λόγου, μουσικής και χορού. Δουλειά δύσκολη και επίπονη, ταυτόχρονα όμως τόσο σημαντική. Μου έρχονται στον νου και άλλοι σπουδαίοι μελετητές που ασχολήθηκαν με τη μελοποιία της δημοτικής μας ποίησης, όπως ο Σίμων Καρράς (1903-1999, που κατέγραψε 7.000 δημοτικά τραγούδια στη βυζαντινή παρασημαντική), ο Κωνσταντίνος Ψάχος (περ. 1869-1949), ο Samuel Baud-Bovy (19061986), κ.ά. Τα περιεχόμενα του βιβλίου: Στον Πρόλογο (σ. 3-32) περιλαμβάνονται ειδικές πληροφορίες γύρω από τη μεταγραφή, την προσέγγιση και την ανάλυση του υλικού. Στο Α. Μέρος (σ. 33-110) καταχωρίζονται τα τραγούδια σε κατηγορίες όπως: τραγούδια της αγάπης (7), τραγούδια του γάμου (2), τραγούδια γενικά (1), μοιρολόγια και του Χάρου (1), τραγούδια της ταβέρνας (1) και σατιρικά τραγούδια (2). Στο Βʹ Μέρος (σ. 111-155) αναλύονται τα τραγούδια ένα-ένα από πλευράς μελοποιίας, με καίριες επισημάνσεις για τη δημιουργία τους, και σημειώνεται η μελωδία όλων των τραγουδιών στην ευρωπαϊκή μουσική γραφή. Ακολουθούν Γενικά Συμπεράσματα (σ. 157-168), Επίλογος και Βιβλιογραφία (ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση). Τα δημοτικά μας τραγούδια είναι αυτά που πετούν σωσίβιο σωτηρίας στους σύγχρονους Έλληνες και τους οδηγούν στον δρόμο της αυτογνω σίας και της εθνογνωσίας. Μέσα σ’ αυτά αναδεύεται όλη η φυλή μας με τις

27 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

χαρές και τις λύπες, τις νίκες και τις ήττες, τους αγώνες και τις αγωνίες. Γεμίζει η ψυχή μας ρίγη βαθιάς συγκίνησης ακούγοντας τα τραγούδια των προσφύγων κι αναθυμάται τη μοίρα του Γένους. Σημειώνει η συγγραφέας: «Γοργόρρυθμα ή αργόσυρτα, βαρύτονα ή ανάλαφρα, ποικιλότονα, εύθυμα ή λυπητερά, τα μικρασιάτικα τραγούδια εξακολουθούν μέχρι σήμερα να ζουν και να μας συγκινούν, να χορεύονται και να τραγουδιούνται». Έχουν και άλλοι ασχοληθεί με το μικρασιάτικο δημοτικό τραγούδι, από πολλές πλευρές – πρόχειρα θυμίζω την Εστουδιαντίνα της Νέας Ιωνίας Βόλου με τον Ανδρέα Κατσιγιάννη, την Εστουδιαντίνα Νέας Σμύρνης Αθηνών, της Αίγινας, κ.ά. Τα Προσφυγοτράγουδα όμως ξεχωρίζουν για την αγάπη που αποπνέουν, τη συστηματική και ολοκληρωμένη μουσικολογική δουλειά, με πλήθος πληροφοριών για μουσικούς και τραγουδιστές. Το φωτογραφικό υλικό (περισσότερες από 30 φωτογραφίες) ενεργοποιεί τη μνήμη που αναστοχάζεται τα σκληρά χρόνια, τα τραγούδια και τα γλέντια, το ψυχικό στήριγμα των κατατρεγμένων. Τέλος, στο CD που συνοδεύει το βιβλίο, οι γνήσιες φωνές από γερόντισσες και λαϊκούς τραγουδιστές ζωντανεύουν ισχυρά βιώματα και συναισθήματα. Η Κατερίνα Κασιάρα, θα το πω καθαρά, με το βιβλίο της αυτό μας κάνει να νιώθουμε περήφανοι, γιατί μας καθαρίζει τη ματιά σχετικά με την αξία και τη σημασία που έχουν τα «Προσφυγοτράγουδα» και μας οδηγεί σε αναβαθμούς εθνικού πατριωτισμού. Συμμερίζομαι απόλυτα την εξομολόγησή της: «Νιώθω προνομιούχα που οι ρίζες μου κρατούν από τη Μικρασία, με παππού από το Αϊβαλί, γιαγιά από την Πόλη και πατέρα απόφοιτο της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης». Το καλαίσθητο βιβλίο Προσφυγοτράγουδα από την Ιωνία της Μικρασίας στη Νέα Ιωνία της Μαγνησίας αποτελεί σημαντική προσφορά στη λαϊκή μας παράδοση και πολύτιμη συμβολή στο μικρασιάτικο δημοτικό τραγούδι. Συγχαρητήρια λοιπόν σε όλους τους συντελεστές του βιβλίου και πρωτίστως στη συγγραφέα που συνέλεξε με υπομονή το υλικό, το μελέτησε στίχο-στίχο και λέξη-λέξη, και το παρέδωσε ως δώρο αγάπης σε όλους όσοι αγαπούν τη δημοτική μας μουσική. Β. Βιβλίο ιστορικής μαρτυρίας (άμεσης και έμμεσης), που απλώνει μπροστά μας με περισσή παραστατικότητα τον άφατο πόνο των επιζώντων για τον άδικο θάνατο 230 Διστομιτών, είναι Ο Αθέριστος Ιούνης – Δίστομο, 1944 της Καίτης Μανωλοπούλου (εκδόσεις Βεργίνα, Αθήνα 22014, σ. 236). Η γνωστή ποιήτρια και συγγραφέας του βιβλίου προϊδεάζει τον αναγνώστη στον Πρόλογό της σχετικά με τις αφηγήσεις και την ιστορικότητα των γραφομένων: «Σε τούτη την ιστορία τίποτε δεν είναι φανταστικό. Σε ό,τι αφορά στη “Σφαγή του Διστόμου” ιστορικά όλα είναι σωστά, όπως τουλάχιστον μας δόθηκαν μέχρι στιγμής. Όσον αφορά στις περιπέτειες των προσώπων της τραγωδίας, τις πιο πολλές μού τις διηγήθηκαν τα ίδια τα πρόσωπα κι απλώς τις έδωσα με τον τρόπο μου». Πράγματι, η εξιστόρηση των δραματικών γεγονότων πλημμυρίζει την ψυχή του αναγνώστη με

πόνο και με δάκρυα τα μάτια, κάνοντάς τον να αναστοχάζεται τη μοίρα αυτού του τόπου. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο Πρώτο Μέρος (σ. 1-142), η συγγραφέας με οδηγό τις προσωπικές της αναμνήσεις που τη συνδέουν με το χωριό και τα συγγενικά της πρόσωπα, και τις σπαρακτικές αφηγήσεις όσων έζησαν παιδιά τότε την ανήκουστη θηριωδία, περιγράφει όλο το χρονικό της Σφαγής του Διστόμου, τον τόπο και τον χρόνο του δράματος, τα αθώα θύματα με τα ονόματά τους (άνδρες, γυναίκες, γέροι, νέοι και νέες, νήπια κι αγέννητα…), τους αφηγητές και τις αφηγήτριες (η Νίτσα, η Ευσταθία, η Σταμούλα, η Μαριγούλα, η κυρα-Ζαφείρα, η θεία Ελπινίκη, η οικογένεια Σφουντούρη…), το φωτογραφικό υλικό, σχετικά ποιήματα για το Δίστομο και την τραγωδία του, κ.ά. Στον επίλογο του Πρώτου Μέρους (σελ. 139) διαβάζουμε: «Το 1944 όμως οι Διστομίτες χάσανε, κι όχι από δική τους υπαιτιότητα, το δικαίωμα να είναι γενναίοι και να υπερασπιστούν τον τόπο τους σε μια ξεκάθαρη αντιπαράθεση. Ο εχθρός ύπουλα έσπειρε τον πανικό και τη σύγχυση, έδωσε διαταγή όλοι να κλειστούν στα σπίτια τους κι έγινε η σφαγή των αναίτιων. Μια μάχη σε εχθρική γραμμή είναι πιο “κατανοητή”, αλλά ο αφανισμός τόσων γέρων, παιδιών, βρεφών ή νηπίων και γυναικών είναι κάτι που δύσκολα μπορεί να συλλάβει το μυαλό και η καρδιά, γι’ αυτό χαρακτηρίστηκε “σφαγή” κι έγινε ευρύτερα γνωστή ακόμη κι εκτός συνόρων ως “η σφαγή του Διστόμου”…» Και καθώς μας λέει ο Στάθης Σταθάς στο τραγούδι του: «Το Δίστομο το σφάξανε / απόγευμα Σαββάτου / οι Γερμανοί κατακτητές / οι γέννες του θανάτου…»

29

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στο Δεύτερο Μέρος (σ. 143-234) παρουσιάζονται πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία, που διευρύνουν τη γνώση μας σχετικά με τη Σφαγή του Διστόμου: η φωτογραφία-σύμβολο της Μαρίας Παντσίκα, το Μουσείο Θυμάτων Ναζισμού, το ντοκιμαντέρ του Στέφαν Χάουπτ «Ένα τραγούδι για τον Αργύρη» (Αργύρης Σφουντούρης), η προσφορά του Ερυθρού Σταυρού, το Κοινωφελές Ίδρυμα «Εγγύς Ανατολή», το Μαυσωλείο, οι Εκδηλώσεις της 10ης Ιουνίου του 1944, οι Μαρτυρικές πόλεις, το Συνέδριο ειρήνης, ο Κατάλογος σκοτωμένων, οι Υπεύθυνοι σφαγής, η έρευνα του Dieter Begemann, η αλήθεια μέσα από τα Γερμανικά έγγραφα, το ζήτημα των Αποζημιώσεων, κ.ά. Το χρονικό-μαρτυρία με τίτλο Ο Αθέριστος Ιούνης – Δίστομο, 1944 της Καίτης Μανωλοπούλου είναι συγκλονιστικό όχι μόνο ως προς το πικρό θέμα και περιεχόμενό του, αλλά και ως προς τις ζωντανές αφηγήσεις (και ενίοτε τις μεταπλάσεις) που διατηρούν ακέραιη τη φλόγα της έντασης των γεγονότων. Η εξιστόρηση είναι ουσιαστικά μια περιήγηση στον τόπο της οδύνης και του αίματος, της σφαγής αθώων και του άμετρου πόνου. Όμως απώτερος στόχος είναι η διάσωση της Μνήμης και η εμπόδιση της Λήθης. Κατά κάποιον τρόπο λειτουργεί ως συνηγορία υπέρ των μαρτυρικών ελληνικών τόπων όπως το Δίστομο, τα Καλάβρυτα, το Κομμένο, η Δράκεια Μαγνησίας, κ.ά., των οποίων τη μνήμη οφείλουμε να διαφυλάξουμε ζωντανή. Η συγγραφέας σημειώνει με μελαγχολία στη σ. 124: «Η θεία Ελπινίκη πέθανε πριν δέκα χρόνια. Το κυπαρίσσι έγειρε για τρεις μήνες μόνο κι ύστερα έπεσε. Έτσι φεύγουν κι έχουν απομείνει απ’ αυτούς πια λίγοι που έζησαν το δράμα του χωριού κι ήταν ενήλικες. Λιγόστεψαν οι μαυρομαντιλούσες που μοιρολογούσαν. Η λήθη έρχεται με τη νέα γενιά που θέλει να ξεχνάει και να χαίρεται. Όμως να δούμε πόσο πιο σοφή θα γίνει από τη γνώση της ιστορίας και πόσο περήφανη θα μπορεί να είναι για την ανθρωπιά της!» Πράγματι, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης που ζούμε, υπέρτατο χρέος μας είναι όχι μόνο να κοιτάζουμε προς το μέλλον, αλλά να αντλούμε διδάγματα και γνώση από το ιστορικό παρελθόν. Κεφάλαια ύψιστης σημασίας για την εθνική μας επαγρύπνηση θεωρούνται τόσο η Μικρασιατική τραγωδία όσο και ο Β′ Παγκόσμιος Πόλεμος με τη γερμανική Κατοχή. Βόλος, 9/2/2017

ΒΙΒΛΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

επαφή με το βιβλίο δεν δημιουργεί απλώς συνήθειες στην καθημερινότητα ενός ατόμου. Όταν αυτό εγκαθίσταται στον οικογενειακό χώρο ως παράπλευρη δραστηριότητα γονιών και παιδιών, τότε δημιουργείται μια ισχυρή ενδοοικογενειακή παράδοση σχετικά με το βιβλίο. Και αυτό είναι κάτι που ευχόμαστε και οφείλουμε να επιδιώκουμε όλοι, γονείς και εκπαιδευτικοί. Παρακολουθήστε την παρακάτω επιστολή, όπου ο γιος παίρνει τη σκυτάλη από τον πατέρα του στον δρόμο της αγάπης για το βιβλίο:

31 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

Αγαπητή κυρία Λότη, διάβασα πρόσφατα το βιβλίο σας με τίτλο Σπίτι για πέντε, που βρήκα στην παιδική βιβλιοθήκη του πατέρα μου στην Καρδίτσα. Ο πατέρας μου μου έλεγε ιστορίες από τα παιδικά του χρόνια στην Καρδίτσα. Διάβαζε βιβλία συγγραφέων στους οποίους έγραφε και έστελνε την κριτική του. Τώρα πια ζούμε στην Αθήνα και ο πατέρας μου έχει γίνει ιατρός. Διαπίστωσα στη σελίδα σας το σχόλιό του: «Συνιστώ ανεπιφύλακτα στα παιδιά της ηλικίας μου το βιβλίο αυτό. Διαβάζοντάς το θα ζήσουν ένα επίκαιρο μήνυμα... Σωτήρης Πλαστήρας, Μαθητής Γυμνασίου, Εφημερίδα Νέοι Καιροί Καρδίτσας – 24.10.1986». Η συγκίνησή του ήταν μεγάλη. Έτσι αποφάσισα να σας στείλω και εγώ τη δική μου κριτική για το βιβλίο που διάβασα στη δικιά μας εποχή, με άλλα πλέον μέσα. «Το Σπίτι για πέντε λοιπόν το διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον. Με συγκίνησε η ιστορία και μου δίδαξε τον ρόλο της αγάπης και της οικογένειας. Η ζωή έχει δυσκολίες αλλά πάντα πρέπει να προσπαθούμε για να τις ξεπερνούμε». Εύχομαι καλή χρονιά! Με αγάπη, Χρήστος Σωτηρίου Πλαστήρας Μαθητής ΣΤ′ Δημοτικού Αρσακείου Ψυχικού

Αυτή είναι η επιστολή που έστειλε πρόσφατα ο μικρός μαθητής στη συγγραφέα Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου προκειμένου να εκφράσει τη χαρά του που ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη του μπαμπά του το βιβλίο Σπίτι για πέντε και ακολούθως να γράψει τη δική του κριτική. Αναφέρω το περιστατικό αυτό και την ευτυχή αυτή σύμπτωση για να τονίσω πόση σημασία έχει η ενδοοικογενειακή παράδοση φιλαναγνωσίας, όπου ο συγγραφέας γίνεται μέλος της οικογένειας! Ο Ιάσων Ευαγγέλου σημειώνει στο Γνωμολογικό του Λεξικό: «Αισθανόμαστε συγγενείς με τον συγγραφέα, του οποίου το βιβλίο αγαπήσαμε». Είναι μια παράδοση που δεν καταγράφεται και δεν σπουδάζεται ιδιαίτερα, με στοιχεία στατιστικά κ.λπ., ώστε να διαθέτουμε πλήρη εικόνα του πόσο σημαντικό στοιχείο είναι αυτό για όλα τα μέλη της οικογένειας και κυρίως για τα παιδιά. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και για τον πολιτισμό της κοινότητας, μικρής ή μεγάλης. Δύο πλευρές του θέματος θα ήθελα να προσεγγίσω εδώ πολύ συνοπτικά:

32 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Α. Μέσα σε τούτη την παράδοση, ποιος είναι ο ρόλος του συγγραφέα; Πιστεύω πως όλα ξεκινούν από τους σπόρους που φυτεύει ο συγγρα φέας στις ψυχές των αναγνωστών μέσα από τα βιβλία που γράφει. Ασφαλώς, η ευθύνη του είναι μεγαλύτερη όταν απευθύνεται σε μικρές ηλικίες. Όλοι οι σπόροι, όλες οι ιδέες δεν έχουν την ίδια τύχη κι αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Κυρίως από την ποιότητα του χωραφιού, τη φροντίδα του καλλιεργητή και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Πάντως, αν πέσουν σε εύφορη γη και ο καλλιεργητής είναι καλός, θα δώσουν καρπό «εκατονταπλασίονα». Αυτό μας το θυμίζει η ευαγγελική Παραβολή του Σπορέως: «Εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, και εν τω σπείρειν αυτόν ο μεν έπεσεν παρά την οδόν και κατεπατήθη και τα πετεινά του ουρανού κατέφαγον αυτό. Και έτερον έπεσεν επί την πέτραν και φυέν εξηράνθη διά το μη έχειν ικμάδα. Και έτερον έπεσεν εν μέσω των ακανθών, και συμφυείσαι αι άκανθαι απέπνιξαν αυτό. Και έτερον έπεσεν εις την γην την αγαθήν, και φυέν εποίησε καρπόν εκατονταπλασίονα. Ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω». Β. Πώς δημιουργείται η οικογενειακή βιβλιακή παράδοση; Είναι πολλοί ο παράγοντες που συμβάλλουν στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας μέσα στην οικογένεια. Προκειμένου να ριζώσει μια παράδοση (και όχι μόνο για το βιβλίο) και να συνεχιστεί από παππού-γιαγιά σε γιο, κόρη και εγγόνια, είναι απαραίτητο να επικρατεί το ανάλογο κλίμα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, σχετικά με τη σημασία και την αξία που έχει το βιβλίο στη ζωή των ανθρώπων, στη διαμόρφωση του χαρακτήρα, στην ψυχαγωγία και στην πρόοδο της επιστήμης και της κοινωνίας. Το κλίμα αυτό βασικά καλλιεργείται από τους γονείς, τους οποίους μιμούνται και τα παιδιά. Το βιβλίο γίνεται συνήθεια, έθιμο και τελικά απαίτηση ζωής. Οι γονείς εκτιμούν και θαυμάζουν τον άνθρωπο των Γραμμάτων και των Τεχνών, τον άνθρωπο που δεν αγωνίζεται μόνο για τα υλικά

αγαθά, αλλά και για τα πνευματικά. Οι ιδέες αυτές περνούν και στα παιδιά. Ανοίγουν ελεύθερο διάλογο για τα αναγνώσματά τους, τα περιοδικά και τα βιβλία, τα έντυπα και τα ηλεκτρονικά. Εδώ γίνεται σεβαστό κάθε έντυπο και κάθε βιβλίο, συζητούν ό,τι διαβάζει ο καθένας και ενίοτε προχωρούν στο λεγόμενο συντροφικό διάβασμα. Διαβάζουν ένα κείμενο σε συνέχειες, ο καθένας με τη σειρά του, και οι υπόλοιποι ακούνε. Είναι σαν να συμπροσεύχονται ή σαν να γεύονται το ίδιο ψωμί. Πέρα από την κοινή βιβλιοθήκη του σπιτιού, μέσα στο δωμάτιο του παιδιού πρέπει να υπάρχει μια μικρή προσωπική βιβλιοθήκη που θα τη φροντίζει το ίδιο το παιδί. Όλοι μαζί, παιδιά και γονείς, επισκέπτονται τις εκθέσεις βιβλίου και το βιβλιοπωλείο της γειτονιάς, αποδεικνύοντας έτσι εμπράκτως και οι δύο πλευρές την εκτίμησή τους προς το βιβλίο. Ο ρόλος του σχολείου είναι ασφαλώς επίσης σημαντικός, αφού στηρίζει, επεκτείνει και εποικοδομεί στα θεμέλια που έχει βάλει η οικογένεια. Κλείνω με την ελπιδοφόρα διαπίστωση ότι η ενδοοικογενειακή παράδοση του βιβλίου και γενικά του εντύπου, με σύμμαχο τον χρόνο, κατά κανόνα καθίσταται αειφόρος και φερέκαρπη. Επιφέρει αποτελέσματα σε βάθος χρόνου και οδηγεί τα μέλη της οικογένειας στον κόσμο του πνεύματος και της τέχνης, των γραμμάτων και της αισθητικής. Βόλος, 10/2/2017

33

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

MAΘΗΜΑΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: ΕΝΑ ΝΕΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ; ΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ; Ελένη Κονταξή

Διδάσκουσα ΠΤΠΕ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Δρ

Τ 34 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ις τελευταίες δεκαετίες, ανάμεσα σε άλλες καλλιτεχνικές τάσεις και νέους λογοτεχνικούς δρόμους, έκανε δυναμικά την εμφάνισή του και στη χώρα μας ένα νέο υβριδικό είδος λογοτεχνικής γραφής, η «μαθηματική λογοτεχνία», που εκτός από τις ποικίλες εκφάνσεις της βρίσκει πρόσφορο έδαφος στο μυθιστόρημα. Πρόκειται για ένα νέο λογοτεχνικό είδος, που παρά τη βραχεία παρουσία του έχει γίνει αισθητό στα λογοτεχνικά πράγματα διακρινόμενο από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και αποκτώντας πιστό αναγνωστικό κοινό. Η διάδοση, η καθιέρωση και η δημοφιλία αυτού του λογοτεχνικού είδους παρακίνησε πολλούς επιστήμονες και ακαδημαϊκούς –κυρίως από τον χώρο της μαθηματικής επιστήμης– να το αξιοποιήσουν προς όφελος της διδασκαλίας των μαθηματικών, με σκοπό –εκτός των άλλων– να ερμηνεύσει και να αλληλεπιδράσει με την πολυεπίπεδη, διεπιστημονική και διεπιδραστική κοινωνική πραγματικότητα. Αναμφίβολα, πολλά είναι τα οφέλη και για την ίδια τη λογοτεχνία, που αφενός εμπλουτίζεται ως προς τα είδη και τις θεματικές της και αφετέρου προσεταιρίζεται νέους αναγνώστες. Μια σειρά από ερωτήματα τίθενται σχετικά με το συγκεκριμένο είδος: Είναι πράγματι ένα καινούργιο λογοτεχνικό είδος; Είναι η «μαθηματική» αφήγηση ένα σύγχρονο φαινόμενο ή πρόκειται για φαινόμενο με παλαιότερες καταβολές; Ποια σημερινή ανάγκη το κατέστησε δημοφιλές; Είναι συναρτημένη η επιτυχία του με την οικονομοκεντρική κατεύθυνση του δυτικού κόσμου; Πρόκειται για είδος προσανατολισμένο και επικεντρωμένο στη διάδοση, τη διδασκαλία και την εκμάθηση των μαθηματικών; Είναι οι λογοτεχνίζοντες μαθηματικοί, που συγγράφουν τούτο το είδος; Έχει στόχο την αντιμετώπιση της κρίσης των μαθηματικών και της περιθωριοποίησής τους μέσω μιας κοινωνικά ευαίσθητης και ευαισθητοποιημένης τέχνης; Αυτά όπως και άλλα πολλά ερωτήματα απασχολούν εκπαιδευτικούς, ακαδημαϊκούς, θεωρητικούς, αλλά και απλούς αναγνώστες. Τα μαθηματικά και η λογοτεχνία έχουν μια μακραίωνη συγγένεια, που δια φαίνεται μέσα από τα κείμενα των Ελλήνων φιλοσόφων, των θεολόγων του Μεσαίωνα και των φυσικών φιλοσόφων της ύστερης Αναγέννησης (Κάλφας και Ζωγραφίδης, 2006· Sriraman & Beckmann, 2007). Λογοτεχνία, φιλοσοφία και μαθηματικά συνυπάρχουν μέσα σε κορυφαία λογοτεχνικά κείμενα όπως η Οδύσσεια και η Ιλιάδα του Ομήρου, στα επιγράμματα του Σόλωνα,

στα κείμενα των φυσικών φιλοσόφων, του Σωκράτη, του Πλάτωνα, αλλά και στα ποιήματα του Πέρση Ομάρ Καγιάμ, στα έργα του Γαλιλαίου καθώς και του Γκαίτε. Μέσα από λογοτεχνικά κείμενα οι φιλοσοφικές και οι μαθηματικές ιδέες συνυφαίνουν την ανθρώπινη εμπειρία και εκφράζουν τον πολύπτυχο ανθρώπινο πολιτισμό. Σε αυτό το πλαίσιο επίσης, πολλοί ερευνητές κατά καιρούς επιδίδονται σε μια προσπάθεια να εντοπίσουν αυτή τη μακρόχρονη –άλλοτε προφανή αλλά και συχνά ασαφή και δύσκολα προσδιορίσιμη– σχέση ανάμεσα στα μαθηματικά και τη λογοτεχνία, κυρίως μέσα από λογοτεχνικά αλλά και χρηστικά κείμενα.1 Πριν από κάποιες δεκαετίες στην Ευρώπη και την Αμερική, αλλά και πριν από μερικά χρόνια στην Ελλάδα, ήταν ίσως περίεργο να μιλά κανείς για συνύπαρξη ή συνεργασία της λογοτεχνίας με τα μαθηματικά ή τις θετικές επιστήμες (Harris, 1997: 5). Αντιθέτως, πρέπει να επισημανθεί ότι μέχρι πρόσφατα υπήρχε ένα εχθρικό και ανταγωνιστικό κλίμα ανάμεσα στις θετικές επιστήμες και τη λογοτεχνία. Ο Dennis Flanagan, παλαιότερος εκδότης του περιοδικού Scientific American, θέλοντας να κάνει ένα σχόλιο και παίρνοντας θέση απέναντι στον σιωπηρό πόλεμο που διεξαγόταν για χρόνια μεταξύ της λογοτεχνίας και των επιστημών, αναφέρθηκε στον Nabokov που είχε πει: «There is no science without fancy, and no art without facts»2 (Harris, 1997: 5). Σήμερα λοιπόν, θεωρώντας δεδομένο το γεγονός αυτής της αναμφισβήτητης κατά καιρούς συνάντησης των επιστημών –και ειδικότερα των μαθηματικών– με τη λογοτεχνία από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά και γνωρίζοντας ότι η αφήγηση αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης νοητικής λειτουργίας, λογικής και συναισθηματικής σε συνδυασμό (Bruner, 1996), η μαθηματική λογοτεχνία καταλαμβάνει θέση αδιαπραγμάτευτη στη σύγχρονη λογοτεχνική και κοινωνική πραγματικότητα. Η σύγχρονη βεβαίως μαθηματική λογοτεχνία (mathematical fiction) επανεφευρέθηκε και διευρύνθηκε (Padula, 2006: 36) αποτελώντας εδώ και δεκαετίες ένα νέο είδος με μεγάλη εκδοτική παραγωγή έργων στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα, με δικά του χαρακτηριστικά, που διαφοροποιούνται από άλλα συναφή είδη (fantasy fiction/λογοτεχνία του φανταστικού, science fiction/λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας, crime fiction/αστυνομική λογοτεχνία, κ.ά.). Παρότι δύσκολα ορίζεται ένα σχετικά σύγχρονο και εν εξε-

35

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

36 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

λίξει φαινόμενο, ο Χατζηκυριάκου (2007: 277-278) ορίζει τη μαθηματική λογοτεχνία ως «ένα μεγάλο αριθμό ετερογενών κειμένων που αναφέρονται στα μαθηματικά και τον κόσμο τους και δεν έχουν συγγραφεί ως μαθηματικές μονογραφίες ή μαθηματικά εγχειρίδια. Τα κείμενα αυτά μπορεί να είναι βιογραφίες ή αυτοβιογραφίες μαθηματικών, μυθιστορήματα και διηγήματα με ήρωες μαθηματικούς ή μαθηματικά αντικείμενα, αφηγήματα με ρητές ή λιγότερο ρητές αναφορές σε μαθηματικές έννοιες, ανθολογίες με σπαζοκεφαλιές και ψυχαγωγικά μαθηματικά προβλήματα, αλλά και κάποια κείμενα μαθηματικής εκλαΐκευσης». Στην Ελλάδα, πιο συγκεκριμένα, το σύγχρονο αυτό ρεύμα της «μαθηματικότροπης» μυθοπλασίας, όπως το αποκαλεί ο Τεύκρος Μιχαηλίδης (Abbott, 2008: 153) εκφράστηκε όχι μόνο από μεγάλο αριθμό μεταφράσεων έργων μαθηματικής λογοτεχνίας κατά τις τρεις τελευταίες περίπου δεκαετίες,3 αλλά και από τη συγγραφή και έκδοση πρωτότυπων έργων μαθηματικής λογοτεχνίας από Έλληνες συγγραφείς και διανοουμένους, πολλά από τα οποία μεταφράστηκαν σε άλλες γλώσσες με μεγάλη επιτυχία,4 περίπου από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και ύστερα. Η σύγχρονη αυτή, λοιπόν, εποχή της μαθηματικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα εγκαινιάζεται το 19925 με το μαθηματικό μυθιστόρημα Ο Θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ του Απόστολου Δοξιάδη. Το έργο αυτό κατατάσσει τον Απόστολο Δοξιάδη στους πρωτεργάτες του είδους στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, αναφορικά με τη σύγχρονη επανεφευρεθείσα εκδοχή του. Tο βιβλίο χαρακτηρίστηκε από κριτικό της εφημερίδας Independent ως «η γένεση του είδους

της μαθηματικής λογοτεχνίας» (http://www.biblionet.gr/ book). Η έκδοση του βιβλίου του Απόστολου Δοξιάδη, εκτός από το γεγονός ότι αποτέλεσε προπομπό για το συγκεκριμένο είδος, δημιούργησε μια θετική τάση στα ελληνικά λογοτεχνικά πράγματα. Η ευνοϊκή υποδοχή του έργου –και η μεταφραστική του υποδοχή στο εξωτερικό, που ενδυνάμωσε εκ των υστέρων και την παρουσία του στο εσωτερικό– άνοιξε τον δρόμο για την αποδοχή, διάδοση και καθιέρωση του είδους στην Ελλάδα. Οι πρωτοστατούντες σε αυτή την κίνηση στην Ελλάδα συσπείρωσαν γύρω τους ανθρώπους με ανάλογες ανησυχίες και δραστηριότητες. Η νέα αυτή τάση βρήκε το επιστέγασμά της στη σύσταση της ομάδας «Θαλής + Φίλοι» το 2005 (http:// thalesandfriends.org), μέσω της οποίας δημιουργήθηκαν λέσχες ανάγνωσης με στόχο να «εξερευνήσουν τη σχέση ανάμεσα στα μαθηματικά και την αφήγηση» συχνά με όχημα τη μαθηματική λογοτεχνία, αλλά και να ενισχύσουν γενικότερα τον διάλογο και τον στοχασμό. Οι συνιδρυτές της συγκεκριμένης κίνησης, Απόστο λος Δοξιάδης, Τεύκρος Μιχαηλίδης και Πέτρος Δελλαπόρτας (http://thalesandfriends.org/el/pro sopa/), είναι μαθηματικοί οι ίδιοι, μεταφραστές, διακεκριμένοι συγγραφείς και εν γένει διανοούμενοι. Η ομάδα «Θαλής + Φίλοι» συγκεντρώνει πολλούς ακόμη εκπαιδευτικούς, διανοουμένους, συγγραφείς και επιστήμονες. Το εγχείρημα αυτό έως σήμερα ευδοκιμεί, απαριθμώντας πολλές λέσχες ανάγνωσης στον ελλαδικό χώρο, που αναπτύσσονται στους χώρους της εκπαίδευσης και της κοινωνίας. Οι μεταφράσεις πολλών ξενόγλωσσων έργων μαθηματικής λογοτεχνίας στα ελληνικά δημιούργησαν

37 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

πρόσφορο έδαφος για την καθιέρωση της μαθηματικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, που ενδυναμώθηκε από την πρωτότυπη ελληνική παραγωγή, και πολλαπλασιάστηκαν σημαντικά χάρη στο αυξανόμενο ενδιαφέρον που καλλιεργήθηκε μέσα από την ομάδα «Θαλής + Φίλοι». Ένα από τα έργα μαθηματικής λογοτεχνίας που μεταφράστηκε με μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα είναι το Θεώρημα του παπαγάλου του Ντενί Γκετζ (1998), το οποίο συνέβαλε επίσης στη διεθνή εξάπλωση του κινήματος της μαθηματικής λογοτεχνίας, μεταφραζόμενο σε πολλές γλώσσες και κάνοντας πολλές επανεκδόσεις.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μαθηματικής λογοτεχνίας

38 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η μαθηματική λογοτεχνία –όπως εξάλλου και η παιδική και η νεανική λογοτεχνία– εμπερικλείει διάφορα είδη γραπτού λόγου, πολλά από τα οποία είναι λιγότερο μυθοπλαστικά και περισσότερο χρηστικά. Ωστόσο, τόσο στο επίπεδο της λογοτεχνίας ενηλίκων όσο και στο επίπεδο της νεανικής λογοτεχνίας βρίσκει την επικρατέστερη και «αυθεντικότερη» υπόστασή της στο υβριδικό και σχετικά πρόσφατα προσδιορισμένο «μαθηματικό» μυθιστόρημα. Το μυθιστόρημα αναμφίβολα είναι το επικρατέστερο είδος νεανικής λογοτεχνίας αλλά και το κυρίαρχο στον χώρο της λογοτεχνίας γενικά (Μπαχτίν, 1995), ένα λογοτεχνικό είδος που μπορεί να αναπαραστήσει με τον καλύτερο τρόπο πολυσύνθετες σχέσεις, ολοκληρωμένους χαρακτήρες, αλλά και στη συγκεκριμένη μορφή, δηλαδή το «μαθηματικό» μυθιστόρημα, την αφαιρετική και αφηρημένη σκέψη των μαθηματικών καθώς και τη λογική που τα διέπει. Εκφράζοντας με δύναμη, κυκλικότητα, συνθετικότητα και σφαιρικότητα τη ζωή (Μπαχτίν, 1995), το μυθιστόρημα μπορεί καταστήσει την ύπαρξη των μαθηματικών λειτουργική, σε μια εποχή που έχει να αντιμετωπίσει –παρά την κυριαρχία των αριθμών– την αδυναμία της εκπαίδευσης να απευθυνθεί στους πολλούς με επιτυχία. Το μυθιστόρημα εξάλλου μπορεί να προσαρμοστεί καλύτερα στις ανάγκες της εποχής, εκφράζοντας «τολμηρότερους και πιο καινοτόμους προβληματισμούς», αλλά και ανταποκρινόμενο στο πνεύμα του διεθνισμού και του κοσμοπολιτισμού, που συμπυκνώνουν τον κοινό τόπο έμπνευσης για τους συγγραφείς ανά τον κόσμο (Αναγνωστόπουλος, 2004: 168 & 171). Όπως υποστηρίζει ο Fairclough (1995), όλα τα κείμενα –και ως εκ τούτου και τα κείμενα μαθηματικής λογοτεχνίας, κυρίως δε τα μυθιστορήματα– «αναπαριστούν πλευρές του φυσικού, κοινωνικού και πνευματικού κόσμου, θεσπίζουν κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των συμμετεχόντων σε κάθε συμβάν». Παρότι είναι ίσως σχολαστικό να κατηγοριοποιήσουμε τα έργα μαθηματικής λογοτεχνίας και ειδικότερα τα μαθηματικά μυθιστορήματα, θα αναφέρουμε τρεις κατηγορίες που μοιάζει να έχουν ιδιαίτερη απήχηση στους δημιουργούς και τους αναγνώστες. Πρόκειται αρχικά για την κατηγορία των μυθιστορηματικών βιογραφιών ή τη «βιωματική μαθηματική λογοτεχνία», όπως την αποκαλεί ο Τεύκρος Μιχαηλίδης (Κολίτση, 2009: 3), η οποία αναφέρεται στη ζωή και τη δράση ιστορικών ή φανταστικών προσωπικοτήτων και επι-

39

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

κεντρώνεται με ιδιαίτερη έμφαση στα μαθηματικά. Μια δεύτερη κατηγορία είναι, κατά τον Μιχαηλίδη, «η προσχηματική ή διδακτική μυθοπλασία», όπου σκοπός της μυθοπλασίας είναι να παρουσιάσει και να φέρει σε επαφή τους αναγνώστες με μαθηματικά ζητήματα και μαθηματικά επιτεύγματα. Μια τρίτη –επίσης αγαπητή– κατηγορία είναι αυτή των ιστορικών μυθιστορημάτων, όπου καταγράφονται διάφορες πραγματικές ως επί το πλείστον μαθηματικές ιστορίες (Κολίτση, 2009: 3). Διαφοροποιώντας το σύγχρονο είδος της μαθηματικής λογοτεχνίας από παλαιότερα συναφή είδη, θα επιχειρήσουμε να καταδείξουμε και κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα, έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί μέσα από τα υπάρχοντα λογοτεχνικά έργα. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είδους της σύγχρονης ή επανεφευρεθείσας μαθηματικής λογοτεχνίας είναι ότι οι συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μαθηματικοί (πανεπιστημιακοί, εκπαιδευτικοί, ερασιτέχνες) ή εν γένει θιασώτες των μαθηματικών (Κατσιαμπούρα, 2007: 77. Κολίτση, 2009: 5). Αξιοσημείωτο γνώρισμα επίσης είναι ότι ο μύθος χρησιμοποιεί τα μαθηματικά όχι ως εργαλείο –όπως στην παλαιότερη λογοτεχνία μυστη ρίου- αλλά ως στοιχείο της μυθοπλασίας και της δομής. Επιπρόσθετα, ο λόγος για τα μαθηματικά εξυφαίνεται αφηγηματικά απηχώντας συνήθως τα επιστημονικά ενδιαφέροντα των συγγραφέων. Σε αυτό το πλαίσιο της δημιουργίας

40 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

του μύθου, τα μαθηματικά κάποιες φορές αντιμετωπίζονται ως ένας χώρος αντιθέσεων και όχι απόλυτων βεβαιοτήτων, αλλά και ως κοινωνική κατασκευή που διαμορφώνεται από τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες (Κατσιαμπούρα, 2007: 76· Χασάπης, 2007: 8). Σχετικά με τη χαρακτηρολογία, οι ήρωες –άλλοτε οι κεντρικοί και άλλοτε οι δευτερεύοντες– είναι προσωπικότητες που σχετίζονται με τα μαθηματικά, ενώ συχνά είναι οι ίδιοι μαθηματικοί ή λάτρεις των μαθηματικών. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε τις πλειοψηφικές περιπτώσεις έμφυλων διακρίσεων, καθώς οι χαρακτήρες που ασχολούνται με τα μαθηματικά είναι κυρίως άντρες. Και αυτό το γεγονός βεβαίως μπορεί εν μέρει να αιτιολογηθεί στις μυθιστορηματικές βιογραφίες, οι οποίες αναφέρονται στη ζωή ιστορικών μαθηματικών προσωπικοτήτων, που εκ των πραγμάτων είναι άντρες. Επισημαίνονται ωστόσο και στις άλλες κατηγορίες του μαθηματικού μυθιστορήματος, όπου το ζήτημα της κατασκευής έμφυλων ταυτοτήτων είναι παρόν. Οι συγκεκριμένες διαπιστώσεις γίνονται με επιφύλαξη, καθώς δεν υπάρχουν επαρκή ερευνητικά δεδομένα, ενώ την ίδια στιγμή η μαθηματική λογοτεχνία τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό αναπτύσσεται ραγδαία οπότε αλλαγές στα επιμέρους χαρακτηριστικά που επισημάνθηκαν είναι πολύ πιθανό να συντελεστούν στην πορεία. Αναφορικά με την απεύθυνση, η σύγχρονη μαθηματική λογοτεχνία φαίνε-

ται να αφορά ένα ευρύ «πεπαιδευμένο» (Κατσιαμπούρα, 2007: 77) αλλά και ειδικό κοινό. Ως εκ τούτου, υποθέτουμε ότι η μαθηματική λογοτεχνία δια φοροποιεί εν μέρει και πιθανώς διευρύνει το «κλασικό» βιβλιόφιλο κοινό με ειδικότερους αναγνώστες, λάτρεις και θιασώτες ως επί το πλείστον των μαθηματικών. Το όφελος για την ανάγνωση της λογοτεχνίας είναι μεγάλο, γιατί αφενός η μαθηματική λογοτεχνία δείχνει να καταλαμβάνει κεντρική θέση στο λογοτεχνικό πολυσύστημα της Ελλάδας –όντας σε μεγάλο μέρος της πρωτότυπη– και αφετέρου μυεί και ενσωματώνει ένα κοινό που δεν σχετιζόταν απαραιτήτως και συστηματικά με την ανάγνωση της λογοτεχνίας. Επιπλέον, η δημιουργία ενός πυρήνα του συγκεκριμένου αναγνωστικού κοινού, κυρίως γύρω από την ομάδα «Θαλής + Φίλοι», η οποία καλλιεργεί συστηματικά και μεθοδικά τη λογοτεχνική ανάγνωση μέσα από τακτικές συναντήσεις των λεσχών ανάγνωσης, εμπεδώνει μια ταυτότητα όχι μόνο ευκαιριακού αναγνώστη αλλά βιβλιόφιλου κοινού. Ας σημειωθεί ότι εκτός από τα σύγχρονα έργα μαθηματικής λογοτεχνίας που προσιδιάζουν στα προαναφερθέντα γνωρίσματα του είδους, στο συγκεκριμένο είδος συγκαταλέγονται και κάποια παλαιότερα αφηγήματα όπως το Flatland: Η Επιπεδοχώρα του Εdwin Abbott (1886) και Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων του Lewis Carroll, έργα σταθμοί για τη μαθηματική λογοτεχνία αλλά και τη λογοτεχνία γενικότερα. Ειδικότερα η Επιπεδοχώρα θεωρείται από πολλούς το έργο που εγκαινίασε το είδος, ένα πρωτοποριακό έργο για την εποχή του.

Μαθηματική λογοτεχνία και εκπαίδευση Η μαθηματική λογοτεχνία και το μαθηματικό μυθιστόρημα, εκτός από την αυτοδύναμη λογοτεχνική αξία και λειτουργία που διαθέτουν, σχετιζόμενα με το επιστημονικό πεδίο των μαθηματικών μπορούν να λειτουργήσουν μέσα σε ένα παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο. Παρά το γεγονός ότι η μαθηματική λογοτεχνία ως «επανάσταση» δεν ξεκίνησε από τους κρατούντες, όπως γράφει ο Απόστολος Δοξιάδης (2007: 289), ή «δεν προσχεδιάστηκε από κάποιο υπουργείο Παιδείας ή ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα, αλλά ξεκίνησε από παρίες, πρώην άπιστους, από “αλλοδαπούς” στον κλάδο», ωστόσο αξιοποιείται από το εκπαιδευτικό σύστημα τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα. Γενικότερα, σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό ότι κάθε είδος παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας, έμμεσα ή άμεσα, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση. Η παιδική και η νεανική λογοτεχνία, συνυφασμένη με την κοινωνικοποίηση και την κατάκτηση δεξιοτήτων (Sullivan, 2010: 77) καθώς και με τον παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα (Nikolajeva, 1995· Hunt, 1995), καταλαμβάνει θέση στα εκπαιδευτικά συστήματα ανάλογα με τα προτεινόμενα κάθε φορά προγράμματα σπουδών σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης. Πιο συγκεκριμένα, η λογοτεχνία αλλά και ειδικότερα η μαθηματική λογοτεχνία χρησιμοποιείται εδώ και χρόνια στο εξωτερικό ως εργαλείο από τους δασκάλους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση προκειμένου να ενθαρρύνουν

41 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

42 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τη μαθηματική σκέψη των μαθητών τους αλλά και να συνδέσουν τον κόσμο τους με τον κόσμο των μαθηματικών ιδεών (Pandula, 2006). Η μαθηματική λογοτεχνία –μέσα στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος, όπου διδάσκεται– φέρνει τους μαθητές σε επαφή με προηγμένες μαθηματικές ιδέες, και καλλιεργώντας τη φαντασία ενθαρρύνει γενικότερα φιλοσοφικά ερωτήματα, καθώς και ερωτήματα για τη φύση των μαθηματικών (Sriraman & Beckmann, 2007· Sriraman, 2004). Στην Ελλάδα το νέο πρόγραμμα σπουδών ενσωματώνει τις επιταγές της εθνικής και ευρωπαϊκής στρατηγικής για την παιδεία, που δίνει έμφαση στη διαθεματική προσέγγιση, στη σφαιρική αντίληψη της γνώσης, στην ανάπτυξη ικανοτήτων όπως η κριτική σκέψη, η επικοινωνία, αλλά και στην ιδιότητα του πολίτη. Η σύνδεση, λοιπόν, διαφορετικών εμπειριών, οι δραστηριότητες που συνδέονται με διαφορετικούς γνωστικούς και αναπτυξιακούς τομείς (Δαφέρμου κ.ά., 2007: 87) λειτουργούν προς την κατεύθυνση της ολιστικής γνώσης και της ανάπτυξης ικανοτήτων. Ως εκ τούτου, πιο συγκεκριμένα για τη διδασκαλία και την εκμάθηση των μαθηματικών, οι στόχοι της κοινωνικο-πολιτισμικής διάστασης της γνώσης, της σύνδεσης μαθησιακών περιοχών και της διαθεματικής προσέγγισης επιτελούνται κυρίως μέσω της μελέτης έργων μαθηματικής λογοτεχνίας, αλλά και μέσω καταρτισμού σχεδίων εργασίας που βασίζονται στη μαθηματική λογοτεχνία και εμβαθύνουν στα μαθηματικά με τρόπο δημιουργικό, που τα εντάσσει και τα διασυνδέει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων και αναπαραστάσεων. Για τον λόγο αυτόν ολοένα και κατακτά έδαφος η διδασκαλία της σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ως εναλλακτικό εργαλείο διαφορετικής και διαφοροποιημένης μάθησης (Kontaxi & Dimitrakopoulou, 2017), κυρίως για τα μαθηματικά αλλά και για τη λογοτεχνία. Εν κατακλείδι, η μαθηματική λογοτεχνία ως νέο λογοτεχνικό είδος έρχεται σε καιρούς κρίσης για την κοινωνία και την εκπαίδευση να συμβάλει με τον δικό της τρόπο σε νέες προτάσεις και εναλλακτικές λύσεις. Στην κοινωνία προσφέρει μια κανούργια καλλιτεχνική πτυχή κατακτώντας ένα νέο αναγνωστικό κοινό ανά τον κόσμο και διευρύνοντας τα όρια του βιβλιόφιλου λογοτεχνικού κοινού. Στην εκπαίδευση η μαθηματική λογοτεχνία μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο και μια νέα μέθοδο για την αποτελεσματική και δημιουργική διδασκαλία των μαθηματικών, εντάσσοντάς τα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων και αναπαραστάσεων που προσφέρει η λογοτεχνία, αλλά και να λειτουργήσει προς όφελος της καθιέρωσης και της εμπέδωσης της λογοτεχνίας ως ουσιαστικού τρόπου αντίληψης του κόσμου. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. ενδεικτικά στην ελληνική βιβλιογραφία: Τριανταφύλλου, Θανάσης (2014), Μαθηματικά και Λογοτεχνία. Ιχνηλασία σε κείμενα λογοτεχνίας και άλλα, με λανθάνουσες και μη μαθηματικές θεάσεις-συνεκδοχές, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. 2. «Δεν υπάρχει επιστήμη χωρίς φαντασία και τέχνη χωρίς γεγονότα». 3. Μερικά από τα οποία είναι: Asimov, Isaak (1984), Εγώ το Ρομπότ, Αθήνα: Κάκτος· Γκετζ, Ντενί (1999), Το Θεώρημα του Παπαγάλου (Guedj Denis, Le Théorème du Perroquet), Αθήνα: Πόλις· Abbott, Edwin, A. (1999), Flatland: Η Επιπεδοχώρα, Αθήνα: Αιώρα, κ.ά.

43

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

4. Κάποια από τα οποία είναι: Δοξιάδης, Απόστολος (1992), Ο Θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ, το οποίο βρέθηκε στην τελική εξάδα για το Prix Medicis 2000 και στο οποίο απονεμήθηκε τον Μάιο του 2001 το Primo Peano από το Τμήμα Μαθηματικών του Πανεπιστημίου του Τορίνου (http://www.biblionet.gr)· Δοξιάδης, Απόστολος & Παπαδημητρίου, Χρίστος (2008), Logicomix, Αθήνα: 2008· Μιχαηλίδης, Τεύκρος (2013), Πυθαγόρεια Εγκλήματα, Αθήνα: Πόλις. 5. �� Εκείνη την εποχή το συγκεκριμένο μυθιστόρημα δεν αποτέλεσε εκδοτική επιτυχία, ενώ δέχθηκε μια σειρά από αρνητικές κριτικές. Το έργο μεταφράζεται το 2000 από τον ίδιο τον συγγραφέα στα γαλλικά και στα αγγλικά, οπότε γνωρίζει πολύ μεγάλη επιτυχία και ευνοϊκά σχόλια από τον διεθνή και τον ελληνικό Τύπο, ενώ επανακυκλοφορεί το 2001 στην Ελλάδα με μεγάλη επιτυχία έως σήμερα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Abbott, Edwin A. (2008), Flatland: Η Επιπεδοχώρα (Επίμετρο: Τεύκρος Μιχαηλίδης, μτφρ.: Φωτεινή Μοράκη), Αθήνα: Αιώρα. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (132004), Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων. Bruner, Jerome (1996), The Culture of Education, Cambridge, Massachusetts, London, England: Harvard University Press. Δαφέρμου, Χαρά – Κουλούρη, Πηνελόπη – Μπασαγιάννη, Ελευθερία (2007), Οδηγός Νηπι-

44 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

αγωγού. Εκπαιδευτικοί σχεδιασμοί. Δημιουργικά περιβάλλοντα μάθησης, Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Δοξιάδης, Απόστολος (2007), «Προβάλλοντας τα μαθηματικά στην ψυχή: Η αφήγηση ως εργαλείο της μαθηματικής εκπαίδευσης», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματικά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 277284. Fairclough, Norman (1995), Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language, London: Longman. Harris, Julia (1997) (επιμ.), “Using Children’s Literature in Math and Science”, ENC Focus, 4 (5). Hunt, Peter (επιμ.) (1995), Children’s Literature. An Illustrated History, Oxford, New York: Oxford University Press. Κάλφας, Βασίλης & Ζωγραφίδης, Γιώργος (2006), Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Κατσιαμπούρα, Γιάννα (2007), «Εγκληματικά Μαθηματικά: Μαθηματικά και Λογοτεχνία Μυστηρίου», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματικά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 71-80. Κολίτση, Φιλοθέη (2009), «Έλληνες συγγραφείς και “μαθηματική λογοτεχνία”: Επιστήμη, φαντασία και νεωτερικότητα», Ανακοίνωση στη ΙΒ´ Επιστημονική Συνάντηση του Τμήματος Φιλολογίας (ΑΠΘ): «Η νεωτερικότητα στη νεοελληνική λογοτεχνία και κριτική» (26-29 Μαρτίου 2009). Kontaxi, Eleni & Dimitrakopoulou, Styliani (2017), “Mathematical fiction in education: text in action”, στο: Anna Chronaki (επιμ.), Mathematics Education and Life at Times of Crisis. Proceedings of the Ninth International Mathematics Education and Society Conference (τόμ. I), Volos, Greece: University of Thessaly Press, σ. 327-332. Μπαχτίν, Μιχαήλ (1995), Έπος και Μυθιστόρημα (μτφρ.: Γ. Κιουρτσάκης), Αθήνα: Πόλις. Nikolajeva, Maria (επιμ.) (1995), Aspects and Issues in the History of Children’s Literature, Westport, Connecticut, London: Greenwood Press. O’Sullivan, Emer (2010), Συγκριτική Παιδική Λογοτεχνία (επιμ.: Τασούλα Τσιλιμένη), Αθήνα: Επίκεντρο. Padula, Janice (2006), “Mathematical fiction for senior students and undergraduates: Novels, plays, and film”, Australian Senior Mathematics Journal, 20 (2), 36-44. Sriraman, B. (2004), “Mathematics and literature (the sequel): Imagination as a pathway to advanced mathematical ideas and philosophy”, The Australian Mathematics Teacher, 60 (1), 17-23. Sriraman, Bharath & Beckmann, Astrid (2007), “Mathematics and Literature: Perspectives for interdisciplinary classroom Pedagogy”. Ανάκτηση: 27/9/2016 από https://www.researchgate. net/profile/Astrid_Beckmann/publication/253681132_Mathematics_and_Literature_ Perspectives_for_interdisciplinary_classroom_pedagogy/links/54eb76f00cf2ff89649dc41c.pdf Χασάπης, Δημήτρης (2007), «Μαθηματικά και Λογοτεχνία: Μια αιτούμενη σχέση», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματικά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 3-14. Χατζηκυριάκου, Κώστας (2007), «Η Διδακτική Αξιοποίηση της Μαθηματικής Λογοτεχνίας στο μάθημα “Διασκεδαστικά Μαθηματικά – Επίλυση Προβλημάτων”», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματικά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 277-284.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΕΡΣΕΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ* Μαρία Μιχαηλίδου

Εκπαιδευτικός, δρ Παιδικής Λογοτεχνίας

ε ολόκληρο τον κόσμο τιμάται και γιορτάζεται το παιδικό βιβλίο κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, κατά την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου. Την ημερομηνία αυτή γεννήθηκε ο μεγαλύτερος παραμυθάς των νεώτερων αιώνων, ο άφθαστος στην αφήγηση, ο τόσο ευαίσθητος στην ανάλυση των συναισθημάτων και βαθιά σκεπτόμενος, με άπειρη ενσυναίσθηση και συμπόνια άνθρωπος, ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, όπως μας έχει ήδη προϊδεάσει και ο Δήμαρχος Στροβόλου, κ. Ανδρέας Παπαχαραλάμπους, τον οποίο ευχαριστούμε και για την παρουσία και για τον χαιρετισμό του, όπως επίσης ευχαριστούμε για τον χαιρετισμό και τη συνεργασία την κα Κλαίλια Σκοτεινού, πρόεδρο του Οργανισμού «Παιδικό Μουσείο Κύπρου». Όλοι έχουμε ακούσει παραμύθια και όλοι σε κάποια φάση της ζωής μας έχουμε καταγοητευτεί από τη δύναμη, τη δράση των ηρώων και τη χαρά που χαρίζει το λαϊκό παραμύθι, ως κλασικό πια στο είδος του, αφού από τα πανάρχαια χρόνια και όπου υπήρχαν μαζεμένοι άνθρωποι σε ομάδες και αργότερα πιο οργανωμένες κοινότητες και κοινωνίες, η αφήγηση ιστοριών υπήρξε η μόνη ψυχαγωγία και η πλήρης παρηγοριά τους. Αυτήν την παρηγοριά, την παραμυθία δηλαδή, εισέπρατταν οι άνθρωποι όπου γης, γι’ αυτό και το λαϊκό παραμύθι είναι παγκόσμιο φαινόμενο που έτερπε και τέρπει τις ψυχές των ακροατών καθιστώντας-το την πιο ευχάριστη αφήγηση. Αργότερα, όταν μαζεύτηκαν και μπήκαν σε συλλογές όλα αυτά τα παραμύθια από φωτισμένους ερευνητές, έγινε και το πιο ευχάριστο ανάγνωσμα. Ήδη από τον 16ο αιώνα στην Ιταλία, με τον Στραπαρόλα (1533) και τον Μπάσιλε (1624), στη Γαλλία με τον Περώ τον 17ο αιώνα (1697), και στη Γερμανία με τους αδελφούς Γκριμμ τον 19ο αιώνα (1812), έγιναν οι πρώτες και βασικότερες καταγραφές και συλλογές λαϊκών παραμυθιών στην Ευρώπη. Στον ελλαδικό χώρο πολλά οφείλουμε στους μελετητές Γεώργιο Μέγα (1927) και Νικόλαο Πολίτη (1920), και στον Νέαρχο Κληρίδη (1960) για όσα έκανε αναφορικά με τα λαϊκά παραμύθια του τόπου μας. Με όλα τούτα τα καταγεγραμμένα παραμύθια, όλην αυτή τη λαϊκή φιλοσοφία και παράδοση, τράφηκε και ο Άντερσεν, ο πρώτος παραμυθάς, ο οποίος μας έχει δώσει προσωπικό πλέον παραμύθι. * Ομιλία στο Πολιτιστικό Κέντρο Στροβόλου Λευκωσίας, 3 Απριλίου 2017.

45

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

46 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν γεννήθηκε στις 2 Απριλίου του 1805 στη μικρή πόλη Οντένσε της Δανίας, από φτωχική οικογένεια. Γιος ενός φτωχού παπουτσή, πλούσιου ωστόσο σε φαντασία και ρομαντισμό ανθρώπου, που με τις διηγήσεις του και με τις ξύλινες κούκλες που κατασκεύαζε άνοιξε στον γιο του τον δρόμο προς τον κόσμο της φαντασίας και του παραμυθιού. Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν υπήρξε φιλομαθέστατος από παιδί. Έμαθε να διαβάζει προτού πάει στο σχολείο, ενώ αποστήθιζε έργα του Σαίξπηρ στα πρώτα μαθητικά του χρόνια. Είχε ξεκάθαρα από μικρός ως στόχο του να μην μείνει στην αφάνεια. Σε ερώτηση της μητέρας του τι θα γίνει όταν πάει στην πρωτεύουσα Κοπεγχάγη, εκείνος απάντησε με μία μόνο λέξη: «Διάσημος»! Ποιος από μας αλήθεια δεν έχει διαβάσει τα όμορφα, μελαγχολικά και τόσο ανθρώπινα παραμύθια του; Ποιος δεν έχει μαγευτεί από την τέχνη του να αφηγείται και να καθηλώνει με τις ιστορίες του; Ποιος δεν έχει ακούσει τη «Μικρή Γοργόνα» ή το «Κοριτσάκι με τα σπίρτα» ή το «Ασχημόπαπο που έγινε Κύκνος» ή το «Μολυβένιο στρατιωτάκι» ή την «Καινούργια Φορεσιά του Αυτοκράτορα» και τόσα άλλα, βαθιά ανθρώπινα, από τα 156 παραμύθια του; Πολλοί μίλησαν για την αξία του Άντερσεν. Σταχυολογώ τις γνώμες μόνο δύο προσωπικοτήτων: Ο Πέτρος Χάρης τού δίνει το προβάδισμα στον χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας λέγοντας: «Στάθηκε ο μεγαλύτερος παιδικός λογοτέχνης. Είναι ο Σαίξπηρ της Παιδικής Λογοτεχνίας». Ο Ηλίας Βενέζης τονίζει τη δύναμη της ελπίδας που αποπνέει το έργο του σημειώνοντας χαρακτηριστικά: «Ο Χανς Άντερσεν θριάμβευε. Και μαζί του, δύναμη λυτρωτική, θριάμβευε η ελπίδα και η πίστη προς τον άνθρωπο».

Οφείλουμε ακόμη να προσδώσουμε στον Άντερσεν το εύρημα του ανιμισμού, της ψυχοκρατίας, που διακρίνει όλα τα όντα, έμβια και άψυχα, στα παραμύθια του, καθώς και την έντονα κοινωνική κριτική που ασκεί μέσω της δράσης των ηρώων του. Πραγματικά, ένα από τα αλλόκοτα και σπουδαία χαρίσματα του Άντερσεν είναι ότι οι ιστορίες του ζουν σε ένα ανιμιστικό σύμπαν, στο οποίο τα αντικείμενα δεν είναι απλά αντικείμενα. Κάθε δέντρο, θάμνος, ζώο, έπιπλο, ρούχο, έχει μιαν ανήσυχη ψυχή, έχει φωνή, σεξουαλικές επιθυμίες, ανάγκη για κοινωνική άνοδο και νιώθει τρόμο απέναντι στην προοπτική της εκμηδένισης. Τα εναλλασσόμενα επεισόδια μεγαλείου και κατάθλιψης στη ζωή του Άντερσεν απέχουν πολύ από αυτόν τον κόσμο της δημιουργίας του, όπου γοργόνες και βασίλισσες του χιονιού, κύκνοι και πελαργοί, παπάκια και έλατα, κολλάρα και κάλτσες, χιονάνθρωποι και ξύλινες νύμφες, μάγισσες και πονόδοντοι, όλα έχουν συνείδηση, όλα έχουν ψυχή, όλα συμπεριφέρονται με ανθρώπινο τρόπο! Και φθάνουμε έτσι στο εδώ και δύο αιώνες ανοιχτό ερώτημα, αν ο Άντερσεν απευθυνόταν και στα παιδιά ή μόνο στα παιδιά. Η απάντηση μπορεί να βγει αβίαστα σε όποιον μελετά Παιδική Λογοτεχνία: η καλή λογοτεχνία για παιδιά –είναι κοινός τόπος– απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες. Έτσι και ο Άντερσεν, μάλλον γράφει για εκπληκτικά παιδιά όλων των ηλικιών, από 9 έως 90 ετών! Γενικά, αυτό που προσπάθησε να δείξει ο Άντερσεν ήταν πώς να παραμείνει κανείς παιδί σε έναν φαινομενικά ενήλικο κόσμο. Και πραγματικά, ο Άντερσεν υπήρξε δάσκαλος και καθοδηγητής για τους επόμενους ευφάνταστους και προικισμένους παραμυθάδες, οι οποίοι βέβαια, ανάλογα με το ταλέντο και τη φαντασία τους, μπόρεσαν

47 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

48 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

να προχωρήσουν το παραμύθι σε υψηλά επίπεδα, έτσι που σήμερα το σύγχρονο παραμύθι να διαθέτει τη δική του οντότητα και να πηγαίνει παράλληλα με την εκάστοτε εποχή και σύμφωνα με τα εκάστοτε ενδιαφέροντα των παιδιών. Από το πλήθος των διάσημων σύγχρονων παραμυθάδων και γενικότερα συγγραφέων της Παιδικής Λογοτεχνίας, θα σταθώ εδώ σύντομα σε άλλους πέντε λογοτέχνες, οι οποίοι έχουν ξεχωρίσει και έχουν επηρεάσει με τη σειρά τους πολλούς νέους νεοεμφανιζόμενους συγγραφείς. Θα αναφερθώ κατ’ αρχάς στη μεγάλη Σουηδή λογοτέχνιδα Άστριντ Λίντγκρεν,1 τη δημιουργό τόσων και τόσων επιτυχημένων βιβλίων στη μακρά ζωή της των 95 χρόνων. Μεταξύ των πιο ευφάνταστων ιστοριών της, στην κορωνίδα βρίσκεται η ανατρεπτική και ατίθαση ηρωίδα της, η πασίγνωστη Πίπη η Φακιδομύτη, και ο παιχνιδιάρης μικρός Μικές. Η Λίντγκρεν έφερε νέα πνοή στη λογοτεχνία για παιδιά και γι’ αυτό επηρέασε και συνεχίζει να γοητεύει εκατομμύρια παιδιών. Δεύτερη στάση θα κάνω στον Ιταλό δάσκαλο, δημοσιογράφο και εξαίρετο λογοτέχνη Τζιάννι Ροντάρι,2 ο οποίος κατάφερε να καθηλώνει τα παιδιάαναγνώστες αφηγούμενος τα άλλοτε σύντομα και άλλοτε εκτενή παραμύθια του, ωστόσο πάντοτε γεμάτα φαντασία, έκπληξη και ευφυΐα. Ο Ροντάρι μάς έμαθε πώς να «παίζουμε» με τα κλασικά παραμύθια. Εννοώ ντας φυσικά πως πρώτα θα τα διαβάσουμε, για να μπορούμε να γνωρίζουμε το αστείο, όταν το κλασικό παραμύθι θα λάβει διαφορετική μορφή. Πώς να μην αναφερθώ όμως και στον Βούλγαρο και κατόπιν Γερμανό υπήκοο Ντιμίτερ Ινκιόφ,3 που με τα παραμύθια της «αυτόματης γιαγιάς» του, «την κούκλα που ήθελε μωρό» και τις περιπέτειες της Κλάρας αγαπήθηκε σε όλες τις χώρες όπου μεταφράστηκαν τα παραμύθια του.

Και ερχόμαστε στα καθ’ ημάς λαμπρά παραδείγματα του ευφάνταστου προσωπικού παραμυθιού, με τον πρώτο λογοτέχνη που κατάφερε να γίνει γνωστός στο διεθνές αναγνωστικό κοινό. Δεν είναι άλλος από τον αγαπημένο χιλιάδων παιδιών, τον Ευγένιο Τριβιζά.4 Τα βιβλία του είναι περισσότερα από 150. Γράφει αδιάκοπα, δίνοντας μηνύματα ορθής γραφής στους πολλούς συνεχιστές του είδους. Ειδικά για τον Τριβιζά θα μπορούσα να επεκταθώ πολύ, γι’ αυτό ας επισημάνω εδώ τις αρετές της γραφής του πολύ συνοπτικά:5 ✓ Συνεχές και έξυπνο χιούμορ ✓ Αφάνταστη πρωτοτυπία, φρεσκάδα, ποικιλία ✓ Έκρηξη φαντασίας ✓ Καταπληκτική χρήση της γλώσσας ✓ Δημιουργικό παιχνίδι με τις λέξεις ✓ Σπουδαίες ιδέες δοσμένες με παιγνιώδες ύφος Και πώς ν’ αφήσω έξω από τον μικρό αυτόν κατάλογο των υπέροχων παραμυθάδων τον γνωστό σε όλους μας και πολυγραφότατο Βαγγέλη Ηλιόπουλο,6 ο οποίος γνωρίζει πολύ καλά την ψυχοσύνθεση και τις ανάγκες των σύγχρονων παιδιών, διαθέτοντας ταυτόχρονα σπάνιο ταλέντο και ανεξάντλητη φαντασία. Για τον φίλτατο Ηλιόπουλο θα επανέλθω λίγο αργότερα, παρουσιάζοντας εν συντομία το προσφάτως εκδοθέν έργο του Μια μάσκα μαγική, διά του οποίου θελήσαμε να τιμήσουμε τη φετινή παγκόσμια γιορτή του παιδικού βιβλίου. Ας ξαναγυρίσουμε όμως για λίγο στο λαϊκό-κλασικό και στο σύγχρονο παραμύθι, από τον Άντερσεν έως τις μέρες μας. Όπως έχουμε δει στα παραδείγματα που αναφέραμε, όλοι οι σύγχρονοι επιτυχημένοι συγγραφείς είναι

49

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

γνώστες των κλασικών παραμυθιών. Καθένας έχει επηρεαστεί από το ταλέντο των προηγούμενων καταπληκτικών δημιουργών και έχει επηρεάσει με τη σειρά του τους επόμενους ταλαντούχους τους είδους, όπως συμβαίνει άλλωστε σε όλους τους τομείς της λογοτεχνίας, της τέχνης, της επιστήμης. Γι’ αυτό δεν θεωρώ άσκοπο το να επισημάνω τα κύρια χαρακτηριστικά του λαϊκού παραμυθιού: ✓ Η αχαλίνωτη φαντασία ✓ Το όνειρο ✓ Η μαγεία ✓ Το υπερλογικό ✓ Το υπερχρονικό και υπερτοπικό ✓ Η παγκοσμιότητα ✓ Η τέρψη ✓ Η αντίθεση των χαρακτήρων ή των καταστάσεων

50 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κατ’ αντιδιαστολή, ας δούμε πώς έχει προχωρήσει και σε ποια σημεία έχει δια φοροποιηθεί το σύγχρονο παραμύθι, ώστε να παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά:7 ✓ Τάση απομυθοποίησης. Ρεαλισμός αλλά και συγκερασμός πραγματικότητας και φαντασίας ✓ Αποφυγή αγριοτήτων ✓ Η κοινωνία προβάλλεται ως αταξική ✓ Προβληματισμός για σύγχρονα θέματα ✓ Ασθενική αναφορά σε μύθους και θρύλους ✓ Υποχώρηση του διδακτισμού ✓ Διατήρηση του ευχάριστου και ελπιδοφόρου τέλους – δικαίωση του καλού ✓ Αποφυγή του σεξισμού ✓ Παρουσία του χιούμορ Αν θέλουμε να «παίξουμε» με τα κλασικά παραμύθια, με εργαλεία τα Παιχνίδια του Τζιάννι Ροντάρι, την Παραμυθοσαλάτα ή την αντιστροφή των παραμυθιών, θα πρέπει σίγουρα να γνωρίζουμε τα κλασικά παραμύθια, χωρίς όμως να φθάσουμε στα πολιτικώς ορθά παραμύθια του Τζέιμς Φινν Γκάρνερ, ο οποίος με τρόπο σατιρικό απογύμνωσε από κάθε ομορφιά τα γνωστότερα παραμύθια μήπως και παρεξηγηθεί κάποιος αναγνώστης! Καθώς ζούμε τον θρίαμβο της τεχνολογίας, είναι απολύτως βέβαιο ότι ο τεχνολογικός πολιτισμός έχει διαπεράσει τα σύγχρονα παραμύθια. Ας δώσουμε κάποια ενδεικτικά παραδείγματα: Την παραμυθού γιαγιά ο Ινκιόφ την αντικαθιστά με την «αυτόματη γιαγιά», που είναι ένα γραμμόφωνο. Ο Δημήτρης Μανθόπουλος την κάνει «γιαγιά T.V.», ενώ η Έλενα Περικλέους μετατρέπει τον παππού παραμυθά σε κομπιούτερ στο «Κόκκινη κλωστή δεμένη στο κομπιούτερ τυλιγμένη». Ο Τριβιζάς αντί για ιπτάμενο χαλί μάς προτείνει μιαν ιπτάμενη ηλεκτρική σκούπα. Ο Ροντάρι μάς αφηγείται παραμύθια από το τηλέφωνο και η Μυριάνθη

Παπαονησιφόρου μάς περιγράφει το τρανζιστοράκι της. Υπάρχουν τόσα και τόσα παραδείγματα που συνδέουν το σύγχρονο προσωπικό παραμύθι με την τεχνολογία, φέρνοντας το παραμύθι μέσα στη σύγχρονη ζωή και καθιστώντας το οικείο στα σημερινά παιδιά. Αγαπητοί φίλοι, Όπως είχαμε προεξαγγείλει, η εισήγηση «Από τον Άντερσεν στο σύγχρονο παραμύθι» θα ολοκληρωνόταν με τη σύντομη παρουσίαση του σύγχρονου παραμυθιού του εκλεκτού συγγραφέα Βαγγέλη Ηλιόπουλου, με τίτλο Μια μάσκα μαγική. Το βιβλίο αυτό δεν συνιστά απλώς και μόνο ένα ακόμη δείγμα υψηλής λογοτεχνικής γραφής και εξίσου άριστης εικονογράφησης από τη βραβευμένη εικονογράφο μας Σάντρη Ελευθερίου. Τόσο το κείμενο όσο και η

51 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

εικονογράφηση έχουν παραχωρηθεί για έναν θαυμάσιο σκοπό, που δεν είναι άλλος από το να αποκτήσουμε το δικό μας Παιδικό Μουσείο, στον δικό μας τόπο, όπως συμβαίνει σε τόσες άλλες χώρες και το χαίρονται τα παιδιά. Με την αποψινή δημόσια παρουσίασή του και με τις άοκνες και συνεχείς προσπάθειες της προέδρου και των μελών του Δ.Σ. του Οργανισμού «Παιδικό Μουσείο Κύπρου» ελπίζουμε να διατεθεί σε όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά. Διαβάζοντάς το, βοηθούν έμπρακτα στην απόκτηση στέγης του Παιδικού Μουσείου.

52 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος έχει γράψει ένα όμορφο, αλληγορικό και ευχάριστο παραμύθι, αξιοποιώντας ως λογοτεχνικό εύρημα την ιδέα της μάσκας, σύμβολο που όλοι γνωρίζουμε πόσο και πώς έχει χρησιμοποιηθεί, αρχής γενομένης από το αρχαίο ελληνικό θέατρο στο οποίο είχε καθοριστική λειτουργία στην απόδοση ενός ρόλου και στην αλλαγή/μετάβαση του ηθοποιού-υποκριτή στο άλλο πρόσωπο, εκείνο του ρόλου που έπρεπε να υποδυθεί ο ηθοποιός. Στο συγκεκριμένο βιβλίο ο Ηλιόπουλος παίζει διττά με την ιδέα της μάσκας. Εκτός από την προαναφερθείσα ερμηνεία της υπόδυσης κάποιου ρόλου, δανείζεται και εκείνην που προέρχεται από τον μαγικό κόσμο του λαϊκού παραμυθιού, και την οποία συχνά έχουμε συναντήσει: ένα μπουκαλάκι με μαγικό υγρό, ένα φτερό, τρεις τρίχες από τα μαλλιά, ένα φρούτο, κ.ο.κ. συνέβαλλαν συχνά στην υπέρβαση της περιπέτειας εκ μέρους του ήρωα και έτσι επιτυγχάνετο το θαύμα. Αλλάζοντας πρόσωπα και πράγματα κατορθωνόταν η λύση στο πρόβλημα και επέρχετο το αίσιο τέλος. Στο εν λόγω παραμύθι βρίσκουμε τους δύο τόσο διαφορετικούς πρωταγωνιστές του –τον πελώριο και βαρύ ελέφαντα και την αέρινη και λεπτεπίλεπτη πεταλούδα, όντα εντελώς ανόμοια και αταίριαστα στο να κάνουν παρέα– να συνυπάρχουν, να τρέφουν τρυφερά αισθήματα ο ένας για τον άλλο και να επιθυμούν να μοιάσουν μεταξύ τους όσον αφορά το σώμα και τις συνήθειες. Ο συγγραφέας στοχεύει σ’ έναν διττό σκοπό, που για μας τους ενήλικες μεταφράζεται στην αξία των συναισθημάτων και στην αξία της ενσυναίσθησης, της ικανότητας δηλαδή να δίνουμε χώρο και να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, αλλά και να φέρνουμε τον εαυτό μας όσο είναι δυνατό στη θέση των άλλων προσπαθώντας να νιώσουμε πώς νιώθουν και πώς αισθάνονται οι φίλοι και οι υπόλοιποι άνθρωποι γύρω μας. Φυσικά, τα μικρά παιδιά, το καθένα στο δικό του επίπεδο, θα εισπράξουν την ομορφιά της παρέας των δύο ανόμοιων φίλων, θα πειστούν πως μπορούμε και πρέπει να εκφράζουμε και να δείχνουμε τα συναισθήματά μας. Η υπόθεση διαδραματίζεται σ’ ένα δάσος, όπου ο ελέφαντας και η πεταλούδα ετοιμάζονται να πάνε στον χορό μεταμφιεσμένων που οργανώνει το λιοντάρι. Όλα τα ζώα θέλουν να είναι κάτι διαφορετικό από αυτό που στην πραγματικότητα είναι. Ο βάτραχος θα ήθελε να γίνει κροκόδειλος, η τίγρη θα ήθελε να μετατραπεί σε γατούλα, ο ιπποπόταμος επιθυμεί να είναι πιθηκάκι και το ίδιο το λιοντάρι –ποιος θα το έλεγε;– προτιμά να είναι ένα ταπεινό ποντίκι! Έτσι αρχίζει το παιχνίδι με τη χρήση της μάσκας και την αλλαγή προσώπων και προσωπείων.

ΜάνΟσ ΚΟντΟΛεΩν

2 βιβΛιά σε 1

Πάρτε την τύχη στά χεριά σάσ! w w w . p s i c h o g i o s . g r

Διαβά Z ου με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Ο Ηλιόπουλος μας ταξιδεύει επίσης και διακειμενικά. Παίζει με την ξαφνική αλλαγή των μεγεθών θυμίζοντάς μας την αξέχαστη Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, και αναφέρεται στη Σταχτοπούτα και στο Βασιλόπουλο, παντοτινά και αγαπημένα μας παραμυθιακά πρόσωπα. Το πανέξυπνο κείμενο και η ομιλούσα εικονογράφηση συμπληρώνονται από τους στίχους που τραγουδούν ο ελέφαντας και η πεταλούδα. Στίχοι ιδανικοί για μελοποίηση, που μπορούν να ενδυναμώσουν και να εμπλουτίσουν ακόμη περισσότερο την υπόθεση του βιβλίου. Αγαπητοί φίλοι, Ο Ηλιόπουλος μας οδηγεί στο υπέροχο συμπέρασμα: «Δεν χρειάζεται να δείχνουμε το ίδιο. Αρκεί να νιώθουμε το ίδιο». Κι αν και εσείς νιώθετε όμορφα ύστερα από τούτη την περιήγηση στον μαγικό κόσμο και χώρο των παραμυθιών, σπεύστε να αποκτήστε το συγκεκριμένο βιβλίο και προπαντός διαβάστε το με τα παιδιά σας! Όλους μάς ωφελεί ένα όμορφο παραμύθι, πιστέψτε με! Όπως άλλωστε μας προτρέπει και το μήνυμα του φετινού εορτασμού, που φέτος έρχεται από τη Ρωσία: «Ας μεγαλώσουμε με το βιβλίο!»8

54 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Σας ευχαριστώ! ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Άστριντ Λίντγκρεν (1907-2002). 2. Τζιάννι Ροντάρι (1920-1980). 3. Ντιμίτερ Ινκιόφ (1932-2006). 4. Ευγένιος Τριβιζάς (1946). 5. Από τις παραδόσεις της γράφουσας για το μάθημα Παιδικής Λογοτεχνίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο. 6. Βαγγέλης Ηλιόπουλος (1964). 7. Βλ. Μένη Κανατσούλη, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της Παιδικής Λογοτεχνίας, University Press 1997, και αναλυτικότερα Βασίλης Αναγνωστόπουλος, Τέχνη και τεχνική του παραμυθιού, Καστανιώτης 1997. 8. Το φετινό μήνυμα έχει γραφτεί από τον Ρώσο συγγραφέα Sergey Μakhotin.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2017

β ιβλιοπαρουσιάσεις

55/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Αριστείδης Δάγλας

Η ΗΛΙΟΓΕΝΝΗΤΗ

Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 38

«Μ’ άρπαξε ο ήλιος» λέμε καμιά φορά, όταν κοκκινίσει το δέρμα μας από υπερβολική ηλιοθεραπεία. Στην περίπτωση της Ηλιογέννητης όμως η φράση αποκτά την πραγματική της σημασία! Την αρπάζει ο Ήλιος και την πηγαίνει στο μαγικό του περιβόλι, όταν η αγρότισσα μητέρα της δεν τηρεί την υπόσχεση που του είχε δώσει όταν ήταν ετοιμόγεννη και ζήτησε τη βοήθειά του στις δουλειές της. «Ήλιε μου, τρισήλιε μου και κοσμογυριστή μου, κατέβα και βοήθα με, σου τάζω το παιδί μου!» του είχε πει, αλλά το μόνο που έκανε ήταν να ονομάσει την κόρη της Ηλιογέννητη. Στο περιβόλι του Ήλιου η μικρή υποχρεώνεται να φορέσει σιδερένια παπούτσια και μόνο όταν λειώσουν θα είναι ελεύθερη να γυρίσει στο σπίτι της. Τη λύση θα δώσει απρόσμενα μια καλή γριούλα, και έτσι το λαϊκότροπο αυτό παραμύθι, που το στολίζουν ολοζώντανα οι εικόνες της Λιάνας Δενεζάκη, θα λάβει τέλος καλό, με τρόπο μαγικό, όπως όλα τα παραμύθια. Λ.Π.-Α.

Α. Σ. Δαρτζάλη ΟΤΑΝ Η ΜΑΜΑ ΜΟΥ ΕΙΠΕ ΨΕΜΑΤΑ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 48

Μια μέρα η μαμά είπε ψέματα μέσα στο λεωφορείο και ο μικρός ήρωας της ιστορίας προσπαθεί και τελικά καταλαβαίνει ότι μερικές φορές ένα ψέμα ισοδυναμεί με μια καλή πράξη. Έτσι ακριβώς έγινε με τη μαμά, όταν έδωσε το εισιτήριό της σε μια ξένη άπορη μ’ ένα μωρό, για να μην πληρώσει πρόστιμο. Είπε ψέματα πως εκείνη δεν είχε εισιτήριο και πλήρωσε το πρόστιμο αντί για την ξένη. Όντως, υπάρχουν φορές που ένα ψέμα μπορεί να συνιστά μια καλή πράξη. Καλογραμμένο βιβλίο με πλούσια εικονογράφηση. Λ.Π.-Α.

Βαγγέλης Ηλιόπουλος

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ Εικ.: Μαρίνα Στελλάτου Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017, σελ. 30

Στο βιβλίο αυτό, που εντάσσεται στη σειρά «Μικρά βήματα, μεγάλοι δρόμοι» κι έχει υπότιτλο Ο σεβασμός στους άστεγους γείτονές

56/2

μας και το δικαίωμα στην κατοικία, παρουσιάζεται το θέμα των αστέγων με γλαφυρό τρόπο, μέσα από την ιστορία μιας μικρής που ζει με τον πατέρα της σ’ ένα μικρό αυτοκίνητο. Ζωντανεύει έτσι το δράμα των ανθρώπων που μένουν χωρίς σπίτι και μεταφέρεται στον αναγνώστη –μικρό ή μεγάλο– μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση της μικρής ηρωίδας. Η ταιριαστή και έμμεσα «ερμηνευτική» εικονογράφηση πλαισιώνει με τον δικό της τρόπο τη δύσκολη καθημερινότητα καθώς και τα απρόσμενα που βιώνει η μικρή και ο πατέρας της. Το κυρίως κείμενο συνοδεύεται από ένα παράρτημα «για Γονείς και Εκπαιδευτικούς», στο οποίο αναφέρονται οι νομικές διαστάσεις του θέματος. Λ.Π.-Α.

Δημήτρης Κάσσαρης ΤΟ ΧΕΙΜΩΝΟΣΠΙΤΟ

Εικ.: Βασίλης Παπατσαρούχας Καλέντης, Αθήνα 2014, σελ. 28

Το χειμωνόσπιτο δεν μοιάζει με κανένα άλλο σπίτι. Είναι ζωντανό, χωρίς ιδιοκτήτες, κι έχει φίλους όλα τα στοιχεία της φύσης που το επισκέπτονται. Στεγάζει την Ξενοιασιά και την Ευτυχία και είναι πάντα ανοιχτό για όποιον αγαπάει τα βιβλία, την ησυχία, την καλή μουσική, τη μουσική της φύσης. Τριγύρω του λοιπόν πλάθονται τραγούδια και μαγευτικές εικόνες. Μόνο ένας επισκέπτης δεν θα καταλάβει τη μαγεία του, ο Ήτα-Ύψιλον. Έτσι τελικά ο κύριος αυτός θα βγει από το παραμύθι – ένα παραμύθι πρωτότυπο και ποιητικό, με πλούσια φαντασία, υπέροχη εικονογράφηση και πολλή μουσική (το βιβλίο συνοδεύεται από CD με τα τραγούδια της ιστορίας, σε μουσική Νίκου Ξανθούλη). Λ.Π.-Α.

Θάλεια Κουνουνή ΜΑΜΑ ΜΗΝ ΠΑΣ ΣΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ! Εικ.: Enja Schling Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 32

Η μικρή Ευτυχία κλαίει γιατί δεν θέλει να αργεί η μαμά της όταν γυρνά από τη δουλειά, όπως κάνει ο μπαμπάς. Θέλει να τη βρίσκει στο σπίτι όταν επιστρέφει από το νηπιαγωγείο. Η μεγαλύτερη αδελφή της μάταια προσπαθεί να την παρηγορήσει. Θα τα καταφέρει μόνο όταν θα πάνε μια βόλτα στο πάρκο και θα δουν σε μια φωλιά τα χελιδονάκια μόνα τους. Η μαμά τους λείπει, γιατί πρέπει να βρει και να τους φέρει τροφή. Αυτό η Ευτυχία το καταλαβαίνει και έτσι ηρεμεί. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους γονείς της. Καλογραμμένη ιστοριούλα, πλούσια εικονογραφημένη. Λ.Π.-Α.

57/3

Στέφανος Παπαδόπουλος ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΡΑΤΑ

Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη – Νίκος Μαντάκος Bitar, Αθήνα 2016, σελ. 40

Στη χιουμοριστική αυτή ιστορία ο ήλιος φέρεται με έπαρση στο φεγγάρι, λέγοντάς του ότι είναι ανίκανο να φωτίσει όπως πρέπει τα κορυφαία μνημεία της ανθρωπότητας. Το φεγγάρι τότε αποφασίζει να του δώσει ένα μάθημα, σπέρνοντας ανάμεσα στα μνημεία τη ζήλεια και την αντιπαλότητα. Δημιουργείται έτσι μια απίθανη και φαιδρή κατάσταση που, έπειτα από πολλές παρεξηγήσεις, καταλήγει στην αποκατάσταση των σχέσεων του ήλιου με το φεγγάρι, αλλά και των μνημείων στην κανονική τους σημερινή μορφή. Λ.Π.-Α.

Βάσια Παρασκευοπούλου

ΤΟ ΦΤΕΡΑΚΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΤΟΥ ΞΕ-ΠΕΤΑΓΜΑ ΣΤΟΝ KΟΣΜΟ Εικ.: Πέρσα Ζαχαριά Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 72

Το ταξίδι στον κόσμο αφηγείται η τρυφερή αυτή ιστορία. Κυρίως αναδεικνύει το συναίσθημα του φόβου για το άγνωστο. Ήρωας είναι ένα φτερό, που χωρίς να το θέλει παρασύρεται από τον αέρα και ταξιδεύει σε διάφορα μέρη. Σιγά σιγά ξεθαρρεύει και όσο γνωρίζει τον κόσμο γίνεται ολοένα και πιο τολμηρό. Πετώντας συνέχεια θα βρεθεί και πάλι στο σημείο της εκκίνησής του. Τότε θα συνειδητοποιήσει τη μαγεία της γνώσης του ταξιδιού και θα ζητήσει από τον αέρα να ξαναφυσήξει. Η συγγραφέας επιλέγει να αφηγηθεί την ιστορία της με ομοιοκατάληκτες φράσεις που κάνουν πιο εύκολη την απομνημόνευσή της. Η εικονογράφηση της Πέρσας Ζαχαριά βρίσκεται σε αρμονία με τον «αέρινο» πρωταγωνιστή. Τ.Τσ.

Μαρία Πετκανοπούλου

Ο ΧΡΟΝΟΣ ΞΕΚΙΝΑΕΙ ΜΕ ΤΟ ΧΡΑΤΣ ΚΑΙ ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΥΤΣ Εικ.: Άννα Καρνή Βάρφη, Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 94

Ένα καλικαντζαράκι αποφασίζει να μείνει στη γη και δεν ακολουθεί, όπως κάθε χρόνο, τους άλλους καλικαντζάρους όταν φεύγουν μετά τα Φώτα. Δεν του αρέσουν οι ζημιές, η αγένεια και οι λογής σκανταλιές των δικών του. Θέλει να ζήσει με τους ανθρώπους, να παίζει σαν παιδάκι και διαρκώς να μαθαίνει, γιατί έχει κοφτερό μυαλό. Τρυπώνει λοιπόν στο δωμάτιο του μικρού Φάνη κι εκείνος ενθουσιά-

58/4

ζεται. Η οικογένειά του καλοδέχεται τον απρόσμενο επισκέπτη και το καλικαντζαράκι ζει τη ζωή που ονειρεύτηκε. Παίζει και μαθαίνει, αρχίζοντας από τα σχετικά με τον χρόνο, τις έννοιές του και φυσικά τις εποχές και τους μήνες! Έτσι, η εύθυμη και πρωτότυπη αυτή ιστοριούλα προσφέρεται και ως βιβλίο γνώσεων. Στο τέλος υπάρχουν 24 κενές σελίδες, όπου μπορούν τα παιδιά να ζωγραφίσουν πώς θα ήταν η χρονιά τους αν το καλικαντζαράκι ερχόταν στο δικό τους σπίτι. Λ.Π.-Α.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Η ΑΤΑΚΤΗ ΜΑΜΑ

Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 46

Μια άτακτη μαμά θα μπορούσε να αποτελέσει ένα καινούργιο μοντέλο συμπεριφοράς. Ποιο παιδί δε θα ’θελε να αντιστραφούν οι ρόλοι, και έτσι τα παιδιά να συμβουλεύουν τη μαμά τους όταν εκείνη κάνει σκανταλιές. Να πρέπει να της βάζεις σωστά τις πυτζάμες, να πρέπει να της υπενθυμίζεις να πλύνει τα δόντια της και να τρώει το φαΐ της. Ωστόσο, ό,τι και να κάνει θα είναι χαριτωμένο, δεν θα μοιάζει σκανταλιάρικο αλλά μάλλον παιχνίδι λαχταριστό. Όπως και να το κάνεις, μια άτακτη μαμά ή μια ήρεμη μαμά είναι πάντοτε μια ΜΑΜΑ που δεν την αλλάζεις με τίποτα. Η Λιάνα Δενεζάκη την εικονογραφεί αξιαγάπητη και όμορφη. Α.Β.

Παναγιώτα Πλησή

Ο ΜΠΑΜΠΑΣ ΠΟΥ ΑΓΑΠΑΕΙ Η ΜΑΜΑ ΜΟΥ Εικ.: Γιώργος Σγουρός Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 56

Τα συναισθήματα ενός παιδιού που ζει την εμπειρία της απουσίας του φυσικού πατέρα πραγματεύεται το βιβλίο αυτό. Με αυθεντικούς διαλόγους που διαθέτουν έντονο το στοιχείο της παιδικότητας και της αφέλειας, η συγγραφέας στήνει μια ιστορία στην οποία αρχικά ο ήρωας στέκεται μετωπικά και αρνητικά απέναντι στον νέο «πατέρα» του. Η αντίδραση του μικρού είναι αποτέλεσμα του φόβου του σχετικά με ποιον αγαπά περισσότερο η μαμά, ενώ θεωρεί δεδομένο ότι ο άντρας αυτός δεν τον αγαπά. Ώσπου ένα περιστατικό θα τον πείσει για το αντίθετο. Μια ιστορία που με φυσικό τρόπο και δίχως συγγραφικές υπερβολές μπορεί να βοηθήσει αναγνώστες με αντίστοιχες εμπειρίες να δουν τα πράγματα σε βάθος. Η εικονογράφηση του Σγουρού αποδίδει απέριττα την ιστορία, χωρίς να αφήσει υπονοούμενα ή περιθώρια διαπραγμάτευσης μιας άλλης εκδοχής. Τ.Τσ.

59/5

Δήμητρα Π. Πυργελή ΤΑΞΙΔΕΨΕ ΜΑΖΙ ΜΟΥ

Εικ.: Μιχάλης Βαλασόγλου – Μαρία Παγκάλου Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 32

Ένα μικρό χαρτί, με τη βοήθεια του ανέμου, ταξιδεύει για να γνωρίσει τον κόσμο. Έπειτα από αρκετή περιπλάνηση, ανακαλύπτει πως υπάρχουν πολλοί κόσμοι – της μουσικής, της πινακοθήκης, του ραδιοφώνου, της απασχόλησης, κι ένα σωρό άλλοι. Τελικά εντυπωσιάζεται από τον κόσμο των βιβλίων, όταν καταλήγει σε μια παιδική βιβλιοθήκη. Τα όσα θα του συμβούν εκεί θα γίνουν αφορμή για ν’ αρχίσει ατέλειωτα ταξίδια και να γνωρίσει πολλά μέσ’ από τα βιβλία. Πρωτότυπη ιστορία με πρωτότυπη εικονογράφηση, εμπνευσμένη από πίνακες διάσημων ζωγράφων. Λ.Π.-Α.

Μάκης Τσίτας

ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΩΡΑ! Εικ.: Ρένια Μεταλληνού Μίνωας, Αθήνα 2017, σελ. 36

Η Δώρα είναι ένα μικρό, έξυπνο και αστείο κορίτσι. Της αρέσουν τα ωραία πράγματα που προσφέρει η ζωή. Θέλει να ζωγραφίζει, να διαβάζει και να γράφει, και βαριέται την καθημερινότητα των μεγάλων. Τα θέλει όλα γρήγορα και εύκολα, όπως τα περισσότερα σημερινά παιδιά. Από τον Άι-Βασίλη θα ζητήσει έναν ελέφαντα σαν εκείνον του Τόμπι που είδε στην τηλεόραση. Ευχάριστο βιβλίο που θα αρέσει στα μικρά παιδιά. Λ.Ψ.

Εύη Τσιτιρίδου-Χριστοφορίδου ΤΟ ΑΥΓΟ ΠΟΥ ΡΑΓΙΣΕ

Εικ.: Έφη Κοκκινάκη Σαΐτης, Αθήνα 2017, σελ. 34

60/6

Μεγάλη Πέμπτη, η γιαγιά ετοιμάζει τα πασχαλινά αυγά και ο εγγονός της ο Νικηφόρος τα στολίζει με αυτοκόλλητα. Ένα από τ’ αυγά όμως έχει ραγίσει στο βράσιμο και το λυπάται που δεν θα θέλει κανείς να το τσουγκρίσει. Του έρχεται τότε μια ιδέα πρωτότυπη: Θα το ζωγραφίσει σαν τα μελανόμορφα αγγεία που έχει δει στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Έτσι, το ραγισμένο αυγό, που το χλεύαζαν στην παραμυθένια γλώσσα τους τα υπόλοιπα αυγά με υπεροψία και σκληρότητα για την κατάστασή του, γίνεται το καμάρι του σπιτιού, πανέμορφο στη μέση της πιατέλας! Μια τρυφερή ιστορία που έμμεσα θίγει το θέμα της διαφορετικότητας και της σκληρότητας με την οποία αντιμετωπίζεται συχνά η αδυναμία του άλλου, η διαφορετικότητα ή ακόμη και η αναπηρία. Παράλληλα, μέσ’ από την αφήγη-

ση, ο μικρός αναγνώστης μαθαίνει πώς προετοιμάζονται διάφορες άλλες πασχαλιάτικες λιχουδιές, ενώ στις τελευταίες σελίδες γίνεται αναφορά στα μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αρχαία αγγεία που ενέπνευσαν τον Νικηφόρο, και προτείνονται ιδέες για τη δημιουργική απασχόληση των παιδιών. Λ.Π.-Α.

Μαριλίτα Χατζημποντόζη ΔΕ ΣΟΥ ΤΟ ΔΙΝΩ!

Εικ.: Γιώργος Σγουρός Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 48

«Τι θα πει δικό μου / τι θα πει δικό σου Δεν είμαι μόνο εγώ / δεν είσαι μόνο εσύ Μοιράζομαι θα πει / πως παίζουμε μαζί» Ποιηματάκι που θα πρέπει να μάθουν οπωσδήποτε εκείνα τα παιδιά που δεν δίνουν τίποτα «ούτε στον άγιό τους», όπως λέμε. Η ιστορία του βιβλίου μιλάει για ένα τέτοιο παιδί, που θα αντιληφθεί μόνο του το λάθος του, όταν αυτό θα συμβαίνει στο ίδιο. Ο εικονογράφος υποστηρίζει την ιστορία με τα τόσο χαρακτηριστικά ζωάκια του. Α.Β.

Μαριλίτα Χατζημποντόζη ΔΕΝ ΠΑΩ ΣΧΟΛΕΙΟ!

Εικ.: Γιώργος Σγουρός Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 48

Ο Λέανδρος σκαρφιζόταν τα πάντα για να μην πάει στο σχολείο. Ούτε η μαμά του ούτε κανείς άλλος μπορούσε να τον καταφέρει. Μια μέρα ο μπαμπάς του, υποκρινόμενος τάχα πως θα του έκανε έκπληξη, τον πήγε στο σχολείο όπου τον περίμεναν πολλοί φίλοι, λιονταράκια με πανό και διάφορα παιχνίδια. Σαν να του καλοάρεσε του Λέανδρου και έτσι την επόμενη μέρα πήγε γεμάτος χαρά και δεν είπε ποτέ πια: «Δεν πάω σχολείο!» Α.Β.

Kate Bernheimer ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Εικ.: Nicoletta Ceccoli Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 40

Πολυτελές βιβλίο εξαιρετικά εικονογραφημένο, που αφηγείται μια πρωτότυπη ιστορία: Ένα κορίτσι ζει σ’ ένα κάστρο που βρίσκεται μέσα σε μια γυάλινη σφαίρα, έκθεμα ενός μουσείου. Το κορίτσι νιώθει μοναξιά σ’ εκείνο το κάστρο, παρόλο που οι μικροί επισκέπτες του μουσείου το βλέπουν όταν κολλάνε το πρόσωπό τους στη σφαίρα. Έρχεται όμως η ώρα που φεύγουν, και τότε το κορίτσι νιώθει

61/7

πάλι μοναξιά. Στο τέλος του βιβλίου λοιπόν, τους ζητά μια φωτογραφία για να την κρεμάσει πάνω από το κρεβάτι της και να της κρατά συντροφιά! Λ.Π.-Α.

Skye Byrne

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΧΕΝΡΙ Εικ.: Nic George Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 48

Ο μικρός Χένρι έχασε το αγαπημένο του παιχνίδι, το λαγουδάκι που το έλεγε Βατόμουρο. Ψάχνει παντού να το βρει, το ίδιο κάνουν και όλοι στο σπίτι, αλλά δεν το βρίσκουν κι ο Χένρι δείχνει απελπισμένος. Ο παππούς τότε τον συμβουλεύει να χρησιμοποιήσει τη φαντασία του. Να φαντάζεται ότι το λαγουδάκι δεν έχει χαθεί κι ότι παίζουν μαζί. Ο Χένρι ακολουθεί τη συμβουλή του. Παίζει με τη φαντασία του, παρέα με τον Βατόμουρο, τα πιο τρελά παιχνίδια! Περνάει υπέροχα και τότε… ο Βατόμουρος επιστρέφει. Τον φέρνει ο ταχυδρόμος. Τον βρήκε, λέει, στο μονοπάτι του σπιτιού. «Γιά φαντάσου!» χαμογελάει ο παππούς και κλείνει το μάτι στον ταχυδρόμο… Λ.Π.-Α.

Eric Puybaret ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ Εικ.: Eric Puybaret Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 28

Κτηνίατρος, αστροναύτης ή δάσκαλος; Ζαχαροπλάστης, αστυνομικός ή αεροπόρος; Χορευτής, καπετάνιος ή πυροσβέστης; Έμπορος, εξερευνητής ή οδηγός αγώνων; Τι απ’ όλα ή τι άλλο μπορεί να γίνει ο μικρός της ιστορίας μας; Ένα βιβλίο με πολύχρωμη εικονογράφηση, που δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να σκεφτούν διάφορα επαγγέλματα για το μέλλον τους. Λ.Π.-Α.

Kobi Yamada

ΤΙ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΜΕ ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ; Εικ.: Mae Besom Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 44

Ο μικρός ήρωας της σύντομης αυτής ιστορίας με την εξαιρετική εικονογράφηση θέλει να απαλλαγεί από ένα πρόβλημα που αποκτά ξαφνικά. Ανησυχεί μήπως το πρόβλημά του μεγαλώσει, προσπαθεί να το διώξει ή να το εξαφανίσει, αλλά δεν καταφέρνει τίποτε από αυτά. Ώσπου αποφασίζει να το αντιμετωπίσει, και τότε καταλαβαίνει ότι το πρόβλημά του, όπως κάθε πρόβλημα, κρύβει μια ευκαιρία που του δίνεται για να μεγαλώσει και να γίνει γενναίος.

62/8

Λ.Π.-Α.

για παιδιά 7 ετών και πάνω Μερκούριος Αυτζής

ΓΙΑΣΜΙΝ – ΜΙΑ ΖΩΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 48

Καλογραμμένο βιβλιαράκι που περιγράφει με τρυφερότητα την αβάσταχτη μοναξιά μιας μικρής προσφυγοπούλας που ολομόναχη περιφέρεται στους δρόμους της Ελλάδας έχοντας χάσει στην προσφυγική της πορεία πατρίδα και γονείς. Η τυχαία συνάντησή της με ένα σγουρόμαλλο σκυλάκι με ιδιαίτερες ευαισθησίες θα γίνει αιτία να βρει καταφύγιο κι αγάπη κοντά στην οικογένεια που ανήκει ο σκύλος. Μια καινούργια ζωή αρχίζει για τη μικρούλα. Μια ιστορία που συγκινεί, όχι μόνο με τη δυστυχία της προσφυγιάς, αλλά και με την αυθόρμητη αγάπη που επουλώνει πληγές και τα αγνά αισθήματα ενός σκύλου. Η.Π.

Ειρήνη Γρατσία

Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΟΥ ΚΡΥΜΜΕΝΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ Εικ.: Μαγδαληνή Θεοχάρη Monumenta, Αθήνα 2016, σελ. 48

Κοντά στον ναό του θεού Απόλλωνα βρίσκεται θαμμένος ένας θησαυρός: αρχαία χρυσά νομίσματα! Μια συμμορία κλεφτών, με ένα ειδικό μηχάνημα που εντοπίζει τέτοιους θησαυρούς, προσπαθεί να τον βρει για να τον πουλήσει σε ξένους. Στην περιοχή όμως γίνεται επίσημη ανασκαφή από αρχαιολόγους που ειδικεύονται στα νομίσματα. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τις κινήσεις των κακοποιών, αλλά και την πολύτιμη δουλειά εκείνων που έχουν ταχθεί να φέρνουν στο φως και να προστατεύουν τέτοιους θησαυρούς. Μια παραμυθένια μικρή φτερωτή θεά λοιπόν θα τους βοηθήσει να πράξουν το καθήκον τους, αφήνοντας άπραγους τους αρχαιοκάπηλους. Λ.Π.-Α.

Παναγιώτης Δημητρόπουλος O ΜΠΑΜΠΑΣ ΜΟΥ… Ο ΗΡΩΑΣ ΜΟΥ! Εικ.: Αγγελική Δρακάκη Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2016, σελ. 66

Ένα απρόσμενο περιστατικό δίνει αφορμή σ’ έναν μπαμπά να διηγηθεί στην κορούλα του μια παλιά ιστορία για ένα παιδί που μεγάλωσε με θετό πατέρα. Η περιπέτεια που έζησε άδικα εκείνο το υιοθετη-

63/9

μένο παιδί, αλλά και η αντίδραση και ο ηρωισμός του θετού πατέρα όταν κινδύνευσε η ζωή του γιου του, έγινε η αιτία να καταλάβει ο μικρός, αλλά και η κόρη του αφηγητή, πόσο βαθιά τον αγαπούσαν οι θετοί γονείς του. Έτσι, την άλλη μέρα η μικρή σημειώνει στο τετράδιό της το «δίδαγμα» που πήρε από τούτη τη διήγηση: «Τα παιδιά τα αγαπούν κι εκείνοι που τα μεγαλώνουν, όχι μόνο εκείνοι που τα γεννούν». Βιβλίο καλών προθέσεων, αφού μέρος των εισπράξεων από την πώλησή του ενισχύει τη «Φλόγα», Σύλλογο Γονιών Παιδιών με Νεοπλασματική Ασθένεια. Λ.Π.-Α.

Μάνος Κοντολέων

Η ΥΦΗΛΙΟΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ Εικ.: Άννα Μενδρινού Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 262

Συγκεντρωμένα σ’ έναν εξαιρετικά καλαίσθητο τόμο μικρού, εύχρηστου μεγέθους, με πανέμορφες ασπρόμαυρες εικόνες της πολύπειρης Άννας Μενδρινού, παρουσιάζονται τα θαυμαστά παραμύθια που είχε συλλέξει, αναδιηγηθεί και δημοσιεύσει παλαιότερα σε τέσσερα ξεχωριστά βιβλία ο Μάνος Κοντολέων. Έτσι, τα παραμύθια αυτά, 24 συνολικά, που προέρχονται από τόπους της Ασίας, της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Μεσογείου, συνεχίζουν ανανεωμένα να κοσμούν την παιδική μας λογοτεχνία, ειπωμένα με τον ξεχωριστό τρόπο με τον οποίο ξέρει να διηγείται ο πολυβραβευμένος συγγραφέας. Λ.Π.-Α.

Τζένη Κουτσοδημητροπούλου ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΙΠΠΟΤΗΣ!

Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Μεταίχμιο, Αθήνα 2016, σελ. 30

Όταν λέμε «Ζητείται Ιππότης» εννοούμε ότι ψάχνουμε για έναν ιππότη που δεν φοβάται το σκοτάδι και νιώθει ήρεμος όταν υπάρχει λίγο φως στο δωμάτιό του το βράδυ. Όμως στο πάρτι του Ιάκωβου, του Ιππότη φίλου, όλοι διαπιστώνουν ότι δεν υπάρχει κανένας τέτοιος ιππότης και όλοι αγωνιούν στο απόλυτα σκοτεινό δωμάτιο. Αρκεί βέβαια να το παραδεχτείς με χαμόγελο και να είσαι ιππότης που φοβάται λίγο, όπως και εμείς οι υπόλοιποι που δεν είμαστε ιππότες. Α.Β.

64/10

Γωγώ Θ. Μπελεκούκια-Σπανού

ΦΙΛΤΡΟ ΑΓΑΠΗΣ ΚΑΙ ΟΝΕΙΡΩΝ Βεργίνα, Αθήνα 2013, σελ. 30

Δύο εκτενή παραμύθια («παραμυθιακά αφηγήματα» χαρακτηρίζονται στον πρόλογο) περιέχει αυτό το βιβλίο. Γραμμένα με γλώσσα ποιητική –πράγμα φυσικό, αφού η συγγραφέας είναι ποιήτρια– και ύφος παραδοσιακών παραμυθιών, προσφέρουν με ιδιαίτερη ευαισθησία και με τον δικό τους τρόπο μηνύματα αγάπης, πίστης κι ελπίδας. Η έκδοση διακρίνεται από την εξής πρωτοτυπία: Το κείμενο δεν παρουσιάζεται με γραμματοσειρά τυπογραφείου, αλλά έχει μορφή χειρογράφου. Το βιβλίο στολίζουν τα σκιτσάκια δύο μικρών εικονογράφων: των παιδιών της συγγραφέως. Λ.Π.-Α.

Βασίλης Παπαθεοδώρου Ο ΚΑΡΛ, Ο ΦΡΙΤΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΓΟ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ Εικ.: Λίλα Καλογερή Καστανιώτης, Αθήνα 2016, σελ. 142

Ένα παλιό γερμανικό έθιμο, το Ostereierbaum –ο στολισμός ενός δέντρου με πασχαλιάτικα αυγά–, έδωσε την έμπνευση στον συγγραφέα να δημιουργήσει τη χιουμοριστική, πρωτότυπη αλλά και σοφή αυτή ιστορία, όπου ένα από τα πολλά αυγά-στολίδια πέφτει από το αυγόδεντρο και αρχίζει να κυλά με τρόπο μαγικό… Πλήθος κόσμου τρέχει τότε πίσω του προσπαθώντας να το πιάσει, μόνο που ο καθένας το βλέπει διαφορετικά. Ποιος είναι ο λόγος γι’ αυτό το κυνήγι; Πρόκειται για το αυγό της ευτυχίας, την οποία ο καθένας βλέπει όπως τη φαντάζεται. Ώσπου να συνέλθουν τελικά όλοι και ν’ αντιληφθούν το λάθος τους, ενώ ο Φριτς, ο μικρός ήρωας, θα καταλάβει πού πραγματικά βρίσκεται η ευτυχία. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου η ιστορία παρουσιάζεται διασκευασμένη σε θεατρικό έργο. Λ.Π.-Α.

Γιολάντα Πατεράκη

ΤΟ ΜΑΚΡΙΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΣΚΑ Εικ.: Βαγγέλης Ελευθερίου Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 48

Δύο βασιλιάδες, δύο βασίλισσες, δύο στρατοί και άλλοι τόσοι αξιωματικοί, άλογα και πύργοι! Ό,τι ακριβώς χρειάζεται για μια σωστή μάχη πάνω σε μια σκακιέρα. Μόνο που η μάχη αυτή έχει εκτός από ηρωισμό και αγάπη για την πατρίδα ένα επιπλέον νόημα: πρόκειται για μια μάχη της σκέψης και του πνεύματος, μια μάχη που κερδίζει όποιος είναι δυνατός όχι στο σώμα αλλά στο πνεύμα. Όποιος θέλει

65/11

να σκεφτεί σωστά, όποιος θέλει να αγωνιστεί για να κατακτήσει τη νίκη, μπορεί μαθαίνοντας σκάκι –το θαυμάσιο αυτό παιχνίδι!– να προσφέρει την ευκαιρία αυτή στον εαυτό του. Κρατάει έτσι την επιτυχία της οποιασδήποτε μάχης στα χέρια του, κάνοντας τις σωστές σκέψεις και κινήσεις. Α.Β.

Αργυρώ Πιπίνη ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ, ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ, ΧΕΙΜΩΝΑΣ, ΑΝΟΙΞΗ, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ... Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Πατάκης, Αθήνα 2016, σελ. 56

Ένα σπίτι με κήπο, έρημο εδώ και χρόνια, κλεισμένο στη σιωπή και στις αναμνήσεις του, αποκτά ξαφνικά ενοίκους. Είναι μια οικογένεια που το νοιάζεται, το περιποιείται, το ξαναζωντανεύει. Κι εκείνο, ανταποδίδοντας την αγάπη και τη φροντίδα των μελών της –μικρών και μεγάλων–, τους χαρίζει τα δικά του δώρα: μνήμες από την παλιά ζωή του, θαλπωρή, τη δύναμη να ονειρεύονται και την ελπίδα να ξαναρχίσουν με ασφάλεια τη ζωή τους. Καλογραμμένο και τρυφερό βιβλίο με πανέμορφη εικονογράφηση. Λ.Π.-Α.

Άννα Σελίδου

ΠΩΣ ΤΟΝ ΛΕΝΕ ΤΟΝ ΘΕΟ ΣΑΣ; Μετ.: Νίκος Χαλιώτης Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σελ 184

Με τον γενικό τίτλο «Απορίες των παιδιών για πέντε θρησκείες» κυκλοφορεί το βιβλίο που παρουσιάζουμε. Σχετικά με τα μεταφυσικά αυτά θέματα είναι απόλυτα λογικό να υπάρχουν απορίες όχι μόνο από τους μικρούς αλλά και από τους μεγάλους. Το κείμενο κατορθώνει να συγκεντρώσει όλα τούτα τα αναπάντητα ερωτήματα και να τα παρουσιάσει με τρόπο εύληπτο και κατανοητό. Οι θρησκειολόγοι –ο καθένας ειδικός στη θρησκεία του– με μικρά ή μεγαλύτερα κείμενα δίνουν απαντήσεις στις αυθόρμητες ερωτήσεις των παιδιών με χιούμορ, προσιτή γλώσσα και εντυπωσιακές εικόνες. Α.Β.

66/12

Ότφριντ Πρόισλερ

ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ Εικ.: F. J. Tripp Μετ.: Γιώτα Λαγουδάκου Κέδρος, Αθήνα 2016, σελ. 136

Το μικρό φαντασματάκι, λευκό και άκακο, ζούσε ειρηνικά στο κάστρο της Κουκουβάγιας. Κοιμόταν τη μέρα και περιδιάβαινε τη νύχτα κρατώντας πάντα μαζί του μια αρμαθιά από θαυματουργά κλειδιά που ξεκλείδωναν τα πάντα. Σαν φάντασμα της νύχτας λαχταρούσε να γνωρίσει το φως του ήλιου. Και το κατάφερε. Μόνο που τότε από άσπρο που ήταν έγινε κατάμαυρο γιατί δεν άντεξε τις αχτίδες του ήλιου που το άγγιξαν. Μ’ αυτή τη μαύρη μορφή που καθόλου δεν του αρέσει, ζει τις τρελές περιπέτειες. Γνωρίζει άγνωστα μέρη, συναντιέται με κάθε λογής παιδιά κι ανθρώπους, φοβίζει και φοβάται. Ώσπου ξαναγυρίζει στη φωλιά του στην Κουκουβαγιότρυπα και κατά κάποιον περίεργο τρόπο ξαναγίνεται, κάτω από το φεγγαρόφωτο, άσπρο κι ευτυχισμένο. Βιβλιαράκι παραβολικό και ευχάριστο. Η.Π.

Maxine Trottier

ΦΤΕΡΟ ΣΤΟΝ ΑΝΕΜΟ Εικ.: Isabelle Arsenault Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 42

Η μικρή Άννα και η οικογένειά της δεν έχουν μόνιμο σπίτι. Οι γονείς της πρέπει να πηγαινοέρχονται από τον Βορρά στον Νότο για να βρίσκουν δουλειά. Μένουν –ή, καλύτερα, τρυπώνουν– σε πρόχειρα καταλύματα και η μικρή νιώθει πότε σαν μεταναστευτικό πουλί και πότε σαν λαγός, αλλά και σαν μέλισσα που πετάει από τόπο σε τόπο, ή σαν γατάκι όταν κοιμάται μαζί με τ’ αδέρφια της. Κι αναρωτιέται πώς θα ήταν άραγε αν ήταν δέντρο κι έμενε πάντα στον ίδιο τρόπο. Γοητευτική και πρωτότυπη μικρή ιστορία για τον διαφορετικό τρόπο ζωής των ανθρώπων που αναγκάζονται να μετακινούνται διαρκώς. Λ.Π.-Α.

67/13

για μεγάλα παιδιά και νέους Έλενα Αρτζανίδου ΠΙΑΣΕ ΤΟ ΤΙΜΟΝΙ, ΓΙΓΑΝΤΑ Εικ.: Γιώργος Χαλκιάς Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 92

Ο μικροκαμωμένος 15χρονος Αργύρης, που ζει στη Νίσυρο, πιάνει δουλειά σ’ ένα ψαροκάικο, για να συντηρήσει τη μητέρα και τη γιαγιά του, αφού ο πατέρας του εγκατέλειψε την οικογένεια κι εξαφανίστηκε απελπισμένος από τα δυσβάστακτα χρέη. Πολλά τα θέματα που έχει ν’ αντιμετωπίσει ο νεαρός βιοπαλαιστής. Πέρα από το οικονομικό, πρέπει να τα βγάλει πέρα και με τα προβλήματα υγείας της γιαγιάς, αλλά και με τα απαξιωτικά σχόλια της γειτονιάς σχετικά με τη διάπλασή του: Ειρωνικά τον αποκαλούν Γίγαντα. Ωστόσο γίγαντας πραγματικός αποδεικνύεται τελικά, γιατί μεγάλο είναι το κουράγιο και σιδερένια η θέλησή του. Στην τόνωση αυτών των στοιχείων θα συντελέσει ένας πολύτιμος σύμμαχος: είναι ο εργοδότης του, παλιός φίλος του πατέρα του, που τον στηρίζει όποτε χρειάζεται. Πρόσθετο ενδιαφέρον στην πλοκή δίνουν ένας εφηβικός έρωτας χωρίς ανταπόκριση, ο θρύλος ενός χαμένου θησαυρού και τα ηθογραφικά στοιχεία του νησιού. Η ελπίδα για το μέλλον που διαφαίνεται συμπληρώνει την ενδιαφέρουσα αυτή ιστορία που καθρεφτίζει καταστάσεις του καιρού μας. Λ.Π.-Α.

Βαγγέλης Ηλιόπουλος ΘΩΜΑΣ Q.BIT

Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 264

Όταν απογοητεύεται κανείς διαπιστώνοντας με πόση ψυχρότητα αντιμετωπίζουν τον θάνατο τα μεγάλα παιδιά και οι νέοι μέσα από τα παιχνίδια εικονικής πραγματικότητας, πόσο εξοικειώνονται με τη δολοφονία όσο περισσότερων αντιπάλων γίνεται, με πόση ευκολία «σκοτώνουν» αδίστακτα κάθε άλλον, χαίρεται και καλωσορίζει ένα βιβλίο επιστημονικής φαντασίας που θίγει τούτη ακριβώς τη θλιβερή διαπίστωση. Με πρωτότυπη πλοκή, δίνει την ευκαιρία στον νεαρό αναγνώστη να παρακολουθήσει ένα ταξίδι στον χρόνο, που συγκλονίζει τον νεαρό ήρωα-χάκερ του βιβλίου. Τον κάνει να νιώσει κυριολεκτικά «στο πετσί» του τον πραγματικό θάνατο και τη φρίκη του πραγματικού πολέμου μέσα από ένα ταξίδι στην πρόσφατη ιστορία του τόπου μας, στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής. Το ταξίδι αυτό τον αφήνει τελικά με την αμφιβολία αν έζησε μια εξε-

68/14

λιγμένη εικονική πραγματικότητα ή ταξίδεψε όντως στο παρελθόν. Ό,τι κι αν συνέβη, σημασία έχει ότι επιστρέφει στο σήμερα γεμάτος εμπειρίες, ωριμότερος συναισθηματικά, βαθύτατα προβληματισμένος, αλλά και έτοιμος να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του μέλλοντος και τη δυνατότητα να ταξιδεύει στο παρελθόν και στο μέλλον. Λ.Π.-Α.

Ελπίδα Ισμαήλ

ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ Κέδρος, Αθήνα 2016, σελ. 400

Η Αλίκη-Δούκισσα Οικονόμου είναι ένα πλουσιοκόριτσο, καλομαθημένο, ευαίσθητο και… επαναστατημένο. Με έναν πατέρα αυταρχικό και μια μητέρα που προσπαθεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα, βρίσκεται σε μια συνεχή σύγκρουση με τους γονείς της. Παρηγοριά της και μεγάλη της αγάπη η ιππασία και βέβαια το άλογό της, ο Δαμιανός. Μόνο κοντά στο άλογό της νιώθει την πραγματική ευτυχία. Πολλές σελίδες άλλωστε είναι αφιερωμένες σ’ αυτή την τρυφερή σχέση. Το πολυσέλιδο έργο ξετυλίγεται –εκτός από τα σχετικά με την ιππασία– μ’ έναν έρωτα που δίνει ξεχωριστό νόημα στη ζωή της πρωταγωνίστριας, με τον συμπαθέστατο ιδιοκτήτη του ιππικού ομίλου που της προσφέρει την άδολη φιλία του και τη βοήθειά του, και μ’ ένα περίεργο μυστικό που κάπου αιωρείται. Και βέβαια με όλες τις νεανικές φιλίες που άλλοτε είναι τρυφερές κι άλλοτε σκοντάφτουν, τις ανάλαφρες επιθυμίες και τους καημούς μιας τρυφερής κι ευαίσθητης ηλικίας, αλλά και τη διεκδίκηση ενός τρόπου ζωής. Υπάρχει happy end, ενώ συγχρόνως λύνεται και το μυστήριο του αιωρούμενου μυστικού. Ευχάριστο νεανικό μυθιστόρημα, με καλή γραφή και σημαντική πλοκή. Η.Π.

Ελένη Κατσαμά

ΤΟ ΣΚΛΑΒΑΚΙ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 162

Ο μικρός Αϊσά από την Αφρική πουλήθηκε σκλάβος στο παλάτι της Κνωσού. Θα γνωρίσει τον βασιλιά Μίνωα, τη βασιλική οικογένεια, αλλά και τη νεαρή Ηώ. Από τον Δαίδαλο θα μάθει ότι «η εξουσία είναι μια τρύπα βαθιά δίχως πάτο, μια αρρώστια που δε θεραπεύεται. Κολλάει πάνω της ο άνθρωπος όπως οι μύγες στα σκατά». Και ο Χαλκέας, που μόνο καλό ήξερε να κάνει, κλεισμένος στον Λαβύρινθο, δεν θέλει να σώσει τη ζωή του γιατί πιστεύει ότι «ο κόσμος είναι για τους ισχυρούς». Ούτε στον θρήνο και στα παρακάλια της Ηούς λύγισε, κι ας την άκουγε να ουρλιάζει «γι’ αυτόν αλλά και για

69/15

όσους ήθελαν να ουρλιάζουν και δεν έβρισκαν φωνή να το κάνουν, για τα παιδιά που πέθαιναν με φόβο, τους σκαφτιάδες που μάτωναν τα χέρια τους δουλεύοντας για ξένους και οι ίδιοι να πεινούν, για τους δούλους που με σκυμμένο το κεφάλι έφτυναν αίμα, αλλά και για την αγάπη που δε θα γνώριζε ποτέ μαζί του». Ο σεισμός της Σαντορίνης θα στείλει ένα δυνατό τσουνάμι που θα εξαφανίσει τον Μινωικό πολιτισμό. Ισχυροί κατακτητές θα φτάσουν με τα πλοία τους στην Κρήτη και η ιστορία θα συνεχίσει να γράφεται ίδια και απαράλλαχτη ως τις μέρες μας. Ένα ακόμα εξαιρετικό βιβλίο από την πολυβραβευμένη συγγραφέα. Λ.Ψ.

Αργυρώ Μουντάκη

ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟ ΣΠΙΤΙ Μίνωας, Αθήνα 2017, σελ. 144

Μια παρέα παιδιών της Αʹ Γυμνασίου, στην οποία εντάσσεται ο Παναγιώτης, νεοφερμένος στον Βόλο συμμαθητής τους που ονειρεύεται να γίνει αρχαιολόγος, εμπλέκεται σε μια ιστορία μυστηρίου. Μετά τους πρώτους δισταγμούς, τα παιδιά της παρέας αποφασίζουν να μάθουν περισσότερα για ένα παλιό σπίτι που θεωρείται «στοιχειωμένο». Με την περιπέτεια που θα ζήσουν δεν θα μάθουν μόνο την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορία του σπιτιού αυτού, αλλά θα γνωρίσουν και τα σημαντικότερα ιστορικά σημεία και χώρους πολιτισμού του Βόλου. Μαζί τους θα μάθουν πολλά και οι νεαροί αναγνώστες για την τόσο σημαντική αυτή ελληνική πόλη. Θα τους βοηθήσει επιπλέον το διαδραστικό υλικό που παρατίθεται στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, χρήσιμο επίσης για γονείς και εκπαιδευτικούς. Λ.Π.-Α.

Βέρα Πρατικάκη

ΤΟ ΚΑΡΥ-ΚΕΥΜΕΝΟ ΚΑΛΑΜΑΡΑΚΙ Εικ.: Ρένια Μεταληνού Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 144

Περιπέτεια με φόντο... εξωτικά φαγητά, καταπληκτικές ιδέες, αμέτρητες γεύσεις και ένα εστιατόριο. Ένα εστιατόριο που δημιουργείται από τη φαεινή ιδέα δύο γυναικών, την προθυμία και την εξυπνάδα ενός παιδιού και τις μαγειρικές ικανότητες μιας Ινδής. Και βέβαια με μπόλικα και σχεδόν άγνωστα μπαχαρικά. Ευχάριστο βιβλιαράκι που αναδεικνύει με χαριτωμένο τρόπο το ταλέντο της δημιουργίας. Η.Π.

70/16

Κώστας Στοφόρος

Ο ΧΑΜΕΝΟΣ ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ Μίνωας, Αθήνα 2017, σελ. 122

Η Ρόδη και ο Λυκούργος πηγαίνουν για διακοπές στη Σάμο με τους γονείς τους. Στο σπίτι της θείας που θα μείνουν τους περιμένει μια μεγάλη απογοήτευση. Όλα όμως θα αλλάξουν όταν θα γνωρίσουν καινούργιους φίλους, θα επισκεφτούν τις ομορφιές του νησιού και θα μάθουν την ιστορία του. Κι ένας χαμένος μύθος του Αισώπου θα σταθεί η αιτία να ζήσουν μια επικίνδυνη περιπέτεια. Λ.Ψ.

Πάνος Τσερόλας

ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΝΤΟΥΚΟΥΖΟΥΡΙ Εικ.: Αποστόλης Ιωάννου Κέδρος, Αθήνα 2016, σελ. 176

Μέσα από φανταστικές ιστορίες τρόμου, σε φανταστικά μέρη, με φανταστικά ονόματα και ψάχνοντας για ένα φανταστικό Χάμστερ που τραγουδάει, ο συγγραφέας περιγράφει τραγικά γεγονότα που συμβαίνουν τώρα σε υπαρκτά μέρη της γης. Ο πόλεμος, η τρομοκρατία, οι πρόσφυγες, η αθλιότητα, αναπαράγονται με ρεαλισμό. Όσο για το ντουκουζούρι, αυτό το περίφημο και μοναδικό χάμστερ, σίγουρα σε κάτι βαθύτερο παραπέμπει, αφού μόνο όταν είναι ελεύθερο βρίσκει τη φωνή του και τραγουδάει. Ενδιαφέρον βιβλίο με άφθονη φαντασία και συνεχή δράση. Η.Π.

71/17

διαχρονικά*

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΕΦΥΡΑΣ ΩΣ ΠΡΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ** Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Συγγραφέας

Έ 72 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

χει διατυπωθεί η λογική παρατήρηση ότι ένα παιδί δεν μπορεί να διαβάσει περισσότερα από εξακόσια βιβλία συνολικά κατά την παιδική ηλικία. Και εξακόσια παιδικά βιβλία έχουν ήδη γραφτεί.1 Είναι, λοιπόν, φυσικό ν’ αναρωτιέται κανείς: γιατί γράφουν οι συγγραφείς καινούργια; Μια τίμια απάντηση σε τούτο το ερώτημα θα ήταν αυτό που αναφέρει ο Richard Bach στο βιβλίο του Illusions (Heinemann/Pan): «Κατά καιρούς […] κάτι μ’ αρπάζει από τον λαιμό και μου ψιθυρίζει επιτακτικά: δε θα σ’ αφήσω να μου ξεφύγεις, αν δεν με γράψεις, αν δεν με βάλεις στο χαρτί». Αυτός είναι, πιστεύω, ο βασικός λόγος που κάνει έναν συγγραφέα να «βάζει στο χαρτί» αυτά που έχει να πει. Αν τώρα εκείνα που γράφει διαβάζονται κυρίως από παιδιά και αυτό το γνωρίζει και καμαρώνει, αργά ή γρήγορα θα πρέπει να παραδεχτεί ότι η δημιουργία παιδικών βιβλίων συνεπάγεται ορισμένες ειδικές ευθύνες: ότι τα βιβλία του, πέρα από το ότι τα γράφει κατά κύριο λόγο από δική του ανάγκη, ή μέσ’ από την ψυχή του, «πρέπει ν’ αποτελούν κι ένα είδος τροφής για τα παιδιά», όπως παρατηρεί η Βρετανή συγγραφέας Joan Aiken.2 Σε καιρούς σαν τους δικούς μας ωστόσο, όπου συχνά τα παιδιά είναι θύματα τοπικών πολέμων, τρομοκρατίας, στρατιωτικών εισβολών σε μικρές χώρες, πείνας και μόλυνσης του περιβάλλοντος, ή όπου –όταν δεν είναι θύματα– παρακολουθούν ώρες ατελείωτες τηλεοπτικά προγράμματα για τέτοιες καταστάσεις και ακούν από την τηλεόραση για εξοπλισμούς και για την απειλή του πυρηνικού πολέμου, τι είδος τροφής θα πρέπει να προσφέρουν τα παιδικά βιβλία στους αναγνώστες τους; Προσπαθώντας ν’ απαντήσω σε τούτο το ερώτημα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, θεώρησα απαραίτητο ν’ ανακαλέσω στη μνήμη μου τις δικές μου προσδοκίες από ένα παιδικό βιβλίο, όταν ήμουν μικρό παιδί, σε κείνα τα * Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. Τo άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 5 (Άνοιξη 1987). ** Εισήγηση στα αγγλικά, 20ό Συνέδριο της ΙΒΒΥ στο Τόκιο.

εφιαλτικά χρόνια του Βʹ Παγκοσμίου Πολέμου. Ταξιδεύοντας στο παρελθόν, αντάμωσα τον τρομαγμένο, αδυνατισμένο, εξάχρονο τότε εαυτό μου να κάθεται κάτω από ένα δεντράκι σ’ έναν μικρό λόφο της Αθήνας, που τον λένε Στρέφη, απ’ όπου αντίκριζα την Ακρόπολη, με τη σημαία των Ναζί να κυματίζει μπροστά στον Παρθενώνα. Εκεί, κάτω από κείνο το δεντράκι, συνήθιζα να λέω ιστορίες στον εαυτό μου, ιστορίες γεμάτες ήλιο, ελπίδα, χαρά, δικαιοσύνη και ειρήνη. Ιστορίες που υποσχόμουν στον εαυτό μου να τις γράψω σαν θα μεγάλωνα, να τις βάλω για να τις διαβάζουν όσα παιδιά θα ήθελαν να έχουν πιστούς και αθάνατους φίλους, όπως μόνο τα βιβλία μπορούν να γίνουν: βιβλία-φίλους που δε θα πέθαιναν ποτέ από τις κακουχίες του πολέμου, δε θα μπορούσαν να τους σκοτώσουν οι εχθροί ή να τους βομβαρδίσουν οι σύμμαχοι – όπως συνέβη με πολλούς δικούς μου φίλους. Ήταν ένα όνειρο πολύ φιλόδοξο και παιδιάστικο, σε καιρούς δύσκολους και χαλεπούς. Αυτή ωστόσο ήταν η πρόθεσή μου. Γυρίζοντας από το ταξίδι μου στο παρελθόν, αναλογίστηκα ότι πολύ λίγα είχαν αλλάξει στον κόσμο μας – και τα πράγματα χειροτέρεψαν στη δεκαετία

73 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 74 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

του 1980: 43 χρόνια μετά το 1943, αναζητούμε ακόμα θέσεις στον ήλιο, καθώς και ελπίδα, χαρά, δικαιοσύνη και ειρήνη. Έχουμε ακόμα ανάγκη από μια γέφυρα για διεθνή κατανόηση, σαν εκείνη που ονειρεύτηκε η ιδρύτρια της ΙΒΒΥ, η Jella Lepman, στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Κι εκτός απ’ αυτήν, χρειάζονται στις μέρες μας κι άλλες ακόμα: «Γυρεύουμε γέφυρες για τα παιδιά, τόσο εσωτερικές που να τα οδηγούν σε μια βαθύτερη κατανόηση του εαυτού τους, της ζωής και του κόσμου όπου μεγαλώνουν, όσο και εξωτερικές που θα τα ενώνουν μεταξύ τους», έχει γράψει η Patricia Crampton3 (πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής για τα Βραβεία Άντερσεν την τετραετία 1982-1986). Θα πρόσθετα εγώ: χρειαζόμαστε γέφυρες που θα οδηγούν τα παιδιά να ξαναβρούν το χαμένο νόημα αυτού του κόσμου, που θα τα συνδέουν με το παρελθόν –όσο θλιβερό, ένδοξο ή διδακτικό έχει αποδειχτεί– καθώς και με το μέλλον τούτης της γης – όσο ελπιδοφόρο, συναρπαστικό ή προβληματικό μπορούμε να το προβλέψουμε. Μήπως όμως ένα τέτοιο σχέδιο θα φανέρωνε υπεραισιοδοξία; «Στον συγγραφέα παιδικών βιβλίων», έχει γράψει ο Βρετανός κριτικός John Rowe Townsend, «δεν πρέπει ποτέ να λείπει ο σκοπός για υψηλά επιτεύγματα. […] Γιατί βιβλία που να συμφιλιώνουν τις γενιές, τους γονείς με τα παιδιά, το παρελθόν με το παρόν και με το μέλλον φαίνεται πως ποτέ δεν θα έχουμε αρκετά».4 Παρόμοιες απόψεις με έπεισαν, πριν από 14 περίπου χρόνια, για το ότι υπήρχε και υπάρχει ακόμη ανάγκη και χώρος για να χτιστούν βιβλιογέφυρες. Από τότε, αποφάσισα να επιλέγω και να γράφω εκείνα τα παραμύθια, τις ιστορίες ή τα μυθιστορήματα, απ’ όσα γεννιούνται αυθόρμητα στο μυαλό μου, που θα ήσαν ίσως κατάλληλα για τέτοιες γέφυρες. Αν και σε ποιον βαθμό πέτυχα τον σκοπό μου δεν το γνωρίζω. Γνωρίζω μονάχα πως αυτή ήταν η πρόθεσή μου. Καμιά γέφυρα ωστόσο δεν χτίστηκε ποτέ από έναν μόνο χτίστη. Και οι βιβλιογέφυρες δεν μπορούν ν’ αποτελέσουν εξαίρεση. Αντίθετα, η ειδική αυτή κατασκευή χρειάζεται ποικιλία υλικών και τεχνιτών. Και δεν είναι περίεργο, υποθέτω, που σε μια χώρα μικρή και οικονομικά αδύνατη, όπως η Ελλάδα, μ’ έναν λαό που επιζεί εδώ και χιλιάδες χρόνια παρ’ όλες τις καταπιέσεις, τις γενοκτονίες και όλα τα είδη των πολέμων που έχει υποστεί, υπάρχει ένας σεβαστός αριθμός συγγραφέων παιδικών βιβλίων, που είναι και πρόθυμοι και ικανοί να δημιουργήσουν βιβλιογέφυρες. Όπως έχει υπογραμμίσει η Mollie Hunter: «Κανένα βιβλίο δεν μπορεί να πει κάτι αξιόλογο, αν πρώτα η ζωή η ίδια δεν έχει πει αυτό το κάτι στον άνθρωπο που έγραψε το βιβλίο εκείνο».5 Και η ζωή έχει πει πολλά αξιόλογα πράγματα στους Έλληνες συγγραφείς, όπως –είμαι βέβαιη– και στους συγγραφείς πολλών άλλων χωρών, σε παρόμοια κατάσταση. Για παράδειγμα, πόσο οδυνηρό είναι σήμερα να ζει κανείς ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις και πόσο τραγικά επείγουσα είναι η ανάγκη να γεφυρωθεί το χάσμα που τις χωρίζει, παράλληλα με την ανάγκη να γεφυρωθούν τα τόσα άλλα μικρότερα αλλά εξίσου σοβαρά χάσματα των καιρών μας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, τούτος ο κόσμος δείχνει εξαιρετικά πολύπλοκος και δίκαια θα αναρωτιόταν κανείς: πώς μπορούν άραγε οι σύγχρονοι συγγραφείς ν’ ανταποκριθούν σ’ ένα τέτοιο καθήκον; Ωστόσο, «το θαυμα-

στό στη λογοτεχνία», καθώς έχει γράψει ο Aidan Chambers, «είναι ότι μπορεί να μιλήσει με τον απλούστερο τρόπο για τα πιο πολύπλοκα πράγματα – κι άλλο, καλύτερο όπλο για κάτι τέτοιο δεν έχουμε».6 Ας παλέψουμε, λοιπόν, με ό,τι διαθέτουμε. Ή, καλύτερα, ας χτίσουμε γέφυρες. Είναι κοινά παραδεκτή η αλήθεια, θαρρώ, ότι καμία ανθρώπινη ύπαρξη δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με τους άλλους αν πρώτα δεν συμφιλιωθεί με τον εαυτό της. Όπως έχει πει ο Dr. Bruno Bettelheim, ο σκοπός των παραμυθιών, ως έργων τέχνης, «είναι όχι μόνο να μας εξοικειώσουν με την ιδέα ότι η ζωή είναι δύσκολη […] αλλά και ότι μόνο με την υπέρβαση αλλεπάλληλων κρίσεων στον βίο μας μπορούμε τελικά να βρούμε τον πραγματικό εαυτό μας».7 Τα ελληνικά λαϊκά παραμύθια συλλέγονται συχνά και αποδίδονται από γνωστούς συγγραφείς που θέλουν να βοηθήσουν τα παιδιά να κατανικήσουν τους φόβους τους και να γνωρίσουν την κάθαρση. Πέρα απ’ αυτά, σημαντικός αριθμός από ιστορίες και έντεχνα παραμύθια δημιουργούνται από σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Ευγένιος Τριβιζάς (Ο χιονάνθρωπος και το κορίτσι), η Ζωή Βαλάση (Ήλιος, ήλιος και βροχή), ο Μάνος Κοντολέων (Η Άννα και το τζιτζίκι), κ.ά. Μπορεί κανείς να αντιτάξει ότι ελάχιστα κοινά στοιχεία υπάρχουν μεταξύ των λαϊκών παραμυθιών και εκείνων που τα γράφουν επώνυμοι συγγραφείς. Εκείνο πάντως που είναι κοινό είναι η πρόθεση: Να ψυχαγωγήσουν, να τροφοδοτήσουν τη φαντασία των παιδιών. Αυτό βέβαια δεν είναι εύκολη δουλειά. Η επίτευξη ωστόσο τέτοιου στόχου είναι ασφαλώς η πρόθεση των συγγραφέων αυτών. Υπάρχουν άλλοι συγγραφείς που δημιουργούν μυθιστορήματα, όπου περιγράφεται ο παραδοσιακός και ο σύγχρονος τρόπος ζωής, ενώ παράλληλα δίδονται στοιχεία της ιστορίας ορισμένων τόπων. Αναφέρω, για παράδειγμα, τη Γιολάντα Πατεράκη (Το μυστικό του ευλογημένου νησιού), τη Ζωή Κανάβα

75

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

76 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

(Πασχαλιά με οτοστόπ), τη Λίτσα Ψαραύτη (Στα βήματα του Σαμοθήριου) και την Κίρα Σίνου (Στην πόλη του Άι-Δημήτρη). Άλλοι –όπως η Άλκη Γουλιμή (Περσέας) και η Φράνση Σταθάτου (Ήταν κάποτε μια νεράιδα)– έχουν δημιουργήσει ιστορίες αντλώντας από τη μυθολογία. Και αρκετοί γράφουν ιστορικά μυθιστορήματα/διηγήματα που αναφέρονται στις ιστορικές περιόδους της χώρας, από την αρχαία Ελλάδα και τη Βυζαντινή εποχή μέχρι τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο. Συγγραφείς όπως η Νίτσα Τζώρτζογλου (Προ Χριστού, στη Βραυρώνα), η Γεωργία Ταρσούλη (Τη Υπερμάχω Στρατηγώ), η Καλλιόπη Σφαέλλου (Ο βοσκός κι ο ρήγας), ο Τάκης Λάππας (Το κάστρο της Αθήνας), η Πιπίνα Τσιμικάλη (Ιστορίες της κατοχής) –για ν’ αναφέρω λίγους μονάχα– είναι ειδικοί σ’ αυτό το είδος. Μπορεί να ειπωθεί εδώ ότι το να χτίζει κανείς γέφυρες που συνδέουν με την παράδοση ή με τον ντόπιο πολιτισμό και την ιστορία είναι υπόθεση πολύ λεπτή. Υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει μια «φολκλορική» προσέγγιση ή να επισημανθούν εθνικιστικοί υπαινιγμοί. Η αποφυγή ωστόσο τέτοιων αποκλίσεων φαίνεται να είναι η προσπάθεια και η πρόθεση των συγγραφέων αυτών. «Η ιστορία είναι η πολιτική του παρελθόντος και η πολιτική είναι η ιστορία του παρόντος», λέει μια ρήση παλιά, που πρόσφατα την επανέλαβε ο Jack Forman συμπληρώνοντας: «λίγοι έφηβοι αποκτούν πολιτική συνείδηση προτού λύσουν τα προβλήματα της δικής τους ταυτότητας […] εκτός αν κάτι τους προκαλεί από τον πολιτικό περίγυρο».8 Οι έφηβοι στην Ελλάδα προκαλούνται διαρκώς από τον πολιτικό περίγυρο και το ότι η μυθιστοριογραφία πρέπει να τους βοηθεί να τα βγάζουν πέρα φαίνεται πως είναι η θέση που υποστηρίζουν πολλοί συγγραφείς, όπως η Άλκη Ζέη (Το καπλάνι της βιτρίνας), η Ζωρζ Σαρή (Τα γενέθλια), η Μαρούλα Κλιάφα (Ένα δέντρο στην αυλή μας), κ.ά. Το είδος αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες, γιατί είναι εύκολο να παρεισφρήσει σε τέτοια βιβλία ένας νέος τύπος διδακτισμού ή κάποιο είδος προπαγάνδας. Όμως το να παρακαμφθούν μ’ επιτυχία τέτοιοι κίνδυνοι στα βιβλία-γέφυρες προς την πολιτική πραγματικότητα τούτου του αιώνα είναι σίγουρα η πρόθεση αυτών των συγγραφέων. Η πολιτική πραγματικότητα δεν είναι η μόνη με

την οποία πρέπει να συνδέει τα παιδιά μια γέφυρα. Προβλήματα όπως το δια ζύγιο, η κοινωνική στέρηση, η αστυφιλία, η βία στα γήπεδα, η μόλυνση του περιβάλλοντος, τα ναρκωτικά, αποτελούν κοινωνικές πραγματικότητες από τις οποίες πολλοί συγγραφείς αντλούν τα θέματά τους. Η κοκκκινοπαντουφλίτσα της Ελένης Βαλαβάνη, Τ’ ασήμαντα της Σοφίας Φίλντιση, το Σπίτι δίχως αυλή της Άννας Γκέρτσου-Σαρρή, το Αρχίζει το ματς της Αγγελικής Βαρελλά, το Εμένα με νοιάζει της Γαλάτειας Σουρέλη και το δικό μου Τσιμεντένιο δάσος δημιουργήθηκαν με στόχο το ξάνοιγμα του ορίζοντα των παιδιών και την ευαισθητοποίησή τους γύρω από τα προβλήματα που, αντίστοιχα, προαναφέρονται. Υπάρχουν βέβαια φωνές που ισχυρίζονται ότι η υπερβολική δόση σοβαρών θεμάτων μπορεί να κάνει τα παιδιά να γεράσουν πριν από την ώρα τους. Και είναι αλήθεια ότι χρειάζεται προσοχή ώστε τα βιβλία αυτής της κατηγορίας να μην καλλιεργούν απαισιοδοξία για το μέλλον. Νομίζω όμως ότι το να χτίζουν γέφυρες που συνδέουν με την κοινωνική πραγματικότητα χωρίς να πέφτουν σε τέτοια αμαρτήματα είναι δίχως άλλο η πρόθεση αυτών των συγγραφέων. Μιλώντας για ευαισθητοποίηση των παιδιών, πρέπει να υπογραμμίσει κανείς και τη συμβολή της σύγχρονης ποίησης, καθώς και τη βοήθεια που προσφέρει, ώστε «το παιδί να συμφιλιωθεί με τη “μηχανή” και να συνειδητοποιήσει τον ρόλο του μέσα στο τεχνολογικό περιβάλλον όπου ζει».9 Τα στοιχεία αυτά είναι φανερά στα ποιήματα που έχουν γράψει η Ρένα Καρθαίου, ο Γιώργης Κρόκος, ο Δημήτρης Μανθόπουλος, η Ντίνα Χατζηνικολάου, η Θέτη Χορτιάτη και άλλοι. Σκοπός τους φαίνεται να είναι μια γέφυρα που να συνδέει τα παιδιά με τα ερεθίσματα του παρόντος και τα αινίγματα του μέλλοντος μέσω της ποίησης – μιας ποίησης συχνά χιουμοριστικής. Ίσως ο βαθμός που κάθε ποιητής πετυχαίνει κάτι τέτοιο να διαφέρει. Εκείνο που δεν διαφέρει είναι, νομίζω, η πρόθεση. Μια άλλη αλήθεια είναι ότι «χρειάζεται για όλα τα παιδιά μια μικρή διατροφή στα βιβλία – άλλα που να απεικονίζουν τον δικό τους τρόπο ζωής και άλλα που να τους παρουσιάζουν διαφορετικούς τρόπους ζωής».10 Αυτό τονίστηκε για μία ακόμη φορά στα συμπεράσματα του 18ου Συνεδρίου της ΙΒΒΥ. Και δεν αμφισβητείται, υποθέτω, ότι η γνωριμία με άλλους τρόπους ζωής γίνεται καλύτερα μέσω των μεταφράσεων. Πολλοί γνωστοί συγγραφείς στην Ελλάδα μεταφράζουν συστηματικά ξένα παιδικά βιβλία συμβάλλοντας έτσι σε μια τέτοια γέφυρα. Ανάμεσα σ’ αυτούς συγκαταλέγονται η Βίτω Αγγελοπούλου, η Ρένα Καρθαίου, η Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη, η Λίνα Κάσδαγλη, κ.ά. Η γέφυρα όμως που χτίζουν σπάνια διασχίζεται και από την απέναντι όχθη. Όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες μικρές και οικονομικά αδύνατες χώρες, με γλώσσες «μικρές», όπως λέγονται, που μιλιούνται δηλαδή μόνο από τους κατοίκους τους, ομοίως στην Ελλάδα εκδίδεται ένας τεράστιος αριθμός μεταφράσεων ξένης παιδικής λογοτεχνίας, ενώ τα ελληνικά παιδικά βιβλία σπάνια μεταφράζονται ή κυκλοφορούν στο πρωτότυπο έξω

77 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

από τη χώρα. Τα τελευταία χρόνια, για παράδειγμα, περίπου το 45% της ετήσιας παραγωγής παιδικών βιβλίων ήσαν μεταφράσεις, ενώ την ίδια περίοδο τα ελληνικά παιδικά βιβλία που μεταφράστηκαν και δημοσιεύτηκαν σε οποιαδήποτε ξένη γλώσσα δεν ξεπερνούσαν το 2% της εγχώριας παραγωγής. Υπάρχουν μερικές λογικές εξηγήσεις γι’ αυτή την έλλειψη αμοιβαιότητας. Τα βιβλία που είναι γραμμένα στις «μικρές» γλώσσες έχουν περιορισμένο αναγνωστικό κοινό, γεγονός που αυξάνει το κόστος παραγωγής τους, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για εικονογραφημένα βιβλία. Έτσι, συχνά στοιχίζει λιγότερο σ’ έναν εκδότη να εκδώσει ένα μεταφρασμένο βιβλίο παρά ένα πρωτότυπο. Από την άλλη πλευρά, οι εκδότες των οικονομικά ασθενέστερων χωρών, λόγω των περιορισμένων μέσων που διαθέτουν, έχουν ελάχιστες δυνατότητες αποτελεσματικής προώθησης των παιδικών βιβλίων τους, με συμμετοχή σε διεθνείς εκθέσεις ή με αγώνα στην παγκόσμια αγορά. Έτσι, η παιδική λογοτεχνία, αντί να καταστεί η γέφυρα που ενώνει τα έθνη, διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει η γέφυρα για να περνά μονάχα η λογοτεχνία των «μεγάλων» γλωσσών σβήνοντας αργά αλλά σταθερά τις λογοτεχνίες των «μικρών». Το μέγεθος της πολιτισμικής απώλειας που θα σήμαινε κάτι τέτοιο είναι περιττό να υπογραμμιστεί. Μιλώντας για τέτοια προβλήματα σ’ ένα συνέδριο της ΙΒΒΥ μοιάζει σαν να κομίζει κανείς «γλαύκα εις Αθήνας», όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες για όποιον έθιγε θέματα γνωστά. Άλλωστε, όλοι γνωρίζουμε ότι η ΙΒΒΥ είχε πάντοτε ως σκοπό και συνεχή έγνοια της την προώθηση των μεταφράσεων και την παγκόσμια κυκλοφορία των καλών βιβλίων. Ο Τιμητικός Πίνακας που καταρτίζεται κάθε δύο χρόνια μ’ ένα πετυχημένο βιβλίο από κάθε χώρα αποτελεί πολύτιμη

προσπάθεια. Και η προθυμία της Κριτικής Επιτροπής για τα Βραβεία Άντερσεν, το 1982, «να εξετάσει λεπτομερέστερα και συστηματικότερα τις προτάσεις που υποβάλλουν τα εθνικά τμήματα της ΙΒΒΥ για υποψηφίους των οποίων τα έργα δεν έχουν κυκλοφορήσει μεταφρασμένα στις μεγάλες γλώσσες»11 ήταν ακόμα ένα βήμα. Φοβούμαι πάντως πως δεν μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι. Η παραγωγή, η κυκλοφορία και η μετάφραση των παιδικών βιβλίων είναι πάντα υπόθεση των εκδοτικών οίκων, οι οποίοι έχουν τα δικά τους συμφέροντα – συμφέροντα που δεν συμπίπτουν πάντοτε με τις αρχές της ΙΒΒΥ. Θα βελτιωθεί η κατάσταση μελλοντικά ή θα επιδεινωθεί με τους νέους τύπους παιδικών βιβλίων που θα επιβάλει η νέα τεχνολογία; Πρέπει άραγε να απογοητευτούν οι συγγραφείς που γράφουν σε «μικρές» γλώσσες και να θρηνήσουν για τον άδικο τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι γέφυρες που χτίζουν; Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα, δεν είμαι σε θέση να προβλέψω τι θα συμβεί. Ως απάντηση στο δεύτερο, μου έρχεται στον νου ένας αφορισμός της Σαπφούς, της αρχαίας Ελληνίδας ποιήτριας: «Η λύπη και τα κλάματα δεν πρέπει να βασιλεύουν με κανένα τρόπο στο σπίτι του ποιητή: Αυτό είναι μια αδυναμία ανάρμοστη για ένα παιδί του Απόλλωνα». Πιστά σ’ αυτή τη νουθεσία, τα σημερινά παιδιά του Απόλλωνα, που δημιουργούν βιβλία στη γλώσσα του μικρού τους τόπου, δε φαίνεται να απογοητεύονται. Η διαρκώς αυξανόμενη παραγωγή τους και το συνεχώς ανερχόμενο επίπεδο της δουλειάς τους αποδεικνύει ότι το να χτίζουν βιβλιογέφυρες εξακολουθεί να παραμένει πρόθεσή τους. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Joan Aiken, The way to Write for Children (Πώς να γράφετε για παιδιά), London: Elm Tree Books, 1982, σ. 13. 2. Ό.π., σ. 10. 3. Patricia Crampton, “There is always a bridge” («Υπάρχει πάντα μια γέφυρα»), άρθρο της στο περιοδικό της ΙΒΒΥ Bookbird, 4 (1984), 4. 4. John Rowe Townsend, “Standards of Criticism for Children’s Literature” («Κριτήρια για την παιδική λογοτεχνία»), στον τόμο The Signal Approach to Children’s Books (Προσέγγιση στα παιδικά βιβλία από το περιοδικό Signal) με διάφορα δοκίμια, επιμ.: Nancy Chambers, Kestrel Books, 1980, σ. 207. 5. Mollie Hunter, Talent Is Not Enough (Το ταλέντο δεν αρκεί), Harper & Row, σ. 30. 6. Aidan Chambers, “An interview with Alan Garner”, στον τόμο The Signal Approach to Children’s books, ό.π., σ. 296. 7. Bruno Bettelheim, “The Psychological Role of Story” («Ο ψυχολογικός ρόλος του ιστορήματος»), στον τόμο Story in the Child’s Changing World (Το ιστόρημα στον μεταβαλλόμενο κόσμο του παιδιού) – Πρακτικά του 18ου Συνεδρίου της ΙΒΒΥ στο Καίμπριτζ, 1982, σ. 30. Επίσης, στο περιοδικό της ΙΒΒΥ Bookbird, 1 (1985), 9. 8. Jack Forman, “Politics – the last taboo” («Πολιτική – το τελευταίο ταμπού»), στο περιοδικό The Horn Book Magazine (Ιούλιος-Αύγουστος 1985), 469-470. 9. Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 19701980, Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1982, σ. 50. 10. Πρακτικά του 18ου Συνεδρίου της ΙΒΒΥ στο Καίμπριτζ, 1982, ό.π., σ. 103. 11. Ό.π., σ. 120.

79

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ – ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ Aνδρούλα Σάββα

Εκπαιδευτικός, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Ε.Κ.Π.Α. στο Π.Μ.Σ. «Ανάγνωση, Φιλαναγνωσία και Εκπαιδευτικό Υλικό»

Γενική επισκόπηση

80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γιάννης Ρίτσος είναι ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς της γενιάς του 1930. Το έργο του είναι πρωτοποριακό και τεράστια η συμβολή του στην καθιέρωση της νεότερης ποίησης στην Ελλάδα. Η μελέτη της ποίησης δικαιώνεται στη «δημιουργική ανάπλαση της ιστορικότητάς της».1 Το παιδικό βίωμα διαμορφώνεται από το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτιστικό συγκείμενο (Naumović & Naumović, 2004). Έτσι, οι όψεις και οι αναπαραστάσεις της παιδικής ηλικίας στην ποιητική του Ρίτσου ερείδονται σε μεγάλο βαθμό στη ζωή του ποιητή, στις πολεμικές αναμετρήσεις της περιόδου, στις συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής και της άφιξης εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στον ελλαδικό χώρο, στους δύο παγκοσμίους πολέμους, στις πολιτικές εξελίξεις του Μεσοπολέμου,2 στο οικονομικό συγκείμενο της εποχής. Από το χρονολόγιο της ζωής του σημειώνονται τα γεγονότα εκείνα που χαράχτηκαν βαθιά στην ψυχή του, για να αποτελέσουν μετέπειτα αντικείμενο ποιητικής μετάπλασης. Η απώλεια του αδελφού και της μητέρας του όταν ο ίδιος ήταν μόλις δώδεκα ετών, η μετεγκατάσταση με την αδελφή του και η

δύσκολη ζωή στην Αθήνα, ο εγκλεισμός του πατέρα και αργότερα της αδελφής του στο ψυχιατρείο, η πάλη του με τη φυματίωση, το κοινωνικό συγκείμενο που δεν τον άφηνε ανεπηρέαστο, η εξορία, οι διωγμοί, συνυφαίνουν το σκοτεινό πέπλο των βιωμάτων του. Ακτίδα φωτός στη ζωή του και πηγή έμπνευσης αποτελεί ο ερχομός της κόρης του. Η ποίηση του Ρίτσου είναι ανθρωποκεντρική και περιπλανάται σε ευρύ πεδίο βιωμάτων. Ο ποιητής αποκρίνεται σε συγχρονικούς και ταυτόχρονα διαχρονικούς προβληματισμούς, αποτυπώνει εικόνες μοναξιάς, ερείπωσης και καταστροφής, συνάμα όμως και τον αγώνα για ζωή, ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, χωρίς να αποκλείει την ανεμελιά και την ευτυχία. Καυτηριάζει την ανθρώπινη διάβρωση, το εφιαλτικά παράλογο του πολέμου, αναδεικνύει πανανθρώπινες αξίες όπως της αδελφοσύνης και της ελευθερίας, ως προϋπόθεση ζωής και όχι απλά επιβίωσης. Επίσης, ο ποιητής αποδίδει τεράστια σημασία στην καθημερινότητα και σε όσα τη στοιχειοθετούν. Οι εκφάνσεις της καθημερινότητας εκφράζονται με ρεαλιστική διάθεση στο έργο του και παρουσιάζονται με παιδικό (για την ενήλικη προσληπτικότητα) τρόπο, με απλοϊκή αθωότητα που διακρίνει τον παιδικό λόγο, όταν περιγράφει αυτό που τον εντυπωσίασε. Τα βαρύτιμα έπιπλα, οι βελούδινες κουρτίνες, τα ξέθωρα χαλιά (Στον πατέρα μου, Αʹ, σ. 21), ο ζωγραφισμένος άγγελος που «είταν λίγο θυμωμένος και κράταγε στο χέρι ένα μακρύ γυαλιστερό σπαθί. Έμοιαζε του πατέρα μου όταν θυμώνει (λιγοστές φορές) και σπάει κανένα πιάτο, ή με τον μπάρμπα-Στάθη όταν βάζει στον ώμο το δίκαννο […]». Μια πυγολαμπίδα φωτίζει τη νύχτα, Αʹ, σ. 332

Η μνήμη για τον ποιητή είναι ζωντανή και ζωτικής σημασίας. Οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας λειτουργούν ως αποθετήριο ευτυχισμένων στιγμών, στις οποίες ανατρέχει όταν η πνιγηρή ατμόσφαιρα του παρόντος τον τυλίγει, ενώ ταυτόχρονα δεν αποσβένονται τα τραγικά βιώματά του. Ο ποιητής έζησε σε ταραχώδεις εποχές, απέδωσε σε ένα ερεβώδες φόντο τις φρικαλεότητες του πολέμου και συνάμα τις τρυφερές, ευτυχισμένες και ξέγνοιαστες στιγμές. Με τον ποιητικό του λόγο θεμελιώνει την ουμανιστική προοπτική. Έχοντας βιώσει τον πόνο, επιλέγει τη ζωή, αφού «[…] είμαστε άνθρωποι – είπε. Συνάνθρωποι δηλαδή. Αυτό το “συν” είναι όλο αντίκρυ σ’ όποιο θάνατο σ’ όποιο κακό». Το σωστό συν, Κάτοψη, Δʹ, σ. 314

Η παιδική ηλικία στο ποιητικό έργο του Ρίτσου Ο εντοπισμός των όψεων και αναπαραστάσεων της παιδικής ηλικίας στο ογκώδες ποιητικό του έργο απαιτεί μεθοδική προσέγγιση σε τρεις άξονες, οι οποίοι ακολουθούν την καλειδοσκοπική οπτική της παιδικής ηλικίας.

81 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

82 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Άξονας πρώτος: Παιδική ηλικία και αυτοβιογραφικό στοιχείο Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ποιήματα που αναφέρονται στο αυτοβιογραφικό στοιχείο, όπως αυτό εντοπίζεται στις προσωπικές μνήμες της παιδικής ηλικίας του ποιητή. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι συνθέσεις: Στον πατέρα μου (Τρακτέρ, Ποιήματα Αʹ), Το τραγούδι της αδελφής μου (Ποιήματα Αʹ), Ο μικρός αδελφός των γλάρων (Δοκιμασία, Ποιήματα Αʹ). Μέσα απ’ αυτές τις δημιουργίες διαφαίνεται η σχέση του ποιητή με την οικογένειά του, αλλά και στοιχεία της ζωής του από την παιδική του ηλικία. Το βιωματικό στοιχείο διαπερνά το προσωπείο του ποιητή και το καθιστά διάφανο. Η ζωντανή, πάλλουσα μνήμη και η επινόηση δημιουργούν ένα αμάλγαμα που ορίζει το alter ego του ποιητή. Τραγικά –για την ψυχοσύνθεση ενός παιδιού– γεγονότα αποτελούν μέρος του συνθετικού πίνακα της ζωής του που τον επηρέασαν βαθιά, χωρίς ωστόσο ο ποιητής να απεμπολεί και τον αντίθετο πόλο, δηλαδή τις χαρούμενες στιγμές της παιδικής ζωής στο εξωαστικό περιβάλλον. Σ’ αυτά τα ποιήματα εντοπίζεται το μοτίβο της θλίψης, της λύπης, της μελαγχολίας, της μοναξιάς. Εντοπίζεται ένα παιδί που δεν φαίνεται ιδιαίτερα ευτυχισμένο, αλλά που ζει σε ένα νεφελώδες συναισθηματικό περιβάλλον. Δεν απουσιάζουν όμως οι νότες χαράς και τρυφερότητας. Παρουσιάζεται το παιδί που ζει σε αρχοντικό σπίτι και τυγχάνει ευγενικής ανατροφής και μόρφωσης. Απεικονίζονται στιγμές ανεμελιάς στη φύση, την ίδια στιγμή όμως δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει μιαν αίσθηση παρακμής, την decadence περασμένων μεγαλείων, κάτι που διαπερνά την παιδική ψυχοσύνθεση. Διαφαίνεται ο σεβασμός προς τη φιγούρα του πατέρα, ο οποίος όμως παρουσιάζεται απόμακρος, και η γλυκιά, τρυφερή σχέση με τη μητέρα. Διακρίνεται η αδελφική αγάπη και ενότητα μέσα από τον θαυμασμό, τον σεβασμό, τα παιχνίδια. Πρόδηλη είναι η στοργή του μεγαλύτερου παιδιού προς τον μικρότερο αδελφό του, στον οποίο φαντάζει ως φύλακας-άγγελος, και η οποία εκτείνεται προς κάθε φτωχό, μικρό, ταπεινό και αδικημένο πλάσμα. Σ’ αυτή τη σημειολογία προστίθεται το πανανθρώπινο και διαχρονικό στοιχείο του θανάτου και ειδικότερα της απώλειας του αδελφού, που διαχέει το αφιερωμένο στον χαμένο αδελφό του έργο Ο μικρός αδελφός των γλάρων. Ο Ρίτσος δίνει στον θάνατο την αίσθηση του άυλου, του αιθέριου, του ουράνιου, και μεταρσιώνει τον αδελφό σε γλάρο, σε λευκό πουλί που πετάει ελεύθερα πάνω απ’ το γαλήνιο της θάλασσας. Η αίσθηση της απώλειας και το κενό που αυτή επιφέρει, αποτελεί το ποιητικό απόσταγμα της συνειδητής ζωής του. Ο θάνατος προκαλεί τους οικείους να θυμηθούν πιο πολύ τ’ αστέρια, να θυμηθούν πιο πολύ τον ουρανό (Αʹ, 386), αγγίζει την ψυχή των αγαπημένων του νεκρού και ανακινεί τις θύμησές τους (Πρεβελάκης, 1987). Κατακλύζουν τον ποιητή οι αναμνήσεις για τον αδελφό του και την παιδική τους ηλικία, δια φαίνεται ένα ψήγμα ενοχής για τη ζωή που συνεχίζει, όπως και η προσπάθειά

του να διαφυλάξει τις κοινές παιδικές τους αναμνήσεις. Η παρατηρητικότητά του τον οδήγησε στο να διαφυλάξει στιγμές και να τις αποδώσει στη σύνθεση με σεβασμό, τρυφερότητα, αναπόληση και συγκίνηση. Άξονας δεύτερος: Το παιδί ως πρωταγωνιστής της ποιητικής σύνθεσης Επισημαίνονται ποιήματα όπου το παιδί κατέχει ως χαρακτήρας πρωταγωνιστική θέση, όπως το Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού και Μια πυγολαμπίδα φωτίζει τη νύχτα (Ποιήματα Αʹ). Η δημιουργία αυτών των συνθέσεων πλαισιώ νεται στη νοσηλεία του ποιητή σε σανατόριο, καθώς και στο ιδιαίτερα αποπνικτικό πολιτικό κλίμα της εποχής. Η δικτατορία, η λογοκρισία, η ταλαιπωρημένη του υγεία «…τον ωθούν στο να παρακάμψει τη δυσάρεστη πραγματικότητα, τον στρέφουν στον εξωραϊσμένο κόσμο της παιδικής ηλικίας και σε μια αναζωογονητική αναζήτηση του φωτός…» Καλογήρου, 1999: 159

Παρουσιάζεται το παιδί που είναι άρρηκτα δεμένο με το φυσικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζει και εξερευνά. Διαγράφεται το ξέγνοιαστο παιδί, που κάνει αταξίες και σκανταλιές, ακόμη και σκασιαρχείο απ’ το σχολείο. Τα παιδικά παιχνίδια εντοπίζονται τόσο σε οικεία αντικείμενα όσο και στο ιδιαίτερο περιβάλλον του νεκροταφείου. Ακόμη και στο νοητικό του καταφύγιο, ο ποιητής υπενθυμίζει πως ο θάνατος παραμονεύει, αφού είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής. Γίνεται αναφορά στη χαρούμενη οικογενειακή ζωή και την ασφάλεια που νιώθει το παιδί μέσα στο οικείο περιβάλλον της οικογένειας. Σ’ αυτές τις εικόνες παρεισδύουν στοιχεία γείωσης. Οι αμυγδαλιές με τ’ άσπρα τους φορέματα, προάγγελος της άνοιξης, παρομοιάζονται με κείνα τα χλωμά κορίτσια του ορφανοτροφείου (Αʹ, 344). Καταγράφεται το μοτίβο του φανταστικού, μαγικού στοιχείου της παιδικής ηλικίας, που προσδίδει δυνατότητα στο αδύνατο και την ικανότητα στα παιδιά να διαβλέπουν πέρα από την πραγματικότητα. Τα παιδιά συνωμοτούν με τα στοιχεία της φύσης και τα προσκαλούν στο παιχνίδι τους, κρυφά απ’ τους μεγάλους. Διαφαίνεται το μοτίβο των υποθετικών πραγματικοτήτων, της γνωστικής έπαρσης των παιδιών και της υπεροχής τους έναντι των ενηλίκων. Αντιπαραβάλλεται η εξυπνάδα τους απέναντι στην περιορισμένη αντίληψη των «μεγάλων», αφού ανιχνεύουν σφάλματα στους συλλογισμούς τους, τους οποίους απογυμνώνουν από την παντοδυναμία τους. Παρουσιάζεται το παιδί που πα ρωδεί συνήθειες, ήθη, ιδέες που για τους ενήλικες είναι σημαντικές. Στον αντίποδα σημειώνεται το ευγενικό και φρόνιμο παιδί, που ακολουθεί τους κανόνες του savoir vivre, το οποίο όμως δεν μαθαίνει κείνο που ’ναι πιο πολύ απ’ όλα (Αʹ, 352). Παρουσιάζεται η παιδική οπτική για τα Θεία. Ο Θεός των παιδιών είναι

83

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

84 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

προσιτός, ενώ ο Χριστός τους είναι η ζωή, η αγάπη, η αγνότητα, η ηρεμία, η ταπεινότητα, η φύση, η ευγονία, γίνεται και ο ίδιος «παιδί». Στα ποιήματα αυτά, παρουσιάζεται η ηλικιακή, σωματική και ερωτική ωρίμαση του παιδιού, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, το παιδί που μυείται και προετοιμάζεται για την κοινωνία των μεγάλων. Στην ενότητα αυτή ανήκουν επίσης ποιήματα που αναφέρονται στο σύγχρονο παιδί και γενικότερα στην παιδική ηλικία και τα οποία σχετίζονται άμεσα με τα βιώματα του ποιητή και τη βιογραφία του. Τέτοιες δημιουργίες είναι: Πρωινό άστρο (Ποιήματα Βʹ), Παιχνίδια τ’ ουρανού και του νερού (Ποιήματα Γʹ), Αναφυλλητό (Υδρία, Ποιήματα Βʹ). Ο Ρίτσος συνέθεσε το Πρωινό άστρο με αφορμή τη γέννηση της κόρης του Έρης. Το παιδί παρουσιάζεται ως βρέφος που έφερε χαρά και νόημα στην οικογένειά του και σ’ όλη την πλάση και ως πλάσμα που ενσαρκώνει την αθωότητα και αποτελεί συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, καθώς και σύμβολο αναγέννησης, αισιοδοξίας, ελπίδας. Το κοριτσάκι απολαμβάνει την πατρική αγάπη, στοργή και τρυφερότητα, είναι λουσμένο στις ευχές για ευτυχισμένη, τυχερή και ευλογημένη ζωή. Στην υπηρεσία του και για την προστασία του έχουν επιστρατευθεί υπερφυσικές δυνάμεις. Ο ποιητής, ως πατέρας πλέον, επιχειρεί να μεταδώσει στην κόρη του τη σοφία της κοσμοθεωρίας του και να μυήσει το παιδί σε κομβικά ζητήματα (κοσμογονικά δίπολα ζωής-θανάτου, ειρήνης-πολέμου) με στόχο τη διαμόρφωση ενός ενήμερου παιδιού και μελλοντικού ενήλικα. «Είναι να γίνεις ό,τι ζητάει η ευτυχία του κόσμου, είναι να φτιάχνεις, κοριτσάκι την ευτυχία του κόσμου. Άλλη χαρά δεν είναι πιο μεγάλη απ’ τη χαρά που δίνεις. Να το θυμάσαι». Πρωινό άστρο, Βʹ, σ. 321

Η Έρη μεγαλώνει και μαζί διάφορες εμπειρίες εμπλουτίζουν το βιωματικό απόθεμα του ποιητή. Παραμύθια, νανουρίσματα και παιχνίδια συνοδεύουν την εξέλιξη του παιδιού, που βιώνει την οικογενειακή θαλπωρή μέσα από την πεζή πραγματικότητα και την καθημερινότητα. Το στοιχείο του θανάτου εντοπίζεται και σ’ αυτόν τον άξονα. Σημειώνεται χαρακτηριστικά το ποίημα Αναφυλλητό, το οποίο είναι εμπνευσμένο από τον πόνο του ποιητή για τον χαμό του παιδιού φιλικού του ζευγαριού.

Άξονας τρίτος: Παιδική ηλικία και κοινωνικά προβλήματα Σ’ ένα τρίτο επίπεδο εντοπίζονται θεματικές-ζητήματα τα οποία επηρεάζουν την παιδική ηλικία. Εμφανίζεται το διαφορετικό παιδί, το παιδί που αγωνίζεται, το παιδί που εργάζεται, το παιδί που υποφέρει. Το μυωπικό παιδί (Ασκήσεις, Ποιήματα Γʹ) έχει ως κεντρικό άξονα τη διαφορετικότητα. Αυτό διαβάζει, ενώ τ’ άλλα παιδιά παίζουν στο γήπεδο· αυτό βρίσκεται στην πικρή ησυχία, ενώ τ’ άλλα στη φασαρία και τις φωνές, στον στρογγυλό κόσμο της ευθυμίας και της αυθάδειας (Γʹ, 376). Διαφαίνεται η πνευματική υπεροχή του, η πρόκριση της μόρφωσής του. Το συγχρονικό ιστορικό και κοινωνικό συγκείμενο επηρεάζει τη ζωή του ποιη τή και αποτελεί έναν ακόμη θεματικό πυρήνα του έργου του. Παρουσιάζονται τα παιδιά στον πόλεμο, στην ειρήνη, στην Κατοχή και στον αγώνα για επιβίωση. «Τ’ όνειρο του παιδιού είναι η ειρήνη […] Ειρήνη είναι ένα ποτήρι ζεστό γάλα κ’ ένα βιβλίο μπροστά στο παιδί που ξυπνάει […]» Ειρήνη, Βʹ, σ. 173

Η παιδική ηλικία παρουσιάζεται ως πεδίο βασάνου. Τα παιδιά χάνουν την ανεμελιά τους, μυούνται στον κόσμο της δυστυχίας που ορίζεται από τους ενήλικες και αποτελούν αναπόφευκτα θύματα της θηριωδίας του πολέμου. Η στέρηση ζωής παρουσιάζεται με το στίγμα της αδικίας ή της ανθρώπινης αγριότητας. Μέσα απ’ αυτές τις εικόνες διακρίνεται άλλοτε ο ειρωνικός επιτονισμός του ποιητή γι’ αυτούς που θεωρεί υπευθύνους για τα πάνδεινα και άλλοτε η ωμή ποιητική περιγραφή εικόνων σκαιότητας. «Μα κιόλας τα παιδιά είχαν αφήσει το τόπι – φτιάχνανε χαρτονένια κράνη – παίζαν τον πόλεμο το απόγευμα. Οι τοίχοι είταν γεμάτοι κόκκινα συνθήματα. Και πάνου μάθαιναν τ’ αλφάβητό τους. Και τότες γινόταν μια παρέλαση στη δειλινή συνοικία. Μπροστά ο Παυλής και δίπλα ο Βάσος και παραπίσω όλη η παρέα. Τα παιδιά με τα χαρτονένια τους κράνη παρελαύνοντας κάτω από τη μύτη του γερμανού. Αλλάξαν μάτια μου οι καιροί – δεκάχρονα παιδιά κρατάνε το ντουφέκι και πολεμάνε για τον κόσμο, πιο σωστά πράγματα κι απ’ το βαγγέλιο γράφουν οι προκήρυξες». Οι γειτονιές του κόσμου, Εʹ, σ. 23

Οι γενικότερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες έχουν ως αποτέλεσμα τη στέρηση βασικών αγαθών, αναγκαίων για τη ζωή. Η παιδική ανέχεια ενυπάρχει σε κλίμα σκληρότητας και αδιαφορίας. Αντιπαραβάλλει την εικόνα των μαυραγοριτών με την εικόνα των πεινασμένων παιδιών και ταυτόχρονα στηλιτεύει αυτή την πτυχή της ανθρώπινης διάβρωσης.

85

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

«Και τα παιδιά πεθαίναν στην πλατεία Ομονοίας σφίγγοντας ένα άδειο κονσερβοκούτι και οι μαυραγορίτες ταξίδευαν στις στέγες των τραίνων». Οι γειτονιές του κόσμου, Εʹ, σ. 19

Απεικονίζεται επίσης το εργαζόμενο παιδί, να παλεύει για την απόκτηση των αναγκαίων αγαθών. «[…] ένα ξυπόλητο παιδί λίγο πιο πάνω, σ’ ένα μικρό ξύλινο πάγκο, πουλάει λουμίνια, τσακμακόπετρες, λιβάνι και φτίλια, για πανάρχαιες λάμπες». Ο πληρεξούσιος, Γενική Δοκιμή Γʹ, σ. 207

86 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο ποιητής κατορθώνει να ανάψει μια θρυαλλίδα ανθρωπισμού στο σκότος της εποχής αποτυπώνοντας τον άνθρωπο –το παιδί– που χειμάζεται από τον πόλεμο και ενσπείροντας το όραμα της ειρήνης. Μέσα από το έργο του διαφαίνεται η ποιητική αντιπαράθεση ευτυχίας-δυστυχίας, φωτός-σκότους· εάν ο πόλεμος είναι ο θάνατος, τότε η ειρήνη είναι το παιδί που ξυπνάει. Τα παιδιά δεν επηρεάζουν την πολιτική, κοινωνική και ιστορική εξέλιξη, είναι όμως οι αποδέκτες της και πολύ συχνά τα θύματά της. Το βίωμά τους αποτελεί απόρροια των επιδράσεων που δέχονται από φορείς που το καθορίζουν, όπως η οικογένεια, η εκπαίδευση, η πολιτεία (Millerauer, 2004: 13). Έτσι, οι αναπαραστάσεις της παιδικής ηλικίας που αποτυπώνονται στο ποιητικό έργο του Ρίτσου έχουν ως χαρακτηριστικό τους το βιωματικό στοιχείο· συγχρονικό, παρελθοντικό, ιστορικό, κοινωνικό, προσωπικό. Διαφαίνεται η πραγματικότητα σε ποικίλες εκφάνσεις της, όπως η στέρηση, η εξαθλίωση, ο θάνατος, η γέννηση, η χαρά. Όπως σημειώνει και η Καλογήρου (1999: 177): «…ο Ρίτσος διασκελίζει τα σύνορα μιας πολυσχιδούς παιδικής ηλικίας, εκπορθεί ουσιώδεις αλήθειες μέσα από την πρόκληση, την ψευδαίσθηση και μια ανακτημένη αφέλεια, δείχνοντας, στην ουσία, ότι “δεν υπάρχει κανένα παιχνίδι που να μην είναι κατά βάθος σοβαρό”».

Στην πάλη λύπης-χαράς, πολέμου-ειρήνης, παραίτησης-συνέχειας, ο ποιητής δηλώνει: «Δεν μπορώ να μην είμαι και δεν θέλω να μην είμαι αισιόδοξος. Αν ήμουν απαισιόδοξος, αν ήμουν πεσιμιστής, δεν θα ’γραφα».3

Συμπερασματικά Οι αναπαραστάσεις της παιδικής ηλικίας στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου αποκαλύπτουν τη διαχρονικότητά της. Το βαθύτατα ανθρώπινο υπόστρωμα, εμποτισμένο με τις οικουμενικές αρχές της ειρήνης, της αξιοπρέπειας και της αγάπης για τον άνθρωπο, αποτελούν τον κολοφώνα της και αποδίδουν σε αυτήν το χαρακτηριστικό του κλασικού.

Η απώλεια, ο θάνατος, οι οικογενειακές σχέσεις, ο αδελφικός δεσμός, η πατρική αγάπη, τα κοινωνικά ζητήματα, η διαφορετικότητα, ο πόλεμος, η ειρήνη, είναι θεματικές που απασχολούν τον άνθρωπο κάθε εποχής. Η ποιητική δημιουργία εμπνέεται από την πραγματικότητα, που άλλοτε βασανίζει και άλλοτε ανυψώνει την ανθρώπινη ψυχή. Η ανάδειξη του φωτός και της ζωής έρχεται μέσα από την αντίθεσή τους με το σκότος και τον θάνατο. Η ποιητική γλώσσα προσαρμόζεται ανάλογα με τη σκληρότητα ή την τρυφερότητα του βιώματος, το οποίο διαπερνά την πένα του Ρίτσου, συντηγμένο με την αντανάκλαση του εσωτερικού του κόσμου. Η αφοπλιστική διαύγεια των βιωμάτων του στην ποίησή του φανερώνει την αξιακή της βαρύτητα. Ένας αναγνώστης που μπορεί να έχει (ή και να μην έχει) παρόμοια βιώματα ή προβληματισμούς, καταφεύγοντας στην ποίηση του Ρίτσου αναγνωρίζει ένα αμάλγαμα γεγονότων και συναισθημάτων μέσα από την αυτο- και κοινωνικο-βιογραφική απογύμνωση. Η ειλικρίνεια που διαφαίνεται στην ποιητική απόδοση της εμπειρίας αποκαλύπτει την ομοιοπαθητική φύση της πένας του ποιητή. Η ποιητική του έκφραση έχει εμβαπτιστεί στον εσωτερικό του κόσμο και αποδίδει τόσο την ένταση του αναδυόμενου πόνου όσο και τη «μουσικοπρόφερτη στοργή» ζεστών στιγμών (Καραντώνης, 1991: 214). Η διαχρονικότητα των θεματικών σε συνδυασμό με την ευγλωττία του βιώματος και τη βασική πληροφοριακή πλαισίωσή τους μπορεί να αποτελέσει τον πυλώνα της προσέγγισης της ποίησης του Ρίτσου ακόμη και από παιδιά προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας. Η κοινωνική φύση της γλώσσας και η ταυτόχρονη εσωτερίκευσή της δημιουργεί τη μαγεία της συναλλαγής. Κάθε άτομο φέρει τις δικές του μοναδικές συνυποδηλώσεις, οι οποίες διεγείρονται από το λεκτικό του ποιήματος. Αυτό συνεπικουρεί στη βίωσή του και στη συμπόρευση τέχνης-ζωής. Οι εικόνες που πλάθονται και τα συναισθήματα που προκαλούνται κατά την επαφή του αναγνώστη με το ποίημα διασφαλίζουν τη συμμετοχή του «εαυτού» στο αναγνωστικό γεγονός, και εκείνος αποκρίνεται στις αντηχήσεις του έργου (Rosenblatt, 1994). Η διαχείριση των ανταποκρίσεων κάθε ατόμου στα ερεθίσματα του ποιητικού έργου καθίσταται λυτρωτική. Η ποίηση αντλεί από την πραγματικότητα, αλλά και προσφέρει σ’ αυτήν. Η αναγνώριση εικόνων, γεγονότων, συναισθημάτων, δίνει στον αναγνώστη που τα έχει ζήσει ή τα αντιμετωπίζει στο συγχρονικό του παρόν την αίσθηση πως δεν είναι μόνος. Ταυτόχρονα πλαταίνει τους ορίζοντες του αναγνώστη που μπορεί να εντοπίσει το αμάλγαμα στιγμιο τύπων-ψυχικής φόρτισης, αλλά δεν μπορεί να το οικειοποιηθεί ως πραγματολογικό γεγονός του βίου του. Ο Ρίτσος αποτύπωσε λυρικά και δραματικά, με εύστοχη ισορροπία ανάμεσα στο «ποιητικό ρήμα» και την «ευαισθησία»,4 το συγχρονικό παρόν και το παρελθόν. Ο ποιητής ζει τη διαχρονική δυσφορία του σύγχρονου ανθρώπου και ταυτόχρονα αναδεικνύει την ευτυχία ως το νόημα της ζωής, την οποία πραγματώνει μέσα από την καθημερινότητα. Ο ουμανιστικός πυρήνας της

87 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ποίησής του, σε συνάρτηση με την εκφραστική μετουσίωση βιωμάτων και κοσμοθεωρίας, την καθιστά διαχρονική και συγχρονική. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βελουδής, Γ. (1984), Μελέτες για τον Γιάννη Ρίτσο. Προσεγγίσεις στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα: Κέδρος, σ. 42. 2. Τα επεισόδια της 9ης Μαΐου του 1936 στη Θεσσαλονίκη συγκλονίζουν τον ποιητή, ο οποίος εμπνέεται τον «Επιτάφιο». 3. Σιώτης, Ντ. (1986), «Συνέντευξη Γιάννης Ρίτσος. Ταξίδι χωρίς Τέλος», περ. Ρεύματα (Ιανουάριος 1986), 45. 4. Βλ. Σεφέρης, Γ. (1984), «Ερωτόκριτος», στο: Δοκιμές Αʹ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 288-289.

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

88 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βελουδής, Γ. (1984), Μελέτες για τον Γιάννη Ρίτσο. Προσεγγίσεις στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα: Κέδρος. Καλογήρου, Τζ. (1999), Τέρψεις και ημέρες ανάγνωσης, Αθήνα: Εκδόσεις της Σχολής Ι. Μ. Παναγιωτοπούλου. Καραντώνης, Α. (1955), «Πρωινό άστρο», περ. Νέα Εστία: «Αφιέρωμα στον ποιητή Γιάννη Ρίτσο (1909-1990)» (Χριστούγεννα 1991), 214-215: http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/ showissue.asp?file=159795&code=6775 (Ανάκτηση: 20.12.16). Milleraurer, M. (2004), “A History of Childhood: Research and Teaching in South Europe”, στο: Naumović, S. & Naumović, J. (επιμ.), Childhood in South East Europe, Münster: Lit Verlag, σ. 13-30. Παγκόσμια Πολιτιστική Εγκυκλοπαίδεια (2007): Biographies. Οι μεγάλοι όλων των εποχών, τόμος 7: Σύγχρονος Ελληνισμός, Αθήνα: Δομή, σ. 126-141. Πρεβελάκης, Π. (1983), Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του, Αθήνα: Κέδρος. Ρίτσος, Γ. (181984), Ποιήματα 1930-1942, τόμος Αʹ, Αθήνα: Κέδρος. Ρίτσος, Γ. (171984), Ποιήματα 1941-1958, τόμος Βʹ, Αθήνα: Κέδρος. Ρίτσος, Γ. (151982), Ποιήματα 1939-1960, τόμος Γʹ, Αθήνα: Κέδρος. Ρίτσος, Γ. (41979), Ποιήματα 1938-1971, τόμος Δʹ, Αθήνα: Κέδρος. Ρίτσος, Γ. (121987), Ποιήματα. Τα επικαιρικά 1945-1969, τόμος Εʹ, Αθήνα: Κέδρος. Rosenblatt, L. M. (1994), Τhe Reader – the Text – the Poem, U.S.A.: Southern Illinois University Press. Σιώτης, Ντ. (1986), «Συνέντευξη Γιάννης Ρίτσος. Ταξίδι χωρίς Τέλος», περ. Ρεύματα (Ιανουάριος 1986), 34-45.

συνέντευξη ΑΡΓΥΡΩ ΠΙΠΙΝΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ H Αργυρώ Πιπίνη είναι συγγραφέας, ηθοποιός και μεταφράστρια. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες και θέατρο. Αγαπάει τα βιβλία, ζει για τα βιβλία, αλλά και από τα βιβλία. Διδάσκει θέατρο, μεταφράζει λογοτεχνία, κείμενα για το θέατρο, παιδικά βιβλία. Το 2012 βραβεύτηκε από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας και το 2013 αναγράφηκε στους Τιμητικούς Πίνακες της IBBY (The International Board on Books for Young People) για τις μεταφράσεις της. Οργανώνει σεμινάρια δημιουργικής γραφής και projects για παιδιά και ενήλικες σε συνεργασία με διάφορους φορείς. Το 2015, το βιβλίο της Το δικό τους ταξίδι κέρδισε το βραβείο του περιοδικού Ο Αναγνώστης στην κατηγορία «Εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά», και η Διε θνής Παιδική Βιβλιοθήκη του Μονάχου το συμπεριέλαβε στα White Raven, διάκριση που απονέμεται σε βιβλία που αξίζουν διεθνούς προσοχής λόγω των θεμάτων που πραγματεύονται και της εξαιρετικής και πρωτοπόρου λογοτεχνικής και εικαστικής προσέγγισής τους. Το ίδιο βιβλίο βρισκόταν στις βραχείες λίστες του ελληνικού τμήματος της ΙΒΒΥ και στη βραχεία λίστα των Κρατικών Βραβείων Παιδικού Βιβλίου. Την ίδια χρονιά στη βραχεία λίστα του Αναγνώστη αλλά και των Κρατικών Βραβείων βρέθηκε και το βιβλίο της Η Αλίκη στην πόλη, στην κατηγορία «Εφηβικού-Νεανικού βιβλίου». Το 2017, το βιβλίο της Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι… πήρε το βραβείο της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Διαθέτει προσωπικό site στη διεύθυνση: www.argyropipini.com

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ v Η Βιολέτα και ο ιππότης, εκδ. Μεταίχμιο, 2017 v Μελάκ, μόνος, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2016 v Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι..., εκδ. Πατάκη, 2016 (Βραβείο IBBY – Τμήμα του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) v Αν θες να πας ταξίδι στο φεγγάρι, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2016 v Το δικό τους ταξίδι, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2014 (Βραβείο περιοδικού Ο Αναγνώστης / White Raven: Διεθνής Νεανική Βιβλιοθήκη του Μονάχου) v Η Αλίκη στην πόλη, εκδ. Πατάκη, 2014 v Όλες οι μέρες Κυριακή, εκδ. Πατάκη, 2013

89

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

v v v v v v v v v v v v v

Ο Σίμπα και το σύμπαν, εκδ. Πατάκη, 2012 Σημειωματάριο: Μεταξύ γυναικών, εκδ. Πατάκη, 2012 Ιστορίες από τον Σαίξπηρ: Η τρέλα της αγάπης, εκδ. Πατάκη, 2011 Ιστορίες από τον Σαίξπηρ: Το παιχνίδι της μεταμφίεσης, εκδ. Πατάκη, 2011 Ο Ευγένιος και ο ιερός πάπυρος, εκδ. Μεταίχμιο, 2010 Ημερολόγιο 2011: Σαίξπηρ, Το βήμα του χρόνου, εκδ. Πατάκη, 2010 Άμπρα Κατάμπρα, Χριστούγεννα: ένα γιορτινό ημερολόγιο, εκδ. Μίνωας, 2008 12 Δώρα για τα Χριστούγεννα, εκδ. Παπαδόπουλος, 2008 Λέξεις και χρώματα, τελείες και κόμματα, εκδ. Παπαδόπουλος, 2008 Μια αγάπη, επτά χρώματα και ένας λύκος, εκδ. Μεταίχμιο, 2007 Καληνύχτα και όνειρα γλυκά, εκδ. Παπαδόπουλος, 2007 Η συνωμοσία των κουζινικών, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2006 Μαξ, ο τυχερόγατος, εκδ. Μεταίχμιο, 2003

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

90 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αγγελική Βαρελλά: Το ότι έγινες συγγραφέας ήταν ένα όνειρό σου που πραγματοποιήθηκε ή κάτι που προέκυψε στην πορεία της ζωής σου; Αργυρώ Πιπίνη: Από μικρή ήθελα να γίνω πολλά πράγματα: διευθυντής ορχήστρας, μπαλαρίνα, κτηνίατρος, ηθοποιός. Τελικά κατάφερα κι έγινα ηθο ποιός, ενώ παράλληλα σπούδασα πολιτικές επιστήμες στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Από μικρή λάτρευα τα βιβλία. Τα βιβλία με έσωσαν. Η συγγραφή και το διάβασμα ήρθαν νωρίς στη ζωή μου. Έγραφα μικρά θεατρικά, τα οποία ανέβαζα στην αυλή μας. Σκηνοθετούσα, έπαιζα, έφτιαχνα τα κοστούμια. Μια φορά μάλιστα πήρα μέρος και στον διαγωνισμό ενός περιοδικού. Η συγγραφή έγινε ο τρόπος μου να βλέπω τα πράγματα. Ήμουν μάλιστα τυχερή γιατί οι δρόμοι που περπάτησα με έφεραν κοντά σε σπουδαίους ανθρώπους οι οποίοι με ενθάρρυναν όταν έχανα το ηθικό μου, με έσπρωχναν όταν δίσταζα, μου κρατούσαν το χέρι όταν έπεφτα. Η λέξη «συγγραφέας» μού φαίνεται βαριά. Για μένα συγγραφέας είναι ο Ντίκενς, ο Φλομπέρ, ο Ντοστογιέφσκι. Όταν τα παιδιά στα σχολεία που επισκέπτομαι με αποκαλούν συγγραφέα, ξαφνιάζομαι. Κι όταν με ρωτάνε τι κάνω, λέω πως γράφω βιβλία για παιδιά. Έχω ασχοληθεί με το θέατρο, παίζοντας και διδάσκοντας, έχω δουλέψει στο δημόσιο, έχω δουλέψει σε γκαλερί, σε μπαρ, έχω επιμεληθεί κείμενα, μεταφράζω λογοτεχνία, κείμενα για το θέατρο. Είμαι η τρανή απόδειξη ότι ποτέ δεν είναι αργά, ότι μπορείς να αλλάξεις επαγγελματικό προσανατολισμό αν το αποφασίσεις και είσαι σίγουρος πως αγαπάς αυτό που κάνεις. Α.Β.: Τι σου αρέσει πιο πολύ; Να διαβάζεις, να γράφεις ή να μεταφράζεις; Α.Π.: Μου αρέσουν και τα τρία – πολύ. Τα τελευταία χρόνια, όποτε μεταφράζω –και μεταφράζω πολύ– δεν μπορώ να διαβάσω ταυτόχρονα άλλα βιβλία. Αντίθετα, όταν γράφω μπορώ και διαβάζω, κυρίως ποίηση. Ονειρεύομαι τη μέρα

κατά την οποία θα έχω περισσότερο χρόνο για γράψιμο. Στο μυαλό μου και στα χαρτιά μου υπάρχουν πολλές, πάρα πολλές, μισοτελειωμένες ιστορίες. Α.Β.: Πιστεύεις ότι τα βιβλία που διαβάζουν τα παιδιά παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους; Α.Π.: Ναι, το πιστεύω απόλυτα. Σε συνδυασμό βέβαια με το περιβάλλον: οικογενειακό, κοινωνικό, σχολικό. Αναφέρομαι κυρίως στη λογοτεχνία. Η αναγνωστική περιπέτεια προσφέρει καλύτερη και πιο ευρεία θέαση στον κόσμο. Τα βιβλία είναι ο πιο ανέξοδος και ανταποδοτικός τρόπος για να ταξιδεύεις. Α.Β.: Ποιο επιχείρημα θα χρησιμοποιούσες προκειμένου να πείσεις τα παιδιά να διαβάζουν όλο και περισσότερα βιβλία; Α.Π.: Θα ήθελα να μη χρειάζεται να τα πείσω. Θα ήθελα τα ίδια τα βιβλία να αποτελέσουν τα επιχειρήματα που θα πείσουν τα παιδιά. Και για να γίνει αυτό, πιστεύω πως τα παιδιά πρέπει να βρίσκονται κοντά στα βιβλία. Είναι απαραίτητη λοιπόν η δημιουργία και η λειτουργία βιβλιοθηκών. Επίσης, καλό είναι να εκδίδονται βιβλία που θα διαβαστούν και θα προσφέρουν χαρά, απόλαυση και συγκίνηση και όχι βιβλία που γράφονται μόνο και μόνο για να αξιοποιηθούν αναφερόμενα σε κάποιο θέμα. Η λειτουργία αυτή έπεται της απόλαυσης – το ίδιο το βιβλίο θα την επιτελέσει με τη βοήθεια των γονιών και των δασκάλων, χωρίς να χρειάζεται να επισημαίνεται η χρηστικότητά του. Απευθυνόμενη στο σημείο αυτό στα παιδιά, θα πρόσθετα το εξής: Παιδιά, σε ό,τι διαβάζετε δεν περιλαμβάνονται μόνον όσα διαβάζετε, αλλά και όσα σκέφτεστε όταν διαβάζετε και όσα κρύβονται κάτω από τις λέξεις που διαβάζετε. Α.Β.: Ποια είναι τα συναισθήματά σου για την πρόσφατη βράβευση του βιβλίου σου Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι…από την ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου; Α.Π.: Ένα βραβείο λειτουργεί σαν ένα χτύπημα στην πλάτη. Είναι μια κίνηση που σου λέει ότι κάνεις καλά αυτό που κάνεις. Ένα βραβείο που σου απονέμεται από ομοτέχνους σου αποτελεί πηγή συγκίνησης γιατί οι άνθρωποι αυτοί γνωρίζουν από πρώτο χέρι τις δυσκολίες, τις αμφιβολίες, τον αγώνα και το παιχνίδι με τις λέξεις. Πρόκειται για έναν αγώνα που δίνουν και οι ίδιοι καθημερινά. Ήταν διπλή η χαρά μου για τη βράβευση του συγκεκριμένου βιβλίου, αφενός επειδή πραγματεύεται ένα θέμα που συζητείται πολύ στις μέρες μας και αφετέρου επειδή αγαπήθηκε από μικρούς και μεγάλους.

91 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ LOUISE ROSENBLATT ΣΕ ΕΝΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ Μεταξούλα Μανικάρου

Σχολική σύμβουλος φιλολόγων

Εισαγωγή

τον 20ό αιώνα συντελείται η «αλλαγή του παραδείγματος» (Iser, 1991: 26) στις σύγχρονες λογοτεχνικές σπουδές από τον συγγραφέα (ρομαντική/βιογραφική κριτική) και το κείμενο (Φορμαλισμός, Νέα Κριτική, Δομισμός) στον αναγνώστη (θεωρίες αναγνωστικής ανταπόκρισης/αισθητικής της πρόσληψης). Συγκεκριμένα, αρχικά απορρίπτεται η ταύτιση του νοήματος και της ερμηνείας του έργου με την πρόθεση του συγγραφέα («προθεσιακή πλάνη») (Compagnon, 2003: 89), αφού το έργο επιζεί και πέρα από αυτήν μέσα σε άλλα πολιτιστικά ή ιστορικά συμφραζόμενα, αποκτώντας νέες σημασίες ( Ήγκλετον, 41996: 112-115· Compagnon, 2003: 115-116), και η μόνη πρόθεση που μετρά για έναν συγγραφέα είναι η πρόθεσή του να κάνει λογοτεχνία (Compagnon, 2003: 117). Ήδη ο Barthes (2007), στο μνημειώδες πια κείμενό του, με μεσσιανικό τρόπο αφαιρεί από τον συγγραφέα τη δυναμική του ως ρυθμιστικού παράγοντα από βιογραφική ή κοινωνιολογική άποψη, μέχρι τη σταδιακή εκθρόνισή του. Στη συνέχεια, μετά την πτωτική πορεία του υποκειμένου της γραφής, δίνεται έμφαση και επιστροφή στο κείμενο και με τη συνακόλουθη «εργαστηριακή ανατομία» του (Compagnon, 2003: 216) επιδιώκεται η «διάλυση» και ανασύνθεση του κειμένου στα «δομικά υλικά» του (το θέμα, τα πρόσωπα, την πλοκή, τον χρόνο, το ύφος, κ.ά.), ενώ απορρίπτονται τα συγκινησιακά βιώματα που προκαλεί στον αναγνώστη («συναισθηματική ή θυμική» πλάνη). Τέλος, κλονίζεται δραματικά η αυτονομία του λογοτεχνικού κειμένου και το κριτικό ενδιαφέρον μετατοπίζεται στον αναγνώστη, ο οποίος ανασύρεται από την αφάνειά του και επιβάλλεται ως νοηματοδότης του λογοτεχνικού κειμένου (Τζιόβας, 22003: 224). Η βασική μετατόπιση του κέντρου βάρους θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: «Το ζητούμενο πλέον δεν ήταν να ειπωθεί το τι αναφέρουν τα κείμενα, αλλά το πώς ανταποκρίνεται ο αναγνώστης σε αυτά» (Iser, 1991: 26). Συνεπώς, η νέα πρόταση που φέρνουν οι αναγνωστικές θεωρίες στοχεύει στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του αναγνώστη και στην

πριμοδότησή του κατά τη λογοτεχνική διαδικασία, γεγονός που έχει σημαντικό αντίκτυπο στις γραμματολογικές σπουδές. Πρωτοπόρος στον χώρο των αναγνωστικών θεωριών είναι η θεωρητικός Louise M. Rosenblatt (1904-2005).

Το θεωρητικό πλαίσιο: Η συναλλακτική θεωρία της Louise Μ. Rosenblatt Η L. Μ. Rosenblatt, ήδη από το έτος 1938, δημοσίευσε το πρωτοποριακό και προδρομικό θεωρητικό της έργο με τίτλο Literature as Exploration (Η λογοτεχνία ως εξερεύνηση), με διττή συμβολή: Αφενός μεν την αναβάθμιση του ρόλου του αναγιγνώσκοντος υποκειμένου και τη μοναδικότητα της ανάγνωσής του σε μια εποχή κατά την οποία η παντοδυναμία της Νέας Κριτικής θεωρούσε το κείμενο ως αντικείμενο «κλεισμένο στον εαυτό του, μυστηριωδώς ανέπαφο στη μοναδική του ύπαρξη» (Ήγκλετον, 41996: 83-84). Αφετέρου ανακίνησε το ζήτημα του επαναπροσδιορισμού της διδασκαλίας της λογοτεχνίας. Συγκεκριμένα, η συγγραφέας υπαινίσσεται ότι η λογοτεχνία είναι μια μορφή εξερεύνησης (εξού και ο τίτλος του βιβλίου), δηλαδή έντονης προσωπικής δραστηριό τητας και όχι παθητική διαδικασία πρόσληψης (Rosenblatt, 1938/1970: viii). Επειδή θεωρεί ότι η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου είναι «ατομική εμπειρία», μοναδικό, υποκειμενικό συμβάν κατά την αναγνωστική διαδικασία με τη συμμετοχή της διάνοιας και των συναισθημάτων του αναγνώστη, υπ’ αυτήν την έννοια κατατάσσεται στην υποκειμενική-ψυχαναλυτική εκδοχή της Αναγνωστικής Θεωρίας (Πολίτης, 1996: 22). Πολύ αργότερα, το έτος 1978, στο έργο της The Reader, the Text, the Poem (Ο αναγνώστης, το κείμενο, το ποίημα), θα εμβαθύνει ακόμη περισσότερο στην έννοια του αναγνώστη, αλλά και στις άλλες βασικές θεωρητικές της θέσεις (Πολίτης, 1996). Για να περιγράψει το επικοινωνιακό γεγονός της αναγνωστικής διαδικασίας, η Rosenblatt χρησιμοποιεί τους όρους «συναλλαγή» («transaction») και «συναλλακτική» («transactional») (η απόδοση του όρου ως «συναλλακτική» οφείλεται στη Μ. Καρπόζηλου, 1994: 35). Η επιλογή του όρου «συναλλαγή» προσδιορίζει μια συνεχή διαδικασία κατά την οποία οι παράγοντες ή τα στοιχεία που αποτελούν μέρη μιας συνολικής κατάστασης διαμορφώνουν το ένα το άλλο (Rosenblatt, 1978: 17). Και στο σημείο αυτό η Rosenblatt διαφοροποιείται από τον Dewey, ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο «αλληλεπίδραση» (ακολούθως ο όρος χρησιμοποιήθηκε και από τον Iser) και υπονοούσε ξεχωριστές, αυτόνομες, προκαθορισμένες οντότητες οι οποίες επενεργούν η μία πάνω στην άλλη (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007· Πολίτης, 1996). Η συναλλαγή του αναγνώστη με το κείμενο δεν ακολουθεί ένα γραμμικό «δούναι-λαβείν» μεταξύ τους, με την έννοια ότι το ένα στάδιο διαδέχεται ή προϋ ποθέτει το άλλο, αλλά περιγράφεται ως μία διαδικασία σπειροειδής, «αφού συνδυάζει τόσο την επαναληπτικότητα του κύκλου όσο και τον εξελικτικό χαρακτήρα της γραμμικής διάταξης» (Κουρτέσης, 2016: 21). Η «εμπειρία» του αναγνώστη γίνεται αξιωματική θέση στην αναγνωστική

93

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

94 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

θεωρία της Rosenblatt και εδώ είναι εμφανής η επίδραση του Dewey, ο οποίος καθιστά την «εμπειρία» κεντρική στις επιστημολογικές του θέσεις, αλλά και του Piaget, ο οποίος αναφέρει ότι «ένας οργανισμός, ένα άτομο (π.χ. ο αναγνώστης) στην αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον (π.χ. το λογοτεχνικό έργο) τροποποιεί κάθε καινούργια πληροφορία και δομεί την έννοιά της από τα ακατέργαστα στοιχεία (δεδομένα) που προσλαμβάνει» (Πολίτης, 1996: 27). Η ίδια η Rosenblatt (1938/1970: 30) επισημαίνει: «Το ιδιαίτερο νόημα, και ιδιαίτερα οι υποδόριες συσχετίσεις που αυτές οι λέξεις και εικόνες φέρουν για τον κάθε αναγνώστη, θα καθορίσουν ευρέως τι θα επικοινωνήσει το κείμενο σε αυτόν. Ο αναγνώστης μεταφέρει στο κείμενο χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, μνήμες από παρελθοντικά γεγονότα, τωρινές ανάγκες και προβληματισμούς, μια συγκεκριμένη διάθεση της στιγμής και μια συγκεκριμένη φυσική κατάσταση. Αυτά και άλλα χαρακτηριστικά, σε έναν αέναο και κάθε φορά μοναδικό συνδυασμό, καθορίζουν την ανταπόκρισή του στην παράδοξη συνεισφορά του κειμένου». Η προσωπικότητα και οι εμπειρίες του αναγνώστη ως μεσολαβητικοί παράγοντες κατά τη «συνεύρεσή» του με τη δομημένη κειμενική εμπειρία οδηγούν τη Rosenblatt να αντιπαραβάλλει την εμπειρία του αναγνώστη με αυτήν του κειμένου, την οποία φτάνει να τη θεωρεί ως ένα άλλο «κείμενο», άρα και να διευρύνει την έννοια της «διακειμενικότητας», χωρίς η ίδια να τη χρησιμοποιεί ως όρο (Πολίτης, 1996: 25). Η Rosenblatt, παρόλο που τονίζει τη σημαντικότητα της συναισθηματικής ανταπόκρισης του αναγνώστη και τη σπουδαιότητα της συμβολής του στη διαδικασία νοηματοδότησης του κειμένου, απορρίπτει τον καθαρό υποκειμενισμό της ερμηνείας και, χωρίς να υποτιμά την κειμενική υπόσταση, επιχειρεί να «συμβιβάσει» την «ελεγκτική δύναμη» του πρωταγωνιστικού ρόλου του αναγνώστη με τις κειμενικές επιταγές (Rosenblatt, 1978: 151-153· Πολίτης, 1996). Η Αμερικανίδα θεωρητικός περιγράφει τα βήματα/φάσεις της αναγνωστικής και ερμηνευτικής προσέγγισης ενός έργου ως εξής: Η συνάντηση του αναγνώστη με το κείμενο και η ενεργός συμμετοχή και εμπλοκή του στις κειμενικές διαδικασίες του ονομάζεται από τη Rosenblatt «έκκληση» του κειμένου και αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται το κείμενο. Με άλλα λόγια, ο αναγνώστης εντοπίζει «κειμενικά σήματα», «νύξεις» και «ενδείξεις», όπως: α) λεκτικές: γλώσσα, επιλογή λέξεων, ήχος, σημασία, λεκτικά σχήματα· β) περιεχομένου: θεματική πλοκή, σκηνικό, χαρακτήρες, αξιακά συστήματα, ηθικοί κώδικες· και γ) οπτικές ενδείξεις: διάταξη τυπωμένων λέξεων, έκταση προτάσεων (Rosenblatt, 1978: 55-57, όπ. αναφ. στο Κουρτέσης, 2016: 21), και αποφασίζει αν το κείμενο υπάρχει απλώς ως «κείμενο», δηλαδή μια σειρά τυπωμένων στοιχείων, ή θα λειτουργήσει ως «ποίημα», δηλαδή ως λογοτεχνικό γεγονός (Πολίτης, 1996). Την «έκκληση» ακολουθεί η «αντίδραση/ανταπόκριση» του αναγνώστη στη δομημένη εμπειρία που ενσωματώνει το κείμενο. Ο αναγνώστης μέσω της «εκλεκτικής προσοχής», λόγω της «ανοιχτότητας» και των πολλαπλών πιθανοτήτων του κειμένου, έχει τη δυνατότητα να εστιάσει σε κάποια σημεία, να σταθμίσει την αντίδρασή του απέναντι σε αυτά και να υιοθετήσει είτε «αι-

σθητική» αναγνωστική στάση, κατά την οποία επικεντρώνεται σε αυτό που βιώνει στη σχέση του με το κείμενο και στην προσωπική του αντίδραση, είτε «μη αισθητική», κατά την οποία αντλεί συγκεκριμένες πληροφορίες για συγκεκριμένους σκοπούς (Πολίτης, 1996). Η αισθητική ή μη στάση αποτελεί σημαντική παράμετρο που καθορίζει αν το κείμενο υπάρχει απλώς ως «κείμενο», δηλαδή μια σειρά τυπωμένων στοιχείων («ένα αντικείμενο από χαρτί και μελάνι», Rosenblatt, 1978: 23), ή θα λειτουργήσει ως «ποίημα», δηλαδή ως λογοτεχνικό γεγονός, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο σε νέα βάση την έννοια της «λογοτεχνικότητας». Στην πρώτη, μάλιστα, αυτή επαφή του αναγνώστη με το κείμενο η Rosenblatt δίνει βαρύνουσα σημασία, υποστηρίζοντας ότι «είναι μια πολύπλοκη και πολύπλευρη διαδικασία, καθοριστική για τη σχέση που θα αναπτυχθεί στη συνέχεια με το κείμενο» και «ο,τιδήποτε προστίθεται ή αλλάζει στη συνέχεια, έχει πάντα σχέση με την αρχική ανταπόκριση» (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007). Το λογοτεχνικό κείμενο στη «συναλλαγή» του με τον αναγνώστη λειτουργεί με διττό τρόπο. Αφενός μεν ως «κίνητρο», που ενεργοποιεί στοιχεία της εμπειρίας του αναγνώστη, τόσο από τη ζωή όσο και από τη λογοτεχνία (Rosenblatt, 1978: 11, 17), εγκαθιδρύοντας ένα «ζωντανό κύκλωμα» μεταξύ των ενδείξεών του και του αναγνώστη (Πολίτης, 1996). Αφετέρου ως «προσχέδιο», που καθοδηγεί τον αναγνώστη να ελέγξει τα κειμενικά στοιχεία, εντάσσοντάς τα σε ένα «δοκιμαστικό πλαίσιο», σύμφωνα με τις υποθέσεις και τις προσδοκίες του (Rosenblatt, 1978: 11). Στις βασικές παραδοχές του θεωρητικού μοντέλου της Rosenblatt εντάσσεται και ο διαφοροποιημένος ρόλος που αναλαμβάνουν ο εκπαιδευτικός και ο μαθητής κατά τη διδακτική πράξη. Ο εκπαιδευτικός αναθεωρεί τις φορμαλιστικού τύπου αναλύσεις του, διαδραματίζει ρόλο διαμεσολαβητικό, καθοδηγητικό, εποπτικό, επιλέγει συνήθως τα λογοτεχνικά κείμενα με βάση το γενικό υπόβαθρο, το επίπεδο ωριμότητας των μαθητών του, τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς τους (Rosenblatt, 1956: 69). Στην ευέλικτη αντιμετώπιση του διδακτικού περιεχομένου και της διδακτικής διαδικασίας οφείλουμε να ανιχνεύσουμε βασικές αρχές της «Διαφοροποιημένης Διδασκαλίας», μια ορολογία που χωρίς να την κατονομάζει η Rosenblatt περιγράφει στις συναλλακτικές πρακτικές της. Μια τέτοια εκπαιδευτική στάση διευκολύνει τη «συναλλαγή» αναγνώστη-μαθητή με το κείμενο, διαφυλάσσοντας την εμπειρία στο κέντρο της διαδικασίας προσπέλασής της και διασώζει την ατομικότητα του κάθε μαθητή αναγνώστη, χωρίς να κυριαρχεί πάνω του (Πολίτης, 1996: 32). Από την άλλη ο μαθητής-αναγνώστης, μέσα σε ένα κλίμα ελευθερίας, εμπιστοσύνης, αποδοχής και συνεργασίας, ενθαρρύνεται να αναδεικνύει τα προσωπικά του βιώματα και τις αυθεντικές του ανταποκρίσεις κατά την αισθητική ανάγνωση του κειμένου. Συμμετέχει παράλληλα σε ομαδικές συζητήσεις, κατά τις οποίες αφενός μεν ο ίδιος διασαφηνίζει, απορρίπτει, αναθεωρεί προσωπικές του απόψεις και στο πλαίσιο των «ερ-

95 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

96 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μηνευτικών κοινοτήτων» μοιράζεται μια συγκεκριμένη αναγνωστική «στρατηγική» ή «ένα σύνολο κοινοτικών υποθέσεων» (Abrams, 92016: 195), αφετέρου δέχεται διευκρινίσεις από τον εκπαιδευτικό σχετικά με εναλλακτικές αναγνωστικές ερμηνείες (Rosenblatt, 1938/1970: 206). Προκειμένου ο μαθητής να διαβάσει αισθητικά το λογοτεχνικό κείμενο, δηλαδή ως προσωπικό βίωμα, και όχι να γνωρίσει την αναγνωστική εμπειρία, επιβάλλεται ο εκπαιδευτικός να επιλέγει αισθητικού τύπου ερωτήσεις. Οι συγκεκριμένες ερωτήσεις είναι «ανοικτές», εστιάζουν στην «εκλεκτική προσοχή», στην προσωπική «ανταπόκριση/αντίδραση» του μαθητή και όχι σε πληροφοριακό υλικό (νόημα του κειμένου, μήνυμα συγγραφέα). Ως παραδείγματα ανοιχτού τύπου ερωτήσεων που εστιάζουν σε εμπειρικά, ποιοτικά στοιχεία στις απαντήσεις του μαθητή η Rosenblatt αναφέρει: «Υπήρξε κάτι που να σου προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον; Κάτι που να σε ενόχλησε; Που να σε προβλημάτισε; Κάτι που σε φόβισε; Που σε ευχαρίστησε; Κάτι που σου φάνηκε γνώριμο; Που σε παραξένεψε;» (Rosenblatt, 1982: 276, όπ. αναφ. στο Κουρτέσης, 2016: 43). Η Rosenblatt αναγνωρίζει βέβαια την αξία των τεχνικών και μορφολογικών χαρακτηριστικών του λογοτεχνικού κειμένου υπό την προϋπόθεση ότι γίνονται στοιχεία λειτουργικά και όχι «κενές έννοιες» μόνο όταν ο αναγνώστης εστιάζει την προσοχή του στις εσωτερικές καταστάσεις που αυτά τα χαρακτηριστικά προκαλούν μέσα του (Κουρτέσης, 2016: 42-43). Συνεπώς, με τις ανοικτές αισθητικού τύπου ερωτήσεις έρχονται στο προσκήνιο το ανοικτό κείμενο και ο ενεργός μαθητής. Τέλος, είναι αναγκαίο ο εκπαιδευτικός να συνδέσει τη συναλλακτική θεωρία της Rosenblatt με τις νέες πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού, καθόσον η ενσωμάτωση των Νέων Τεχνολογιών δεν διάκειται ανταγωνιστικά και εχθρικά στην αισθητική συναλλαγή του αναγνώστη με το κείμενο.

Διδακτικές προεκτάσεις της «συναλλακτικής θεωρίας» της Rosenblatt Η αδυναμία του θεωρητικού μοντέλου της Rosenblatt είναι ότι δεν στοιχειοθετεί ένα συστηματικό μεθοδολογικό εργαλείο, ένα «συμπαγές θεωρητικό σχήμα» ή μια «συνταγή» διδασκαλίας, προσφέρει όμως μια αξιοπρόσεχτη θεωρητική πρόταση για την αναγνωστική διαδικασία και μια νέα, φιλοσοφική μάλλον, βάση για τη διδακτική της αξιοποίηση (Πολίτης, 2006: 33). Συνεπώς, οι προεκτάσεις του θεωρητικού στοχασμού της είναι εμφανείς σε πρακτικό-διδακτικό επίπεδο, αφού αποτελούν το υπόβαθρο του αναγνωστικο-κεντρικού μοντέλου των M. Benton-G. Fox, το οποίο θεωρείται ως το καλύτερο και αποτελεσματικότερο μοντέλο διδασκαλίας και αποτελείται από τέσσερις φάσεις/στάδια: α) προετοιμασία του περιβάλλοντος, β)

αρχική ανταπόκριση, γ) τελειοποίηση της ανταπόκρισης, και δ) έκφραση της ανταπόκρισης (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007). Το μοντέλο αυτό θα αξιοποιήσουμε κατά τη διδακτική προσέγγιση του βιβλίου της πανεπιστημιακής καθηγήτριας και συγγραφέως Τασούλας Τσιλιμένη, Ο κύριος Μπου… σερφάρει (εκδ. Διάπλαση, Φεβρουάριος 2016, σελ. 40, εικονογράφηση: Διατσέντα Παρίση, για παιδιά ηλικίας από 4 ετών και άνω). Ο γνωστός ήρωας της συγγραφέως, ο κύριος Μπου, ο οποίος, μέσα από τις ποικίλες περιπέτειές του, με έναν έξυπνο τρόπο έχει μάθει πολλά στα παιδιά, με τη νέα ιστορία του μιλά για «τη σωστή συμπεριφορά και ασφαλή πλοήγηση των παιδιών στο διαδίκτυο και στην πίστα του… ΣΚΙ!» Ο ήρωας σερφάρει όχι στα ανοικτά της θάλασσας, αλλά «σερφάρει» και «γκουγκλάρει» και «τουιτάρει» στον επικίνδυνο πλανήτη του διαδικτύου. Έρχεται σε επαφή με περίεργους τύπους και κακούς φίλους και μαθαίνει πώς να τους αποφεύγει για μια ασφαλή πλοήγηση. Μετά την ανάγνωση του βιβλίου υπάρχει ένα διαδραστικό παράρτημα με δραστηριότητες για τα παιδιά, καθώς και «Ο δεκάλογος του Μπου ή αλλιώς ενός καλού… σέρφερ». α) Προετοιμασία του περιβάλλοντος Βασικός παράγοντας για τη βίωση της λογοτεχνικής εμπειρίας, σύμφωνα με τη Rosenblatt, είναι το πλαίσιο (κοινωνικό, ιστορικό, πολιτισμικό) μέσα στο οποίο συντελείται το λογοτεχνικό γεγονός, όπως και οι επιμέρους επικρατούσες συνθήκες στην τάξη και η αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007). Συνεπώς, ο εκπαιδευτικός, προκειμένου να μυήσει τους μαθητές στη μέθεξη της λογοτεχνίας, πρέπει να «σκηνοθετήσει» αυτή τη μυητική διαδικασία μέσα από προκαταρκτικές και προπαρασκευαστικές δραστηριότητες οι οποίες προετοιμάζουν τους μαθητές γνωστικά και ψυχολογικά και κεντρίζουν την αναγνωστική τους περιέργεια, επιθυμία και ενδιαφέρον προκειμένου να δεχτούν το επικείμενο λογοτεχνικό βίωμα. Το περιβάλλον αυτό, το οποίο είναι πλούσιο σε ερεθίσματα, μέσω μιας ολιστικής προσέγγισης της γνώσης (οπτικο-ακουστικό υλικό) ή παράλληλων κειμένων, μπορεί να δημιουργηθεί σε συνεργασία εκπαιδευτικού-μαθητή, όπου είναι αυτό εφικτό (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007). Συγκεκριμένες δραστηριότητες για την κινητοποίηση του «ορίζοντα προσδοκίας» των μαθητών είναι να γράψει ο εκπαιδευτικός τον τίτλο του κειμένου στον πίνακα ή να αξιοποιήσει το εξώφυλλο και οπισθόφυλλο του βιβλίου ή κάποιες εικόνες του, υποβάλλοντας ερωτήματα του τύπου: «Τι βλέπετε;», «Τι περιμένετε να μας λέει αυτή η ιστορία;», «Τι φαντάζεστε;», «Τι συναισθήματα σας προκαλεί αυτή η εικόνα;», «Τι σας θυμίζει;» β) Αρχική ανταπόκριση Ακολουθεί η πρώτη επαφή του μαθητή με το κείμενο μέσω της ανάγνωσης, μεγαλόφωνης ή και σιωπηρής. Ο εκπαιδευτικός, χρησιμοποιώντας παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά φαινόμενα και έχοντας συχνή βλεμματική επαφή με τους μαθητές του, ικανοποιεί την ενδιάθετη ροπή των παιδιών προς

97

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

98 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τον ρυθμό και τη μουσική, ενώ παράλληλα μοιράζεται την προσωπική του εμπειρία, τον μοναδικό και ιδιότυπο τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει το κείμενο (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007: 65· Μαλαφάντης, 2005: 40-41). Μέσω της σιωπηρής ανάγνωσης ο μαθητής έχει τον προσωπικό του χρόνο να συγκεντρώσει τη σκέψη του, να νιώσει ηρεμία, γαλήνη και ιδιωτική απόλαυση (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007: 66· Μαλαφάντης, 2005: 43). Κατά την πρώτη αυτή συνάντηση («εμπλοκή») του μαθητή με το κείμενο, ο εκπαιδευτικός ενδιαφέρεται για τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις, τις προσωπικές συνδέσεις των μαθητών του και γενικότερα την εμπειρία του, στοιχεία που επηρεάζουν την ανάγνωσή του. Ενδεικτικές προς τούτο ερωτήσεις είναι οι εξής: • Τι ένιωσες (αισθάνθηκες), τι σκέφτηκες και ποια εντύπωση σου έκαμε αυτό που μόλις διαβάσαμε; (γενικές ιδέες, εντυπώσεις, σκέψεις, συναισθήματα). • Σου έφερε στο μυαλό παρόμοια εμπειρία ή κάποια εικόνα της σημερινής εποχής που έχεις ζήσει εσύ ή κάποιος δικός σου άνθρωπος; (σύνδεση προσωπικών βιωμάτων με το λογοτεχνικό έργο, «έκκληση» του κειμένου, το κείμενο ως «κίνητρο»). • Τι σου άρεσε περισσότερο ή λιγότερο; Ένιωσες ευχάριστα ή δυσάρεστα μετά την ανάγνωση του κειμένου; (επικέντρωση σε σημεία της ιστορίας με «εκλεκτική/επιλεκτική» προσοχή). • Αυτό το σημείο της ιστορίας εσύ πώς το καταλαβαίνεις; (διερεύνηση «δοκιμαστικού πλαισίου» με αναφορά στο κείμενο ως «προσχέδιο»). • Για ποιο λόγο νομίζεις ότι η συγγραφέας έγραψε αυτό το κείμενο και τι θα τη ρωτούσες αν ήταν δυνατόν να επικοινωνήσεις μαζί της; (ανοικτού τύπου ερώτημα). • Εσύ, αν ήσουν στη θέση του ήρωα, πώς θα συμπεριφερόσουν; (αντίδραση/ανταπόκριση στις «κειμενικές ενδείξεις»). • Τι νομίζεις ότι θα συμβεί στη συνέχεια; (απότομη διακοπή της ανάγνωσης και διερεύνηση της προσωπικής εκδοχής του αναγνώστη – τεχνική στο «χείλος του γκρεμού»). • Πώς θα περιέγραφες το σκηνικό της ιστορίας σε έναν φίλο σου ή ποιες εικόνες εσύ θα ζωγράφιζες; (οπτική αναπαράσταση της ιστορίας). • Είχες προβλέψει την εξέλιξη και έκβαση της ιστορίας και ποια σημεία του κειμένου σε οδήγησαν σε αυτές τις υποθέσεις; (ολιστική προσέγγιση του κειμένου). Οι αυθόρμητες αντιδράσεις του μαθητή («αντίδραση/ανταπόκριση») μέσω της «έκκλησης» του παραμυθιού μπορούν να καταγραφούν με ποικίλους τρόπους, π.χ. με τη μορφή των ελεύθερων σημειώσεων, του καταιγισμού των ιδεών, με αυτοκόλλητα σημειώματα και γραφικούς οργανωτές (διαγράμματα), και να διαμορφώσουν ένα «δοκιμαστικό πλαίσιο» εντυπώσεων, προσδοκιών, υποθέσεων, απόψεων, σκέψεων (το κείμενο ως «προσχέδιο»). Κατά την καταγραφή μάλιστα των αυθόρμητων ανταποκρίσεων είναι απαραίτητο

ο μαθητής να υποδεικνύει τα σημεία του κειμένου στα οποία αναφέρεται. γ) Τελειοποίηση της ανταπόκρισης Οι μαθητές κοινοποιούν τις ατομικές ανταποκρίσεις τους στην ομάδα, τις συζητούν και τις συγκρίνουν με τους συν-αναγνώστες-συμμαθητές τους, αυτοκρίνονται και επανεξετάζουν τα προσωπικά τους σχόλια στο δοκιμαστικό πλαίσιο όπου εντάχθηκαν, εστιάζουν στα κειμενικά στοιχεία (Πολίτης, 2006) και, αν ακόμη προκύψουν προσωπικές παρερμηνείες ή παρανοήσεις, «παρέχεται η δυνατότητα αυτές να διασαφηνιστούν [με διάλογο] στην κοινότητα των (συν)κατασκευαστών του νοήματος με “κοινωνικού πλαισίου στήριξη”» (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007). δ) Έκφραση της ανταπόκρισης Οι μαθητές «αναδημιουργούν» και ανασυνθέτουν το κείμενο, ενσωματώνουν τις σκέψεις τους καθοδηγούμενοι από τα κειμενικά στοιχεία («συναλλαγή») και συμμετέχουν σε ατομικές ή ομαδικές δραστηριότητες, για παράδειγμα δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, εικαστικής και μουσικής έκφρασης, δραματοποίησης (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007· Πολίτης, 2006).

Συμπεράσματα Η λογοτεχνία, ως δημιουργική διαδικασία από τη φύση της, αντιστέκεται σε παραδοσιακές μορφές αξιολόγησης, αφού είναι αποδεκτό ότι συχνά ένα λογοτεχνικό έργο «διαβάζεται απλώς για να διαβαστεί το ίδιο, προσφέροντας μια αισθητική εμπειρία που δεν τελειώνει ποτέ» (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007: 75-76). Η «συναλλακτική» θεωρία της Rosenblatt συνιστά μια ανοιχτή μεθοδολογία με εναλλακτικές προτάσεις και μεθοδολογικές διδακτικές πρακτικές, χωρίς να απορρίπτει άλλες αναγνωστικές θεωρίες, παραδοσιακές ή σύγχρονες, στο πλαίσιο μιας πολυπρισματικής προσέγγισης και μελέτης του λογοτεχνικού κειμένου. Αποτελεί ένα «εργαλείο» ευέλικτο, εύκολα εφαρμόσιμο, προσαρμόσιμο και προσβάσιμο, αποδεδειγμένα αποτελεσματικό ως προς την παιδαγωγική του διάσταση. Και στον μεν εκπαιδευτικό λειτουργεί ως κριτήριο που συμβάλλει στην προσωπική του θεωρία, για να σκεφτεί διαφορετικά για τη λογοτεχνία, σηματοδοτώντας μια νέα αντίληψη της διδακτικής πράξης. Στον δε μαθητή-αναγνώστη δίνει τη δυνατότητα να προχωρήσει σε λογοτεχνικές αναγνώσεις υπό το φως της δικής του οπτικής γωνίας, λαμβάνοντας υπόψη «τις προσωπικές διαφορές, τις διαφορές ανάμεσα στις υποκουλτούρες, τις εμπειρικές και ψυχολογικές διαφορές ανάμεσα στα παιδιά και στους με-

99 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

γάλους – εν ολίγοις, το δικαίωμα του αναγνώστη να προηγείται έναντι του βιβλίου» (Χαντ, 1991: 264-265). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

100 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Abrams, M. H. (92016), Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Θεωρία-Ιστορία-Κριτική Λογοτεχνίας (μτφρ.: Γιάννα Βεληβοριά & Σοφία Χατζηιωαννίδου), Αθήνα: Πατάκης. Barthes, R. (2007), «Ο θάνατος του Συγγραφέα», στο: Εικόνα-Μουσική-Κείμενο (μτφρ.: Γιώργος Σπανός), Αθήνα: Πλέθρον. Compagnon A. (2003), Ο Δαίμων της Θεωρίας: Λογοτεχνία και Κοινή Λογική (μτφρ.: Απόστολος Λαμπρόπουλος), Αθήνα: Μεταίχμιο. Iser, W. (1991, Άνοιξη), Συνέντευξη: «Ανθρωπολογική απολογία της λογοτεχνίας» – Συζήτηση με τον Wolfgang Iser (μτφρ.: Μ. Πεχλιβάνος), Λόγου χάριν, 2, 25-36, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Rosenblatt, L. M. (1978), The Reader, the Text, the Poem. The Transactional Theory of the Literary Work, Carbondale: Southern Illinois University Press. Rosenblatt, L. M. (1938/1970), Literature as Exploration, New York: The Modern Language Association of America. Rosenblatt, L. M. (1956), “The Acid Test for Literature Teaching”, The English Journal, 45 (2), 66-74 [http://tinyurl.com/m8fwv7c – ανακτήθηκε: 2/4/2017]. Rosenblatt, L. M. (1982), “The Literary Transaction: Evocation and Response”, Theory into Practice, 21 (4), 268-277 [http://www.jstor.org/sta-ble/1476352 – ανακτήθηκε: 2/4/2017]. Ήγκλετον, Τ. (41996), Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας (μτφρ.: Δημήτρης Τζιόβας), Αθήνα: Οδυσσέας. Καλογήρου, Τζ. & Βησσαράκη, Ε. (2005), «Η συμβολή της θεωρίας της L. M. Rosenblatt στον εμπλουτισμό της Διδακτικής της Λογοτεχνίας», στο: Τζ. Καλογήρου & Κ. Λαλαγιάννη (επιμ.), Η Λογοτεχνία στο Σχολείο: Θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δάρδανος, σ. 53-78. Καρπόζηλου, Μ. (1994), Το παιδί στην χώρα των βιβλίων, Αθήνα: Καστανιώτης. Κουρτέσης, Ηλ.-Π. (2016), «Η Συναλλακτική Θεωρία της Louise M. Rosenblatt και η λογοτεχνική εμπειρία στη σχολική τάξη: Η περίπτωση της ποίησης στα “Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γʹ Γυμνασίου”», Διπλωματική εργασία, Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών (Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η). Μαλαφάντης, Κ. Δ. (2005), Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας, τ. Βʹ, Αθήνα: Γρηγόρης. Πολίτης, Δ. (1996), «Ο Ρόλος του Αναγνώστη και η Συναλλακτική Θεωρία της L. M. Rosenblatt», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 21-33. Τζιόβας, Δ. (22003), Μετά την Αισθητική: Θεωρητικές Δοκιμές και Ερμηνευτικές Αναγνώσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας. Τσιλιμένη, Τ. (2016), Ο κύριος Μπου… σερφάρει, Αθήνα: Διάπλαση. Χαντ, Π. (2001), Κριτική, θεωρία και παιδική λογοτεχνία (μτφρ.: Ευγ. Σακελλαριάδου & Μ. Κανατσούλη), Αθήνα: Πατάκης.

OΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ GRAPHIC NOVEL: ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Αναστασία Ι. Ζέζου

Νηπιαγωγός, Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας

Εισαγωγή

αυγή του 21ου αιώνα διαγράφεται ως η χρυσή περίοδος των graphic novels (gn), αφού γραφιστικές ιστορίες/αφηγήσεις κατακλύζουν τη σύγχρονη καθημερινότητα, είτε στα ράφια των βιβλιοπωλείων και των βιβλιοθηκών, είτε στις στήλες κριτικής βιβλίων των εφημερίδων και των άλλων ΜΜΕ, είτε μέσα από τη μεταφορά τους στον κινηματογράφο. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση από τη μια να μεταφέρονται κινηματογραφικές ταινίες σε graphic novel, όπως η ταινία του Quentin Tarantino Django Unchained (Ο τιμωρός), που εκδόθηκε σε graphic novel το 2014, και από την άλλη να αναρτώνται graphic novels στο διαδίκτυο, όπως το Telegraph Avenue του Michael Chabon. Εν ολίγοις τα gn κερδίζουν συνεχώς έδαφος στον εκδοτικό και ταυτόχρονα στον αναγνωστικό χώρο σε διεθνές επίπεδο, αλλά και στην Ελλάδα, μέσω μιας αμφίδρομης ανατροφοδότησης ανάμεσα στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό αναγνωστών και την έκδοση αντίστοιχων έργων. Το γεγονός ότι μεταφράζονται gn από όλο τον κόσμο προς την επικρατέστερη αγγλική γλώσσα, αλλά και η εύκολη αγοραστική πρόσβαση κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών αγορών, αποτελεί έναν βασικό μοχλό επικράτησης του gn στον δυτικό κόσμο, που πλέον έχει τη δυνατότητα να έρχεται σε επαφή με έργα μεταφρασμένα από όλον τον κόσμο και άρα να υπάρχει μία συνεχής αλληλεπίδραση και ανατροφοδότηση. Έργα όπως: Maus, Persepolis, Jimmy Corrigan: the smartest kid on earth, Cancer vixen, Palestine, Blankets, The photographer, Regards from Serbia, Safe area Gorazde, Epileptic, Embroideries, αλλά και το ελληνικό Logicomix, αποτελούν μόνο μερικά από τα πιο γνωστά gn. Ιδιαίτερα το Maus και η βράβευσή του το 1992 με το περίφημο Pulitzer-Prize, που ήταν ουσιαστικά ένα βραβείο λογοτεχνίας, αποτελεί σταθμό για την καθιέρωση των gn στον λογοτεχνικό

κόσμο και την εδραίωσή τους στον χώρο των βιβλιοθηκών των σχολείων και των βιβλιοπωλείων. Αυτή η πρωτοφανής εκδοτική άνθηση, κυρίως από το 2000 και μετά, προκάλεσε και το ερευνητικό ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής κοινότητας, που όμως ακόμη και σήμερα δεν έχει καταλήξει σε κάποιον συγκεκριμένο και κοινώς αποδεκτό ορισμό. Η επιστημονική μελέτη για το τι τελικά είναι το gn είναι πολύ πρόσφατη και βρίσκεται σε φάση διαμόρφωσης και εξέλιξης (Chute, 2006· Chute & DeKoven, 2008· Baetens, 2001· Coughlan, 2006· Gravett, 2005· Wolk, 2007· Weiner S., 2003).

Προσδιορίζοντας τον όρο: Χαρακτηριστικά

102 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο όρος graphic novel δέχτηκε σε μια πρώτη φάση εξαιρετικά αρνητικές κριτικές και αμφισβητήσεις. Χαρακτηριστικές υπήρξαν οι αρχικές αντιδράσεις των δημιουργών Art Spiegelman (Maus), Allan Moore (Watchmen) και Eddie Campbell (Alec), οι οποίοι αντιμετώπισαν με δυσπιστία τον όρο, τον οποίο μάλιστα θεώρησαν εντελώς περιττό σε σχέση με τον προϋπάρχοντα όρο comics και συνυφασμένον αποκλειστικά με την κερδοσκοπική πτυχή των εκδοτικών οίκων (Labio, 2011· Hatfield, 2005). Επιπλέον, το γεγονός ότι ο όρος gn προερχόταν από τις ΗΠΑ καθυστέρησε κατά πολύ την αποδοχή του ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Αυτό συνέβη διότι στις ΗΠΑ τα comics, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, αντιμετωπίστηκαν αρνητικά για πολλά χρόνια σε αντίθεση με την Ευρώπη όπου ιστορικοί λόγοι τα κατέστησαν ως μια αποδεκτή τέχνη για ενήλικο κοινό (Lopes, 2006· Beaty, 2007· Grove, 2010). Ως εκ τούτου στις μεν ΗΠΑ υπήρξε μια τάση υπερβολής, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια, σχετικά με την αξία των gn και μια σύγχυση στα όρια των ειδών (comics, gn), αφού κάθε πολυσέλιδο comics, ακόμη και υπερηρωικό, θεωρούνταν στις ΗΠΑ gn προκειμένου να δηλωθεί με κάθε τρόπο και ανεξαρτήτως περιεχομένου ότι τα gn αποτελούν σοβαρά αναγνώσματα κατάλληλα και για το ευρύτερο ενήλικο κοινό. Ουσιαστικά η επιλογή του όρου graphic novel ξεκίνησε μέσα από ένα συγκεκριμένο κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο, που αφορούσε την επιθυμία διαφοροποίησης από τα υπερηρωικά comics περιπτέρου στις ΗΠΑ (Wolk, 2007: 60-61· Yang, 2008: 185-192). Από την άλλη στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στη Γαλλία, ως πρωτοπόρο χώρα αναφορικά με τα comics, όλα τα gn αντιμετωπίστηκαν ως comics και σημειώθηκαν αργά αντανακλαστικά στην υιοθέτηση του όρου gn. Βέβαια σήμερα παρατηρείται μια τάση εξομά-

λυνσης των διαφορών ανάμεσα στους μελετητές της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών, κυρίως από την πλευρά των Ευρωπαίων. Χαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του γνωστού μελετητή των comics Thierry Groensteen, ο οποίος μόλις το 2006 αποδέχτηκε τον όρο gn υποστηρίζοντας σε συνέδριο στην Ιαπωνία ότι η εκδοτική και αναγνωστική εικόνα των comics στη Γαλλία μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις κατηγορίες: τα γαλλόφωνα comics τύπου albums (Αστερίξ, Τεν Τεν), τα αμερικάνικα comics περιπτέρου, τα gn και τέλος τα manga (Groensteen, 2010). Επίσης αντιρρήσεις στην επιστημονική κοινότητα προκάλεσε ιδιαίτερα το δεύτερο συνθετικό του όρου graphic novel, καθώς ο όρος novel αφενός αναφέρεται στο μυθιστόρημα, συμπεριλαμβάνοντας μόνο εκείνα τα έργα που ανήκουν στο συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, αφήνοντας εκτός άλλα είδη όπως για παράδειγμα την ιστορία, την αυτοβιογραφία, τη δημοσιογραφία, τα παραμύθια, τη μυθολογία, κ.λπ., και αφετέρου απευθύνεται σε ένα ενήλικο κοινό αποκλείοντας εξ ορισμού το παιδικό. Ως εκ τούτου προτάθηκαν και άλλοι όροι αντί του graphic novel, όπως illu-novel, visulit, visual narratives, graphic narrative, visual novel, picture novella, picto-fiction, illustories, graphica, comnovel, graphic album, που περιέπλεξαν ακόμη περισσότερο την προσπάθεια ορισμού και μελέτης του είδους (Rothschild, 1995· Whitlock, 2006· Martin, 2011). Σήμερα, αν και ο όρος graphic novel είναι ελλιπής, αφού στην ουσία πρόκειται για γραφιστική αφήγηση (graphic narrative) και όχι μόνο για γραφιστικό μυθιστόρημα, εν τούτοις αποτελεί έναν όρο του οποίου η διεθνής, καθημερινή αλλά και ακαδημαϊκή χρήση αποδεικνύει την αναγνωρισιμότητά του τόσο από το αναγνωστικό κοινό όσο και από τους μελετητές. Ταυτόχρονα αποτελεί έναν όρο ανοιχτό, που επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες και επανασηματοδοτήσεις χωρίς να έχει συγκεκριμένα όρια (amorphous term) (McGrath, 2004· Wolk, 2007). Η επιστημονική έρευνα έχει στραφεί στον καθορισμό των ειδολογικών χαρακτηριστικών του graphic novel κυρίως σε σύγκριση με τα comics, αφού τα gn υλοποιούν το παράδοξο: ενώ χρησιμοποιούν τη γλώσσα των comics, ταυτόχρονα διαφέρουν από αυτά θέτοντας έτσι διαφορετικά πλαίσια μελέτης και λειτουργίας. Συγκεκριμένα, τα gn αποτελούν μια λογοτεχνική φόρμα που χαρακτηρίζεται: α) από μια συγκεκριμένη γλώσσα, β) μια νεωτερική θεματική, και γ) μια εκδοτική μορφή που είναι παρόμοια με αυτήν του βιβλίου. Αναλυτικότερα, από την άποψη της γλώσσας δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές από αυτήν των comics, καθώς η διαδοχή εικόνων και η συνέργεια του λεκτικού και εικονιστικού κώδικα αποτελεί το κοινό σημείο τους. Εν τούτοις στα gn υπάρχουν πολλά προσωπικά στιλ με ασυνήθιστη πολλές φορές μορφή, ανάλογα με τον δημιουργό, και επίσης μεταβάλλεται ο ρόλος του αφηγητή, ο οποίος είναι πολύ περισσότερο παρών, λεκτικά ή οπτικά, σε σύγκριση με τα συμβατικά comics.

103

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 104 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αναφορικά με τη θεματική, τα gn κατά κύριο λόγο απευθύνθηκαν, τουλάχιστον στην αρχική τους μορφή, στους ενήλικες, έχοντας περιεχόμενο συνυφασμένο κυρίως με τον ρεαλισμό της καθημερινότητας, την αυτοβιο γραφία, την ιστορία, τη δημοσιογραφία, το ντοκουμέντο. Αυτό που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι η προσήλωση σε επίκαιρα πολιτικο-ιστορικά θέματα, όπως το Παλαιστινια κό, η πολιτική κατάσταση στο Ιράν ή στη Γιουγκοσλαβία, καθώς και σε φλέγοντα κοινωνικά θέματα, όπως η εφηβική σεξουαλικότητα και εγκυμοσύνη, η ομοφυλοφιλία, ο καρκίνος, η επιληψία, τα οποία παλαιότερα συνιστούσαν αμιγώς λεκτικά κείμενα (ιστορία ή μυθιστόρημα), Ειδικά το ζήτημα της αυτοβιογραφίας και άρα της έκφρασης των προσωπικών εμπειριών του δημιουργού αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο διαφοροποίησης σε σχέση με τα comics περιπτέρου (main stream comics). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Maus, όπου συμπλέκονται και παρουσιάζονται τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα και του πατέρα του μέσα από το εξαιρετικά δύσκολο θέμα των ναζιστικών στρατοπέδων και την προσπάθεια επιβίωσης των Εβραίων κατά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο (Ολοκαύτωμα). Ακόμη το gn Persepolis, όπου πυρήνας της θεματικής του είναι η ιστορία του Ιράν και ειδικότερα η ισλαμική επανάσταση αλλά και ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ μέσα από τα μάτια της ηρωίδας που δεν είναι άλλη από τη συγγραφέα. Μία άλλη θεματική, η οποία συναντάται στα gn, είναι αυτή που σχετίζεται με την παρουσίαση πραγματικών ασθενειών που αποτελούν ταμπού για το κοινό και τις βίωσε ο ίδιος ο δημιουργός ή κάποιος από το στενό του περιβάλλον, όπως ο καρκίνος ή η επιληψία.. Στο ίδιο πλαίσιο η κοινωνική θεματική-ταμπού της ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης κατά την εφηβεία και οι συνέπειές της αποτυπώνονται στο gn The amazing “true” story of a teenage single mom. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι τα gn, αφού εδραιώθηκαν ως «σοβαρά» λογοτεχνικά αναγνώσματα με καινοτόμες θεματικές που απευθύνονται σε ενήλικες, στη συνέχεια, τα τελευταία περίπου δέκα χρόνια, παρατηρείται μια διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού που συμπεριλαμβάνει πλέον και τα παιδιά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλά gn για παιδιά να αποτελούν δια σκευές παλαιότερων κλασικών έργων. Συνεπώς το ζήτημα των νεωτερικών θεματικών, χωρίς να αποκλείονται βέβαια τα παιδικά gn, αποτελεί κυρίως χαρακτηριστικό των gn που απευθύνονται σε ενήλικες. Όσον αφορά την έκδοση με όρους βιβλίου, πρώτα απ’ όλα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι χώροι πώλησης των gn δεν είναι ούτε περίπτερα ούτε εξειδικευμένα καταστήματα, αλλά τα βιβλιοπωλεία, πολλά από τα οποία διαθέτουν και αντίστοιχο τμήμα gn. Ταυτόχρονα η καλή ποιότητα του χαρτιού, το σκληρό εξώφυλλο, το βιογραφικό σημείωμα των δημιουργών, η αφιέρωση στις πρώτες εσωτερικές σελίδες, το σημείωμα του εκδότη, η περίληψη, αλλά και οι κριτικές σχετικά με το

έργο στο οπισθόφυλλο, αποτελούν παρακειμενικά στοιχεία που συνηγορούν στην άποψη ότι τα gn αποτελούν βιβλία. Ακόμη η βράβευση των gn σε επίπεδο λογοτεχνικών αναγνωσμάτων αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο που οδηγεί στην πρόσληψή τους ως βιβλίων. Όμως το βασικό χαρακτηριστικό των gn στο επίπεδο της συσχέτισης με το βιβλίο είναι ότι αποτελούν αυτόνομη και αυτοδύναμη αφήγηση (self-contained story, one-shot publication), η οποία δεν επαναλαμβάνεται σε συνεχόμενες αυτοτελείς ιστορίες, όπως συνέβαινε στα albums (π.χ. ο Asterix) ή στα συμβατικά comics περιπτέρου (Gravett, 2005· Rothschild, 1995). Έτσι, ένα βασικό γνώρισμα των gn ειδικά για ενήλικες είναι ότι αποτελούν ενιαία, καινούργια και αυτοτελή κείμενα. Ακόμη και όταν μιλάμε για συνέχειες, αυτές έχουν τη μορφή της τμηματικής παρουσίασης μιας αυτόνομης αφήγησης που λαμβάνεται ως ενιαία. Μπορούμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα το Maus, το οποίο είχε εκδοθεί σε συνέχειες στο περιοδικό Raw, ή το Watchmen που είχε εκδοθεί το 1986 σε δώδεκα (12) τεύχη ή το Epileptic σε έξι (6) τεύχη. Mε λίγα λόγια, αυτού του είδους η περιοδικότητα όχι μόνο δεν αποκλείεται στο gn, αλλά αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις και γενεσιουργό αιτία, καθώς η αφήγηση εξελίσσεται μέσα από τις συνέχειες. Η διαφορά της περιοδικότητας αυτής σε σχέση με την περιοδικότητα των comics (seriality) είναι η ενότητα της αφήγησης. Αντίθετα, τα comics περιπτέρου αποτελούν αυτοδύναμη αφήγηση που όμως επαναλαμβάνεται την επόμενη εβδομάδα ή μήνα (ίδιοι ήρωες-διαφορετική δράση). Έτσι, οι περιπτώσεις των gn που έχουν πωληθεί τμηματικά ως βιβλία συνιστούν ουσιαστικά μια τομή ανάμεσα στην αυτονομία της αφήγησης, τις προσωπικές επιλογές του δημιουργού αλλά και την εμπορική αναγκαιότητα για περιοδικότητα. Ειδικά ο χρόνος έκδοσης και δημιουργίας δείχνουν ότι το gn συγγενεύει περισσότερο με τον χώρο των βιβλίων, αφού λειτουργεί με γνώμονα το κανονιστικό πλαίσιο που υπάρχει στον συγκεκριμένο χώρο. Έτσι, από την άποψη του απαιτούμενου χρόνου συγγραφής, τα gn δεν αποτελούν εβδομαδιαία έκδοση, όπως τα comics περιπτέρου (mainstream comics), κάτι που σημαίνει ότι δεν υπάρχει ταυτόχρονα μια πολυάριθμη ομάδα που πρέπει να εκδώσει μία ιστορία σε καθορισμένα πλαίσια. Δεν υπάρχει η ασφυκτική πίεση της εβδομαδιαίας ή μηνιαίας έκδοσης όπως γινόταν στα παραδοσιακά comics περιπτέρου, που είχε ως αποτέλεσμα η ιστορία να ακολουθεί το πιεσμένο χρονικό πλαίσιο της έκδοσης αλλά και τη συγκεκριμένη φόρμα των comics περιπτέρου (Duncan & Smith, 2009). Αντίθετα, στα gn ο χρόνος συγγραφής αλλά και έκδοσης αποτελεί αποκλειστική ευθύνη του συγγραφέα και εικονογράφου, που διαμορφώνουν την αφήγηση με βάση την προσωπική τους άποψη και τον προσωπικό τους ρυθμό. Ένας δημιουργός, ή μία ομάδα 2-3 δημιουργών, καθορίζουν τον χρόνο της δημιουργικής τους έκφρασης, ο οποίος μάλιστα μπορεί να καλύπτει και μια περίοδο πολλών χρόνων. Αυτό σημαίνει ότι πλέον οι δημιουργοί έχουν την απόλυτη ελευθερία της συγγραφής αλλά και του ελέγχου του έργου τους.

105

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

Επίλογος Εν κατακλείδι, μπορεί μεν το gn να αποτελεί μια πρωτεϊκή και άρα ευέλικτη μορφή λογοτεχνίας, η οποία δεν μπορεί να οριστεί μέσα σε συγκεκριμένα όρια, όμως έχει ήδη αποκτήσει κάποια βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία συνθέτουν τον κεντρικό πυρήνα μιας αυτόνομης λογοτεχνικής φόρμας με πολλαπλές δυνατότητες. Η μελέτη των χαρακτηριστικών αυτών συμβάλλει στη διεύρυνση της μελέτης και των εργαλείων εκείνων που βοηθούν στην κατανόηση των gn, οι οποίες ήδη έχουν εκδοθεί (Donovan, 1998-1999). Ειδικότερα το gn αποτελεί έναν μοναδικό τρόπο αφήγησης, που διευρύνει τα όρια της πολυτροπικής λογοτεχνίας και που προσιδιάζει στα σύγχρονα τεχνολογικά και κοινωνικο-ιστορικά δεδομένα, διαμορφώνοντας έναν κώδικα με παγκόσμια εμβέλεια. Έτσι, τα gn δεν είναι απλώς εκτενείς ιστορίες σε μορφή συνδυασμού λόγου και εικόνας, αλλά ανέδειξαν και αναδεικνύουν συνεχώς τις δυνατότητες

106 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

των υβριδικών μέσων, σχετιζόμενα με όλα τα είδη της λογοτεχνίας: από το μυθιστόρημα και την αυτοβιογραφία ως τη φωτογραφία και τη δημοσιογραφία. Γι’ αυτό και o όρος ουσιαστικά αποτελεί μια πρόταση για αποδέσμευση του εικονιστικού λόγου από την εύκολη ανάγνωση. Η δημιουργία αυτού του υβριδικού είδους δεν αποτυπώνει μόνο το πόσο διαφορετικά έχουμε αρχίσει εδώ και καιρό να συλλαμβάνουμε τον κόσμο, αλλά και τους νέους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να τον αφηγηθούμε και να τον διαβάσουμε (Bongco, 2000· Nel, 2012). Ως εκ τούτου το gn συνιστά ένα λογοτεχνικό είδος που στηρίζεται στην εξοικείωση των ανθρώπων με τα διάφορα οπτικά μέσα. Και όπως γίνεται σε κάθε πρωτοποριακό μέσο, το νεωτερικό στοιχείο βασίζεται στην «παιδική του ηλικία» στο παλιό (π.χ. comics) και από εκεί και πέρα αποκτά τη δική του αυτονομία, ως ένα νέο είδος σε έναν οπτικό πολιτισμό (Witek, 2009). Σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο το gn με βάση τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σηματοδοτεί τον εαυτό του ως μία φόρμα ικανή «να συναγωνιστεί άλλες αφηγήσεις και να καταστήσει πρακτικές στη διαδικασία παραγωγής και παρουσίασης της πραγματικότητας» (Bongco, 2000: 22). ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Adams, J. (2008), Documentary graphic novels and social realism, Germany: Peter Lang Pub. Baetens, J. (επιμ.) (2001), The graphic novel, Belgium: Leuven University Press. Beaty, B. (2007), Unpopular culture: Transforming the european comic book in the 1990s, Canada: University of Toronto Press. Behler, A. (2006), “Getting started with graphic novels: A guide for the beginner. Reference & User Services”, Quarterly, 46 (2), 16-21. Bennett, J. & Jackson, C. (2010), “Graphic whiteness and the lessons of Chris Ware’s Jimmy Corrigan”, ImageText, 5 (1), Winter (ηλεκτρονικό περιοδικό). Bongco, M. (2000), Reading comics: Language, culture and the concept of the superhero in comic books, NY: Garland. Booker, K. (επιμ.) (2010), Encyclopedia of comic books and graphic novels, Santa Barbara: Greenwood Pub. Carter, J. (επιμ.) (2007), Building literacy connections with graphic novel: Page by page, panel by panel, Illinois: NCTE. Chinn, M. (2004), Writing and illustrating the graphic novel, everything you need to know to create great graphic works, NY: Barron’s. Chute, H. (2008), “Comics as literature? Reading graphic narrative”, Publications of the Modern Language Association of America, 123 (2), 452-465. Chute, H. & DeKoven, M. (2006), “Graphic narrative”, Modern Fiction Studies, 52 (4), 767-782, Winter. Chute, H. & DeKoven, M. (2012), “Comic books and graphic novels”, στο: Glover, D. & McCracken, S. (επιμ.), The Cambridge companion to popular fiction, UK: Cambridge University Press, σ. 175-195. Cohn, N. (2013), The visual language of comics: Introduction to the structure and cognition of sequential images, London & NY: Bloomsbury. Coughlan, D. (2006), “Paul Auster’s city of glass: The graphic novel”, Modern Fiction Studies, 52 (4), 832-854, Winter. David, P. (2009), Writing for comics & graphic novels with Peter David, Cincinnati Ohio: Impact Books.

107 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

108 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

DeCandido, K. (1990), “Picture this: Graphic novels in libraries”, Library Journal, 50-55, 15 Mαρτίου. Donovan, E. B. (1998-1999), “The primacy of pictures: Reading George Dardess’s foreign exchange”, Children’s literature Association Quarterly, 23 (4), 194-201. Duncan, R. & Smith, M. (επιμ.) (2013), Icons of the american comic book: From Captain America to Wonder Woman, Santa Barbara, California: Greenwood, σ. 95-100. Eisner, W. (2008), Graphic storytelling and visual narrative, USA: W. W. Norton & Company. Goldsmith, F. (2005), Graphic novels now: Building, managing and marketing a dynamic collection, USA: American Library Association. Gorman, M. (2003), Getting graphic! Using graphic novels to promote literacy with preteens and teens, Worthington Ohio: Linworth. Gravett, P. (2005), Graphic novels: Everything you need to know, USA: HarperCollinsPublishers. Groensteen, T. (2010), “Challenges to international comics studies in the context of globalization”, στο: Berndt, J. (επιμ.), Comics worlds and the world of comics: Towards scholarship on a global scale (series Global Manga Studies, τόμος 1), Japan: International Manga Research Center Kyoto Seika University, σ. 15-26. Grove, L. (2010), Comics in french: The european bande dessinée in context, USA: Berghahn Books. Hatfield, C. (2005), Alternative comics, USA: University Press of Mississippi. Hughes, J. & King, A. (2010), “Dual pathways to expression and understanding: Canadian coming-of-age graphic novel”, Children’s Literature in Education, 41, 64-84. Hughes, J. – King, A. – Perkins, P. – Fuke, V. (2011), “Adolescents and ‘Autographics’: Reading and writing coming-of-age graphic novel”, Journal of Adolescent & Adult Literacy, 54 (8), 601-612, Mάιος. Labio, K. (2011), “What’s in a name? The academic study of comics and the ‘graphic Novel’”, Cinema Journal, 50 (3), 123-126, Άνοιξη. Lopes, P. (2006), “Culture and stigma: Popular culture and the case of comic books”, Sociological Forum, 21, 387-414. Martin, E. (2011), “Graphic novels or novels graphics?”, The Comparatist, 35, 170-181. McGrath, C. (2004), “Not funnies”, NYtimes magazine, 11 Ιουλίου 2004. Nel, P. (2012), “Same genus, different species?: Comics and picture books”, Children’s Literature Association Quarterly, 37 (4), 445-453, Χειμώνας. Petersen, R. (2010), Comics, manga and graphic novels: A History of graphic narratives, California: Praeger. Prager, B. (2003), “Modernism in the contemporary graphic novel: Chris Ware and the age of mechanical reproduction”, International Journal of Comic Art, 5 (1), 195-213, Άνοιξη. Rothschild, A. (1995), Graphic novels: A bibliographic guide to book-length comics, Santa Barbara: Greenwood. Stein, D. & Jan-Noël Thon (επιμ.) (2013), From comic strips to graphic novels, Berlin & NY: de Gruyter Publications, Narratologia Series, Βιβλίο 37. Tabachnick, S. (επιμ.) (2009), Teaching the graphic novel, NY: Modern Language Association of America. Varnum, R. & Gibbons, C. (επιμ.), The language of comics: Word and image, Jackson: UP of Mississippi, σ. 19-39. Versaci, R. (2007), This book contains graphic language-comics as literature, NY: Continuum. Weiner, R. (επιμ.) (2010), Graphic novels and comics in libraries and archives, North Carolina: McFarland & Company. Weiner, S. (2003), Faster than a speeding bullet: The rise of the graphic novel, NY: NBM. Whitlock, G. (2006), “The seeing I of the comics”, Modern Fiction Studies, 52 (4), 965-979, Χειμώνας. Wolk, D. (2007), Reading comics: How graphic novels work and what they mean, Philadelphia: Da Capo Press. Yang, G. (2008), “Graphic novels in the classroom”, Language Arts, 85 (3), 185-192 Proquest Education Journal, Ιανουάριος.

«ΟΡΦΑΝΑ» ΒΙΒΛΙΑ* Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ΠΙΠΙΝΑ ΤΣΙΜΙΚΑΛΗ (1901-1987)

εννήθηκε στο Γύθειο και σπούδασε οδοντιατρική. Σε όλη της τη ζωή ασχολήθηκε με τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά, με ιδιαίτερη επίδοση στα παραμύθια, χάρη στα οποία θεωρείται η μεγαλύτερη παραμυθογράφος όλων των χρόνων. Η γραφή της χαρακτηρίζεται από την ομαλή και ρέουσα γλώσσα, την πλοκή, την αφηγηματικότητα, τους χαρακτήρες, την παιδική ψυχολογία. Η θεματολογία της είναι αντλημένη από τον κόσμο, τα όνειρα και τις ανησυχίες των παιδιών, τη σύγχρονη ιστορία, το φυσικό περιβάλλον, τον κόσμο των φυτών και των ζώων, κ.ά. Μετέφρασε παιδικά βιβλία από τα γερμανικά και τα γαλλικά, και διασκεύασε κλασικά έργα όπως την Οδύσσεια ή τους Αισώπειους Μύθους. Στα έργα της περιλαμβάνονται παραμύθια (1956-1962, εννέα τόμοι), διηγήματα (8 συλλογές, όπως: Ο χαρταετός, Ιστορίες της Κατοχής, κ.ά.) και μυθιστορήματα (Ο Πρασινοσκούφης, Ψηλά στη στάνη της Γαριφαλιάς, κ.ά.). Ήταν άνθρωπος μειλίχιος, χαμογελαστός, αφοσιωμένος στο γράψιμο. Είχε πει κάποτε αναφερόμενη στη συγγραφή: «Έγραψα, λοιπόν, τον Πρασινοσκούφη και μου φάνηκε πως το καλύτερο πράγμα στον κόσμο είναι να γράφει κανείς παιδικά. Το τελείωσα σε μία βδομάδα… Το παραμύθι είναι η τροφή του παιδιού, του μικρού παιδιού. Με το παραμύθι λες ό,τι θέλεις, χωρίς να φαίνεται ότι διδάσκεις, διδάσκει το παραμύθι… Η μετάφραση είναι σαν να δουλεύεις ένα σκληρό ξύλο, ενώ το παιδικό βιβλίο, το βιβλίο που θα γράψεις εσύ, είναι ένα μαλακό ζυμάρι, το πλάθεις όπως θέλεις…» (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας, Βʹ: Συζητήσεις, εκδ. Καστανιώτη, 1990, σ. 226-234). * Στις σελίδες αυτές, όπως είχαμε περιγράψει εκτενέστερα στο τεύχος 119 (Φθινόπωρο 2015), παρουσιάζονται βιβλία κορυφαίων συγγραφέων μας που έχουν φύγει από τη ζωή και τα «ορφανεμένα» βιβλία τους, τα οποία λάμπρυναν την παιδική/νεανική μας λογοτεχνία, έχουν χάσει τη θέση που τους αξίζει στα προγράμματα φιλαναγνωσίας λόγω του θανάτου των δημιουργών τους.

109

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ* Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Η 110 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ανέμη είναι το ετήσιο έντυπο του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού/Νεα νικού Βιβλίου, ήτοι η Επιθεώρηση Κυπριακής Παιδικής Λογοτεχνίας. Η καινούργια Ανέμη (αρ. 24/2016), πάντα φροντισμένη όσον αφορά την εσωτερική δομή και θεματολογία της (ως αποτέλεσμα του έμπειρου επιμελητή της έκδοσης Κώστα Κατσώνη), περιλαμβάνει πλούσιο υλικό στις 248 σελίδες της, που χωρίζεται στις εξής ενότητες: Παρεμβάσεις (σ. 9-17), Αφιέρωμα: Δώρος Θεοδούλου (σ. 18-28), Λογοτεχνικά πένθη (σ. 29-31), Η διεθνής δράση του Συνδέσμου (σ. 33-96), Μελέτες (σ. 97-161), Κύπριες λογοτέχνιδες (σ. 162-176), Βιβλιοπαρουσιάσεις (σ. 177-183), Διαγωνισμοί: Αποτελέσματα και απονομές (σ. 184-211), Προκηρύξεις διαγωνισμών (σ. 212-220), Νέες εκδόσεις, κ.ά. Πρέπει να συγχαρούμε τους Κύπριους συναδέλφους μας (ιδιαίτερα το Διοικητικό Συμβούλιο του Συνδέσμου Π.Ν.Β.), οι οποίοι παρότι αντιμετώπισαν την οικονομική κρίση (την οποία επίσης βιώνει για έβδομη συνεχή χρονιά η Ελλάδα), εντούτοις δεν υπέστειλαν τη σημαία τους και συνεχίζουν την έκδοση της Ανέμης, και μάλιστα με πλουσιότερη ύλη! Γράφουν οι: Μαρία Πυλιώτου, Μαρία Μιχαηλίδου, Κώστας Κατσώνης, Βούλα Κοκκίνου, Φλώρα Τιμοθέου, Χριστίνα Θεοδούλου, Φρίξος Μιχαηλίδης, Άννα Κουππάνου, Άντρη Αντωνίου, Παύλος Φ. Ιωαννίδης, Μιχάλης Αργυρίδης, Σοφία Ι. Ορφανίδου, Κώστας Γουλιάμος, Χρυσόθεμις Χατζηπαναγή, κ.ά. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός ο τόμος με τις τοποθετήσεις και τις εισηγήσεις από το διήμερο συνέδριο με τίτλο «30 χρόνια ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ στην παιδική και νεανική λογοτεχνία: Ιστορία, έρευνα και μέλλον του παιδικού βιβλίου», που πραγματοποιήθηκε από το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και τις εκδόσεις Ψυχογιός στην Αθήνα (4 & 5 Δεκεμβρίου 2015). Είναι αφιερωμένος στην αείμνηστη Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη. Η επιμέλεια του τόμου Διαδρομές στην παιδική λογοτεχνία (Αθήνα 2017, σ. 272) έγινε από τον Κωνσταντίνο Δ. Μαλαφάντη και τη Μαρία Κουρκουμέλη. Περιεχόμενα: Μετά τον Πρόλογο ακολουθούν οι Χαιρετισμοί από τον Δ/ντή του περιοδικού Β. Δ. Αναγνωστόπουλο και την Πρόεδρο του «Κύκλου» Βασιλική Νίκα. Μέρος Αʹ: Στρογγυλό * H στήλη αυτή ξεκίνησε στο πρώτο τεύχος των Διαδρομών (1986) και συνεχίζει μέχρι σήμερα να καταπιάνεται με βιβλία που αφορούν τόσο την παιδική/νεανική λογοτεχνία όσο και άλλους τομείς των γραμμάτων και του πολιτισμού με γενικότερο ενδιαφέρον.

τραπέζι: 30 χρόνια Διαδρομές (μιλούν οι: Αγγελική Βαρελλά, Ελένη Ηλία, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ηρώ Παπαμόσχου, Λότη Πέτροβιτς και Θέτη Χορτιάτη). Μέρος Βʹ: Μελέτες για την Παιδική Λογοτεχνία (μιλούν οι: Αγγελική Γιαννικοπούλου, Τζίνα Καλογήρου, Άντα ΚατσίκηΓκίβαλου, Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, Ευγενία Παγάνη, Τασούλα Τσιλιμένη, Θεοδώρα Τσιβούλη, Χάρης Ψυχογιός. Μέρος Γʹ: Ευρετήρια, ήτοι Άρθρα και μελετήματα στο περιοδικό Διαδρομές (1986-2015), Καταγραφή άρθρων, Λήμματα (σ. 185248), και ακολουθεί το Παράρτημα. Ιδιαίτερα χρήσιμη για φοιτητές και μελετητές καθίσταται η καταγραφή των άρθρων που δημοσιεύτηκαν μέσα στην τριακονταετία των Διαδρομών. Με τίτλο Παραμύθια, μύθια, αλήθεια κυκλοφόρησε πρόσφατα η τρίτη συλλογή με παραμύθια της Λαρισαίας εκπαιδευτικού Ευδοκίας Ποιμενίδου-Χατζηδημητρίου, με πρόλογο του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου και εικόνες της Τέτης Σώλου (εκδόσεις Περίπλους-Διονύσης Βίτσος, Αθήνα 2016, σ. 267). Η συγγραφέας είναι συνταξιούχος νηπιαγωγός και ασχολείται με τη λαϊκή παράδοση και ιδιαίτερα με το παραμύθι: την καταγραφή, ανάπλαση, συγγραφή και αφήγησή του σε σχολεία, κ.λπ. Έχει κυκλοφορήσει επίσης τα βιβλία: Τα παραμύθια της γιαγιάς Ευδοκίας (2011) και Ένα μπουκέτο παραμύθια (2013). Έχει αποσπάσει δύο πρώτα βραβεία για παραμύθια με τα οποία έλαβε μέρος σε διαγωνισμούς. Το βιβλίο διαιρείται σε τέσσερα μέρη: Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει 21 παραμύθια, όπως τα είχε ακούσει μικρή η συγγραφέας από τη γιαγιά της, αναπλασμένα πλέον. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει 24 παραμύθια που άκουσε η συγγραφέας από 19 παραμυθάδες και παραμυθούδες σε Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη, κ.α. Το τρίτο μέρος περιέχει 16 λαϊκές μικρές ιστορίες, και το τέταρτο περιλαμβάνει το γνωστό παραμύθι «Τα τρία γουρουνάκια» σε ξυλαγανιώτικη ντοπιολαλιά με τον τίτλο «Τα τρία μπλικάκια».

Ένα εύχρηστο, χρήσιμο και ευχάριστο βιβλίο για τα παιδιά του Νηπιαγωγείου και του Δημοτικού κυκλοφόρησε με τίτλο Σχολικά ποιήματα και τραγούδια (επιμέλεια Ελένης Κεχαγιόγλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2016, σ. 223). Πρόκειται για συλλογή λαϊκών, δημοτικών και έντεχνων ποιημάτων και τραγουδιών, που αντλήθηκαν, όπως σημειώνει η επιμελήτρια του βιβλίου, «από θρυλικά αλφαβητάρια και αναγνωστικά του 20ού αιώνα. Το ίδιο ισχύει και για την εικονογράφηση της έκδοσης». Περιλαμβάνει συνολικά 190 νανουρίσματα και ταχταρίσματα, ποιήματα για τη φύση, τα ζώα, τη θάλασσα, την οικογενειακή, σχολική και κοινωνική ζωή, ποιήματα διδακτικά και σκωπτικά. Επίσης περιλαμβάνει 90 έμμετρα κείμενα: μαντέματα, γλωσσοδέτες, γνωμικά, παροιμίες και λαχνίσματα. Οι μεγαλύτεροι θα θυμηθούν τα σχολικά τους χρόνια, και τα παιδιά θα γνωρίσουν μια κληρονομιά διαχρονικής αξίας.

112 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η λαϊκή ποίηση που ακόμη και σήμερα γράφεται από απλούς λαϊκούς ανθρώπους στη Ρόδο, στην Κάρπαθο, στην Κρήτη, στην Κύπρο κ.α. έχει μεγάλη σημασία για τα γράμματά μας και τη λαϊκή λογοτεχνία. Τούτο σημαίνει πως και σήμερα υπάρχουν φλέβες δημιουργίας στην ψυχή του λαού μας, που αιματώνουν την ποιητική ευαισθησία και εξωτερικεύουν έμμετρα τη χαρά και τον πόνο τους. Ο Ζαχαρίας Λ. Συμεού είναι Κύπριος λαϊκός ποιητής ετών 85, ο οποίος από το 1996 ασχολείται με τη λαϊκή ποίηση. Έχει δημοσιεύσει 5 συλλογές. Στην τελευταία συλλογή με τίτλο Τα σοβαρά, ερωτικά τζιαι τα αστεία (Πρόλογος Κώστα Κατσώνη, Λάρνακα 2016, σ. 113) διαβάζουμε ποιήματα σε 15σύλλαβο στίχο, με λόγο ευθύ, ευαίσθητο, χιουμοριστικό αλλά και καταγγελτικό. Παραθέτω ένα απόσπασμα: «Ξεκίνησα την ποίησην τζιαι γράφω νύχτα μέραν / τζιαι βκάλλω τα παράξενα του κόσμου στον αέραν. /Αυτούς που μας εκλέψασιν εφάαν τα ριάλια / τζιαι φτώσιανεν η Κύπρος μας τζιαι τζιη σε μαύρα χάλια…» Πρόκειται για περίπτωση που αξίζει να προσεχτεί ιδιαίτερα. Από τις εκδόσεις Άγρα εκδόθηκε το βιβλίο Δημοτικά τραγουδάκια εθνικά μαζευμένα από τους τραγουδιστάδες εις το Ληξούρι (Κεφαλληνία – Επαρχία Πάλης) τους 1842, άγνωστη χειρόγραφη συλλογή του Ανδρέα Λασκαράτου, με εκδοτική επιμέλεια Γιάννη Παπακώστα και Παντελή Μπουκάλα (Αθήνα 2016, σ. 214). Πρόκειται για μια πολύ ενδια-

φέρουσα έκδοση, που φέρνει στο φως της δημοσιότητας υλικό κρυμμένο εδώ και πάνω από 150 χρόνια, ασφαλώς χρήσιμο για τα Νεοελληνικά Γράμματα και για τον εραστή και μελετητή της δημοτικής μας ποίησης. Η συλλογή περιλαμβάνει 380 τραγούδια, τετράστιχα τα πιο πολλά, ερωτικά, σατιρικά, αστεία, κ.ά. Τα μελετήματα των επιμελητών που προηγούνται («Εις αναζήτησιν του άγνωστου συλλογέα του Γ.Π.» και «Η “ωραία” απλότητα των δημοτικών τραγουδιών του Π.Μ.»), παρέχουν ενδιαφέρουσες φιλολογικές πληροφορίες για το κλίμα εκείνης της εποχής. Υπό τον τίτλο Περί λόγου, τέχνης και ζωής κυκλοφόρησαν κείμενα του George Steiner που δημοσιεύτηκαν στον New Yorker (Eπιμέλεια-εισαγωγή Robert Boyers, μετάφραση Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2016, σ. 505). Τα κείμενα χωρίζονται σε 4 ενότητες, ήτοι: 1. Ιστορία και πολιτική, 2. Συγγραφείς και γραφή, 3. Στοχαστές, 4. Μελέτες ζωής. Ακολουθούν Παράρτημα και Ευρετήριο. Τα 28 δοκίμια που περιλαμβάνονται σε τούτη την έκδοση, γραμμένα με τη δεξιοτεχνία του θεωρητικού και καθηγητή της συγκριτικής λογοτεχνίας στα Πανεπιστήμια Οξφόρδης και Γενεύης Τζον Στάινερ, καταγράφουν και αναλύουν θέματα και προβλήματα σύγχρονα, που αφορούν τα γράμματα, τους συγγραφείς, την πολιτική, την ίδια τη ζωή. Ο αναγνώστης εύκολα διαπιστώνει την ευρυμάθεια και την οξυδέρκεια του συγγραφέα. Πρόκειται για απολαυστικό βιβλίο. Από το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού (Κατεύθυνση Λογοτεχνίας και Παιδικού Βιβλίου) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κυκλοφόρησε το Γνωμολογικό Λεξικό εννοιών γενικής παιδείας, του ποιητή και φιλόσοφου Ιάσονα Ευαγ γέλου, με προλογικό του Γ. Μπαμπινιώτη (Βόλος 62016, σ. 577). Πρόκειται για βιβλίο καθημερινής χρήσης, βιβλίο γραφείου, υπό την έννοια ότι μπορεί κανείς ανά πάσα στιγμή και ώρα να ανατρέξει στις σελίδες του και να γεμίσει την ψυχή του με λόγο εύκαρπο, ευλύγιστο και σοφό. Είναι γεμάτο ψηφίδες ιδεών, που λειτουργούν ως αντισώματα μπροστά στη γύρω ρηχότητα και πολυλογία. Μοναδικό για τον πλούτο των ιδεών και τον τρόπο διατύπωσης των εννοιών, καλύπτει 900 θεματικές ενότητες γενικής παιδείας. Χρήσιμο σε σπουδαστές, εκπαιδευτικούς, επιστήμονες, συγγραφείς, διανοουμένους. Από το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού εκδόθηκε επίσης η Αισθητική (Ποίη ση-Μουσική-Θέατρο-Όρχηση-Εικαστικές τέχνες: Ζωγραφική-Χαρακτική-Γλυ πτική-Κινηματογράφος) του Ιάσονα Ευαγγέλου, με προλογικό του καθηγητή Β. Δ. Αναγνωστόπουλου (Βόλος 2017, σ. 431). Αναλύει το πολυδιάστατο αισθητικό φαινόμενο, προβαίνει σε κριτική θεώρηση της τέχνης και εξετάζει την ουσία, την έκφραση και την κοινωνική της απήχηση. Βιβλίο χρήσιμο και χρηστικό για όλους, γραμμένο με γνώση και σοφία. Πρόκειται για έναν τόμοορυχείο γνώσεων για όλους τους φιλότεχνους, τους συγγραφείς, τους εκπαιδευτικούς, τους φοιτητές και τους φιλαναγνώστες.

113 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 114 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Παροιμιακός και γνωμικός λόγος στο παραδοσιακό Πήλιο είναι ο τίτλος του νέου πολυσέλιδου πονήματος του γνωστού ερευνητή, λαογράφου και συγγραφέα Κώστα Λιάπη, με Πρόλογο του Ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Β. Δ. Αναγνωστόπουλου (Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού / Κατεύθυνση Λογοτεχνίας και Παιδικού Βιβλίου του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος 2017, σ. 687). Η εργασία τιμήθηκε τον Νοέμβριο του 2015 με τον Αʹ Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών. Αποσπούμε λίγα λόγια από τον Πρόλογο: «Είναι αλήθεια ότι η συγκέντρωση, καταγραφή παροιμιών και παροιμιακών εκφράσεων δεν είναι δουλειά γραφείου, αλλά κυρίως επαφής με τον κόσμο της υπαίθρου και τύχης καλής μέσα στις χωριάτικες κουβέντες και τα μασλάτια, όπου εκεί αναπηδούν από τον αυθόρμητο λόγο (σαν τα ψάρια στον αφρισμένο ποταμό) γλωσσικά μαργαριτάρια επεξεργασμένα, στρογγυλεμένες φράσεις, σκέψεις με ισχύ και σοφία. Ο Κώστας Λιάπης, έμπειρος και βαθύς γνώστης της πηλιορείτικης προφορικής παράδοσης (κι εδώ ας θυμηθούμε δύο επιβλητικά έργα του με θεματολογική συγγένεια: Το γλωσσικό Ιδίωμα του Πηλίου και το πρόσφατο Πηλιορείτικα και Βολιώτικα ανθρωπωνύμια) αποθησαύρισε 3.100 παραδείγματα (παροιμίες, παροιμιακές φράσεις, εκφράσεις και γνωμικά) κυρίως από Πηλιορείτες πληροφορητές, γυναίκες και άντρες αφηγητές». Χρήσιμο εργαλείο για όλους, δεδομένου ότι: «Η παροιμία –σύμφωνα με τον Ιάσονα Ευαγγέλου– είναι η πρώτη (και ισόβια) πνευματική τροφός των λαών της γης». Θαυμάζει κανείς ιδιαίτερα στους καιρούς που ζούμε, μέσα στην ασφυκτική οικονομική κρίση της χώρας μας, το θάρρος και την αντοχή που επιδεικνύουν ελάχιστα έντυπα, κυρίως περιοδικά Λόγου και Τέχνης. Γράφω αυτά έχοντας μπροστά μου και απολαμβάνοντας το ογδοντάχρονο περιοδικό Πνευματική Ζωή: Φύλλα λόγου, τέχνης και πολιτιστικής καλλιέργειας, με διευθυντή τον άοκνο εργάτη του πνεύματος Μιχάλη Σταφυλά (Ιδρυτής: Μελής Νικολαΐδης, χρόνος ίδρυσης: 1936, Περίοδος Δʹ, χρόνος 26ος, Απρίλης-Μάης-Ιούνης 2017). Στη στήλη «Σχόλια-σχολιανά... Χωρίς προκατάληψη» ο αγέραστος συντάκτης του σημειώνει: «Κοντά στα άλλα κακά του καιρού μας με τους ευρωπαίους εκβιαστές, βλέπουμε πως για θέματα Πολιτισμού δεν ασχολήθηκαν καθόλου. Κι όταν κάποιος δικός μας έβανε το θέμα, η απάντηση ήταν δεν είναι καιρός για τέτοια ζητήματα. Φαίνεται πως το κακοποιό ανθελληνικό πνεύμα του Κίσινγκερ εμπνέει τους ευρωπαίους “συμμάχους” μας. Είχε πει: “Ο Ελληνικός λαός είναι ατίθασος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτιστικές ρίζες του”…» Στην Πνευματική Ζωή ο αναγνώστης θα βρει πολύ ενδιαφέροντα κείμενα και συνεργασίες, τη Διαρκή Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (ΔΙΝΛ), την Ανθολογία Νεοελληνικής Ποίησης, κ.ά. Μια εξαιρετική μελέτη της Μαρίας Μιχαηλίδου για τον Κύπριο εκπαιδευτικό και συγγραφέα Νέαρχο Κληρίδη (1892-1969) εκδόθηκε μόλις πρόσφατα από την ΠΟΕΔ Κύπρου με τίτλο Νέαρχος Κληρίδης: Ο δάσκαλος, ο λαογράφος, ο συγγραφέας» (Λευκωσία 2017, σ. 74). Η συγγραφέας είναι διδάκτωρ Παιδικής

Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, με πλούσιο φιλολογικό, λογοτεχνικό και ερευνητικό έργο. Το βιβλίο αποτελεί την επεξεργασμένη εκδοχή παλαιότερης εργασίας της και δίνει μιαν ολοκληρωμένη εικόνα του πολύτιμου έργου που άφησε ο Κληρίδης μέσα από τα 48 σχολικά βιβλία του, κυρίως για την Ιστορία και τα Θρησκευτικά. Πολύ μεγάλη κρίνεται η προσφορά του στα κυπριακά γράμματα και κυρίως η συμβολή του στην έρευνα του λαϊκού πολιτισμού και της παράδοσης, ιδιαίτερα στα παραμύθια (Κυπριακά παραμύθια, τόμοι Αʹ, Βʹ & Γʹ, 1958). Όπως επισημαίνει η συγγραφέας (σ. 35), ο ίδιος έγραφε στον Πρόλογο του βιβλίου του Μοναστήρια στην Κύπρο τα εξής: «Η εκπαίδευση κάθε λαού να βασίζεται πάνω σε ντόπια μορφωτικά στοιχεία, τα οποία δεν είναι άλλα από τους θρύλους και τις παραδόσεις του λαού, τα παραμύθια του, τα δημοτικά του τραγούδια, τη θυμοσοφία του, εκδηλούμενη στις παροιμίες και στα αινίγματά του, που σαν φιλοσοφικά αξιώματα τον καθοδηγούν στη ζωή του, και το πλήθος των εθίμων του, τα οποία είναι συνδεδεμένα με την ύπαρξή του». Πρόκειται λοιπόν εδώ για μια σύντομη μονογραφία με ουσιαστικό βάθος και περιεχόμενο. Υπάρχουν βιβλία που εντυπωσιάζουν τόσο για το περιεχόμενο όσο και για την ποιότητα της έκδοσης, κάνοντας χαρά την απόκτησή τους και τα ίδια στόλισμα στη βιβλιοθήκη μας. Ένα τέτοιο βιβλίο (που προέκυψε από το Διεθνές Παραμυθολογικό Συνέδριο του 2012 στην Αθήνα) είναι ο επιβλητικός τόμος από τις εκδόσεις Gutenberg με τίτλο Το παραμύθι από τους αδελφούς Grimm στην εποχή μας: Διάδοση και Μελέτη (Επιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής, Γ. Παπαντωνάκης, Χρ. Ζαφειρόπουλος, Μ. Καπλάνογλου, Γ. Κατσαδώρος, Αθήνα 2017, σ. 855). Περιλαμβάνει κείμενα πενήντα ερευνητών από Ελλάδα, ΗΠΑ και Ιαπωνία, που στόχο έχουν να συγκροτήσουν ένα εγχειρίδιο για τους μελετητές, τους φοιτητές και τους φίλους των παραμυθιών. Μετά τις Ευχαριστίες, τη Γενική Εισαγωγή, το Προλογικό Σημείωμα και την παρουσίαση των άρθρων του τόμου, ακολουθούν οι ενότητες: Αʹ. Συγκρότηση του παραμυθιού, Ο ρόλος των αδελφών Γκριμμ (σ. 83-213), Βʹ. Οι αδελφοί Γκριμμ και τα παραμύθια τους ανά τον κόσμο (σ. 217-308), Γʹ. Μεταπλασμοί του παραμυθιού – Συγγενή είδη (σ. 311-381), Δʹ. Διάχυση παραμυθιακών στοιχείων – Άλλα είδη και αντιστρόφως (σ. 385-446), Εʹ. Από την τυπολογία των παραμυθιών (σ. 449-531), ΣΤʹ. Παραμύθι και Παιδαγωγική – Λογοτεχνία και Παιδική (σ. 535-714), Ζʹ. Προφορική και μεταπροφορική αφήγηση, ΜΜΕ, Κόμικς (σ. 717798), Επίλογος, Βιβλιογραφία, Παρουσίαση των συγγραφέων.

115 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

νέα

NEA TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ – ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Μαρία Κουρκουμέλη

 116 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• 36ο Διεθνές Συνέδριο ΙΒΒΥ 2018 στην Αθήνα: Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ ανέλαβε με ιδιαίτερη χαρά τη διοργάνωση του Διεθνούς Συνεδρίου της ΙΒΒΥ για το 2018 (30 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου) στην Αθήνα. Η σημαντική αυτή διοργάνωση εντάχθηκε ήδη στις δράσεις «Αθήνα – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018», που τελεί υπό την αιγίδα της Unesco. Περισσότερες πληροφορίες για το Συνέδριο θα αναρτηθούν στο site www. greekibby.gr το επόμενο διάστημα. • Συνεργασία Υπουργείου Παιδείας και Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ για τη δράση «Διαβάζω και Μοιράζομαι» (Read & Share) στα σχολεία υποδοχής προσφύγων: Εγκαινιάζοντας τη συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας και την αρμόδια ομάδα εργασίας για την εκπαίδευση των προσφυγόπαιδων, είκοσι φορητές βιβλιοθήκες δημιουργούνται σε σχολεία υποδοχής προσφύγων σε όλη τη χώρα, με δωρεά βιβλίων από το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, δημιουργώντας γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα σε Έλληνες και πρόσφυγες μαθητές.

• Συλλογή από τσιγγάνικα παραμύθια – Έκδοση της Βουλής των Ελλήνων: Σε ειδική συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων παρουσιάστηκε το βιβλίο Από το στόμα στο χαρτί. Το βιβλίο περιέχει παραμύθια από την προφορική παράδοση των Ρομά, τα οποία ξαναέγραψαν σημαντικοί συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας και τα εικονογράφησαν σπουδαίοι εικονογράφοι. Η πρωτοβουλία ανήκει στη βουλευτή Καρδίτσας του ΣΥΡΙΖΑ κ. Χρυσούλα Κατσαβριά και η έκδοση πραγματοποιήθηκε από τη Βουλή των Ελλήνων. Ο συντονισμός της έκδοσης έγινε από το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ. Η πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ κ. Βασιλική Νίκα στην ομιλία της τόνισε, εκτός των άλλων, τις προσπάθειες της ΙΒΒΥ να γεφυρώσει πολιτισμικά και γεωγραφικά χάσματα μέσα από τα βιβλία και τις ιστορίες. • Διεθνής Έκθεση Μπολόνιας 2017: Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ έδωσε φέτος το παρών στη Διεθνή Έκθεση της Μπολόνιας. Στο εθνικό περίπτερο της Ελλάδας, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ), παρουσιάστηκαν οι υποψηφιότητες του συγγραφέα Βαγγέλη Ηλιόπουλου και του εικονογράφου Χρήστου Δήμου για το Διεθνές Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν 2018, ενώ με πρωτοβουλία του ΕΙΠ οργανώθηκε στο ελληνικό περίπτερο ανοιχτή γιορτή για τη γνωριμία των Ελλήνων δημιουργών με το κοινό. • 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αι.: Θεωρία και Πράξη»: Το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης του ΕΚΕΔΙΣΥ, η Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και η Ελληνογαλλική Σχολή Jeanne d’Arc συνδιοργάνωσαν στις 19, 20 και 21 Μαΐου του 2017 στην Αθήνα το 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο με τίτλο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Θεωρία και Πράξη». Στο πρόγραμμα του συνεδρίου περιλήφθηκαν εισηγήσεις και καινοτόμα βιωματικά εργαστήρια. Το συνέδριο τέθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, και του Δήμου Πειραιά, με την υποστήριξη της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα. • Ημέρα Βιβλίου 2017: Για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά γιορτάστηκε η Ημέρα Βιβλίου, μέσω δράσεων που πραγματοποιήθηκαν καθ’ όλον τον Απρίλιο υπό το σύνθημα «ΔΙΑΒΑΖΩ & ΑΛΛΑΖΩ» (συνδιοργάνωση της Ένωσης

117



ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 118 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ελληνικού Βιβλίου-ΕΝΕΛΒΙ, του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και της Εταιρείας Συγγραφέων). Οι εκδηλώσεις τέθηκαν υπό την αιγίδα του ΥΠ.Π.Ε.Θ., του ΥΠ.ΠΟ.Α., του Δήμου Αθηναίων, της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, του Δήμου Θεσσαλονίκης, της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την Unesco, με χορηγούς τον Οργανισμό Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (Ο.Σ.Δ.Ε.Λ.) και τα Ελληνικά Ταχυδρομεία (ΕΛ.ΤΑ.). Στο πλαίσιο του εορτα σμού της Παγκόσμιας Ημέρας Βιβλίου (23 Απριλίου) το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, σε συνεργασία με το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης, διοργάνωσαν παιχνίδι δράσης για παιδιά και τις οικογένειές τους. Η ηθοποιός Φίλια Δενδρινού διάβασε παραμύθια του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, ενώ εθελοντές-μέλη του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ οργάνωσαν σε διάφορα σημεία του γνωστότερου πεζόδρομου στην Αθήνα κυνήγι θησαυρού με παιχνίδια βασισμένα σε βιβλία. Στη δράση συμμετείχε ο συγγραφέας Βαγγέλης Ηλιόπουλος, υποψήφιος για το Διεθνές Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν 2018.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ 62ου ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ 2017 Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκηρύσσει τον 62ο Πανελλήνιο Δια γωνισμό της για τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Τα έργα πρέπει να είναι λογοτεχνικά, προσεγμένα στη γλώσσα, να εμπνέουν αισιοδοξία και πίστη για τη ζωή και να κινούνται μέσα στην ελληνική πραγματικότητα. Οι κατηγορίες στις οποίες μπορούν να συμμετάσχουν οι υποψήφιοι, είναι οι ακόλουθες: 1. Βραβείο Εκδ. οίκου ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 500 ευρώ. Μυθιστόρημα με ελεύθερο θέμα για παιδιά 9-11 ετών (10.000 λέξεις). 2. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 200 ευρώ σε βιβλία. Μυθιστόρημα εφηβικό, για παιδιά Γυμνασίου 12-14 ετών (30.000 λέξεις). 3. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΕΔΡΟΣ, 300 ευρώ. Μυθιστόρημα νεανικό για παιδιά Λυκείου 15-18 ετών, που να πραγματεύεται κοινωνικά θέματα (20.000-30.000 λέξεις). 4. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ, 300 ευρώ. Παραμύθι για παιδιά 4-8 ετών (1.000-1.800 λέξεις). Παραμύθι που να διαδραματίζεται στη σύγχρονη εποχή. Να υπάρχουν μαγικά/φανταστικά στοιχεία, που οι χαρακτήρες τα αντιλαμβάνονται ως μέρος της πραγματικότητας (μαγικός ρεαλισμός). 5. Βραβείο Εικονογράφησης, Εκδ. οίκου ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ Οι υποψήφιοι/ες καλούνται να στείλουν 2 (δύο) εικόνες σε μέγεθος Α4 (κατεύθυνση portrait, όχι landscape), πρωτότυπα, με θέμα: «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν... Ξωτικά και Δράκοι». Ο/η δημιουργός της εικονογράφησης που θα βραβευτεί θα αναλάβει την εικονογράφηση ενός βιβλίου των εκδόσεων μέσα στα επόμενα 2 (δύο) έτη. 6. Βραβείο Εκδ. οίκου ΜΙΝΩΑΣ, 200 ευρώ σε βιβλία. Ιστορία βραχείας φόρμας για παιδιά 3-6 ετών (1.200 λέξεις). Σύντομη ιστορία με ρεαλιστικό θέμα εμπνευσμένη από την καθημερινότητα των παιδιών αυτής της ηλικίας. 7. Βραβείο Εκδ. οίκου ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 300 ευρώ σε βιβλία. Ιστορία μυστηρίου για παιδιά 8+ (6.000 λέξεις). 8. Βραβείο Εκδ. οίκου ΕΛΛΗΝΟΕΚΔΟΤΙΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία.

119 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

Λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων* βραχείας φόρμας, για παιδιά 5-7 ετών (1.000-2.500 λέξεις) (*Διευκρινίζουμε ότι στην κατηγορία αυτή εντάσσονται κείμενα τα οποία μέσα από τη μυθοπλασία προωθούν τη γνώση σε πεδία όπως: ιστορία, επιστήμη-τεχνολογία, φύση, ψυχολογία, κ.λπ.) 9. Βραβείο Εκδ. οίκου ΕΛΛΗΝΟΕΚΔΟΤΙΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία. Λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων* εκτενούς φόρμας, για παιδιά 9-11 ετών (8.000-12.000 λέξεις) (*Διευκρινίζουμε ότι στην κατηγορία αυτή εντάσσονται κείμενα τα οποία μέσα από τη μυθοπλασία προωθούν τη γνώση σε πεδία όπως: ιστορία, επιστήμη-τεχνολογία, φύση, ψυχολογία, κ.λπ.) 10. Βραβείο Ιεράς Μητροπόλεως Ν. Σμύρνης, 500 ευρώ. Μυθιστόρημα με θέμα «Αλησμόνητες Πατρίδες του Μικρασιατικού Ελληνισμού» (75-80 σελίδες)

 120 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

11. Βραβείο Ελένης Μαυρουλίδου-Δάβαρη εις μνήμην Λούλας και Ηλία Μαυρουλίδη και Λιλής Γιαννέτσου, 300 ευρώ. Ποίηση (Συλλογή 25 ποιημάτων, για παιδιά του Δημοτικού) 12. Βραβείο Εκδ. οίκου ΠΑΤΑΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία. Μαθητικό περιοδικό ή εφημερίδα (η εφημερίδα να εμφανίζει περιοδικότητα στη διάρκεια μιας σχολικής χρονιάς) μαθητών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. 13. Βραβείο Εκδ. οίκου ΠΑΤΑΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία. Μαθητικό περιοδικό ή εφημερίδα (η εφημερίδα να εμφανίζει περιοδικότητα στη διάρκεια μιας σχολικής χρονιάς) μαθητών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. 14. Τιμητικό Βραβείο «Τατιάνα Σταύρου» από τη Γ.Λ.Σ., σε συγγραφέα για το σύνολο του έργου του/της. ΟΡΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 1. Όλα τα έργα υποβάλλονται με ψευδώνυμο μίας λέξης και σε πέντε (5) αντίτυπα. Πρέπει να είναι δακτυλογραφημένα σε μέγεθος γραμμάτων 12ʹ, γραμματοσειρά Times New Roman, διάστιχο 1,5, περιθώρια: αριστερό/ δεξί 3, άνω/κάτω 2,5 και να είναι δεμένα (ειδικά τα μεγαλύτερα σε σπιράλ). Σε μικρότερο σφραγισμένο φάκελο εσωκλείονται τόσο τα στοιχεία συμμετοχής (ψευδώνυμο, κατηγορία, τίτλος) όσο και τα πραγματικά στοιχεία (το πραγματικό όνομα, το τηλέφωνο, το e-mail και η ταχυδρομική διεύθυνση) του συγγραφέα. Οι φάκελοι δεν ανοίγονται παρά μόνο σε περίπτωση διάκρισης του διαγωνιζομένου. Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες παραμένουν άγνωστοι.

Το ψευδώνυμο, ο τίτλος του έργου και η κατηγορία συμμετοχής πρέπει να αναγράφονται καθαρά τόσο στον εξωτερικό φάκελλο όσο και στον μικρότερο σφραγισμένο, καθώς και σε κάθε αντίτυπο στην πρώτη σελίδα του. Ως τίτλος αναγράφεται ο αριθμός της κατηγορίας, ο εκδοτικός οίκος και η εξήγηση σε bold χαρακτήρες, όπως αναγράφονται στην προκήρυξη. ΠΡΟΣΟΧΗ Τα έργα που θα σταλούν χωρίς να τηρούν έστω και έναν από τους παραπάνω όρους της προκήρυξης ΔΕΝ ΘΑ ΓΙΝΟΥΝ ΔΕΚΤΑ (π.χ. αναγραφή ονόματος ή διεύθυνσης, λιγότερα από 5 αντίτυπα, εκπρόθεσμη αποστολή, κ.λπ.). Τα έργα που είναι εκτός κατηγορίας ή υπερβαίνουν το ζητούμενο όριο λέξεων δεν διακρίνονται. Κάθε διαγωνιζόμενος έχει δικαίωμα συμμετοχής σε όσες κατηγορίες επιθυμεί αλλά με μία συμμετοχή ανά κατηγορία, με ξεχωριστό ψευδώνυμο, τίτλο και φάκελλο αποστολής. (Για τη συμμετοχή σας, παρακαλούμε λάβετε υπόψη τον όρο 3 του παρόντος.) 2. Οι διακριθέντες υποχρεούνται να δώσουν προς έκδοση το έργο τους στον εκδοτικό οίκο που αθλοθέτησε το βραβείο. Σε περίπτωση που για κάποιον λόγο δεν το εκδώσει ο αθλοθέτης σε εύλογο χρονικό διάστημα 2 ετών, ο βραβευμένος αποδεσμεύεται. 3. Αποκλείονται από τον διαγωνισμό όσοι έχουν ήδη διακριθεί τρεις φορές από την Γ.Λ.Σ. καθώς και εκείνοι που διακρίθηκαν για το ίδιο κείμενο σε άλλον διαγωνισμό σε Ελλάδα ή/και Κύπρο. 4. Τρία (3) αντίτυπα των βραβευμένων βιβλίων, όταν εκδοθούν, πρέπει να στέλνονται στη Γ.Λ.Σ. για το αρχείο της. 5. Τα έργα πρέπει να είναι πρωτότυπα, να μην έχουν δημοσιευτεί, προβληθεί ή παρουσιαστεί με οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιοδήποτε μέσο ή διαγωνισμό, οπουδήποτε. 6. Ως «διάκριση» ορίζονται: το βραβείο, ο έπαινος, η εύφημος μνεία. 7. Η «Συντροφιά» επιφυλάσσεται να αποσύρει τη διάκριση ενός έργου αν μετά την έκδοσή του διαπιστωθούν προσθήκες ή τροποποιήσεις που (σύμφωνα με τα κριτήρια της επιτροπής) δεν θα την είχαν οδηγήσει στη βράβευση αυτή. Συχνά η Γ.Λ.Σ. συνοδεύει τις διακρίσεις της με ορισμένες συμβουλές για μικρές τροποποιήσεις προς όφελος του κειμένου. Αυτονόητο είναι πως δεν αναφερόμαστε στις εν λόγω υποδείξεις. 8. Μετά το πέρας της επιλογής των διακριθέντων, τόσο τα υποψήφια έργα όσο και οι φάκελοι με τα πραγματικά στοιχεία των μη διακριθέντων καταστρέφονται. Η Γ.Λ.Σ. δεν υποχρεούται σε επιστροφή υποψήφιων έργων.

121 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ΧΡΟΝΟΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΕΡΓΩΝ Από 25 Αυγούστου έως και 25 Σεπτεμβρίου 2017. Τα έργα θα πρέπει να αποστέλλονται με απλό ταχυδρομείο (όχι συστημένα / όχι κούριερ). Σε αντίθετη περίπτωση δεν θα παραλαμβάνονται. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ Τ.Θ. 70281 16610 ΓΛΥΦΑΔΑ

 122 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα έργα που θα έχουν παραληφθεί θα αναρτηθούν στο blog της Γ.Λ.Σ. (http:// womensliteraryteam.blogspot.gr/) στις 15/10/2017. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να δουν αν έχουμε παραλάβει και καταγράψει το έργο τους και σε αντίθετη περίπτωση να μας ενημερώσουν το πολύ μέχρι 20/10/2017. Πέραν αυτής της ημερομηνίας η Γ.Λ.Σ. αποποιείται οποιαδήποτε ευθύνη για λάθη ή παραλείψεις στα παραληφθέντα έργα. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν στην ηλεκτρονική μας διεύθυνση: womensliteraryteam@gmail.com Ειδικότερα για την κατηγορία (9) Σχολικά Έντυπα, τα ενδιαφερόμενα σχολεία μπορούν να επικοινωνούν με την κ. Ζαχαρούλα Καραβά και την κ. Γιώτα Αλεξάνδρου, που είναι μέλη του Δ.Σ. και εκπαιδευτικοί, στα τηλέφωνά τους όπως είναι ανηρτημένα στο blog μας: http://womensliteraryteam.blogspot. gr/p/blog-page_3.html Η απονομή των διακρίσεων θα πραγματοποιηθεί τον Δεκέμβριο του 2017 στη Στοά του Βιβλίου στην Αθήνα. Λεπτομερής ενημέρωση θα αναρτηθεί στο blog της Συντροφιάς, ήδη από τα τέλη Νοεμβρίου του 2016. Ευχαριστούμε, Το Διοικητικό Συμβούλιο

ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΏΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ ΤΜΉΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ ΓΙΑ ΤΟ 2017 Με το μήνυμα «Ας μεγαλώσουμε με το βιβλίο», το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, σε συνεργασία με τον Σύλλογο «Οι Φίλοι της Μουσικής», πραγματοποίησαν το Σάββατο 1 Απριλίου του 2017 την ετήσια εκδήλωση για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου στον Πολυχώρο της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Στην εκδήλωση απονεμήθηκαν τα ετήσια βραβεία του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ σε φυσικά πρόσωπα και φορείς, που με τη δράση τους καλλιεργούν τη φιλαναγνωσία, καθώς και τα βραβεία σε δημιουργούς για τη συγγραφή, εικονογράφηση και μετάφραση λογοτεχνικών βιβλίων έκδοσης 2016, για παιδιά και νέους. Στην ίδια εκδήλωση κηρύχθηκε η έναρξη των εκδηλώσεων για την Ημέρα Βιβλίου 2017 με το σύνθημα «ΔΙΑΒΑΖΩ & ΑΛΛΑΖΩ», την οποία συνδιοργανώνουν για δεύτερη φορά η Ένωση Ελληνικού Βιβλίου (ΕΝ.ΕΛ.ΒΙ.), το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και η Εταιρεία Συγγραφέων. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του ΥΠ.Π.Ε.Θ., του ΥΠ.ΠΟ.Α., του Δήμου Αθηναίων, της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, του Δήμου Θεσσαλονίκης, της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την Unesco και χορηγούς τον Οργανισμό Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (Ο.Σ.Δ.Ε.Λ.) και τα Ελληνικά Ταχυδρομεία (ΕΛ.ΤΑ.). Αναλυτικά, τα αποτελέσματα ανά κατηγορία:

Ειδικές διακρίσεις: Παρουσιάστηκαν οι υποψήφιοι για τα Διεθνή Βραβεία Hans Christian Andersen Awards (HCCA 2018) και πρέσβεις Παιδικού και Νεανικού Βιβλίου για τη διετία 2017-2018:

123 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

• για τη συγγραφή: ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος & • για την εικονογράφηση: ο Χρήστος Δήμος Προτάθηκαν από το Διοικητικό Συμβούλιο για αναγραφή στους τιμητικούς πίνακες της ΙΒΒΥ (2017-2018): • για τη συγγραφή: η Άννα Κοντολέων για το βιβλίο Μέχρι το άπειρο κι ακόμα παραπέρα, εκδόσεις Πατάκη • για την εικονογράφηση: η Κέλλυ Ματαθία Κόβο για το βιβλίο Η άπληστη χελώνα, εκδόσεις Καλέντη (συγγραφή: Σοφία Μαντουβάλου) • για τη μετάφραση: η Δήμητρα Δότση για το βιβλίο Το υπέροχο ταξίδι της Νίλου, εκδόσεις Καλέντη (συγγραφή: Γκουίντο Κόντι)

 124 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το μεγάλο βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα» για τη συνολική της προσφορά στην παιδική λογοτεχνία απονεμήθηκε στην κριτικό και συγγραφέα Γεωργία Γαλανοπούλου. Απονεμήθηκαν επίσης τα τιμητικά διπλώματα στους υποψηφίους για τα Διεθνή Βραβεία 2016 Hans Christian Andersen Awards και πρέσβεις Παιδικού και Νεανικού Βιβλίου για τη διετία 2015-2016: • Ελένη Δικαίου (για τη συγγραφή) & • Λήδα Βαρβαρούση (για την εικονογράφηση) καθώς και στους δημιουργούς για την αναγραφή τους στους Τιμητικούς Πίνακες της ΙΒΒΥ για τη διετία 2015-2016: • για τη συγγραφή: η Αγγελική Δαρλάση για το βιβλίο Το παλιόπαιδο (εκδόσεις Πατάκη) • για την εικονογράφηση: η Μυρτώ Δεληβοριά για το βιβλίο του Μάνου Κοντολέων, Στο νησί της ροδιάς (εκδόσεις Ψυχογιός) • για τη μετάφραση: η Μαρίζα Ντεκάστρο για το βιβλίο Θαύμα του R. J. Palacio (εκδόσεις Παπαδόπουλος)

Βραβεία σε φυσικά πρόσωπα και φορείς: 1. Βραβείο «Κ. Π. Δεμερτζή – στον Έλληνα Δάσκαλο» σε εν ενεργεία δάσκαλο ή άλλης ειδικότητας εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και την Παιδική Λογοτεχνία: Απονέμεται στον Γιάννη Τσιτσίμη, δάσκαλο στο ολοήμερο 6θέσιο Δημοτικό Σχολείο Χέρσου Νομού Κιλκίς. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Άγκυρα. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

2. Βραβείο «Βασίλης Αναγνωστόπουλος» σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κάθε ειδικότητας, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και τη Νεανική Λογοτεχνία: Απονέμεται στις φιλολόγους Ελένη Μάγκα και Αικατερίνη Μαρέτα, εκπαιδευτικούς στο Γυμνάσιο Γαρδικίου Θεσπρω τίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Ψυχογιός. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 3. Βραβείο «Κούλα Κουλουμπή» σε εν ενεργεία νηπιαγωγό ή παιδαγωγό, ο οποίος εισάγει με τους πιο ευφάνταστους τρόπους τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας στον κόσμο του παιδικού βιβλίου: Απονέμεται στην Κατερίνα Μανώλη, νηπιαγωγό στο 6ο Νηπιαγωγείο Γέρακα. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Διάπλους. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 4. Βραβείο «Παντελής & Χρήστος Αλέφαντος» σε παιδική/νεανική βιβλιο θήκη για τη συνολική της δράση: Απονέμεται στη Βιβλιοθήκη Kερίου Ζακύνθου. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Καστανιώτη. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500 ευρώ. 5. Βραβείο σε πρόγραμμα για την προώθηση της φιλαναγνωσίας σε παιδιά και νέους, το οποίο εκπόνησε και εφάρμοσε σχολείο, βιβλιοθήκη, άλλος φορέας ή φυσικό πρόσωπο: Απονέμεται στο Διεθνές Κέντρο Συγγρα φέων και Μεταφραστών Ρόδου για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Βιβλιο περιπέτειες». Αθλοθέτης: Εκδόσεις Πατάκη. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 6. Βραβείο σε σχολείο, βιβλιοθήκη ή άλλο φορέα που καλλιεργεί τη Φιλαναγνωσία μέσω της τεχνολογίας και του διαδικτύου, προς τιμήν του Κυριάκου Παπαδόπουλου: Απονέμεται στον Κώστα Πανούση, εκπαιδευτικό στο Πειραματικό Σχολείο Αθηνών για το πρόγραμμα «Ανοιχτή τάξη» και την προώθηση της Φιλαναγνωσίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 7. Βραβείο σε Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων μαθητών Δημοτικού Σχολείου, Γυμνασίου ή Λυκείου, που με τις δραστηριότητές του προωθεί την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία, προς τιμήν της Μαίρης Κωνστανταροπούλου: Απονέμεται στον Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του 4ου Νηπιαγωγείου Κισσάμου Χανίων. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Μίνωας. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 8. Βραβείο σε βιβλιοθηκονόμο που προωθεί συστηματικά και αποτελεσματικά την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία και την καλλιέργεια της Φιλαναγνωσίας: Απονέμεται στην Παναγιώτα Δεδετζή, βιβλιοθηκονόμο στη Λασκαρίδειο Βιβλιοθήκη. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Λιβάνη. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500 ευρώ. 9. Βραβείο σε σχολικό-μαθητικό έντυπο το οποίο καλλιεργεί τη Φιλανα-

125 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

γνωσία και προωθεί την ανάγνωση Παιδικής Λογοτεχνίας: Απονέμεται στη σχολική εφημερίδα Στη διαπασών του Μουσικού Σχολείου Πρέβεζας (Υπεύθυνη: Έλλη Σιαπανίδου). Αθλοθέτης: Μεταίχμιο. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 10. Βραβείο σε Δήμο στον οποίο λειτουργούν με επιτυχία προγράμματα καλλιέργειας της Φιλαναγνωσίας και δημιουργίας διά βίου αναγνωστών: Απονέμεται στον Δήμο Kαλλιθέας για το πρόγραμμα «Κάθε σχολείο και βιβλιοθήκη». Αθλοθέτης: Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη της Νομικής Βιβλιοθήκης. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 11. Βραβείο «Πάνος Αλέφαντος» σε Εθελοντή, που με τη δράση του προωθεί τη Φιλαναγνωσία: Απονέμεται στη Μαίρη Σαμπάνη, για την εθελοντική της προσφορά στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Αυλώνα «Δημήτρης Λιακούρης». Αθλοθέτης: Εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή Δεμένη. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

 126 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βραβεία σε δημιουργούς 1. Βραβείο «Πηνελόπη Μαξίμου» σε συγγραφέα βιβλίου αφήγησης βραχείας φόρμας για παιδιά: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στον Βαγγέλη Ηλιόπουλο για το βιβλίο Μεγαλώνω τη γιαγιά μου (Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη της Νομικής Βιβλιοθήκης). 2. Βραβείο σε εικονογράφο και σε συγγραφέα εικονοβιβλίου (Picture Book) για την εικονογράφηση και για το κείμενο: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στην Ίριδα Σαμαρτζή (εικονογράφηση) και στην Αργυρώ Πιπίνη (συγγραφή) για το βιβλίο Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι… (εκδόσεις Πατάκη). 3. Βραβείο σε εικονογράφο για την εικονογράφηση βιβλίου με εικόνες για παιδιά και νέους (εκτός Εικονοβιβλίων – Picture Book): Απονέμεται κατά πλειοψηφία στη Διατσέντα Παρίση για την εικονογράφηση του βιβλίου Δέκα μάγισσες κακές, φοβερές και τρομερές, των Αναστασίας Αγραφιώτη και Ρούλας Παπανικολάου (εκδόσεις Διά Βίου). 4. Βραβείο «Φανή Αποστολίδου» σε συγγραφέα εκτενούς αφηγήματος, για παιδιά μεγάλων τάξεων Δημοτικού και Γυμνασίου: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στη Μαρία Παπαγιάννη για το βιβλίο Παπούτσια με φτερά (εκδόσεις Πατάκη). 5. Βραβείο σε συγγραφέα εφηβικού-νεανικού βιβλίου για εφήβους και νέους: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στην Αλεξάνδρα Μητσιάλη για το βιβλίο Ξυπόλυτοι ήρωες (εκδόσεις Πατάκη).

6. Βραβείο «Βίτω Αγγελοπούλου» σε συγγραφέα βιβλίου με πληροφοριακά κείμενα (γνώσεων) για παιδιά: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στη Μαρίζα Ντεκάστρο για το βιβλίο Με τους ζωγράφους της Πινακοθήκης Αβέρωφ – Οδηγός για νέους ( Ίδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα). 7. Βραβείο σε ξένο συγγραφέα, έλληνα εκδότη και μεταφραστή βιβλίου μεταφρασμένου στα ελληνικά, για παιδιά ή νέους: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στους Τζον Μπόιν (συγγραφή), Πετρούλα Γαβριηλίδου (μετάφραση) και στις εκδόσεις Ψυχογιός για το βιβλίο Το αγόρι στην κορυφή του βουνού. 8. Βραβείο «Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου» σε πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα βιβλίου για παιδιά ή νέους: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στην Άννα Δάρτζαλη για το βιβλίο Όταν η μαμά μου είπε ψέματα (εκδόσεις Λιβάνη). Από το σύνολο των βιβλίων που κατατέθηκαν προς κρίση, η επιτροπή απονέμει «Βραβείο σε Εικονογράφο ή Art Director» για το εξώφυλλο ελληνικού παιδικού και νεανικού βιβλίου στους Απόστολο Βέττα (εικονογράφηση), Σάκη Γεωργιάδη και Εριφύλη Αράπογλου (σχεδιασμός-σελιδοποίηση) για το εξώφυλλο του βιβλίου Ιζαντόρα Ντακ (συγγραφή: Στέλλα Μιχαηλίδου, εκδόσεις Καλειδοσκόπιο). Την ενδεκαμελή Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Γιάννης Σ. Παπαδάτος (πρόεδρος, του οποίου η σύντομη ομιλία κατά την τελετή απονομής δημοσιεύεται στο παρόν τεύχος, σσ. 12-14), Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου, Μαρία Δελάκη, Αρετή Καράμπελα, Πόπη Κασσωτάκη-Ψαρουδάκη, Χρύσα Κουράκη, Μαρία Κουρκουμέλη, Κωστής Μακρής, Φωτεινή Μπαλαγιάννη, Αθηνά Μπίνιου, Δημήτρης Πολίτης. Το σκεπτικό βράβευσης των δημιουργών που διακρίθηκαν για όλες τις κατηγορίες αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ: www.greekibby.gr Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ ευχαριστεί θερμά τους εκδότες, χορηγούς και αθλοθέτες των βραβείων για την έμπρακτη στήριξή τους, τη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» και τον Σύλλογο «Οι Φίλοι της Μουσικής» για τη συνδιοργάνωση της εκδήλωσης, την ΕΝ.ΕΛ.ΒΙ. και την Εταιρεία Συγγραφέων για τη συνεργασία, το ΥΠ.Π.Ε.Θ., το ΥΠ.ΠΟ.Α., τον Δήμο Αθηναίων, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, τον Δήμο Θεσσαλονίκης και την Unesco, που έθεσαν την εκδήλωση υπό την αιγίδα τους, τους δημιουργούς που εμπιστεύθηκαν για μία ακόμη χρονιά τα έργα τους για τους διαγωνισμούς του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ και όλους όσοι τίμησαν με την παρουσία τους τη γιορτή και την έναρξη των εκδηλώσεων για την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου.

127 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

2Ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΑΙΔΙΚΟΥ & ΕΦΗΒΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΒΟΛΟΥ Δημήτρης Κάσσαρης

Συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας, τραγουδοποιός

 128 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Είναι τιμή για μια πόλη να φιλοξενεί πολιτιστικές δράσεις, να γίνονται σε αυτήν δημιουργικές εκδηλώσεις που απευθύνονται και προσφέρονται ελεύθερα στον κόσμο. Ειδικά όταν στις δράσεις αυτές περιλαμβάνεται ένα φεστιβάλ βιβλίου, το οποίο μάλιστα απευθύνεται και προσφέρεται απλόχερα σε μικρά παιδιά, σε νέους και σε γονείς, τότε αποκτά μεγαλύτερη σημασία για την πόλη και γενικά για τον πολιτισμό μας. Το Φεστιβάλ Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου, που έλαβε χώρα στην πόλη του Βόλου για δεύτερη χρονιά με επιτυχία και με μεγάλη προσέλευση επισκεπτών, τιμά τους διοργανωτές που το οραματίσθηκαν, το σχεδίασαν και το πραγματοποίησαν, δηλαδή την Ένωση Συλλόγων Γονέων & Κηδεμόνων Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βόλου. Η ανάγκη για τη δημιουργία μιας τόσο σπουδαίας διοργάνωσης με θέμα το παιδί και το βιβλίο δείχνει την ανησυχία και την έγνοια των πνευματικών ανθρώπων της πόλης –δασκάλων, εκπαιδευτικών, γονέων, και όχι μόνο– για το σήμερα και το αύριο των παιδιών της. Το Φεστιβάλ Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου κράτησε τέσσερις δημιουργικές ημέρες (6-9 Απριλίου) στο Πολιτιστικό Κέντρο Νέας Ιωνίας, με ένα πλούσιο και γεμάτο πρόγραμμα όπου συμμετείχαν 75 συγγραφείς και 40 εκδοτικοί οίκοι, και λειτούργησαν 86 διαδραστικά εργαστήρια που απευθύνονταν σε παιδιά όλων των τάξεων του Δημοτικού, σε εφήβους και σε ενήλικες. Υπήρ-

ξαν ακόμη δράσεις και εργαστήρια γραφής για εκπαιδευτικούς, δημιουργική γραφή στην τάξη, δράσεις για γονείς και μαθητές Λυκείου, διαλέξεις και σεμινάρια για την τέχνη της μυθοπλασίας, παραμυθάδες τραγουδοποιοί, μουσικές δράσεις μέσα από το λαϊκό παραμύθι αλλά και δράσεις για κωφά παιδιά και με αναπηρία όρασης, και πολλά άλλα με άξονα την παιδική λογοτεχνία. Στην όλη προσπάθεια συνέβαλε αποτελεσματικά, δημιουργικά και δυναμικά, με το ήθος που τον διακρίνει, ο συγγραφέας-φιλόλογος κ. Διονύσης Λεϊμονής. Αγαπημένος φίλος των παιδιών και των συγγραφέων ο Διονύσης, σίγουρα ο πλέον κατάλληλος για τούτη τη δουλειά, εδώ και χρόνια προσφέρει σημαντικό έργο στην πόλη με ενεργό δράση, μέσα από την αγάπη του για το βιβλίο, διδάσκοντας, συγγράφοντας και παρουσιάζοντας βιβλία και συγγραφείς μέσα από την εκπομπή του «Μιλάμε για το βιβλίο» στο Ράδιο 1 Μαγνησία News. Σχολιάζοντας την προσπάθειά του, η συγγραφέας κυρία Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου είπε: «Κατάφερες το ακατόρθωτο: ξεσήκωσες τους φορείς μιας ολόκληρης πόλης και τους έκανες να ενδιαφερθούν έμπρακτα για το παιδικό βιβλίο. Άθλος!» Όλοι οι συμμετέχοντες επέδειξαν θαυμαστή ομοψυχία, τάξη και οργανωτικότητα. Τα βιβλιοπωλεία στα οποία συναντήθηκαν οι συγγραφείς με τους ενδιαφερομένους σίγουρα σημείωσαν αξιόλογες πωλήσεις. Ο πρόεδρος κ. Κουτσερής και τα μέλη του Δ.Σ. της Ένωσης Συλλόγων Γονέων Βόλου βοήθησαν ενεργά λειτουργώντας ως ο σύνδεσμος των παιδιών με τα βιβλία των συγγραφέων. Αξίζει να μνημονεύσουμε την ωραία συναυλία από τους σπουδαστές του Ωδείου στο Θέατρο του Πολιτιστικού Κέντρου Νέας Ιωνίας, την ομάδα εθελοντών που συνέβαλε στην ασφαλή διεξαγωγή των εκδηλώσεων, την απλόχερη φιλοξενία στις Ολυμπιακές εγκαταστάσεις, τα δώρα και τον πλούσιο μπουφέ με κρασί και ευχάριστη συζήτηση γύρω από τις ανησυχίες μας στο τέλος της βραδιάς. Σε προσωπικό επίπεδο, μεγάλη τιμή συνιστά η πρόταση που μου έγινε από την Ένωση Συλλόγων Γονέων & Κηδεμόνων και από τον Διονύση Λεϊμονή, με τη στήριξη των εκδόσεων Καλέντης, να συμμετάσχω κι εγώ με δράση μου στο 2ο Φεστιβάλ, με αφορμή το εικονογραφημένο βιβλίο μου Το χειμωνόσπιτο. Σε μια κατάλληλα διαμορφωμένη αίθουσα του Πολιτιστικού Κέντρου Νέας Ιωνίας, μου δόθηκε η ευκαιρία να επικοινωνήσω δημιουργικά με πολλά παιδιά, με γονείς και με δασκάλους. Επίσης, μου δόθηκε η ευκαιρία να συναντηθώ τόσο με παλιούς και καταξιωμένους συγγραφείς όσο και με νεότερους συγγραφείς και εικονογράφους. Ευχόμαστε την ακόμη πιο επιτυχημένη συνέχιση του εγχειρήματος το επόμενο έτος, στο 3ο Φεστιβάλ, με ακόμη περισσότερη και ουσιαστικότερη συμβολή όλων μας. Όπως πολύ σωστά επεσήμανε ο υπεύθυνος επιμελητής του προγράμματος: «Περισσότερο συνειδητοποιημένα και λιγότερο ατομικιστικά». Μακάρι την επιτυχία αυτή του Βόλου να μιμηθούν και άλλες πόλεις. Οι συγγραφείς και οι δημιουργοί είμαστε εδώ. Καλή και γόνιμη συνέχεια σε όλους μας! Μ. Παρασκευή, 14 Απριλίου 2017

129 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Βίκυ Μπαλωμένου

Το πρώτο Μουσείο Παραμυθιού άνοιξε τις πύλες του στην Κύπρο, στις 23 Φεβρουαρίου του 2017. Τα εγκαίνια τέλεσε ο υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού Δρ Κώστας Καδής. Ιδρυτές του Μουσείου είναι η συστημική ψυχοθεραπεύτρια Βίκυ Μπαλωμένου και ο επιχειρηματίας Φώτης Κακογιάννης.

 130 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η κόκκινη κλωστή της προφορικής παράδοσης ξετυλίγεται στο Μουσείο Παραμυθιού. Τα παραμύθια, οι μύθοι και οι θρύλοι συναντούν τον γραπτό λόγο της παιδικής λογοτεχνίας και προσκαλούν μικρούς και μεγάλους σε ένα μαγικό ταξίδι στον πολιτισμό και την παράδοση. Βασικοί στόχοι του Μουσείου είναι η διάσωση και διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς, που περιλαμβάνει παραμύθια, θρύλους, μύθους και παραδόσεις από την Κύπρο και την Ελλάδα, η ανάδειξη της οικουμενικότητας των παραμυθιών, η γνωριμία με άλλους πολιτισμούς μέσα από τα παραμύθια τους και η ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας. Ο νοηματικός άξονας του Μουσείου περιστρέφεται γύρω από τα κύρια χαρακτηριστικά των παραμυθιών (η αλλοίωση του χρόνου, η εναλλαγή κλίμακας, η οικουμενικότητά τους) και τα εκφράζει τρισδιάστατα, παίζοντας με αυτά τα στοιχεία και αναπτύσσοντας, πρωτότυπα και απρόσμενα, την ιδέα της «μαγικής βιβλιοθήκης».

Τα βιβλία αλλάζουν κλίμακα, υφή, διαδραστική μορφή: βιβλία τρίμετρα που κρύβουν πορτούλες είναι αφιερωμένα στις «Μεγάλες Μορφές» του παραμυθιού, άλλα πετούν, άλλα ταξινομούνται σε βιβλιοθήκη που είναι φόντο για εικονογραφήσεις παραμυθιών, άλλα είναι ενσωματωμένα σε μεγαλύτερα εκθέματα, εμπλουτίζοντας τον διαδραστικό χαρακτήρα αυτών των εκθεμάτων.

131 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

 132 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μέσω της μαγικής βιβλιοθήκης ταξιδεύουμε στα επιμέρους δωμάτια της κύριας γαλαρίας και οι επισκέπτες μεταφέρονται από το γενικό στο συγκεκριμένο, από την τεράστια κλίμακα στην ανθρώπινη. Τα επιμέρους αυτά δωμάτια είναι σχεδιασμένα να φιλοξενούν διαφορετικές δραστηριότητες που μπορούν να διεξάγονται ταυτόχρονα και ανεξάρτητα η μία από την άλλη: δημιουργική γραφή, ακουστικά εκθέματα με θέμα την αφήγηση λαϊκών παραμυθιών, μαγειρική βασισμένη στα παραμύθια, αφήγηση και δραστηριότητες βασισμένες σε βιβλία παιδικής λογοτεχνίας, παιχνίδια με τα Μαγικά Αντικείμενα, περιήγηση στο Μαγεμένο Δάσος μέσω της Ντουλάπας της Νάρνια, θεατρικό παιχνίδι και μουσική, εικαστικές δραστηριότητες, μελέτη των αρχείων του Μουσείου. Όλα τα παραπάνω αποτελούν το υψηλότερο επίπεδο πληροφοριών και σχεδιασμού σε έναν χώρο που έχει σχεδιαστεί σε πολλαπλά επίπεδα. Σε άλλο στρώμα ή επίπεδο πληροφοριών υπάρχουν οι Παραμυθοσυσκευές: ο Φωνογρίφος, που επιτρέπει στους επισκέπτες γυρίζοντας έναν δίσκο γραμμοφώνου να ξεκινούν τον παν-μουσειακό γρίφο· το Παραμυθοπαράθυρο, που φιλοξενεί παιχνίδια δημιουργικής γραφής βασισμένα στις 31 λειτουργίες των παραμυθιών του ακαδημαϊκού και λαογράφου Vladimir Propp· ο Παραμυθογράφος, που γυρίζοντας γρανάζια επιτρέπει τη δημιουργία πολλαπλών παραμυθιών· το τηλέμυθο, ένα παλιό τηλέφωνο όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να ακούει τα «Παραμύθια από το τηλέφωνο» του Ροντάρι· το Βιβλιοκίνητο, ένα μεγάλο ντουλάπι σε μορφή βιβλίου που κινείται με ρόδες και που φιλοξενεί ένα βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας καθώς και δημιουργικές δραστηριότητες για αυτό το βιβλίο. Στο Μουσείο Παραμυθιού μικροί και μεγάλοι μπορούν να εξερευνήσουν το Παραμύθι μέσα από διαδραστικά εκθέματα, να θαυμάσουν σπάνια βιβλία

και έργα τέχνης που είναι εμπνευσμένα από τα παραμύθια και να μελετήσουν τη συλλογή βιβλίων που φιλοξενεί το Μελετητήριο. Το Μουσείο έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να ανταποκρίνεται σε διαφορετικές ομάδες επισκεπτών: μικρούς και μεγάλους, οικογένειες, σχολεία, περιηγητές και ντόπιους. Όλες οι πληροφορίες αναγράφονται στα ελληνικά και στα αγγλικά. Στο Μουσείο διοργανώνονται αφηγήσεις παραμυθιών, θεματικές εκθέσεις, γίνονται αφιερώματα σε συγγραφείς και εικονογράφους, και εκπαιδευτικά προγράμματα που απευθύνονται στα παιδιά, στην οικογένεια, στα σχολεία και σε όσους αγαπούν τον κόσμο του παραμυθιού και της αφήγησης. Αυτό το διάστημα, στο Μουσείο προσφέρεται το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα «Κόκκινη κλωστή δεμένη…», το οποίο βασίζεται σε τέσσερα λαϊκά παραμύθια (από την Κύπρο, την Ταϊβάν, την Κίνα και τη Σκωτία) και απευθύνεται σε μαθητές 5-12 ετών. Επίσης το Μουσείο σε συνεργασία με το Συστημικό Ινστιτούτο Κύπρου προσφέρει το πρόγραμμα «Η Αλίκη στη χώρα των συναισθημάτων», ένα πρόγραμμα ενδυνάμωσης της ψυχικής ανθεκτικότητας και της αυτοεκτίμησης των παιδιών. Το Μουσείο σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τη μουσειογράφο Αντιγόνη Μιχαηλίδου και μια μεγάλη ομάδα συνεργατών και εθελοντών. Ανάμεσά τους η ερευνήτρια Εμμανουέλλα Κατρινάκη, η ζωγράφος-εικονογράφος Έφη Λαδά, η επιμελήτρια Δρ Μαρία Μιχαηλίδου, η γραφίστρια Άσπα Ξιδέα, κ.ά. Το Μουσείο Παραμυθιού αποτελεί προέκταση των εργασιών του Συστημικού Ινστιτούτου Κύπρου, ενός εκπαιδευτικού Κέντρου συστημικών εφαρμογών και συστημικής οικογενειακής ψυχοθεραπείας, που βρίσκεται στην οδό Γρανικού 32, στην περιοχή Πύλης Πάφου της παλιάς Λευκωσίας.

133 

ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Eλένη Βαζούρα (evazoura@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@gmail. com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Eλένης Βαζούρα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.

 134 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14ʹ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων). • Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12ʹ). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12ʹ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12ʹ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: Turner�� , J�� . C�� . (1975). �� Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan�� , �� A�� ., & Krueger�� , �� J�� . (1999). Compliance �� after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

ΠΗΝΕΛΟΠΗ Σ. ΔΕΛΤΑ

Τα βιβλία που πρέπει να υπάρχουν σε κάθε βιβλιοθήκη!

w w w . p s i c h o g i o s . g r



Διαβά Z ου με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.



Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους Εσείς κι εμείς πάντα σ’ επαφή! w w w . p s i c h o g i o ερευνητές s . g r σπουδαστές PSICHOGIOS Publications και γενικά Always in touch! w w w . p s i c h o όσους g i o sενδιαφέρονται . g r για τα παιδικά βιβλία.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

PSICHOGIOS Publications w w w . p s i c h o g i o s . g r

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Για αναγνώστες με απαιτήσεις

For a very demanding readership

Διαβά Z ου με μαζί!