Διαδρομές - Τεύχος Νο 120 by Εκδόσεις Ψυχογιός - Psichogios Publications

120 ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2015 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

«Διαδρομές» 30 χρονών! Λαϊκή παιδική & εφηβική λογοτεχνία

Μ α ραθώνιος α ν α γ νώςης ΒιΒλ ιών τ ών Εκ δοςΕών Ψ Υ Χογ ιος!

Λάβετε θέσεις…

Έτοιμοι…

Πάμε!

Βγείτε πρώτοί στίσ δράσείσ φίλάνάγνώσίάσ Πληροφορίες και δηλώσεις συμμετοχής στο psichogios.gr/vivliotrexala

ΑΚΟΥΩ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΩ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 600 λέξεις

ΑΚΟΥΩ ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 1.500 λέξεις

Προσχολική ηλικία

Νηπιαγωγείο & Α΄ Δημοτικού

ΤΟΣ Ξ

ΛΩ

8 ΕΤΩΝ

-1

6 ΕΤΩΝ

Μ ΤΟ ΟΥ

1 ΕΤΩ

Ο ΙΝ

ΜΗΛ

ΕΤΩΝ

ΡΟ

-4

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ

Ν ΑΝ ΠΑ

πάίδίΚΗ λογοτεΧνίά σείρά ΚάτάνοΗσΗσ Κάί άνάγνώσΗσ «φροΥτά» ΕΤΩΝ

Από 2.000 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ Από 3.000 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΝΕΑΝΙΚΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ Από 10.000 λέξεις

Β΄ & Γ΄ Δημοτικού

Δ΄ & Ε΄ Δημοτικού

Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού

ΔΙΑΒΑΖΩ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Σ Τ Ο Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

30 xρόνια... ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ! Το περιοδικό αυτό –κάτι που γνωρίζουν οι αναγνώστες– συμπληρώνει φέτος 30 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας και πιστής τήρησης των αρχικών του δεσμεύσεων: να κυκλοφορεί δηλαδή τέσσερις φορές το χρόνο, με σταθερή δομή και με φροντισμένη ύλη για την παιδική λογοτεχνία και τα βιβλία για παιδιά. Στρέφοντας το βλέμμα πίσω στα χρόνια που πέρασαν, γεμάτα όνειρα και προσδοκίες, χαρές και λύπες, επαληθεύσεις και διαψεύσεις, ούτε μια στιγμή δεν περνάει από το μυαλό μας πως αυτά μας αδίκησαν. Αντίθετα, τούτη η πορεία μάς δικαιώνει και μας γεμίζει περηφάνια, καθώς αναλογιζόμαστε τον όγκο της προσφοράς σε άρθρα, μελέτες, επισημάνσεις, βιβλιογραφικά σημειώματα, συνεντεύξεις, βιβλιοπαρουσιάσεις, κ.λπ. Προπαντός, δόθηκε ελεύθερο βήμα έρευνας και μελέτης σε όσους αγαπούν και νοιάζονται για τα παιδιά και τα βιβλία τους. Περισσότερα οι αναγνώστες θα διαβάσουν σε σχετικό κείμενο στο παρόν τεύχος, και θα ενημερωθούν για το αφιερωματικό Συνέδριο με θέμα: «30 χρόνια Διαδρομές στην παιδική και νεανική λογοτεχνία – Ιστορία, έρευνα και μέλλον του παιδικού βιβλίου». Νοιώθουμε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσοι συμπορεύτηκαν μαζί μας όλα αυτά τα χρόνια, και παντοιοτρόπως μας στήριξαν, ηθικά και υλικά. Οι Διαδρομές μπαίνουν σε μια νέα ψηφιακή περίοδο. Από τη νέα χρονιά θα κυκλοφορούν δύο φορές το χρόνο, κατά τους μήνες Ιούνιο και Δεκέμβριο, με διπλάσια ύλη και ευρύτερη στόχευση, πάντοτε με τη φροντίδα των Εκδόσεων Ψυχογιός. Ο Διευθυντής

Περίοδος Γ’: Χειμώνας 2015 Τεύχος 120 Δεκέμβριος 2015 – Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2016 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

3rd Period: Winter 2015 No 120 December 2015 – January – February 2016 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr

Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr

Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Βαγγέλης Ηλιόπουλος (Β.Η.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης (Κ.Δ.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr

Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tassoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Vangelis Iliopoulos (V.I.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Konstantinos D. Malafantis (K.D.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Iro Papamoschou (Ι.P.), email: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Book web sites:

ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: Ημερολόγιο 2004, της Γ.Γ.Π.Π (Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας) του εικονογράφου Άκη Μελάχρη

Cover Illustration: Calendar for 2004, GENERAL SECRETARIAT FOR CIVIL PROTECTION by illustrator Akis Melachris

Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Ελένη Βαζούρα, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Marketing, Public Relations and Advertisments: Εleni Vazoura, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

Y ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS

Επισημάνσεις

Points

O εικονογράφος του τεύχους: Άκης Μελάχρης

This Issue’s Illustrator: Akis Melachris

30 χρόνια Διαδρομές! του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

30 years of Diadromes Magazine! by V. D. Anagnostopoulos

Γλωσσική ανάπτυξη και η καθαρότητα του λόγου στα παιδιά προσχολικής ηλικίας – Σύνδεση με τη λογοτεχνία της Έλενας Χ. Στανιού

Linguistic development and clarity of speech in pre-school children: its links with literature by Elena Ch. Staniou

Η λαϊκή παιδική-εφηβική λογοτεχνία: Οι θετικοί και αρνητικοί χαρακτήρες στο περιοδικό Μικρός Ήρως του Νίκου Φιλιππαίου

Popular children’s and YA literature: Positive and negative characters in Mikros Iroas magazine by Nkos Philippeos

Αντώνης Σαμαράκης: Ο πεζογράφος της εξεγερμένης συνείδησης της Τέσυς Μπάιλα

Antonis Samarakis: The author of our rebellious consciousness by Tessy Baila

Βιβλιοπαρουσιάσεις (20 τίτλοι)

Book Presentations (20 titles)

Επιλογή Χριστουγεννιάτικων βιβλίων και βιβλίων για δώρα (24 τίτλοι)

Α selection of Christmas books and books for gifts (24 titles)

Ημερολόγια για το έτος 2016 (3 τίτλοι)

Calendars for 2016 (3 titles)

Λέων Μελάς vs Ζαχαρίας Παπαντωνίου του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

Leon Melas vs. Zacharias Papantoniou by V. D. Anagnostopoulos

«Ορφανά βιβλία»: Ι. Δ. Ιωαννίδης του Μάνου Κοντολέων

“Orphan books”: I. D. Ioannides by Manos Kontoleon

Ο ρεαλισμός στην παιδική/νεανική λογοτεχνία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Realism in children’s and YA literature by Loty Petrovits-Androutsopoulou

Συνέντευξη του Βασίλη Κουτσιαρή από την Αγγελική Βαρελλά

An interview with Vassilis Koutsiaris by Angeliki Varella

Νέα

News

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

Aς ελπίσουμε...

Διαβάσαμε: «Η κρίση του βιβλίου συνεχίζεται φοβερή. Ποιος να τ’ αγοράσει; Ο δημόσιος υπάλληλος πένεται. Ο ιδιωτικός επίσης. Ο πλούσιος, αν είναι γλωσσομαθής, αγοράζει ξένα βιβλία. Αν δεν είναι, δεν αγοράζει τίποτα...» Όχι, δε γράφτηκαν για την εποχή μας αυτά τα λόγια, αν ίσως έτσι νομίσατε. Είναι φράσεις του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, παρμένες από ένα γράμμα του στον Εμμ. Κριαρά (βλ. Επιστολές Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου και Εμμ. και Αικ. Κριαρά, εκδόσεις της Σχολής Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Αθήνα 2004, σελ. 21) γραμμένο σχεδόν 70 χρόνια πριν, στις 19.8.1946! Ωστόσο, το βιβλίο στον τόπο μας όχι μόνον επέζησε των κατά καιρούς μικρών ή μεγάλων κρίσεων, αλλά συνέχισε την καλή του πορεία. Ας ελπίσουμε, λοιπόν, ότι το ίδιο θα συμβεί και τώρα, όσο φοβερή κι αν είναι η κρίση της δικής μας εποχής, όσα κι αν είναι τα προβλήματα που σχετίζονται με την έκδοση και τη διακίνηση του βιβλίου στις μέρες μας, ιδίως μετά την κατάργηση της ενιαίας τιμής του βιβλίου – κακό που ακόμα δεν διορθώθηκε, παρά τις τόσες προεκλογικές υποσχέσεις…

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Λ.Π.-Α.

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

Σκέψεις για… το «άλλο μισό» Γνωστός και καταξιωμένος συγγραφέας κλήθηκε σε τάξη του Δημοτικού, κι ο δάσκαλος, για να προετοιμάσει τα παιδιά, έκανε το εξής: Φωτοτύπησε –ναι, διαβάσατε καλά!– περίπου τις μισές σελίδες από κάποια ιστορία του προσκαλεσμένου συγγραφέα, και τη μοίρασε στους μαθητές ζητώντας τους να τη συμπληρώσει ο καθένας όπως εκείνος νόμιζε, «για να γίνουν κι εκείνοι συγγραφείς». Αναρωτιέται, λοιπόν, κανείς: Θα τολμούσε ποτέ ένας δάσκαλος της μουσικής να δώσει στα παιδιά το μισό από ένα τραγούδι του Θεοδωράκη, του Χατζηδάκι, ή ένα κομμάτι τραγουδιού δημοτικού, και να τα παροτρύνει να το συνεχίσουν όπως θέλουν, για να γίνουν κι εκείνα μουσικοσυνθέτες; Θα σκεφτόταν ποτέ ένας δάσκαλος «καλλιτεχνικών» να φωτοτυπήσει από κάποιο λεύκωμα με έργα ζωγραφικής το μισό από έναν πίνακα του Σπύρου Βασιλείου ή του Γιάννη Τσαρούχη, και να βάλει τους μαθητές του να τον συμπληρώσουν σύμφωνα με το γούστο τους, λέγοντάς τους ότι μ’ αυτόν τον τρόπο θα γίνουν ζωγράφοι; Θα έδινε ποτέ εκπαιδευτικός σε μαθητές το μισό από ένα ποίημα του Σολωμού ή του Ελύτη, για να το συμπληρώσουν όπως εκείνοι θα έκριναν, ώστε να γίνουν κι εκείνοι ποιητές; Μήπως έτσι δίνουμε στα παιδιά τη λανθασμένη εντύπωση, ότι μπορεί ο καθένας να γίνει συγγραφέας, μουσικός, ζωγράφος ή ποιητής, «συμπληρώνοντας» ή αντικαθιστώντας, όπως εκείνος θέλει, το «μισό» έργο κάποιου δημιουργού; Φυσικά, δεν μιλούμε εδώ για τις καθ’ όλα νόμιμες διασκευές έργων, κλασικών ή μη. Ασφαλώς και είναι απολύτως απαραίτητη η άσκηση στη γραπτή έκφραση, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Και είναι «γνωστό τοις πάσι», ότι αυτό επιτυγχάνεται όταν τα παιδιά γράφουν μια έκθεση, όταν κρατούν ημερολόγιο, όταν δημιουργούν δικά τους κείμενα ή αναδιηγούνται με τον δικό τους τρόπο μια ιστορία που διάβασαν. Απολύτως απαραίτητη είναι και η επαφή, η εξοικείωση, η ενασχόληση με τα υπόλοιπα είδη Τέχνης, με τρόπους δημιουργικούς. Αυτό όμως απαιτεί πρώτ’ απ’ όλα σεβασμό στα έργα και στους ίδιους τους δημιουργούς, δίχως λανθασμένες εντυπώσεις ως προς το τι είναι η καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία, ως γνωστόν, προϋποθέτει πολύχρονη κι επίπονη δουλειά, πέρα από το ταλέντο. Λ.Π.-Α.

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

o εικονογράφος του τεύχους

AKΗΣ ΜΕΛΑΧΡΗΣ

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ο Άκης Μελάχρης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1977. Σπούδασε σκίτσο και animation στη Σχολή Ορνεράκη (1994-1997). Συνεργάστηκε με τα περιοδικά Ρόδι, Αστεράκι, RamKid και Free, καθώς και με το ένθετο «Ερευνητές» της εφημερίδας Καθημερινή. Συνεργάστηκε με τις εκδόσεις Άγκυρα, όπου μεταξύ άλλων εικονογράφησε τη σειρά βιβλίων «Η αγαπημένη μου Μυθολογία», και με το Ίδρυμα Μείζoνος Ελληνισμού, όπου εικονογράφησε το έντυπο Του Κόσμου Τα Νέα (2001-2006), την ιστοσελίδα www.imeakia.gr, καθώς και πλήθος CD-ROMS. Έχει εκδώσει δικά του κόμικς, όπως ο ΞΕΝΙΑστος Κόσμος (2010) και το Jungly: Υστερίες Της Ζούγκλας (2012). Σε συνεργασία με τον Απόστολο Πηγιάκη δημιούργησε το διαδραστικό animation «Το ΣHνTι ΡωM του ΔυσAΛέξη» (2013). Δημιούργησε τους τίτλους animation στην ταινία «Τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων» (1997). Αυτή τη στιγμή συμπορεύεται με τον Γιώργο Μελισσαρόπουλο στο δημιουργικό γραφείο «Αnimatic Vision». Δείγματα της δουλειάς του μπορεί να δει κανείς στο: http://www.toonmel.com/

www.kedros.gr

Το μεγάλο Τάξίδί Του οδυσσεά κείμενο: Françoise Rachmuhl εικόνες: Charlotte Gastaut απόδοση: Αριάδνη Μοσχονά Μετά το τέλος του Τρωικού Πολέμου, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του θέλουν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Όμως οι θεοί, τους οποίους έχει οργίσει, του επιφυλάσσουν ένα σωρό δοκιμασίες. Μήπως όμως ένας άνθρωπος αποφασισμένος είναι πιο δυνατός απ' όλους τους θεούς;

Μια αφηγηματικά άρτια σύγχρονη διασκευή της Οδύσσειας, με απόλυτο σεβασμό στο πρωτότυπο κείμενο και με μαγευτική εικονογράφηση.

Από 3 ετών

30 ΧΡΟΝΙΑ... ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ! Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Διευθυντής του περιοδικού Διαδρομές

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ο περιοδικό Διαδρομές, όπως κάθε πράγμα στη ζωή, έχει τη δική του ιστορική διαδρομή. Ξεκίνησε πριν από 30 χρόνια, συνεχίζει, και όπως φαίνεται θα συνεχίζει για πολύ. Αναφερόμενοι στα ιστορικά της ίδρυσης του περιοδικού, οφείλουμε να χαρτογραφήσουμε συνοπτικά μια εποχή όχι τόσο μακρινή από το σήμερα, αλλά γεμάτη προβληματισμούς. Βρισκόμαστε στο τέλος της δεκαετίας του ’70-αρχές της δεκαετίας του ’80, όπου ήδη τα πολιτικά πράγματα στην Ελλάδα έχουν πάρει το δρόμο του εκδημοκρατισμού μετά την πτώση της δικτατορίας (1974), πολλές αλλαγές συμβαίνουν στην Παιδεία, καθιερώνεται η δημοτική ως επίσημη γλώσσα (1976), αυξάνονται οι εκδοτικοί οίκοι, ανθεί η παιδική λογοτεχνία, συνεχίζουν να προκηρύσσονται διαγωνισμοί από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά και τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Το παιδικό βιβλίο φέρνει κέρδη στους εκδότες, γι’ αυτό κι εκείνοι το προτιμούν, και έτσι παρατηρείται μια αυξητική τάση χρόνο με το χρόνο. Ασχολούνται μ’ αυτό πολλοί συγγραφείς, άνδρες και γυναίκες. Είναι λοιπόν αλήθεια, ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1980 υπήρχαν οι ενδείξεις ότι η Παιδική Λογοτεχνία θα έμπαινε στην εκπαίδευση, αλλά και στον ανταγωνιστικό χώρο των εκδοτών και της αγοράς, πολύ δυναμικά μάλιστα, καθώς παρουσιαζόταν ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον γύρω από το παιδικό βιβλίο και όχι μόνο, ενδιαφέρον που στρεφόταν πλέον και στην πλευρά της μελέτης και της έρευνας. Παράλληλα πλήθυναν οι φωνές για την καθιέρωση της Παιδικής Λογοτεχνίας ως μαθήματος ακαδημαϊκού. Είχαν ωριμάσει λοιπόν οι συνθήκες για την έκδοση ενός περιοδικού, που: α) θα εξέφραζε τον προβληματισμό και την αγάπη για το παιδικό βιβλίο από την πλευρά των γονιών, δασκάλων, συγγραφέων, βιβλιοθηκάριων, φοιτητών, κ.λπ.· β) θα ενημέρωνε σχετικά με την κυκλοφορία των βιβλίων· γ) θα προωθούσε τη σχετική έρευνα και μελέτη· δ) θα παρακινούσε στη συγγραφή μονογραφιών, άρθρων και μελετών· ε) θα έδινε υλικό για τη διδακτική και τη διδασκαλία της Παιδικής Λογοτεχνίας στις πανεπιστημιακές σχολές· στ) θα βοηθούσε στη διασύνδεση του ελληνικού παιδικού βιβλίου με τα διεθνή ρεύματα· ζ) προπαντός, θα αποτελούσε ένα δημοκρατικό βήμα απόψεων για όλους, χωρίς διακρίσεις και διαχωρισμούς. Προηγήθηκαν πολλές διερευνητικές προσπάθειες και πολύωρες συναντήσεις, πολλές και πολλαπλές συζητήσεις γύρω από το στίγμα του περιοδικού, την ύλη του, την εσωτερική του δομή, την προώθηση, τη χρηματοδότηση, τους συνδρομητές, την αποστολή, την εφορία και πολλά άλλα.

Η πρώτη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού αποτελούνταν από εννέα μέλη. Τα αναφέρω αλφαβητικά: Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Αγγελική Βαρελλά, Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Αντώνης Δελώνης, Ρένα Καρθαίου, Μάνος Κοντολέων, Μαρία Μιράσγεζη, Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Θέτη Χορτιάτη. Μας απασχόλησε πολύ η εσωτερική δομή της ύλης, την οποία εντέλει κρατήσαμε σταθερή (σε τρία μέρη) καθ’ όλη τη διάρκεια της έκδοσης του περιοδικού. Στο πρώτο μέρος επισημάνσεις, άρθρα, μελέτες· στο δεύτερο ένα ένθετο 16σέλιδο με παρουσιάσεις παιδικών βιβλίων που κυκλοφορούν στην αγορά· και στο τρίτο μέρος νέα, συνεντεύξεις, κ.λπ. Το αρχικό εξώφυλλο σχεδίασε ο Τζώρτζης Παρμενίδης, καθηγητής του Πολυτεχνείου, με πουλιά μες στα σύννεφα. Αποδείχτηκαν τυχερά αυτά τα πουλιά, γιατί μας ταξιδεύουν εδώ και τριάντα χρόνια. Τέσσερα τεύχη ανά έτος, όσες και οι εποχές με το χρώμα τους: μπλε, πράσινο, κίτρινο, κόκκινο. Μας απασχόλησε και ο τίτλος. Πώς να το βαφτίσουμε; Βρίσκαμε βαρύγδουπο τον τίτλο Επιθεώρηση Παιδικού Βιβλίου. Θέλαμε κάτι διαφορετικό, που να εκφράζει αυτή την κινητικότητα και τον πόθο για βαθύτερη γνώση των πραγμάτων. Καταλήξαμε στο όνομα «ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους». Η ιδέα για την έκδοση ενός ειδικού περιοδικού για το παιδικό βιβλίο γέννησε μέσα μας όνειρα και πολλαπλασίασε την αγάπη μας για την Παιδική Λογοτεχνία. Η Αγγελική Βαρελά, επιμελήτρια της ύλης, θα γράψει: «Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ μπήκαν στη ζωή μου… ένα χειμωνιάτικο απόγευμα. Φταίχτες ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος και ο Αντώνης Δελώνης που είχαν την ιδέα. Αγάπησα την ιδέα σαν να ήταν δικό μου παιδί. Την πίστεψα. Την υπηρέτησα και την υπηρετώ με μεγάλο κόστος. Λένε ότι ένα περιοδικό τρώει ένα

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

συγγραφέα. Όταν όμως αντιλαμβάνομαι τι πρόσφεραν οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ τόσα χρόνια στο χώρο της θεωρίας της Παιδικής Λογοτεχνίας, τα ξεχνώ όλα και συνεχίζω ακάθεκτη».

Y 10

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Την Άνοιξη του 1986 κυκλοφορεί το 1ο τεύχος, σε γαλάζιο εξώφυλλο και με τα πουλιά να συμβολίζουν το εγχείρημα. Έτσι, το όραμα κάποιων ανθρώπων που νοιάζονται για το μέλλον της Παιδικής Λογοτεχνίας υλοποιείται και γεννιούνται οι Διαδρομές. Το περιοδικό αγκαλιάστηκε θερμά από την πρώτη στιγμή, όχι μόνο γιατί ήρθε να καλύψει μιαν ανάγκη, ένα κενό σ’ αυτόν το χώρο, αλλά γιατί τα περιεχόμενα, η ύλη του και γενικά η μορφή του είχαν πράγματι να δώσουν κάτι ξεχωριστό. Άρθρα, σχόλια, εισηγήσεις διαφόρων συνεδρίων, απόψεις, τάσεις που επικρατούν στον παγκόσμιο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας, συνεντεύξεις λογοτεχνών, εικονογράφων και γενικά ανθρώπων που ασχολούνται με το παιδικό βιβλίο, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού ενημέρωναν και ενημερώνουν τους φίλους αναγνώστες. Και ανάμεσά τους το «ένθετο δεκαεξασέλιδο», πραγματικό εργαλείο ειδικά για τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς. Στο κύριο άρθρο του πρώτου τεύχους, όπου τίθενται οι βασικές αρχές του περιοδικού, τις οποίες τηρούμε απαρέγκλιτα μέχρι σήμερα, μεταξύ άλλων σημειώνουμε ότι εξασφαλίζεται ένα ελεύθερο βήμα για όλες τις φωνές, ανοιχτός διάλογος και ανταλλαγή απόψεων όσο αντίθετες και αν είναι. Ειδικότερα χαράζει τρεις κατευθύνσεις προς: α) τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, β) τη βιβλιογραφική ενημέρωση εκπαιδευτικών, γονιών και σπουδαστών, με ένα ένθετο 16σέλιδο πλούσιο σε βιβλιοπαρουσίαση, και

Ο φόβος γεννάει τον φόβο και η αγάπη θαύματα…

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ ΕΙΧΕ ΑΠ΄ ΟΛΑ ΚΑΙ ΕΙΧΕ ΠΟΛΛΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΕΦΗ ΛΑΔΑ BKM 10503 • ΣΕΛ. 32

Γιατί ΕΣΥ μπορείς να σταματήσεις τον σχολικό εκφοβισμό.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΤΡΙΚΕΡΑΤΩΨ ΦΟΒΑΤΑΙ; ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΠΑΝΙΔΟΥ BKM 10527 • ΣΕΛ. 32

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Αυτό το ΤΑΞΙΔΙ δε χρειάζεται βαλίτσες. ΜΟΝΟ ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΣΟΥ.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΡΙΣ ΤΟ ΑΣΤΡΙΚΟ ΧΩΡΙΟ BKM 10328 • ΣΕΛ. 72

ΠΑΤΑΚΗ Ένα παραμύθι που μιλά για τη μετανάστευση και το παιχνίδι που κάνει ένα παιδί για να διασκεδάσει τη λύπη του.

ΜΑΡΩ ΣΦΑΚΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Η ΚΥΡΙΑ ΜΕ ΤΙΣ ΚΑΜΗΛΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΙΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ BKM 09877 • ΣΕΛ. 40

γ) την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση του παιδικού βιβλίου και πάνω σε άλλα σχετικά θέματα (τηλεόραση, θέατρο, κ.λπ.), καθώς και προς την αντιμετώπιση πρακτικών θεμάτων, που σχετίζονται με τη διάδοση και την ανάπτυξη της Παιδικής Λογοτεχνίας (βιβλιοθήκες, διδασκαλία, κ.ά.).

Y 12

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα πρακτικά θέματα (η συλλογή της ύλης, η ταξινόμηση, η έρευνα, η συγκέντρωση βιβλίων για το ένθετο 16σέλιδο, η διόρθωση των δοκιμίων, ο σχεδιασμός, το προκασέ, η εκτύπωση, το φακέλωμα, η αποστολή χιλιάδων τευχών στους συνδρομητές και τόσα άλλα) αντιμετωπίστηκαν με καταμερισμό ευθυνών. Η πλήρης αυτοδιαχείριση κράτησε μια δεκαπενταετία, που ορίζει και την Α' περίοδο των Διαδρομών (1986-2000). Στην πρώτη πενταετία, που ήταν και η πιο δύσκολη, η συνεισφορά του Δελώνη και της αείμνηστης Νίκης, της γυναίκας του, ήταν ιδιαίτερα σημαντική, αφού είχε αναλάβει το βάρος των οικονομικών και φορολογικών ζητημάτων. Μετά το 1990 έχουμε αλλαγές κυρίως στο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Ιδρύσαμε το Σωματείο «Μελέτη και έρευνα της Παιδικής/ Νεανικής Λογοτεχνίας», στο οποίο ανήκει το περιοδικό Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Κατά τη Β' περίοδο (2000-2005) το περιοδικό κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, ανανεωμένο αισθητικά, με τη δική μας φροντίδα να επικεντρώνεται στη συλλογή και επιμέλεια της ύλης. Η Γ' περίοδος (2006-σήμερα) είναι συνυφασμένη με τις εκδόσεις Ψυχογιός, που εκδίδουν το περιοδικό σε έντυπη μορφή μέχρι το 2009 και εφεξής ηλεκτρονικά. Στη μακρόχρονη πορεία των Διαδρομών, κάποια μέλη μάς αποχαιρέτησαν για το ανεπίστροφο ταξίδι (οι αείμνηστες Ρένα Καρθαίου και Μαρία Μιράσγεζη), κάποια άλλα αποχώρησαν και τράβηξαν τον δικό τους δρόμο, και άλλα νέα μπήκαν στη συντροφιά μας. Αλλά το περιοδικό έμεινε και συνεχίζει. Είναι εύλογο, οι επιβάτες ενός τρένου να μην έχουν την ίδια ψυχική ένταση για τον κοινό προορισμό, όσο κι αν τους ενώνει η χαρά του ταξιδιού. Αν συγκρίνει κάποιος τη σύνθεση της Συντακτικής Επιτροπής διαχρονικά, θα διαπιστώσει ορισμένες αλλαγές. Και είναι φυσικό. Αν όμως επέδειξε το περιοδικό τόση αντοχή, αυτό κατά τη γνώμη μου οφείλεται στο ότι δεν συνδέθηκε με κέρδη και άλλα οικονομικά οφέλη, αλλά με την πίστη στο βιβλίο και την ιερή αφοσίωση στο παιδί. Σ’ αυτό έχουμε

επενδύσει όνειρα κι αγάπη πολλή. Η σημερινή Συντακτική Επιτροπή αποτελείται από τους: Β. Δ. Αναγνωστόπουλο, Αγγελική Βαρελλά, Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Γαλάτεια Σουρέλη, Λίτσα Ψαραύτη, Τασούλα Τσιλιμένη, Ελένη Ηλία, Ηρώ Παπαμόσχου, Βαγγέλη Ηλιόπουλο και Κώστα Μαλαφάντη. Αποτιμώντας με αριθμούς το διάστημα των 30 χρόνων μέχρι σήμερα, έχουμε τον παρακάτω αμητό, δηλαδή σοδειά: α) Τεύχη 120 (4 ανά χρόνο). β) Περίπου 300 «Επισημάνσεις». γ) Πάνω από 600 άρθρα για ποικίλα θέματα σχετικά με την Παιδική Λογοτεχνία. δ) Ισάριθμες προς τα τεύχη συνεντεύξεις συγγραφέων. ε) Παρουσίαση 100 και πλέον εικονογράφων. στ) Παρουσίαση (μέσα από το ένθετο 16σέλιδο) 3.500 και πλέον παιδικών βιβλίων. ζ) Εκατοντάδες βιβλιογραφικά σημειώματα. Όσοι γνωρίζουν (και γνωρίζουν πολλοί), βεβαιώνουν την ιδιαίτερη και πολύτιμη προσφορά των Διαδρομών στα Παιδαγωγικά Τμήματα, όπου διδάσκεται η Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία, μέσα από την πλούσια θεματολογία, τα άρθρα και τα αφιερώματα στο παραμύθι, στην ποίηση, στο θέατρο, στην εικονογράφηση, στο χιούμορ, στη λαϊκή παράδοση, στη μουσική, στην διακειμενικότητα, στη διδασκαλία της Παιδικής Λογοτεχνίας, στην ξένη Παιδική Λογοτεχνία, κ.λπ. Επίσης, μέσα από τα αφιερώματα σε συγγραφείς όπως η Πηνελόπη Δέλτα, ο Άντερσεν, ο Παπαντωνίου, ο Ξενόπουλος, η Μαξίμου, ο Πάλλης, ο Ρώτας, κ.ά. Ο ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Ηρακλής Καλλέργης σημειώνει σχετικά: «Η έκδοση του 1ου τεύχους των Διαδρομών (Άνοιξη 1986) συμπίπτει χρονολογικά με την έναρξη λειτουργίας των Παιδαγωγικών Τμημάτων και την εισαγωγή της παιδικής λογοτεχνίας στα προγράμματα σπουδών τους. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι η συνεχής και σταθερή ποιοτική άνοδος του περιοδικού δεν είναι άσχετη με την παράλληλη θεαματική βελτίωση της θέσης της παιδικής λογοτεχνίας στα Παιδαγωγικά Τμήματα, τόσο ως προς το περιεχόμενό της όσο και ως προς τις μεθόδους διδασκαλίας της. Τα Παιδαγωγικά Τμήματα και οι Διαδρομές λειτούργησαν, πράγματι, σαν συγκοινωνούντα δοχεία. Οι διδάσκοντες την παιδική λογοτεχνία, αναμφίβολα, συνέβαλαν αποφασιστικά, με ποικίλα μελετήματα και ερευνητικές συμβουλές, στην προοδευτική μεταμόρφωση των Διαδρομών, από ένα συνηθισμένο έντυπο σε περιοδικό υψηλής στάθμης, αλλά και οι Διαδρομές αποτέλεσαν πολύτιμο σύμβουλό τους σε περιόδους όπου η παιδική λογοτεχνία αντιμετωπιζόταν με υπεροψία ή και περιφρόνηση από αρκετούς συναδέλφους τους».

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 14

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Είναι γεγονός ότι κατά την τελευταία εικοσαετία, και κυρίως μέσα στη δεκαετία του ’90, η Παιδική Λογοτεχνία παρουσιάζει εξαιρετική άνθηση, ποσοτικά και ποιοτικά. Μέσα σ’ αυτή την εξέλιξη επισημαίνεται και η θεματολογική διεύρυνση, πράγμα που σημαίνει ρήξη και ανατροπή σε σχέση με τα προηγούμενα. Γράφονται βιβλία με θέματα που άλλοτε ήταν ταμπού (διαζύγιο, σεξ, ρατσισμός, κ.λπ.). Στη νέα θεματική της Παιδικής Λογοτεχνίας περιλαμβάνεται και το ευαίσθητο (όσο και σκληρό) θέμα του θανάτου. Ένα θέμα που –πέρα από ηλικίες– δημιουργεί φόβους, μεταφυσικές σκέψεις και οδηγεί τον άνθρωπο σε αυτογνωσία και προβληματισμό. Πώς αντιμετωπίζουν τα παιδιά και οι νέοι την απώλεια προσφιλών τους προσώπων; Πώς βιώνουν τις οριακές καταστάσεις της ζωής; Πώς βλέπουν τον πολυπρόσωπο θάνατο να κυκλοφορεί ανάμεσά μας και να δημιουργεί θύματα με τροχαία δυστυχήματα, με τρομοκρατικά χτυπήματα, με πολέμους; Πώς αντιμετωπίζουν, τέλος, τα πρόσφατα τραγικά γεγονότα με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες; Οφείλουμε να τονίσουμε εδώ, ότι πράγματι έχει προωθηθεί ιδιαίτερα η μελέτη και η έρευνα. Πιστεύω πως έχουν γίνει αρκετά. Ίσως να μην είναι όλα σε ικανοποιητικό επίπεδο, όμως ήδη έχουν βρει έναν δρόμο σωστό. Είναι σπουδαίο το ότι η λογοτεχνία για τα παιδιά έχει μπει στην εκπαίδευση, τη σπουδάζουν οι υποψήφιοι δάσκαλοι, οι νηπιαγωγοί, οι βιβλιοθηκονόμοι και γενικά οι εκπαιδευτικοί. Γνωρίζουμε ότι η σχετική έρευνα και μελέτη ήταν ελλιπής έως το 1970· τη δεκαετία του 1970 προωθήθηκε κάπως, αλλά εκτινάχτηκε στα ύψη μετά το 1985, με την καθιέρωσή της ως μαθήματος στα Παιδαγωγικά Τμήματα. Έτσι, πληθύνονται οι σχετικές διατριβές στα Παιδαγωγικά Τμήματα και η σχετική βιβλιογραφία παίρνει τη θέση που της αρμόζει στη Νεοελληνική Γραμματεία. Ίσως θα μπορούσε να οργανωθεί και ένα ειδικό Σεμινάριο με θέμα την παρουσίαση όλων των διατριβών που έχουν εκπονηθεί έως σήμερα. Πρόκειτα για μια πρόταση που νομίζω πως πρέπει να συζητηθεί σοβαρά. Επίσης, τι γίνεται με την καταγραφή της Ιστορίας της Παιδικής Λογοτεχνίας; Έγιναν κάποιες άκαρπες προσπάθειες, αλλά αυτό δεν πρέπει να μας αποθαρρύνει. Ένας σοβα-

ρός προβληματισμός αναπτύχθηκε στο Συνέδριο της Φλώρινας, δίχως όμως συνέχεια. Και αυτό βαρύνει πρωτίστως τους πανεπιστημιακούς συναδέλφους που έχουν ως γνωστικό αντικείμενο την Παιδική Λογοτεχνία. Αυτοί μπορούν και οφείλουν να εμπεδώσουν –πέρα από τις θεωρητικές προσεγγίσεις– την πίστη στην αξία της ιστορικής πορείας της Παιδικής Λογοτεχνίας, από τον Διαφωτισμό μέχρι και σήμερα. Όσον αφορά τις προοπτικές για το περιοδικό Διαδρομές, τα πράγματα δεν είναι τόσο ευοίωνα – και αναφέρομαι πάντα στην οικονομική πλευρά. Ιδιαίτερα υπό τις συνθήκες της οικονομικής κρίσης και αβεβαιότητας που βιώνουμε. Άλλωστε, το περιοδικό δεν έλαβε ποτέ κάποια επιχορήγηση από την πολιτεία, κι ας υπηρετεί έναν τόσο ευαίσθητο τομέα όπως το παιδί και τα βιβλία του, κι ας εξακολουθεί επί 30 έτη συνεχώς κι αδιαλείπτως να κυκλοφορεί. Το ότι επιβιώνει, οφείλεται στη γενναιοδωρία των εκδοτών: του Ψυχογιού σήμερα (2006-2015), του Καστανιώτη χθες (20002005), του Χριστόπουλου προχθές, κ.ο.κ. Πάνω απ’ όλα οφείλεται στην αγάπη και το μεράκι των ανθρώπων του, που το φροντίζουν σαν παιδί τους, και ασφαλώς στους θερμούς αναγνώστες του, γονείς και εκπαιδευτικούς. Δεν θα ήθελα να κάνω άλλη σκέψη για το περιοδικό, πέρα από το να συνεχίσει υπό οποιαδήποτε μορφή. Εμείς το αναστήσαμε με όνειρα και αγάπη. Το «ενηλικιώσαμε», το κάναμε ώριμο νέο 30 ετών, έτοιμο για μεγαλύτερα πετάγματα. Το περιοδικό ανήκει πλέον ιδιοκτησιακά στον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, στον οποίο εκχωρήθηκαν από τους ιδρυτές όλα τα δικαιώματα το 2010. Ελπίζω ότι τα μέλη του θα το θεωρήσουν δικό τους «βήμα». Ο Κύκλος είναι σε θέση να ανανεώσει τον προβληματισμό των Διαδρομών και να ενισχύσει το πεδίο δράσης με μελέτες και ανανεωμένη θεματολογία. Είναι εύλογο να αναμένει κανείς την ενεργητικότερη συμμετοχή όλων. Σήμερα, οι Διαδρομές κυκλοφορούν πια σε ψηφιακή μορφή από τον εκδοτικό οίκο Ψυχογιός, τον οποίο και θερμά ευχαριστούμε για την ιδιαίτερη ευαισθησία που δείχνει στο παιδικό βιβλίο. Επίκειται μάλιστα και μια ουσιαστική αλλαγή: Από τη νέα χρονιά θα κυκλοφορούν δύο φορές το χρόνο, τους μήνες Ιούνιο και Δεκέμβριο, με

15 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

διπλάσια ύλη και ευρύτερη στόχευση. Έτσι θα υπάρχει αρκετός χρόνος για μια πληρέστερη προετοιμασία και αρκετός χώρος για μια πλουσιότερη έκδοση. Οι Διαδρομές σάς αναμένουν! Το παιδικό βιβλίο στην Ελλάδα στάθηκε τυχερό μεταπολεμικά, γιατί κάποιοι άνθρωποι νοιάστηκαν γι’ αυτό και εξακολουθούν να το νοιάζονται. Με το παιδικό βιβλίο προστατεύουμε την παιδική ηλικία, τη σεβόμαστε και την αγαπούμε. Δίνοντας καλά βιβλία στα παιδιά μας χτίζουμε ένα καλό μέλλον για τους αυριανούς πολίτες και την πολιτεία γενικότερα. Αυτό, υποθέτω, αποτελεί την πίστη και την ελπίδα όσων ασχολούνται με την Παιδική Λογοτεχνία. Με αυτό το πνεύμα χαιρετίζουμε και τη νέα περίοδο των Διαδρομών. Δε μένει παρά να του ευχηθούμε νέο κατευόδιο και νέα (ψηφιακή πλέον) σταδιοδρομία, για το καλό του παιδικού βιβλίου και της Παιδικής Λογοτεχνίας, με τη δική σας, βέβαια, ουσιαστική συμμετοχή και βοήθεια. Όταν φτάνεις στο τέλος μιας διαδρομής κατάφορτης με βιώματα, χαρές και στενοχώριες, συγκρούσεις ή απογοητεύσεις, σε παρηγορεί κυρίως το αποτέλεσμα. Και όπως λέει η Κική Δημουλά: «Κανένα τέλος δεν έρχεται με αδειανά χέρια». Και το αποτέλεσμα εκείνου του προ τριακονταετίας εγχειρήματος είναι το θαλερό και ακμαίο περιοδικό για την ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, οι Διαδρομές, διαχρονικές, αισιόδοξες και δημιουργικές. Σ’ αυτό το τριαντάχρονο ταξίδι είχαν φίλους και συνοδοιπόρους πολλούς, που ενίσχυσαν ηθικά και οικονομικά την πορεία τους. Σε αυτούς στέλνουν θερμά ευχαριστήρια και ευχές για κάθε καλό! Δεκέμβριος 2015

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ

Μια τρυφερή ιστορία για τον σχολικό εκφοβισμό

Εικονογράφηση

ΝΙΚΟΛΑΣ ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ Η ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ – ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Έλενα Χ. Στανιού

Φιλόλογος, Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας, Δρ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Νηπιαγωγός-Συγγραφέας

Εισαγωγή

Y 18

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ραγδαία ανάπτυξη της γλώσσας κατά τη νηπιακή ηλικία είναι καταφανής σε όλους τους τομείς της γλωσσικής επίδοσης: την άρθρωση, το λεξιλόγιο, το μήκος των προτάσεων και τη γραμματική δομή. Η πρόοδος στους τομείς αυτούς συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Οι σημαντικότερες, όμως, αλλαγές συμβαίνουν κατά την προσχολική ηλικία, κυρίως κατά το τρίτο με όγδοο έτος. Η προφορά των φωνημάτων και η άρθρωση αναπτύσσονται με γρήγορους ρυθμούς και ολοκληρώνονται νωρίς. Στο δεύτερο έτος προφέρονται καθαρά μόνο το 32% των φθόγγων. Η μεγαλύτερη πρόοδος συμβαίνει μεταξύ τριών και τρεισήμισι ετών. Στην ηλικία των οκτώ ετών η φώνηση έχει βασικά αποκτήσει την ώριμη μορφή της. Το λεξιλόγιο παρουσιάζει ραγδαία αύξηση. Στις ηλικίες μεταξύ τριών και πέντε ετών, το παιδί προσθέτει πάνω από πενήντα λέξεις κάθε μήνα, δηλαδή γύρω στις εξακόσιες λέξεις το χρόνο. Στο έκτο έτος, το παιδί χρησιμοποιεί κατά μέσο όρο δυόμισι χιλιάδες λέξεις. Αλματώδη ανάπτυξη παρουσιάζει, επίσης, και η γραμματική δομή, συμπεριλαμβανομένης της σύνταξης και της μορφολογίας. Ήδη από το τρίτο έτος το παιδί μπορεί να παράγει όλες τις κύριες παραλλαγές της απλής πρότασης –ενικός-πληθυντικός αριθμός, ερωτηματικός-αρνητικός τύπος, χρήση αντωνυμιών κ.λπ.– μήκους δέκα-έντεκα λέξεων. Στην ηλικία των τεσσάρων ετών, το παιδί έχει μάθει και εφαρμόζει τους βασικούς γραμματικούς κανόνες, ακόμη και αν δεν μπορεί να μας τους περιγράψει. Ωστόσο, παρά τις θεαματικές της προόδους, η γλωσσική λειτουργία κατά τη νηπιακή ηλικία φαίνεται να παραμένει για πολύ ακόμη χρόνο αναξιοποίητη στον κύριο ρόλο της, την επικοινωνία. Θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι το μεγαλύτερο μέρος του λόγου των παιδιών της προσχολικής ηλικίας χρησιμοποιείται για να εκφράσουν επιθυμίες, ανάγκες, προθέσεις και εμπειρίες, χωρίς άμεση αναφορά στις αντιδράσεις που θα προκαλέσουν στον ακροατή. Το νήπιο μιλά χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις σκέψεις, τα σχόλια του άλλου. Ο Piaget απο-

19 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

καλεί το είδος αυτό της γλωσσικής παραγωγής εγωκεντρικό λόγο, ο οποίος έχει τρεις μορφές: την επανάληψη, το μονόλογο και τον συλλογικό μονόλογο. Με την πάροδο της ηλικίας, ο εγωκεντρικός λόγος ελαττώνεται και τη θέση του παίρνει ο κοινωνικοποιημένος λόγος, περίπου κατά το έκτο έτος της ηλικίας1. Ο Ρώσος ψυχολόγος L. S. Vygotsky συμφωνεί με τον Piaget στο ότι ο εγωκεντρικός λόγος δεν είναι τόσο αποτελεσματικός στην επικοινωνία, αλλά διαφωνεί με την άποψή του ότι τα μικρά παιδιά δεν προσπαθούν να επικοινωνήσουν, καθώς θεωρεί ότι ο εγωκεντρικός λόγος δεν είναι ένα απλό συνοδευτικό της πράξης, αλλά ένας τρόπος έκφρασης και ένα πραγματικό όργανο της σκέψης για την εξεύρεση λύσεων και τη μείωση της εσωτερικής έντασης2. Έρευνες έχουν συνδέσει την εξέλιξη του λόγου των παιδιών, ιδιαίτερα κατά τη νηπιακή ηλικία, με τη λογοτεχνία. Η ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας όχι μόνο ενισχύει τη θετική ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών, μέσω της ταύτισης με τους λογοτεχνικούς ήρωες, αλλά και τη γλωσσική τους ικανότητα. Λογοτεχνικά κείμενα με ενδιαφέρουσα πλοκή, ζωντανό ύφος και σωστή χρήση της γλώσσας αποτελούν έναν σημαντικό παράγοντα μίμησης από παιδιά της ηλικίας αυτής.

H ανάπτυξη του λόγου και η συμβολή της Λογοτεχνίας

Y 20

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η γλώσσα είναι μια διασκέδαση, η οποία αρχίζει προτού εμφανιστεί ο λόγος –ίσως και πριν από τη γέννηση–, γεμάτη ρυθμούς και ήχους. Γρήγορα ενισχύεται με λέξεις στις οποίες τα παιδιά όχι μόνο ανταποκρίνονται, αλλά και που μπορούν τα ίδια να κατασκευάσουν3. Καθιστά τα άτομα ικανά να συγκρίνουν τις εμπειρίες τους με τις εμπειρίες των άλλων, μια διαδικασία δηλαδή που υπήρξε πάντα θεμελιώδης σκοπός της μυθοπλασίας4. Όλα τα παιδιά, σε όλες τις κουλτούρες, μαθαίνουν το πολύπλοκο σύστημα της μητρικής τους γλώσσας, εκτός αν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στέρησης ή σωματικών δυσκολιών. Οι ήχοι, οι σημασίες, οι λέξεις και οι ακολουθίες των λέξεων, η ένταση του ήχου, ο τόνος της φωνής, οι γραμματικές κλίσεις και οι κανόνες που ρυθμίζουν την αντίληψη του λόγου πρέπει να αναπτυχθούν ισοδύναμα, ώστε το παιδί να μπορεί να επικοινωνήσει αποτελεσματικά και να συμμετέχει σε συζητήσεις. Περίπου μέχρι την ηλικία των πέντε ή έξι ετών, τα περισσότερα παιδιά έχουν μάθει τα βασικά στοιχεία της μητρικής τους γλώσσας5. Πολλοί παράγοντες, βιολογικοί και εμπειρικοί, συμβάλλουν στην ανάπτυξη της γλώσσας, γεγονός που υποστηρίζουν διαφορετικές θεωρίες: Η προσέγγιση της θεωρίας της μάθησης της συμπεριφοράς αποδίδει την ανάπτυξη της γλώσσας στο περιβάλλον και την ανατροφή του παιδιού, η οποία στηρίζεται στη μίμηση και τη μάθηση μέσω των μηχανισμών της κλασικής και της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης6. Η βιολογική-γενετική προσέγγιση αποδίδει την απόκτηση της

γλώσσας κατά το μεγαλύτερο μέρος της στη φύση. Βασίζεται στο έργο του Chomsky7, ο οποίος πιστεύει ότι η ικανότητα παραγωγής ομιλίας είναι έμφυτη και χρειάζεται ελάχιστη συνδρομή από το περιβάλλον και την εκπαίδευση. Οι θεωρητικοί της Αλληλεπίδρασης υποστηρίζουν ότι τόσο η φύση όσο και η ανατροφή παίζουν σημαντικό ρόλο στην απόκτηση της γλώσσας8. Τα παιδιά αναπτύσσουν φυσιολογική γλωσσική επάρκεια χωρίς ειδική διδασκαλία, εφόσον έχουν πρόσβαση στη γλώσσα, προφορική ή νοηματική, και εφόσον είναι ενταγμένα σε μια συνηθισμένη, πολιτισμικά οργανωμένη δραστηριότητα, η οποία χρησιμεύει ως σύστημα υποστήριξης για την απόκτηση της γλώσσας9. Για την εκμάθηση της σωστής προφοράς των φωνημάτων της γλώσσας φαίνεται ότι υπάρχει μία κρίσιμη ηλικιακή περίοδος. Τα περισσότερα παιδιά στην πρώτη τάξη του Δημοτικού σχολείου έχουν μάθει πώς προφέρονται τα πιο πολλά γράμματα της μητρικής τους γλώσσας, αλλά σε ορισμένα μπορεί να δυσκολεύονται ιδιαίτερα· έτσι, μπορεί να καταλαβαίνουν και να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν πολλές λέξεις, αλλά προτιμούν να χρησιμοποιούν εκείνες που μπορούν να προφέρουν εύκολα10. Θεωρητικοί μελετητές συμφωνούν με την άποψη ότι ενώ όλα τα φυσιολογικά παιδιά περνούν από τα ίδια στάδια ανάπτυξης της γλωσσικής ικανότητας, παρατηρείται, δηλαδή, μία ομοιότητα στην πορεία και τη σειρά μάθησης της φωνολογίας και της σύνταξης της μητρικής γλώσσας, σημειώνονται διαφορές στο ρυθμό και το βαθμό με τον οποίο κατακτώνται ή αποκτώνται τα διάφορα στοιχεία της11. Πολλοί εκπαιδευτικοί της προσχολικής εκπαίδευσης παρατηρούν με την πάροδο των χρόνων όλο και πε-

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 22

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ρισσότερες δυσκολίες στην προφορά συμφώνων του ελληνικού αλφάβητου, κατά την ομιλία των παιδιών. Σύμφωνα όπως το /ρ/, το /σ/, το /θ/, το /δ/, ακόμη και δίψηφα, όπως το /τσ/ ή το /τζ/, φαίνεται να δυσκολεύουν ιδιαίτερα τα νήπια. Το φαινόμενο αυτό δεν εκφράζει ένα σύγχρονο μόνο πρόβλημα, αλλά μια πραγματικότητα που αφορούσε και στο παρελθόν τα παιδιά του Νηπιαγωγείου. Λόγοι όπως η έλλειψη επικοινωνίας, η υπερβολική χρήση από τα νήπια του ηλεκτρονικού υπολογιστή στο σπίτι, η αφιέρωση πολλών ωρών στην τηλεόραση, η παιδικότητα της ομιλίας από την πλευρά των γονέων ή άλλων προσώπων του περιβάλλοντος των παιδιών, οδηγούν στην καθυστέρηση της καθαρότητας του λόγου των παιδιών και, πολλές φορές, στη μη σωστή αντιμετώπισή του. Σχετικές έρευνες δείχνουν ότι η τακτική ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων, στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, διευκολύνει τη μετάβαση από το ένα στάδιο στο επόμενο, στην περίοδο ακριβώς που ο ρυθμός ανάπτυξης είναι γοργός12, καθώς πολλοί μελετητές συμφωνούν στο ότι η πρώιμη έκθεση και επαφή των παιδιών με τη λογοτεχνία συμβάλλει στις μεταγενέστερες επιδόσεις τους στον τομέα της γλώσσας και κατ’ επέκταση στις ακαδημαϊκές τους επιδόσεις. Η Carol Chomsky, εξετάζοντας τη γλωσσική ικανότητα παιδιών ηλικίας πέντε έως δέκα ετών, έδειξε ότι υπήρχε ένας υψηλός θετικός συσχετισμός ανάμεσα στα στάδια γλωσσικής ανάπτυξης και στην προηγούμενη επαφή των παιδιών με λογοτεχνικά βιβλία, στη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας13, καθώς η λογοτεχνία εξοικειώνει τον άνθρωπο με τη γλώσσα του και με τον πλούτο των λέξεων και των εννοιών που αυτή περιέχει14. Ωστόσο, η συμμετοχή του ενηλίκου δεν θα πρέπει να περιορίζεται στην υπόδειξη των κατάλληλων βιβλίων και στην απλή εκφώνηση των περιεχομένων τους, αλλά να εκτείνεται στην από κοινού ανάγνωση, στην πρόκληση συνομιλιών και συζητήσεων και στην προτροπή για άλλες δραστηριότητες που σχετίζονται με το χρησιμοποιούμενο βιβλίο. Δραστηριότητες που μπορούν να υιοθετήσουν γονείς και εκπαιδευτικοί, προκειμένου να υποβοηθήσουν τα παιδιά να αναπτυχθούν γλωσσικά, είναι η δραματοποίηση του περιεχομένου, ο αυτοσχεδιασμός πάνω σε κάποια στοιχεία του κειμένου, η οργάνωση παιχνιδιών με έμφαση στους ήχους και τη σημασία των λέξεων. Για την πραγματοποίηση αυτών των δραστηριοτήτων μπορούν να χρησιμοποιηθούν εκτός από λογοτεχνι-

κά –τα οποία ως κατ’ εξοχήν πνευματικά δημιουργήματα καλλιεργούν την τέχνη του λόγου15– και βιβλία γνώσεων, γιατί, ανεξάρτητα από το είδος των έργων που επιλέγονται, αυτό που προέχει είναι να παρέχονται στα παιδιά κείμενα με ανεπτυγμένες συντακτικές δομές, πλούσιο λεξιλόγιο και διαφορετικές χρήσεις της γλώσσας, διότι αυτά λειτουργούν ως μία βάση δεδομένων από την οποία τα παιδιά αντλούν και γενικεύουν τους κανόνες της γλώσσας16. Κάθε παιδί που πηγαίνει στο Νηπιαγωγείο έχει έναν δικό του εκφραστικό τρόπο ως μέσο επικοινωνίας, στη βελτίωση του οποίου καθοριστικό ρόλο παίζει η γλώσσα και η συμπεριφορά του νηπιαγωγού. Το παιδί, ακούγοντας μια γλώσσα καθαρή, εύηχη, καλλιεργημένη και εμπλουτισμένη με νέες λέξεις, μιμείται την άρθρωση, την προφορά, καθώς και τη λογοτεχνική γλώσσα με τις ιστορίες, τα παραμύθια, τα ποιήματα που χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός, πράγμα που το οδηγεί σταδιακά στη βελτίωση της ομιλίας του και στην κατάκτηση της ολοκληρωμένης γλωσσικής δομής. Τα παιδιά στο Νηπιαγωγείο προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά, γλωσσικά και μορφωτικά περιβάλλοντα, γεγονός στο οποίο οφείλεται ο διαφορετικός τρόπος ομιλίας και επικοινωνίας. Ο νηπιαγωγός στέκεται στο μέσο αυτού του γλωσσικού μωσαϊκού, και με τις κατάλληλες δραστηριότητες –τις οποίες πραγματοποιεί καθώς εκμεταλλεύεται ή δημιουργεί συνθήκες, όπου τα νήπια καλλιεργούν τον προφορικό λόγο17– ωθεί τα παιδιά στην κατάκτηση της σωστής άρθρωσης και προφοράς. Η ορθοφωνία, με τις ανάλογες παιγνιώδεις ασκήσεις, θα δώσει βαθμιαία στα παιδιά τη δυνατότητα της ωραίας και σωστής φωνής και ομιλίας18. Η ανάγνωση κειμένων στο Νηπιαγωγείο θα οδηγήσει σταδιακά στην τελειοποίηση της γλωσσικής ικανότητας των παιδιών, αλλά και στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας τους. Και σ’ αυτό σημαντικός είναι και ο ρόλος της οικογένειας, όπου οι ενήλικες, και κυρίως η μητέρα, με τη σωστή επιλογή βιβλίων και την εμπλοκή της στην αναγνωστική διαδικασία, θα ωθήσουν τα παιδιά στην καλλιέργεια και ανάπτυξη του προφορικού τους λόγου19. Το παιδί της προσχολικής ηλικίας αγαπάει ιδιαίτερα τα εικονογραφημένα βιβλία. Κι όταν αναγνωρίζει μέσα σ’ αυτά διάφορα αντικείμενα, τότε αξιώνει από τους μεγάλους να του μιλήσουν γι’ αυτά. Έτσι, μέσω της εικόνας, σε ένα πρώτο στάδιο, αρχίζει να αναπτύσσει τη γλωσσική του ικανότητα, συνηθίζει να διαβάζει, να αποκτά ενδιαφέρον για τα γράμματα και την προφορά τους20. Για-

23 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Καθημερινή συμπεριφορά

Φιλαναγνωσία

Οικογένεια

Κοινωνική συμπεριφορά και οικογένεια

Δικαιώματα του παιδιού

Ν ΑΝ ΠΑ

-4

ΕΤΩΝ

Στερεότυπα

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ

6 ΕΤΩΝ

Μ ΤΟ ΟΥ

ΡΟ

Φιλαναγνωσία

8 ΕΤΩΝ

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 1.000 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!

Οικογένεια

«Φρέσκα» φρούτα

για μικρούς βιβλιοφάγους!

Οικογέν

εια

ιασκεδαστικά, ποικίλα Φρούτα , μια πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με τον γλωσσικό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει να διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ’ όλα να αγαπήσει το διάβασμα.

Φιλία – Αθλητισμός Ξ 1

Ο ΙΝ

ΜΗΛ Ο

Τα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σταδιακά τον γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με τον γονιό του. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχολείου, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης – Φιλαναγνωσίας.

ΕΤΩΝ

Κοινωνικά θέμ

Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό προσανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, που οξύνουν τη φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο.

ατα

Νηπιαγωγείο & Α΄ Δημοτικού

ΤΟΣ

Προσχολική ηλικία

ΛΩ

8 ΕΤΩΝ

-1

6 ΕΤΩΝ

ΑΚΟΥΩ ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 1.500 λέξεις

Μ ΤΟ ΟΥ

1 ΕΤΩ

Ο ΙΝ

ΜΗΛ

ΕΤΩΝ

ΑΚΟΥΩ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΩ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 600 λέξεις

ΡΟ

-4

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ

Ν ΑΝ ΠΑ

Σειρά Κατανόησης και Ανάγνωσης «ΦΡΟΥΤΑ» ΕΤΩΝ

Από 2.000 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ Από 3.000 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΝΕΑΝΙΚΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ Από 10.000 λέξεις

Β΄ & Γ΄ Δημοτικού

Δ΄ & Ε΄ Δημοτικού

Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού

ΔΙΑΒΑΖΩ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Y 26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τί η ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων θέτει στο προσκήνιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας ότι διαβάζω σημαίνει ανακαλύπτω μια νέα αναπαράσταση του κόσμου, που τροποποιεί τους τρόπους γραφής, ομιλίας και αντίληψης των λεκτικών ανταλλαγών. Επιβεβαιώνει, έτσι, την άρρηκτη σχέση ανάμεσα σε διαβάζω, σκέπτομαι και μιλάω. Η ανάγνωση, επομένως, του λογοτεχνικού βιβλίου μπορεί να είναι μια πράξη πολύμορφη, αφού οδηγεί ταυτόχρονα στον λεκτικό πλουτισμό, στην πρόσβαση στην πληροφόρηση και στη γνώση, αλλά και στην άσκηση της φαντασίας21. Τα νήπια βρίσκουν νόημα σε ένα κείμενο που ακούν, ακόμη και αν δεν γνωρίζουν κάποιες λέξεις ή δεν έχουν συνείδηση κάποιων εννοιών που περιέχονται σ’ αυτό, όταν μπορούν να συσχετίσουν αυτό που διαβάζουν με τις γνώσεις που ήδη κατέχουν, καθώς βασίζουν αυτό που διαβάζουν πάνω σε οικοδομημένες αναγνωστικές αναμνήσεις από πληροφορίες, νοήματα, λέξεις, εμπειρίες. Η τάξη του Νηπιαγωγείου είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος όπου μπορούν να ανθήσουν και να ευοδωθούν αναγνωστικές εμπειρίες, μέσα από τις οποίες τα παιδιά θα αναπτύξουν σχέσεις εμπιστοσύνης, ισορροπίας, κατανόησης και δημιουργίας22.

Συμπεράσματα Η θέση της λογοτεχνίας στον ορισμό και την ανάπτυξη της εγγραμματοσύνης –όπου η εγγραμματοσύνη περιλαμβάνει όχι μόνο την απλή περιγραφή της αποκωδικοποίησης του γραπτού κειμένου, αλλά και τη δημιουργία νοήματος μέσα από το έντυπο κείμενο– παραμένει κυρίαρχη, παρά τις αναπτυσσόμενες τεχνολογίες και τις πρακτικές της καλλιέργειάς της. Κι αυτό γιατί και ο μερικός αναλφαβητισμός μπορεί να προκαλέσει τον αποκλεισμό ανθρώπων και ίσως και την αποξένωσή τους από ένα αρκετά μεγάλο μέρος της ίδιας τους της κουλτούρας. Ένας ανησυχητικά μεγάλος αριθμός παιδιών, σε παγκόσμια κλίμακα, είτε δεν λαμβάνουν εκπαίδευση είτε δεν καταφέρνουν να πετύχουν τον στόχο της εγγραμματοσύνης, όταν ολοκληρώσουν τη σχολική τους εκπαίδευση, όταν, ενώ έχουν πρόσβαση σε βιβλία, δεν τα χρησιμοποιούν. Τα παιδιά, από την προσχολική ακόμη εκπαίδευση, έχουν ήδη γίνει χρήστες της γλώσσας σε προφορικό επίπεδο, κατανοώντας τους γραμματικούς κανόνες της, ακόμη κι όταν κάνουν λάθη. Για να εμπεδώσουν αυτούς τους κανόνες και να τους μεταφέρουν, σε ένα επόμενο επίπεδο, στον γραπτό λόγο, θα πρέπει να ακούνε ιστορίες τις οποίες, στη συνέχεια, να αφηγούνται, και αυτό από πολύ μικρή ηλικία23.

Η αφήγηση λογοτεχνικών κειμένων στο σχολείο αποτελεί μια πρόκληση για την εκπαίδευση, με οφέλη σε βασικούς τομείς, όπως αυτός της γλώσσας, της επικοινωνίας, της μαθησιακής διαδικασίας, της ανάδειξης και διαφύλαξης του ελληνικού γλωσσικού πλούτου. Ο εκπαιδευτικός, λαμβάνοντας υπόψη βασικά στοιχεία, όπως την καλή άρθρωση, τη διακύμανση και τη χροιά της φωνής, τις κατάλληλες χειρονομίες, το βλέμμα, κ.λπ., ωθεί τα παιδιά στη δημιουργία νέων αναγνωστικών και γλωσσικών εμπειριών24, γιατί γνωρίζει ότι ένα καλό βιβλίο για παιδιά κάνει κάτι περισσότερο από το να τα διασκεδάζει. Τους διδάσκει τη χρήση των λέξεων, τη χαρά τού να παίζεις με τη γλώσσα25. Ωστόσο, η πρώτη επαφή του παιδιού με τα βιβλία έρχεται μέσα από την οικογένεια, όπου και το παιδί αποκτά την υποδομή για τη γλωσσική του ανάπτυξη. Η οικογένεια φέρει σημαντική ευθύνη για την εξέλιξη της γλώσσας του παιδιού, και κατά κύριο λόγο η μητέρα. Η φωνή της, ο τρόπος ομιλίας της, το τραγούδι της, είναι δυσαναπλήρωτα. Για το λόγο αυτό, όταν η μητέρα, για διάφορους λόγους, λείπει πολλές ώρες από το σπίτι και τα παιδιά ανατρέφονται μακριά της ή από άλλα πρόσωπα, εκείνα παρουσιάζουν συνήθως διαταραχές στο λόγο ή καθυστέρηση στη γλωσσική τους εξέλιξη. Ακόμη κι όταν παράγοντες όπως κοινωνικοί, οικονομικοί, επαγγελματικοί, πολιτιστικοί είναι υψηλοί, η παρουσία και ο λόγος της μητέρας είναι πολύ σημαντικά στοιχεία για τη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών26. Η συνήθεια των γονέων να διαβάζουν στα παιδιά τους είναι πολύ σημαντική και θα πρέπει να διατηρείται, με αναλογία, και αφού τα παιδιά έχουν κατακτήσει την ικανότητα της ανάγνωσης. Το βιβλίο αποτελεί έναν συνδετικό κρίκο μεταξύ των μελών της οικογένειας, ως ένα σημαντικό επικοινωνιακό στοιχείο, αλλά και ένα γλωσσικό εργαλείο27. Επομένως, η σύνδεση της λογοτεχνίας με την οικογένεια και το Νηπιαγωγείο θα οδηγήσει σταδιακά στη βελτίωση και την ορθή χρήση της γλώσσας από τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (1985), Εξελικτική Ψυχολογία. Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση, τ. 2: Προσχολική ηλικία, Αθήνα, σελ. 68-71. 2. Vygotsky, L. S. (1934/1962), Thought and language, Cambridge, MA: MIT Press, σελ. 16-24. 3. Σπινκ, Τ. (1990), Τα παιδιά ως αναγνώστες, μτφρ.: Κ. Ντελόπουλος, Αθήνα: Καστανιώτης, σελ. 64. 4. Stephens, J. (2002), “Linguistics and Stylistics”, στο: P. Hunt (επιμ.), International Encyclopedia of Children’s Literature, London and New York: Routledge, σελ. 58-70.

27 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

5. Woolfolk, A. (2007), Εκπαιδευτική Ψυχολογία, μτφρ.: Μ. Μπαρπάτσης, Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην, σελ. 53, 54. 6. Βλ. σχετικά: Miller, N. E. & Dollard, J. (1941), Social learning and imitation, New Haven: Yale University Press· Skinner, B. F. (1957), Verbal Behavior, New York: Appleton-Century-Crofts· Staats, A. W. (1968), Learning, language and cognition, New York: Holt, Rinehart & Winston. 7. Chomsky, N. (1975), Reflections on language, New York: Pantheon Books. 8. Βλ. σχετικά: Bates, E. – Bretherton, I. – Snyder, L. (1988), From first words to grammar, Cambridge: Cambridge University Press· Meltzoff, A. N & Gopnik, A. (1989), “On linking nonverbal imitation, representation and language learning in the first two years of life”, στο: G. E. Speidel & K. E. Nelson (επιμ.), The many faces of imitation in language learning, New York: Springer-Verlag, σελ. 23-51· Tomasello, M. (1992), “The social bases of language acquisition”. Social Development, 1, 67-87. 9. Cole, M. & Cole, S. R. (2001), Η ανάπτυξη των παιδιών. Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία, μτφρ.: Μ. Σόλμαν, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σελ. 111. 10. Woolfolk, 2007, σελ. 55. 11. Willes, M. J. (1983), Children into pupils: a study of language in early schooling, London: Routledge, σελ. 15. 12. Willes, 1983, σελ. 15, 20. 13. Chomsky, C. (February, 1972), “Stages in language development and reading exposure”, Harvard Educational Review, 42, 1-33. 14. Μαραθεύτης, Μ. Ι. (1990), Δοκίμια για την παιδική λογοτεχνία, Αθήνα, σελ. 15. 15. Βαλάση, Ζ. (2001), Εισαγωγή στη μελέτη της Λογοτεχνίας και των Βιβλίων για Παιδιά. Μικρό Πανόραμα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 21. 16. Καρπόζηλου, Μ. (2002), Το παιδί στην χώρα των βιβλίων, Αθήνα: Καστανιώτης, 5η έκδ., σελ. 49, 54, 55. 17. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2001), Η γλώσσα στην προσχολική εκπαίδευση. Προφορική επικοινωνία, ανάγνωση, γραφή και γραπτή έκφραση, Αθήνα: Καστανιώτης, 3η έκδ., σελ. 24. 18. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1994), Γλωσσικό υλικό για το νηπιαγωγείο (Από τη θεωρία στην πράξη), Αθήνα: Καστανιώτης, σελ. 45-48. 19. Βλ. σχετικά: Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1987), Θέματα παιδικής λογοτεχνίας, Α': Ανιχνεύσεις, Αθήνα: Καστανιώτης, 3η έκδ., σελ. 136-143. 20. Δαράκη, Π. (1995), Το προσχολικό παιδί και οι ανάγκες του, Αθήνα-Γιάννινα: Δωδώνη, σελ. 143. 21. Αναγνωστοπούλου, Δ. (2006), «Λογοτεχνικό βιβλίο και Εκπαίδευση: σχέσεις συναλληλίας ή αποκλεισμού;», στο: Β. Αποστολίδου & Ε. Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σελ. 267-275. 22. Αναγνωστοπούλου, Δ. (2007), «Η επαφή των μαθητών με τη λογοτεχνία στην προσχολική εκπαίδευση (Σκέψεις με αφορμή το πρόγραμμα εξομοίωσης νηπιαγωγών σε Κυκλάδες και Δωδεκάνησα)», στο: Ε. Α. Ηλία (επιμ.), Η παιδική λογοτεχνία στην εκπαίδευση, Βόλος: Εκδόσεις Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σελ. 15-22. 23. Yates, S. (2006), «Κατανοώντας την ανάγνωση και την εγγραμματοσύνη», στο: P. Hunt (επιμ.), Κατανοώντας τη Λογοτεχνία για Παιδιά, μτφρ.: Χ. Μητσοπούλου, Αθήνα: Μεταίχμιο, σελ. 279-294. 24. Τσιλιμένη, Τ. (2007), «Εισαγωγή στην τέχνη της αφήγησης», στο: Τ. Δ. Τσιλιμένη (επιμ.), Αφήγηση και Εκπαίδευση. Εισαγωγή στην τέχνη της αφήγησης. Άρθρα και Μελετήματα, Βόλος: Εκδόσεις Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σελ. 15-74. 25. West, M. I. (June, 1990), “Interview with Roald Dahl”, Children’s Literature in Education, 21, 6166. Βλ. επίσης και Williams, G. (2002), “Reading and Literacy”, στο: P. Hunt (επιμ.), International Encyclopedia of Children’s Literature, London and New York: Routledge, σελ. 573-583. 26. Αναγνωστόπουλος, 1994, σελ. 44-45. 27. Τσιλιμένη, Τ. (2013), «Αφήγηση και φιλαναγνωσία», στο: Τ. Τσιλιμένη – Α. Σμυρναίος – Ν. Γραίκος (επιμ.), Αφήγηση και φιλαναγνωσία στην εκπαίδευση, Βόλος: Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Κατεύθυνση Λογοτεχνίας, Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων Αφήγησης (ΠΟΦΑ), σελ. 17-33.

Η ΛΑΪΚΗ ΠΑΙΔΙΚΗ-ΕΦΗΒΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: ΟΙ ΘΕΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣ ΗΡΩΣ 1 Νίκος Φιλιππαίος

Υποψήφιος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

ατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1950 και του 1960 η εγχώρια λαϊκή λογοτεχνία στην Ελλάδα γνώρισε την τελευταία της μεγάλη άνθηση, πρoτού υπερκεραστεί από την ολοένα μεγαλύτερη επιβολή του ξένου κόμικ. Η συγκεκριμένη εικοσαετία πρέπει να ιδωθεί ως η απόληξη της μακράς και πλούσιας ιστορικής πορείας της νεοελληνικής λαϊκής λογοτεχνίας και της δημοφιλούς κουλτούρας εν γένει, πιο συγκεκριμένα της λαϊκής λογοτεχνίας στο πλαίσιο της ζωής στα αστικά κέντρα, φάση η οποία στη χώρα μας ξεκίνησε στον 19ο αι., με τα πρώτα Ρομαντικά λαϊκά μυθιστορήματα2. Από τον 19ο αι., λοιπόν, ο χώρος της λαϊκής λογοτεχνίας παρουσίασε έντονη ανάπτυξη, με αποκορύφωμα την εικοσαετία 1950-1970. Μία πρώτη βιβλιογραφική μελέτη των υπαρχουσών λιστών και αρχείων3 οδηγεί σε εντυπωσιακά συμπεράσματα: περισσότεροι από εκατό εκδότες, περισσότεροι από ογδόντα συγγραφείς και περίπου είκοσι σχεδιαστές απασχολούνταν αποκλειστικά στον τομέα των λαϊκών εκδόσεων, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία. Αναμφισβήτητο κέντρο της εκδοτικής δραστηριότητας ήταν η Αθήνα, ενώ οι περισσότεροι των συγγραφέων και των εκδοτών σχετίζονταν επαγγελματικά με τον Τύπο. Βέβαια, η δημοφιλής κουλτούρα συνδέεται άμεσα με την παιδική ηλικία και τη νεότητα, η οποία πλέον οριοθετείται ως μια ιδιαίτερη φάση της ανθρώπινης ζωής4. Επομένως και στην Ελλάδα, οι παράγοντες της λαϊκής λογοτεχνίας έστρεψαν από νωρίς το ενδιαφέρον τους στο παιδικό και εφηβικό κοινό, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη της ανάλογης λαϊκής λογοτεχνίας. Αυτή η στροφή στους νεαρότερους αναγνώστες ξεκίνησε ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1940 και κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του ’50 και του ’60, με περιοδικά, φυλλάδια και λοιπά έντυπα, τα οποία διακρίνονται από μεγάλη ειδολογική ποικιλία: ιστορίες που αντλούν τη θεματολογία τους από την ελληνική ιστορία, είτε την απώτερη (Επανάσταση του ’21) είτε την πιο πρόσφατη (Αντίσταση ενάντια στους Γερμανούς), ιστορίες που εξελίσσονται στη ζούγκλα, με πρότυπο τον περίφημο Ταρζάν του Edgar Rice Burroughs, αναγνώσματα western, περιπέτειες αστυνομικές και κατασκοπίας, κάποιες από αυτές με πρωταγωνιστές νεαρούς αθλητές, πιο συγκεκριμένα ποδοσφαιριστές, αλλά και πλήθος θρησκευτικών εντύπων, βιβλίων με παιδικά παραμύθια, φυλλαδίων με ιστορίες του Καραγκιόζη και του Νασρεντίν Χότζα και βέβαια κόμικ περιοδικών5.

29 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αυτή η άνθηση της λαϊκής παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας ήρθε σε μία σχέση τόσο ανταγωνισμού όσο και αλληλεπίδρασης με τις πρώτες μεταπολεμικές προσπάθειες για την ανάπτυξη μιας λόγιας παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, οι οποίες εκπορεύτηκαν κυρίως από εκπαιδευτικούς κύκλους. Αυτά τα λόγια έργα, είτε είναι πεζογραφικά είτε ποιητικά, διέπονται κυρίως από διδακτισμό, αλλά και από την προσοχή στην ιδιαιτερότητα της νεανικής ψυχολογίας. Βέβαια, τα λαϊκά έντυπα κέρδισαν την προτίμηση του πλατιού παιδικού και εφηβικού κοινού επειδή ήταν ολιγοσέλιδα, πιο οικονομικά και με καλύτερη διανομή, η οποία στηριζόταν στο πανελλήνια ανεπτυγμένο σύστημα των εφημερίδων και των περιοδικών6. Η συνήθης μορφή των παιδικών λαϊκών αναγνωσμάτων ήταν φυλλάδια από φτηνό δημοσιογραφικό χαρτί, τα οποία κυκλοφορούσαν εβδομαδιαία. Όπως ήδη είδαμε, οι άνθρωποι που ασχολήθηκαν επαγγελματικά με τις λαϊκές εκδόσεις ήταν αρκετοί, ωστόσο ελάχιστοι από αυτούς κατάφεραν να επιβληθούν στο χώρο τους και τελικά να ασκήσουν επιρροή. Ο πιο πετυχημένος συγγραφέας και εκδότης, ειδικά στο χώρο της λαϊκής λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, ήταν ο δημοσιογράφος Στέλιος Ανεμοδουράς (1917-2000). Η πολυποίκιλη εκδοτική δραστηριότητά του καλύπτει μία πεντηκονταετία, από τη δεκαετία του ’40 έως αυτή του ’90, ενώ η συγγραφική του δράση επικεντρώθηκε κυρίως στις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Το πιο πετυχημένο εκδοτικό και συγγραφικό του εγχείρημα είναι το περιοδικό Μικρός Ήρως, το οποίο κυκλοφόρησε από το 1953 έως το 1968 και έφτασε τον αριθμό των 798 εβδομαδιαίων τευχών. Ο Ανεμοδουράς εμφανιζόταν μονάχα ως εκδότης του Μικρού Ήρωα, καθώς χρησιμοποιούσε το συγγραφικό ψευδώνυμο Θάνος Αστρίτης. Βασικός συνεργάτης του στο συγκεκριμένο έντυπο, όπως και σε πολλά άλλα, ήταν ο εικονογράφος Βύρων Απτόσογλου (1921- 1990), ο οποίος υπέγραφε ως Byron. Ο Μικρός Ήρως παρουσίασε αρκετές επανεκδόσεις, με την πιο πρόσφατη να εξελίσσεται στις μέρες μας από τον εγγονό του Στέλιου, Λεωκράτη Ανεμοδουρά7. Η συγκεκριμένη παρουσίαση βασίζεται στη μελέτη 25 τευχών του Μικρού Ήρωα, από το τεύχος 9 ως το τεύχος 33. Στα χέρια μας δεν έχουμε την πρώτη και δυσεύρετη έκδοση του περιοδικού, αλλά την τέταρτη επανέκδοσή του που πραγματοποιήθηκε μέσα στη δεκαετία του 1980, από τις εκδόσεις Περιοδικός Τύπος του Στέλιου Ανεμοδουρά, σε μορφή μικρών τόμων. Πιο συγκεκριμένα, τα τεύχη 9-32 αντιστοιχούν στους τόμους 2-4, ενώ το τεύχος 33 αποτελεί το πρώτο του πέμπτου τόμου.

Ο κεντρικός χαρακτήρας στον Μικρό Ήρωα είναι ο Γιώργος Θαλάσσης, ένας έφηβος ο οποίος συμμετέχει σε μία αντιστασιακή οργάνωση που συνεργάζεται με τους Βρετανούς συμμάχους εναντίον των Γερμανών κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Όπως είναι αναμενόμενο, ο Γιώργος συγκεντρώνει όλα τα θετικά ηρωικά χαρακτηριστικά σε ύψιστο βαθμό, καθώς δεν είναι μονάχα ένας άριστος πολεμιστής, αλλά και εμπνέεται από τα ιδανικά του θάρρους και της πατριδολατρίας. Επίσης, παρουσιάζεται να κατέχει πνευματικές και τεχνικές γνώσεις, από το να μιλάει πολλές ξένες γλώσσες μέχρι να οδηγάει όλου του τύπου τα οχήματα. Ακόμη, είναι κάτοχος μαύρης ζώνης στην ιαπωνική πάλη. Γενικότερα, o Μικρός Ήρωας έχει ένα υπερηρωικό προφίλ, αποτελεί τον τέλειο μαχητή εναντίον των Δυνάμεων του Άξονα, διαθέτοντας παράλληλα ένα υψηλό σύστημα των αξιών, που φτάνει σε ιδέες αντιπολεμικές και ουμανιστικές, ακόμα και τη συμπάθεια στον εχθρό. Η σκιαγράφηση του θετικού κεντρικού χαρακτήρα του αναγνώσματος βρίσκεται σε διάδραση με τα ιδανικά, τις προσλαμβάνουσες αλλά και τις προσδοκίες των ανήλικων αναγνωστών της ελληνικής κοινωνίας των δεκαετιών του ’50 και του ’60. Την ίδια αλληλεπίδραση με τις αναγνωστικές προσδοκίες εντοπίζουμε και στη σκιαγράφηση των δύο βασικών συντρόφων του Γιώργου Θαλάσση, του Σπίθα και της Κατερίνας. Ο Σπίθας είναι ένα παχουλό παιδί με μικρή διανοητική καθυστέρηση, αλλά και με μια παθολογική αγάπη για το φαγητό, η οποία όμως δεν ξεπερνά το συναίσθημα της φιλίας προς τον Γιώργο και βέβαια το ιδανικό της φιλοπατρίας. Η Κατερίνα είναι ένα έφηβο κορίτσι, που διακρίνεται τόσο από ομορφιά όσο και από γενναιότητα, ενώ με τον Γιώργο Θαλάσση την ενώνει ένα αμοιβαίο συναίσθημα ενός αθώου και εξιδανικευμένου έρωτα. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, ο μεν Σπίθας δίνει στο ανάγνωσμα την απαραίτητη κωμική νότα, ενώ η Κατερίνα το εμπλουτίζει με στοιχεία από το αισθηματικό είδος, μέσα πάντα στα όρια που θέτει αφενός ο κυρίαρχος στην παιδική λογοτεχνία ηθικός διδακτισμός, αφετέρου ο πουριτανισμός της ελληνικής κοινωνίας της εποχής.

Εξώφυλλο του περιοδικού, ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015 με κεντρική μορφή τον Σπίθα.

Χαρακτηριστική απεικόνιση της Κατερίνας.

Όπως ήδη συμπεραίνουμε, οι χαρακτήρες στον Μικρό Ήρωα διέπονται από το κυρίαρχο στη λαϊκή κουλτούρα στοιχείο του μανιχαϊσμού, καθώς βασικό δίπολο αποτελεί η προαιώνια μάχη ανάμεσα στο Καλό, το οποίο εκπροσωπεί ο Γιώργος Θαλάσσης, η ομάδα του και κατ’ επέκταση όλες οι Συμμαχικές Δυνάμεις, και το Κακό, που εκπροσωπούν οι Δυνάμεις του Άξονα8. Φυσικά, αυτή η μανιχαϊστική λογική προσαρμόζεται με βάση την κυρίαρχη στη μετεμφυλιακή περίοδο ιδεολογία του εθνοκεντρισμού. Ο Γιώργος Θαλάσσης παρουσιάζεται ως «το Παιδί-Φάντασμα, ο τρόμος των Γερμανών, των Ιταλών και των Βουλγάρων», μια φράση που επαναλαμβάνεται συχνά στο ανάγνωσμα, αναγόμενη σε μοτίβο. Επομένως, η σκιαγράφηση των αρνητικών χαρακτήρων του αφηγήματος βασίζεται αφενός Ο Χούμπερτ, όπως εικονογραφήθηκε στον μανιχαϊσμό, αφετέρου σε εθνικά και ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ από τον Βύρωνα Απτοσόγλου. φυλετικά στερεότυπα. Έτσι, οι εχθροί του Μικρού Ήρωα παρουσιάζονται υπερβολικά βίαιοι και απάνθρωποι, ως και σαδιστές. Για παράδειγμα, όταν ο γιγάντιος και πολύ δυνατός, σχεδόν δαιμονικός, Γερμανός Χούμπερτ ετοιμάζεται να βασανίσει έναν Βρετανό κατάσκοπο, νιώθει κάπως έτσι:

Y 32

«Το πρόσωπο του κτήνους φωτίζεται από άγρια, απάνθρωπη χαρά. Είναι ενθουσιασμένος που του δίνεται η ευκαιρία να βασανίσει έναν άνθρωπο» (τόμος 4, σελ. 128). Ο απεχθής χαρακτήρας τους συχνά αντιστοιχεί και στην εξωτερική τους εμφάνιση, καθώς παρουσιάζονται άσχημοι, ως και παραμορφωμένοι: «Ο Χούμπερτ είναι ένας αποκρουστικός γίγαντας. Είναι σχεδόν διπλάσιος από έναν κανονικό άνθρωπο και το πρόσωπό του είναι απερίγραπτα άσχημο. Τα μάτια του είναι γαλανά, μικρά και γεμάτα κακία…» (τόμος 4, σελ. 22). Η μελανή αυτή εικόνα συμπληρώνεται και με το χαρακτηριστικό της ευπιστίας που φτάνει ως την ηλιθιότητα, ακόμα και τη δειλία. Για παράδειγμα, ο Γιώργος Θαλάσσης, προκειμένου να διαφύγει από το διοικητήριο των Ιταλών σε ένα νησί του Αιγαίου, ρίχνει επάνω του ένα σεντόνι και μεταμφιέζεται σε φάντασμα, εκμεταλλευόμενος την αφέλεια των Ιταλών φρουρών (τόμος 2, σελ. 196197). Μάλιστα, συχνά επιστρατεύεται εκ μέρους του συγγραφέα το λογοτεχνικό

τέχνασμα της ειρωνείας και του σαρκασμού, προκειμένου να μειωθεί το κύρος των κακών χαρακτήρων, ειδικά όσων παρουσιάζονται πολύ δυνατοί, φαινομενικά ακατανίκητοι. Πιθανώς αυτή η οπτική οφείλεται στην προσπάθεια του Ανεμοδουρά να αντισταθμίσει τις εικόνες βίας και φόβου που ο ίδιος παρουσίαζε στους νεαρούς αναγνώστες. Αυτή η σαρκαστική διάθεση κορυφώνεται όταν ο Γιώργος, μεταμφιεσμένος σε Γερμανό αξιωματικό, συναντά τον Αδόλφο Χίτλερ: «Βρίσκεται μπροστά σ’ έναν μεσόκοπο άντρα με μαύρα μαλλιά, μαύρο κωμικό μουστάκι και μάτια που έχουν έκφραση τρελού. Είναι ο Χίτλερ, ο υπ’ αριθμόν 1 εγκληματίας του κόσμου!» (τόμος 3, σελ. 131). Η εμφάνιση του Χίτλερ, ενός διασημότατου ιστορικού προσώπου, στις σελίδες του Μικρού Ήρωα, οδηγεί την έρευνα σε δύο κατευθύνσεις. Πρώτα, η παρουσίαση εμφανίζει πολλές ομοιότητες με τον χαρακτήρα του Χίνκελ, στην ταινία Μεγάλος Δικτάτωρ (1940) του Τσάρλι Τσάπλιν. Πιθανότατα ο Ανεμοδουράς να επηρεάστηκε από τη συγκεκριμένη κινηματογραφική σάτιρα. Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, ο Μικρός Ήρως αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σταδιακής «αμερικανοποίησης» της ελληνικής δημοφιλούς κουλτούρας. Από την άλλη, αυτή η εμφάνιση του Χίτλερ μπορεί να αποτελέσει την έναρξη μιας διερεύνησης του τρόπου εμπλοκής του ιστορικού υλικού σε ένα ανάγνωσμα λαϊκής λογοτεχνίας. Όλα τα παραπάνω αρνητικά γνωρίσματα εμφανίζονται με μεγαλύτερη πυκνότητα και ένταση στις περιπτώσεις κακών χαρακτήρων που διαφοροποιούνται φυλετικά, γλωσσικά και θρησκευτικά από τους Έλληνες. Ας μελετήσουμε πιο διεξοδικά τη στερεοτυπική εικόνα του πανύψηλου και χειροδύναμου Άραβα φύλακα ενός παλατιού ή ενός μεγάρου, ο οποίος κρατάει ένα τεράστιο γιαταγάνι. Αυτός ο χαρακτήρας ανάγεται σε μοτίβο, καθώς μόνο από το τεύχος 9 ως το τεύχος 25 παρουσιάζεται τέσσερεις φορές. Στο τεύχος 14, ο Γιώργος Θαλάσσης είναι φυλακισμένος σε ένα κελλί του Καΐρου και τον φυλάει ο τρομερός Αχμέτ. Ο Αχμέτ παρουσιάζεται ως «ένας πελώριος Άραβας μ’ ένα γυμνό σπαθί στο χέρι», επίσης χαρακτηρίζεται «άγριος» και «αφοσιωμένος» και απευθύνεται στον Μικρό Ήρωα με την υποτιμητική λέξη «γκιαούρης», η οποία στο νου του μέσου Έλληνα αναγνώστη φέρνει ιστορικές μνήμες από την Οθωμανική κατάκτηση. Αλλά τελικά, ο Γιώργος θα καταφέρει να ξεγελάσει το φύλακα, εκμεταλλευόμενος τη φανατική του πίστη στο μουσουλμανισμό και τελικά να τον εξουδετερώσει9 (τόμος 2, σελ. 140-142). Αυτή η στερεοτυπική εικόνα του Άραβα φύλακα αποτελεί ένδειξη του διαχρονικού στη λαϊκή λογοτεχνία στοιχείου του εξωτισμού και του οριενταλισμού και πιθανότατα ανάγεται στο απώτερο παρελθόν της νεοελληνικής λαϊκής κουλτούρας, πιο συγκεκριμένα στην προφορική παράδοση του παραμυθιού. Στον φυλετικά, γλωσσικά και θρησκευτικά «ξένο», μπορούμε να αντιτάξουμε την ψυχογράφηση του προδότη Έλληνα ή Βρετανού πράκτορα. Σε αυτή την περίπτωση τονίζονται τα σκληρά χαρακτηριστικά του προσώπου, αλλά και τα

33 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

σατανικά μάτια, ενώ ως αιτία για την προδοσία παρουσιάζεται συνήθως η φιλαργυρία. Με αφορμή την παρουσίαση δύο προδοτών, μας δίνεται η ευκαιρία να παρατηρήσουμε ακόμα ένα κυρίαρχο στοιχείο της δημοφιλούς κουλτούρας, αυτό της σειριακής επανάληψης: «Όταν τα μάτια τους συνηθίζουν στο φως [ο Γιώργος Θαλάσσης και ο Σπίθας] βλέπουν στο βάθος του διαδρόμου έναν μεσόκοπο, ρωμαλέο άντρα με πρόσωπο γεμάτο κακία να τους κοιτάζει σατανικά μ’ ένα πιστόλι στο χέρι» (τόμος 2, σελ. 60 – τεύχος 11). «Το Παιδί-Φάντασμα υπακούει. Κάθεται στην πολυθρόνα. Μπροστά του στέκεται ένας μεγαλόσωμος νέος άντρας με ξανθά μαλλιά και σκληρά χαρακτηριστικά. Ένα σατανικό χαμόγελο διαγράφεται στα χείλη του» (τόμος 4, σελ. 162 – τεύχος 31).

Y 34 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Και τα δύο παραπάνω αποσπάσματα προέρχονται από τα πρώτα τεύχη του περιοδικού, τα οποία κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50, όταν δηλαδή το μετεμφυλιακό κλίμα ήταν ακόμα έντονο, η λογοκρισία κυρίαρχη και οι τραυματικές μνήμες νωπές. Οπότε, δεν γίνεται ανοιχτά λόγος για δοσίλογους και συνεργάτες των Γερμανών. Για ακόμα μία φορά, η ιστορική πραγματικότητα συμπλέκεται με τη λογοτεχνική φαντασία με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Μέχρι τώρα παρακολουθήσαμε τα βασικά δομικά στοιχεία με τα οποία συγκροτούνται οι αρνητικοί χαρακτήρες στον Μικρό Ήρωα. Ωστόσο, οι βασικοί εχθροί του Γιώργου Θαλάσση και της ομάδας του, ως ένα βαθμό ανατρέπουν αυτά τα δεδομένα. Στο corpus των 25 τευχών που αξιοποιήσαμε στο πλαίσιο αυτής της παρουσίασης, κάνουν την παρθενική τους εμφάνιση οι δύο διασημότεροι κακοποιοί του συγκεκριμένου αναγνώσματος, ο Σεϊτάν Αλαμάν και η Φροϋλάιν «Χ». Ο Σεϊτάν Αλαμάν εμφανίζεται στο δέκατο έβδομο τεύχος του περιοδικού. Πρόκειται για έναν Γερμανό πράκτορα, ο οποίος εμφανίζεται ντυμένος «…με μια μαύρη εφαρμοστή στολή και μια κουκούλα που σκεπάζει το επάνω μέρος του προσώπου. Στο στήθος του είναι κεντημένος ένας κόκκινος αγκυλωτός σταυρός, το σήμα του Χίτλερ» (τόμος 3, σελ. 3). Κανείς δεν γνωρίζει το πραγματικό όνομα του Σεϊτάν Αλαμάν, το συγκεκριμένο ψευδώνυμο του έχει δοθεί από τους Άραβες και σημαίνει «Διαβολογερμανός». Επίσης, κανείς δεν γνωρίζει το πραγματικό του πρόσωπο, καθώς ο εχθρικός κατάσκοπος έχει τη δυνατότητα να μεταμφιέζεται και να υποδύεται οποιονδήποτε άνθρωπο, άντρα ή γυναίκα. Τέλος, όπως και ο Γιώργος Θαλάσσης, είναι προικισμένος με υπερηρωικές δυνάμεις και ικανότητες. Συμπεραίνουμε ότι ο Σεϊτάν Αλαμάν δεν αποτελεί απλά τον πιο ορκισμένο εχθρό του ΠαιδιούΦάντασμα, αλλά στην ουσία το αρνητικό του alter-ego. Άρα, ο ψυχικός και αξιακός κόσμος του Γερμανού πράκτορα ακολουθεί όλα

τα προαναφερθέντα στερεότυπα, παρουσιάζεται απάνθρωπος, βίαιος, ανήθικος και θρασύδειλος. Μάλιστα, με ωμή ειλικρίνεια ομολογεί ότι για αυτόν η προσωπική δίψα για δύναμη και εξουσία προέχει της φιλοπατρίας: «Δεν πολεμώ για τη Γερμανία, αλλά για τον εαυτό μου!» (τόμος 4, σελ. 191). Παρ’ όλα αυτά, δεν παρουσιάζεται αποκρουστικός και άσχημος, καθώς αποτελεί τον πρωταγωνιστικό αρνητικό χαρακτήρα του αφηγήματος. Από τα χαρακτηριστικά του Σεϊτάν Αλαμάν, αυτό το οποίο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής είναι η ικανότητά του να μεταμφιέζεται. Μάλιστα, σε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες κορυφώσεις της πλοκής, μεταμφιέζεται σε Γιώργο Θαλάσση και έστω για λίγο παραπλανά ως και τον αδελφικό του φίλο Σπίθα (τόμος 3, σελ. 52-56). Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η μεταμφίεση αποτελεί ένα από τα διαχρονικά αφηγηματικά μοτίβα, τόσο της λαϊκής-παραδοσιακής όσο και της δημοφιλούς κουλτούρας. Η Φροϋλάιν «Χ», η οποία κάνει το ντεμπούτο της στο εικοστό πέμπτο τεύχος, είναι η βασική συνεργάτιδα του Σεϊτάν Αλαμάν, μια αδίστακτη και ιδιαίτερα ικανή Γερμανίδα πράκτορας, ντυμένη με μαύρη φούστα και κόκκινη μπλούζα, στην οποία είναι επίσης κεντημένη η σβάστικα. Και εκείνη μπορεί να αλλάξει την εμφάνισή της και να ξεγλιστρήσει από τον εχθρό, αλλά τα βασικά της όπλα είναι ένα λεπτό μαστίγιο και μικρές γυάλινες σφαίρες με υπνωτικό ή δακρυγόνο αέριο. Ωστόσο, το πιο αξιοσημείωτο γνώρισμα της προσωπικότητάς της, πέρα από τη βιαιότητα και τη σκληρότητα, είναι ότι βρίσκεται συνεχώς σε ένα συναισθηματικό μεταίχμιο, καθώς είναι ερωτευμένη με τον Γιώργο Θαλάσση. Ο αρχικός θαυμασμός της για τη γενναιότητά του που φτάνει ως την αυτοθυσία, εξελίσσεται σε ένα «περίεργο συναίσθημα που έμοιαζε σχεδόν με αγάπη!», μια αγάπη που την οδηγεί στο να μην πυροβολήσει τον λιπόθυμο Μικρό Ήρωα (τόμος 4, σελ. 30-50). Τελικά, σε αυτή την εσωτερική μάχη της Φροϋλάιν «Χ» ανάμεσα στον έρωτα για τον Γιώργο και την αγάπη για την πατρίδα της, βγαίνει κερδισμένο το ερωτικό συναίσθημα: στην κορύφωση της δράσης του τριακοστού δεύτερου τεύχους, παρακολουθούμε τον Μικρό Ήρωα να βρίσκεται σε δεινή θέση, καθώς έχει πέσει σε παγίδα του Σεϊτάν Αλαμάν και πρόκειται να δολοφονηθεί. Ωστόσο, η Φροϋλάιν «Χ» αρχικά αρνείται να συνδράμει στην εξόντωσή του, ενώ στη συνέχεια ομολογεί το ερωτικό της συναίσθημα για τον εχθρό, εξωτερικεύοντας την ίδια στιγμή την απέχθειά της για τη ναζιστική Γερμανία: «Ναι, απαντάει η διαπεραστική φωνή της “Φροϋλάιν Χ”. Τον αγαπώ και τον θαυμάζω! Γιατί είναι ανδρείος, ριψοκίνδυνος, ιπποτικός, δυνατός, επιδέξιος,

35 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

ηρωικός! Γιατί είναι πολύ ανώτερός μας! Εμείς υπηρετούμε την πατρίδα μας σαν δολοφόνοι! Αυτός την υπηρετεί σαν ένας αγνός ήρωας! Δεν θα σε αφήσω να τον σκοτώσεις, Σεϊτάν Αλαμάν!» (τόμος 4, σελ. 190).

Y 36 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τελικά, η Γερμανίδα πράκτορας σκοτώνεται, καθώς προσπαθεί να βοηθήσει τον Γιώργο και την ομάδα του στη μάχη κατά των παλιών της συμμάχων. Αφήνει την τελευταία της πνοή στο κρησφύγετο των Ελλήνων μεταμελημένη, σε ατμόσφαιρα πένθους (τόμος 5, σελ. 23-26). Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι η κακή ηρωίδα καθορίζεται κατά κύριο λόγο από έμφυλα χαρακτηριστικά: αφενός από τον ερωτισμό, ακόμα και τη σεξουαλικότητα που εκπέμπει προς τους άντρες, και αφετέρου από την καταπιεσμένη μεν, αλλά αναμφισβήτητη ευαισθησία της. Ουσιαστικά, η Φροϋλάιν «Χ» αποτελεί το alter-ego της αθώας, ειλικρινούς και γενναίας Κατερίνας. Ακόμα περισσότερο, στο τεύχος 32, η αγαπημένη του Μικρού Ήρωα μεταμφιεσμένη σε μυστική πράκτορα με το όνομα Νίκη βοηθάει τον Γιώργο, αρχικά χωρίς να αποκαλύψει την αληθινή της ταυτότητα. Έτσι και η Κατερίνα, μέσα από την ανταγωνιστική της σχέση με τη Φροϋλάιν «Χ», εισχωρεί στη δράση και από μια παθητική ηρωίδα γίνεται δυναμική και ενεργητική. Η λίγο διεξοδικότερη αναφορά στους δύο Γερμανούς κακοποιούς έγινε και με σκοπό να αναδειχθεί ακόμα ένα βασικό χαρακτηριστικό της παιδικής και εφηβικής λαϊκής λογοτεχνίας των δεκαετιών του ’50 και του ’60 στην Ελλάδα, αυτό της αμερικάνικης επιρροής. Πράγματι, στη δεκαετία του ’50 η ελληνική δημοφιλής κουλτούρα «αμερικανοποιείται», μια επίδραση ιδιαίτερα εμφανής στη μουσική, με την εισβολή της τζαζ και του ροκ εν ρολ, και στον κινηματογράφο, με τα είδη του θρίλερ, του νουάρ, της ταινίας περιπέτειας, κ.ά. Τα παιδικά και εφηβικά λαϊκά αναγνώσματα επηρεάζονται έντονα από το αμερικάνικο υπερηρωικό κόμικ, πιο συγκεκριμένα αυτό των πρώτων προπολεμικών και μεταπολεμικών δεκαετιών, το οποίο στιγματίζεται αρχικά από το αντιναζιστικό προπαγανδιστικό κλίμα και στη συνέχεια από την ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα και την απειλή ενός πυρηνικού ολέθρου. Η στολή των δύο αντιπάλων του Μικρού Ήρωα παρουσιάζει εμφανείς αντιστοιχίες με αυτές των Αμερικανών υπερηρώων, όπως και οι υπερφυσικές τους δυνάμεις. Μάλιστα, είναι πιθανό, η βασική επιρροή που είχε ο Ανεμοδουράς για τη δημιουργία του Σεϊτάν Αλαμάν να είναι ο Captain Nazi, εχθρός του Captain Marvel10, καθώς από τις ιστορίες του συγκεκριμένου υπερήρωα επηρεάστηκε κατά τη δημιουργία ενός άλλου πετυχημένου αναγνώσματος που έγραψε και εξέδωσε λίγα χρόνια πριν τον Μικρό Ήρωα, τον Υπεράνθρωπο (1950). Αλλά, το πιο σημαντικό στοιχείο είναι ότι η αμερικανική επιρροή αναμιγνύεται με άλλες και τελικά αφομοιώνεται στο χωνευτήρι της μοντέρνας ελληνικής δημοφιλούς κουλτούρας. Πράγματι, στον Μικρό Ήρωα μπορούμε να διακρίνουμε επιδράσεις και μνήμες από ένα ευρύ πλέγμα ειδών και φάσεων της λαϊκής λογοτεχνίας. Ήδη αναφερθήκαμε στον οριενταλισμό, ο οποίος δεν εμφανίζεται μόνο στο μοτίβο του Άραβα γιγάντιου φύλακα με το γιαταγάνι, αλλά και στο διαβολικό όνομα του Σεϊτάν Αλαμάν. Ακόμη, η Φροϋλάιν «Χ» μπορεί

να αποτελεί μια ελληνική εκδοχή της femme fatale της νουάρ αστυνομικής λογοτεχνίας, ανακαλώντας παράλληλα τις μνήμες της μάγισσας/νεράιδας των παραδοσιακών παραμυθιών. Ακόμα πιο πολυσυλλεκτικό ως προς τις αναφορές του είναι το μοτίβο της πάλης του Γιώργου Θαλάσση με άγρια, σχεδόν μυθικά ζώα, όπως ένα τεράστιο νερόφιδο, ένα θηριώδες χταπόδι και ο ανθρωποφάγος πάνθηρας του ίδιου του Χίτλερ. Συμπερασματικά, όπως και οι θετικοί χαρακτήρες του συγκεκριμένου αναγνώσματος, έτσι και οι αρνητικοί πλάθονται σύμφωνα με τη θεμελιώδη στη δημοφιλή κουλτούρα αξία, η οποία από τον Umberto Eco ορίζεται ως «προσκόλληση σε ένα σύστημα προσδοκιών, τις οποίες συνήθως συμμερίζεται το κοινό»11. Συνεπώς, ένα ενδοκειμενικό στοιχείο, αυτό της δόμησης και ανάπτυξης των πλασματικών χαρακτήρων, συνδέεται με τους αναγνώστες και την εποχή τους. Συμπερασματικά, στον Μικρό Ήρωα, ο Στέλιος Ανεμοδουράς, κινούμενος ανάμεσα τόσο στις κυρίαρχες όσο και στις υφέρπουσες ιδεολογίες και νοοτροπίες των δεκαετιών του ’50 και του ’60, αλλά και εντός της μακράς και πλούσιας παράδοσης της λαϊκής και δημοφιλούς κουλτούρας, δίνει έναν προσωπικό χαρακτήρα σε αυτόν τον ιδιάζοντα συνδυασμό παιδικής και λαϊκής λογοτεχνίας. Στην ουσία, αναδομεί μια κρίσιμη και τραυματική περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας, αυτήν της Κατοχής, μυθοποιώντας την με τους όρους της λαϊκής παιδικής λογοτεχνίας. Συνεπώς, στο συγκεκριμένο ανάγνωσμα ταιριάζει ο όρος «ιστορικοφανές αφήγημα», που εισήγαγε ο Παναγιώτης Μουλλάς για να χαρακτηρίσει την πλειονότητα των λαϊκών μυθιστορημάτων της μετεπαναστατικής περιόδου. Όπως σε εκείνα, έτσι και στο ανάγνωσμα του Στέλιου Ανεμοδουρά «το παρελθόν [βρίσκεται] στο προσκήνιο, ως ικανοποίηση αναγκών: γνωστικών, φαντασιακών, συναισθηματικών, ιδεολογικών κ.λπ.»12 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το συγκεκριμένο άρθρο αποτελεί ένα μικρό μέρος της τρέχουσας διδακτορικής διατριβής του Νίκου Φιλιππαίου με θέμα την παιδική λαϊκή λογοτεχνία των δεκαετιών του 1950 και 1960 στην Ελλάδα. 2. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου άρθρου, από τους ιδεολογικά φορτισμένους όρους της παλιότερης κριτικής «μαζική κουλτούρα» ή «υποκουλτούρα» και «παραλογοτεχνία», προτιμούμε τους καταλληλότερους «δημοφιλής κουλτούρα» και «λαϊκή λογοτεχνία» αντίστοιχα. Ακόμα περισσότερο, προκειμένου να διαχωρίσουμε τα συγκεκριμένα αναγνώσματα που αποτελούν το θέμα του άρθρου από τη λαϊκή λογοτεχνία του παραδοσιακού πολιτισμού, για παράδειγμα το δημοτικό τραγούδι και το παραμύθι, τα συμπεριλαμβάνουμε στην «αστική λαϊκή λογοτεχνία». Όπως γράφει ο Παναγιώτης Μουλλάς: «[το λαϊκό μυθιστόρημα] συνδέεται με νέους όρους και τρόπους ζωής: με την αστικοποίηση, με τη Βιομηχανική Επανάσταση, με τις τεχνολογικές καινοτομίες» (Παναγιώτης Μουλλάς, Ο Χώρος του Εφήμερου. Στοιχεία για την Παραλογοτεχνία του 19ου Αιώνα, Αθήνα, Σοκόλης, 2007, σελ. 27). 3. Οι δύο πιο συγκροτημένες προσπάθειες μελέτης της λαϊκής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, κυρίως κατά τον 20ό αιώνα, παραμένουν αυτές του Κυριάκου Κάσση και του Δημήτρη Χανού. Στο βιβλίο του Κ. Κάσση, Έλληνική Παραλογοτεχνία και Κόμικς, εμπεριέχεται αλφαβητικός «Κατάλογος Παραλογοτεχνικών Φυλλαδίων και Κόμικς σε σειρές που εξεδόθηκαν στην Ελλάδα» (Κυριάκος Κάσσης, Ελληνική Παραλογοτεχνία και Κόμικς, 1598-1998, Αθήνα,

37 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 38 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«ΙΧΩΡ» & Α.Λ.Λ.Ε.Α.Σ., 1998, σ. 103- 207). Ενώ τουλάχιστον στους πρώτους πέντε από τους συνολικά εννέα τόμους του έργου του Δημήτρη Χανού, Η Λαϊκή Λογοτεχνία, εμπεριέχονται διασκορπισμένοι κατάλογοι περιοδικών, φυλλαδίων και άλλων εντύπων, οι οποίοι είτε συντάσσονται από το συγγραφέα είτε αντιγράφονται από λίστες βιβλιοπωλείων και εκδοτικών οίκων (Δημήτρης Χανός, Η Λαϊκή Λογοτεχνία, τ. 1- 5, 1987- 1989. Για αναλυτικά βιβλιογραφικά στοιχεία, βλ. Βιβλιογραφία). Τα αριθμητικά στοιχεία που αναφέρουμε αντλήθηκαν από μία πρώτη αξιοποίηση των καταλόγων των δύο αυτών μελετών. Βέβαια, αυτοί οι κατάλογοι χρήζουν προσεκτικού ελέγχου, όσον αφορά την ακρίβεια των στοιχείων που παραδίδουν. Επίσης, μπορούν να αξιοποιηθούν για μία εκτενή ποιοτική και ποσοτική έρευνα. 4. Ο Edward Shills παρουσιάζει εύστοχα και περιεκτικά τη σχέση της νεολαίας με τη δημοφιλή κουλτούρα: «Μια υπερβολική ποσότητα ελαφριάς μουσικής, μέτριων και βάναυσων ταινιών, περιοδικού Tύπου και μορφών χορού παράγεται για να καταναλωθεί από τη νεολαία. Αυτό το γεγονός δεν έχει προηγούμενο και είναι η καρδιά της επανάστασης της μαζικής κουλτούρας» (Edward Shills, «Η Μαζική Κοινωνία και η Κουλτούρα της», μτφρ.: Αμίκα Λυκιαρδοπούλου, στο: Κώστας Λιβιεράτος, Τάκης Φραγκούλης [επιμ.], Η Κουλτούρα των Μέσων. Μαζική Κοινωνία και Πολιτιστική Βιομηχανία, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1991, σελ. 152). 5. Για τη λαϊκή παιδική και εφηβική λογοτεχνία των δεκαετιών του ’50 και του ’60 και τις ποικίλες θεματικές της κατευθύνσεις, βλ. Γιώργος Βλάχος, «Τα Ηρωικά Ελληνόπουλα της Διασποράς», Τέταρτο, 40 (Σεπτέμβριος 1988), 84-87, και 41 (Οκτώβριος 1988), 92-95. 6. Για τη «λόγια» παιδική λογοτεχνία στην Ελλάδα κατά την περίοδο που εξετάζουμε, βλ. Βασίλης Αναγνωστόπουλος, Η Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία (1945- 1958), Αθήνα, Καστανιώτης, 1991. Στην ενότητα με τίτλο «Φυγόκεντρες Δυνάμεις», ο συγγραφέας αναφέρεται στη λαϊκή παιδική λογοτεχνία ως ανταγωνιστική τάση στη λόγια (σελ. 24-30). 7. Για τις λεπτομέρειες της έκδοσης του Μικρού Ήρωα και τις επανεκδόσεις ως τη δεκαετία του 1980, βλ. Κάσσης, ό.π., σελ. 151-153. 8. Στη μελέτη Συνηγορία της Παραλογοτεχνίας, ο Πέτρος Μαρτινίδης παρουσιάζει και αναλύει ένα σημειωτικού τύπου μοντέλο της ιδεολογίας της λαϊκής λογοτεχνίας (ή «παραλογοτεχνίας», όπως αποκαλεί). Παρόλο που το συγκεκριμένο «σημειωτικό τετράγωνο» είναι κάπως στατικό, προβάλλει ξεκάθαρα το μανιχαϊσμό που διέπει τη λαϊκή λογοτεχνία, τη διαμάχη δηλαδή ανάμεσα στις «Δυνάμεις του Καλού» και τις «Δυνάμεις του Κακού» (Πέτρος Μαρτινίδης, Συνηγορία της Παραλογοτεχνίας, Αθήνα, Υποδομή, 1994, σελ. 211-215). 9. Σε όμοιες παρατηρήσεις σχετικά με τα «φυλετικά και βιογραφικά» χαρακτηριστικά των αρνητικών χαρακτήρων στη σειρά μυθιστορημάτων του Ian Fleming με ήρωα τον James Bond φτάνει και ο Umberto Eco. Διαβάζοντας την ανάλυση του Eco συμπεραίνουμε ότι τόσο οι θετικοί όσο και οι αρνητικοί χαρακτήρες στις περιπέτειες του James Bond παρουσιάζουν πολλές αναλογίες με τους πλασματικούς χαρακτήρες του Μικρού Ήρωα (Umberto Eco, Ο Υπεράνθρωπος των Μαζών. Ρητορική και Ιδεολογία του Λαϊκού Μυθιστορήματος, μτφρ.: Έφη Καλλιφατίδη, Αθήνα, Γνώση, 1988, σελ. 185-199. 10. Ο Captain Marvel αποτελεί δημιουργία των C. C. Beck και Bill Parker και έκανε την πρώτη του εμφάνιση το 1940 σε κόμικ των εκδόσεων Fawcett Comics. Το 1953, ο συγκεκριμένος ήρωας, εξαιτίας νομικών ζητημάτων, μεταφέρθηκε στην εταιρεία DC Comics. Επομένως, ο Ανεμοδουράς για τη δημιουργία του δικού του Υπερανθρώπου επηρεάστηκε από την πρώτη εκδοτική περίοδο του Captain Marvel. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Captain Marvel, βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Captain_Marvel_%28DC_Comics%29. Για τον Υπεράνθρωπο, βλ. Κάσσης, ό.π., σελ. 196-198. 11. Eco, ό.π., σελ. 21. 12. Μουλλάς, ό.π., σελ. 133.

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστόπουλος Βασίλης, Η Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία (1945- 1958), Αθήνα, Καστανιώτης, 1991. Ανεμοδουράς Στέλιος, Μικρός Ήρως, τ. 2- 5, Αθήνα, Περιοδικός Τύπος, 41985.

Βλάχος Γιώργος, «Τα Ηρωικά Ελληνόπουλα της Διασποράς», Τέταρτο, 40 (Σεπτέμβριος 1988), 84-87, και 41 (Οκτώβριος 1988), 92-95. Eco Umberto, Ο Υπεράνθρωπος των Μαζών. Ρητορική και Ιδεολογία του Λαϊκού Μυθιστορήματος, μτφρ.: Έφη Καλλιφατίδη, Αθήνα, Γνώση, 1988. Κάσσης Κυριάκος, Ελληνική Παραλογοτεχνία και Κόμικς (1598-1998), Αθήνα, «ΙΧΩΡ» & Α.Λ.Λ.Ε.Α.Σ., 1998. Μαρτινίδης Πέτρος, Συνηγορία της Παραλογοτεχνίας, Αθήνα, Υποδομή, 1994. Μουλλάς Παναγιώτης, Ο Χώρος του Εφήμερου. Στοιχεία για την Παραλογοτεχνία του 19ου Αιώνα, Αθήνα, Σοκόλης, 2007. Shills Edward, «Η Μαζική Κοινωνία και η Κουλτούρα της», μτφρ.: Αμίκα Λυκιαρδοπούλου, στο: Κώστας Λιβιεράτος, Τάκης Φραγκούλης (επιμ.), Η Κουλτούρα των Μέσων. Μαζική Κοινωνία και Πολιτιστική Βιομηχανία, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1991. Wikipedia, λήμμα για τον Captain Marvel: https://en.wikipedia.org/wiki/Captain_ Marvel_%28DC_Comics%29 (τελευταίος έλεγχος: 12 Νοεμβρίου 2015). Χανός Δημήτρης, Η Λαϊκή Λογοτεχνία, τ. 1-3, Το Λαϊκό Μυθιστόρημα, Αθήνα, Περιοδικές Εκδόσεις της Μάσκας, 1987. Η Λαϊκή Λογοτεχνία, τ. 4-5, Τα Λαϊκά Περιοδικά, Αθήνα, Ι. Γ. Βασιλείου, 1989. Οι εικόνες προέρχονται από προσωπική συλλογή.

39 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ: Ο ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΣ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΜΕΝΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ Τέσυ Μπάιλα

Συγγραφέας

Y 40

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

έσα στην πολυμορφία των έργων της ελληνικής μεταπολεμικής πεζογραφίας, το έτος 1954, εμφανίζεται μια διακριτή και εξέχουσα λογοτεχνική προσωπικότητα, όταν ο Αντώνης Σαμαράκης εκδίδει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων με τίτλο Ζητείται ελπίς. Από την πρώτη στιγμή, και ύστερα από μια δύσκολη εκδοτική πορεία, ο Σαμαράκης διεκδικεί με δυναμικότητα μια θέση στο λογοτεχνικό στερέωμα και ταυτόχρονα αναδημιουργεί τη μεταπολεμική συνείδηση των αναγνωστών του μέσα από κείμενα τα οποία προβάλλουν τη σύγχρονη πραγματικότητα με ρεαλισμό και αφήνουν να διαφανεί η ελπίδα στον διάχυτο ανθρωπισμό και στην ανθρωποκεντρική μεταστροφή της κοινωνίας. Η εμφάνισή του, σε μια εποχή όπου η ελληνική λογοτεχνία αναζητά νέο ύφος και προσδιορισμό, γίνεται με έναν λιτό κι ωστόσο ευθύβολο τρόπο. Το συγγραφικό του στίγμα είναι ξεκάθαρο από την πρώτη στιγμή. Ο Σαμαράκης σε όλο του το έργο πρόκειται να καταδικάσει την ηθική και πνευματική αναπηρία, και θα το κάνει όντας ο ίδιος μέσα στο κοινωνικό αυτό σώμα, όχι ξεκομμένος και αποστασιοποιημένος, αλλά έχοντας αποδεχτεί πως «η μοίρα του λαού αυτού είναι και δική του μοίρα». Ο Σαμαράκης συμπάσχει με την κοινωνία στην οποία ζει, βλέπει τον πόνο και την οδύνη της, σπαράζει από τη βιωμένη ολόγυρά του αδικία, εξεγείρεται και μάχεται να κάνει τον άνθρωπο να δει το τέλμα στο οποίο βρίσκεται. Έτσι το έργο του θα γίνει η επισήμανση της άγρυπνης, ουμανιστικής συνείδησης, μια διαρκώς ογκούμενη διαμαρτυρία σε έναν κόσμο όπου το τέλος της διάψευσης σηματοδοτεί την απαρχή της νέας, ελπιδοφόρας εποχής. Είναι ξεκάθαρο ότι στο αφηγηματικό σύμπαν του Αντώνη Σαμαράκη κυρίαρχοι είναι οι ήρωές του. Άνθρωποι απλοί, απόλυτα αναγνωρίσιμοι από όλους μας. Συχνά βρίσκονται μπροστά στο αναπότρεπτο αδιέξοδο και τότε μεταβάλλονται απροσδόκητα. Ο υπάρχων παραλογισμός γίνεται η αιτία για την προσωπική τους αλλαγή και την αναθεώρηση των δεδομένων της ζωής τους. Ο ηθικός και αξιακός προσδιορισμός τους φανερώνει νέα ήθη και γίνεται η αφορμή να ξανακερδίσει ο άνθρωπος τη χαμένη του αθωότητα, να εντοπίσει τον

αγνό, παιδικό του εαυτό, τον καλά κρυμμένο μέσα του από την παρελθούσα εποχή της νιότης του. Οι «καφκικού» τύπου ήρωες του Αντώνη Σαμαράκη μάς προτείνουν έναν νέο τρόπο να ξαναδούμε τον άνθρωπο, να χαρτογραφήσουμε εκ νέου την ψυχή του και να αφουγκραστούμε τους εσωτερικούς του μονολόγους. Ο Σαμαράκης υιοθετεί τη νεωτεριστική τεχνική των αποκαλυπτικών μονολόγων, διακόπτοντας την αφηγηματική ροή και εμπλουτίζοντας το κείμενο με τη φιλοσοφική κοσμοαντίληψη, την οποία αγωνιά να προβάλει. Με μαχητικότητα και ενάργεια δηλώνει την εμπιστοσύνη του στον άνθρωπο. Η πίστη για τη ζωή είναι ικανή να τον αποσπάσει από όλα όσα τον ταλανίζουν. Η αδικία, η κοινωνική και προσωπική καταπίεση, η αστική μοναξιά, η απολυταρχικότητα, δεν είναι ικανά να τον απομυζήσουν. Υπάρχει ελπίδα και ο συγγραφέας την αναζητά μέσα στην υποκρισία, στη βία, στην εκμετάλλευση, στην άρνηση του ανθρώπου να παραμείνει αδιάφορος απέναντι σε όλα αυτά. Κυρίως όμως υπάρχει μέσα στους νέους, στη νέα γενιά που θα σαρώσει με τη δυναμική της όλα όσα δημιούργησε ο παλαιότερος άνθρωπος. Ο Αντώνης Σαμαράκης χαρακτηριζόταν από την αγάπη του και την εμπιστοσύνη την οποία έδειχνε στους νέους. Για εκείνον τα παιδιά ήταν η λύση απέναντι σε ό,τι κάλπικο ετοίμαζε ο καινούργιος κόσμος. Στην πραγματικότητα, σε όλο του το έργο αναζητά την ελπίδα μέσα στο ασυμβίβαστο της νεανικής τους σκέψης, στον αντικομφορμισμό τους και στην ικανότητά τους να βλέπουν τον κόσμο χωρίς τις ρυτίδες της πραγματικής του ηλικίας. Σε αρκετά του διηγήματα πρωταγωνιστούν τα παιδιά ή η προσωπική του ανάγκη να νιώσει κοντά τους, να αφήσει την ψυχή του να «ντυθεί» την αγάπη τους. «Τα παιδιά εμείς, οι νέοι εμείς, είμαστε στην πρώτη γραμμή του αγώνα κατά των διαφόρων ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ που καταδυναστεύουν τη ζωή μας και δεν μας αφήνουν να σκεφτόμαστε και να πράττουμε ως ελεύθεροι άνθρωποι», γράφει στο βιβλίο του Εν ονόματι, και είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο τούτη η φράση συνοψίζει τη σχέση του με τη νεότητα και το ρόλο που της αποδίδεται στο μέλλον. Επειδή για τον Σαμαράκη το μέλλον ανήκει αποκλειστικά στους εφήβους, στα μικρά παιδιά, στην ελπίδα που βρίσκεται μέσα στα παρθένα μάτια τους. Για το λόγο αυτό υπήρξε πάντα αγαπημένος συγγραφέας των νέων. Η μαχητικότητα της «στεντόρειας» λογικής του κατάφερε από την πρώτη στιγμή να συγκινήσει τις ανησυχίες των παιδιών που «αρνούνται» να συμβιβαστούν και

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 42

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

επιμένουν να ανακαλύπτουν «το λάθος» του σύγχρονου κόσμου. Ο ίδιος επιθυμούσε την επικοινωνία μαζί τους, και γι’ αυτό το λόγο ζητούσε να αναγράφεται πάντα το τηλέφωνό του και η διεύθυνσή του στις εκδόσεις των βιβλίων του. Έτσι λοιπόν υπάρχουν εκατοντάδες γράμματα που του έστελναν νέοι άνθρωποι, ανάμεσά τους κάποιοι που στη συνέχεια παρήγαν οι ίδιοι σπουδαίο πολιτισμικό έργο, και του εκφράζουν τις βαθιές τους ανησυχίες, συνομιλούν μαζί του προβληματισμένοι από τις ιδέες του, αναζητούν μια προσωπική επαφή με το συγγραφέα της νεανικής φωνής. Ο λόγος του κατακεραυνώνει το άγχος και την πολυπλοκότητα της μεταπολεμικής ανασφάλειας και διεκδικεί να εμφυσήσει μέσα στον αναγνώστη του το ρόλο των ευθυνών του· και έτσι αγκαλιάστηκε από τους νέους. Ό,τι τον απασχολεί, είναι κυρίως η κοινωνική αφύπνιση και η ανάγκη να ενστερνιστεί ο άνθρωπος τον κίνδυνο. Να αντιμετωπίσει την ηθική κρίση της εποχής του και την πνευματική απόγνωση στην οποία έχει περιέλθει. Αξίες διαχρονικές, που αναζητούν ευήκοον ους στις ψυχές των νέων ανθρώπων. Ο Σαμαράκης πασχίζει να δείξει, μεταξύ άλλων, τη σπουδαιότητα της λογοτεχνίας. Ο ρόλος της είναι γι’ αυτόν εξαιρετικά σημαντικός. Ο ίδιος έχει πει σε συνέντευξή του, στο περιοδικό Διαβάζω, το 1982: «Εμείς λοιπόν οι σημερινοί που γράφουμε, ας δούμε αν αυτό το μικρό, το ελάχιστο, που τολμήσαμε να δώσουμε στους άλλους, μπόρεσε να τους αγγίξει, να τους πλησιάσει κάπως, να τους ζεστάνει την καρδιά, να τους συντροφέψει μια δύσκολη ώρα, να τους ψιθυρίσει μια κάποια απόκριση στα ερωτηματικά που τους βασανίζουν, να τους κάνει να ξεχωρίσουν στο βαθύ σκοτάδι μέσα ένα μικρό φως, μια χαραμάδα φως, να τους σταματήσει το τελευταίο δευτερόλεπτο πριν αφεθούν να πέσουν στο κενό. Και το κενό δεν είναι μόνο η άβυσσος που καραδοκεί κάτω από τα πόδια μας και μας μαγνητίζει [...]. Κενό είναι η απάθεια για ό,τι φοβερό συμβαίνει γύρω μας, η αδιαφορία για την τύχη των άλλων, που όμως είναι και δική μας τύχη ή μπορεί αύριο κιόλας να είναι και δεν το σκεφτόμαστε δυστυχώς. […]. Κάθε καταστροφή που έχει γίνει στα τελευταία τριάντα χρόνια δεν έχει παρά δύο αφορμές: το αδιέξοδο του οικονομικού συστήματος και την πνευματική απελπισία». Για τον Σαμαράκη η λογοτεχνία είναι ένα πανίσχυρο όπλο. Η πνευματική εγρήγορση που επιτρέπει, γίνεται ένα πανίσχυρο εφόδιο και η κοινωνική της αποστολή μπορεί να γίνει αρωγός στον αγώνα των απλών ανθρώπων ενάντια στην ανελευθερία. Μπροστά στον βάρβαρο κόσμο που γιγαντώνεται, στην ασχήμια του παρανοϊκού μοντέλου ζωής, η μόνη διέξοδος είναι η εξέγερση, και ο συγγραφέας οφείλει να γίνει η φωνή όλων εκείνων που δεν έχουν λόγο. Η συνείδηση του Σαμαράκη δεν μπορεί να αποδεχτεί το ζόφο του κόσμου με τις αλυσιδωτές εκρήξεις βίας, καταπίεσης και βαρβαρότητας, και εξεγείρεται για να μπορέσει να ξεσηκωθεί και ο αναγνώστης του. Δημιουργεί έτσι ένα λογοτεχνικό έργο βαθιά ανθρώπινο και ζεστό, για να επικοινωνήσει τις ιδέες του με τον πιο εντυπωσιακό όσο και λιτό τρόπο.

Οι ιστορίες του λειτουργούν πολυεπίπεδα. Η γραφειοκρατία, η θρησκευτική αγκύλωση, οι προκαταλήψεις και οι παρωχημένες ιδέες, οι παλαιότερες σαθρές νοοτροπίες, πρέπει να καταρριφθούν για να ανθίσει μια νέα εποχή γεμάτη δικαιοσύνη. Γράφει, άλλωστε, σε μια χρονική περίοδο στην οποία οι ιδέες του Καμύ και του Σαρτρ διαποτίζουν τις συνειδήσεις. Η επαναστατικότητα του Καμύ, η αντίδραση και αγανάκτησή του, η οργισμένη οπτική του ματιά έχουν επηρεάσει τον Σαμαράκη, όσο αντίστοιχα τον έχουν σηματοδοτήσει ο Όργουελ, ο Κάφκα, ο Πόε, ο Τσέχωφ, ο Γκόγκολ, ο Τολστόι ή ο Ντοστογιέφσκι. Ο Σαμαράκης γίνεται ένα πολιτικό προπύργιο της συνείδησης. Με μια ιδιάζουσα ανθρωποκεντρική και όχι πολιτική στράτευση εξαπολύει τον πολιτικό του λόγο και χτυπά την κάθε είδους κομματική και ταξική υποδούλωση, ακριβώς επειδή με αυτόν τον τρόπο θα ορίσει καλύτερα την προσωπική και συλλογική ελευθερία. Και μέσα σ’ αυτήν θα αγωνιστεί για να επιβιώσει μόνος αυτός και έρημος στη νέα τάξη πραγμάτων αυτού του κόσμου. Το γλωσσικό εκτόπισμα της αφήγησής του, η κινηματογραφική συνδιαλλαγή της γραφής του και ο τρόπος με τον οποίο εκφέρει το λόγο του, η προφορική, φαινομενικά απλοϊκή αλλά εν τω βάθει όχι απλή γλώσσα που χρησιμοποιεί, κάνουν το έργο του καίριο και οξύαιχμο. Σύντομες φράσεις, κοφτές και ασθμαίνουσες, χωρίς καθόλου επίθετα και προσδιορισμούς, αλλά με συχνή χρήση αποσιωπητικών, ακατάπαυστη ροή, εντυπωσιασμός, λεκτικές και φραστικές επαναλήψεις, προσδίδουν έναν νεωτεριστικό χαρακτήρα στο έργο του. Ο Σαμαράκης αφηγείται με μια ταχύτατη εναλλαγή κινηματογραφικών πλάνων και χρησιμοποιεί την πλοκή της αστυνομικής λογοτεχνίας. Επαναλαμβάνει ξανά και ξανά φράσεις ολόκληρες σε μια εναγώνια προσπάθεια να προκαλέσει την αντίδραση της αναγνωστικής συνείδησης με τον πιο λιτό τρόπο. Καταφέρνει έτσι να κοινωνήσει ακόμη και το πιο ουσιώδες μήνυμα με το πιο απλό και απέριττο ύφος, ένα ύφος χαρακτηριστικά δικό του, που συναρπάζει συχνά τον αναγνώστη και φέρνει μια μεγάλη αλλαγή στη συγγραφική εποχή του. Γίνεται ο ίδιος το νυστέρι που μπήγεται βαθιά στο ναρκωμένο σώμα της κοινωνίας. Σμιλεύει τη δωρικότητα των καθημερινών του χαρακτήρων, ανθρώπων που διψούν για την αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την ανθρωπιά, την ηθική ακεραιότητα. Ένας αμείλικτος κατήγορος, που προσβλέπει στην αναγέννηση ενός κόσμου καλοσύνης και ανθρωπιάς. Διαισθάνεται και επισημαίνει όλες εκείνες τις αλλαγές οι οποίες συντελούνται σε προσωπικό, κοινωνικό, πολιτικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Το 1958 θα εκδοθεί το έργο του Σήμα κινδύνου. Ένα έργο που προοιωνίζεται το Λάθος, και στο οποίο επισημαίνει μια νέα απειλή για την αν-

43 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

θρωπότητα, τον κίνδυνο της απάθειας. Ο ίδιος σπαράζει για το γεγονός πως κανείς δεν αντιλαμβάνεται ότι η ανθρωπότητα βαδίζει σε σκοτεινές ατραπούς και πως ένας νέος μεσαίωνας έχει ήδη αναβιώσει και διογκώνεται. Πως ο εφησυχασμός είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα απέναντι στον «οργουελικών» διαστάσεων όλεθρο που καραδοκεί να σαρώσει τις κοινωνίες του κόσμου. Η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη, η ισότητα, ο πολιτισμικός και φυλετικός πλουραλισμός, η αδελφοσύνη εξαφανίζονται, ενώ παράλληλα η πείνα, ο διάχυτος τρόμος, ο πόλεμος, οι εφιαλτικές συνιστώσες μιας νέας ηθικής, η ωσμωτική διάβρωση των συνειδήσεων μεγεθύνονται και ο νέος μεταπολεμικός κόσμος εθελοτυφλεί. Το τέλος πλησιάζει απειλητικό και η πνευματική απάθεια και αναπηρία διογκώνονται. Η ανησυχία για το μέλλον κάνει τον Σαμαράκη να σπαράζει και να γράφει στο Σήμα κινδύνου:

Y 44

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«Εδώ ήταν το επίκεντρο της ανησυχίας μου: η ανησυχία για την ελευθερία. Γιατί οι λογής λογής φόβοι που κυριαρχούν στον κόσμο μας, και προπαντός οι δύο αυτοί βασικοί φόβοι, ο φόβος του πολέμου και ο φόβος της πείνας, τελικό αποτέλεσμα έχουν να προδίνουμε την ελευθερία, την ανάγκη για ελευθερία που μας είναι έμφυτη. Και σιγά-σιγά, θα ’ρθουν οι κατοπινές γενιές, που δε θα αισθάνονται τίποτα στη λέξη «ελευθερία». Γιατί θα νεκρωθεί το ένστικτο της ελευθερίας με τη διαρκή υποταγή στο φόβο του πολέμου και στο φόβο της πείνας. Θα νεκρωθεί η δίψα της ελευθερίας. Οι γενιές που θα έρθουν κάποτε δε θα έχουν το αισθητήριο της ελευθερίας. Αυτό θα είναι η υπέρτατη ποινή». Το 1961 θα εκδοθεί η δεύτερη συλλογή διηγημάτων του με τίτλο Αρνούμαι. Εδώ ο Σαμαράκης γίνεται όλος μια κραυγή διαμαρτυρίας. Αρνείται να αποδεχτεί τις χιμαιρικές καταιγίδες που μαστίζουν την ανθρωπότητα και αγωνιά να δείξει σε όλους μας ότι υπάρχει ένας κόσμος λιγότερο εφιαλτικός και γι’ αυτόν θα πρέπει να αγωνιστούμε. Ένας κόσμος με την παρθενικότητα της αθωότητας και της ισότιμης κοινωνικής δικαιοσύνης. Και είναι σίγουρος ότι μπορεί να τον βρει στο συνάνθρωπό του: «Όσο υπάρχουν δύο άνθρωποι… όσο υπάρχουν δύο άνθρωποι, υπάρχει μια βεβαιότητα… όσο υπάρχουν δύο άνθρωποι υπάρχει ένα ΑΡΝΟΥΜΑΙ», γράφει και ξεδιπλώνει έναν καταγγελτικό, απροσκύνητο λόγο σε όλα τα διηγήματα της συλλογής του, ενώ παράλληλα καταποντίζει την απελπισία και τη δουλικότητα που αποδυναμώνουν τον άνθρωπο. Ο Σαμαράκης αρνείται να ζήσει βουτηγμένος στον παραλογισμό του μεταπολεμικού κόσμου και προβάλλει εκ νέου τα όνειρα και τις διαψεύσεις τους, χτυπώντας αλύπητα ό,τι σαθρό αντιστύλι έχουν. Το 1965 επιστρέφει με ένα έργο που σηματοδότησε τη νεοελληνική μεταπολεμική πεζογραφία όσο κανένα άλλο. Υπογράφει το Λάθος και υποχρεώνει τον αναγνώστη του να σταθεί στην έκρηξη της ανθρωπιάς που αποδυναμώνει ένα παράλογο Σύστημα απανθρωποποίησης. Ένα έργο τολμηρό, μια ιδέα αριστουργηματική, που γίνεται αντικείμενο της παγκόσμιας κριτικής, μεταφράζεται σε πάρα πολλές γλώσσες και του χαρίζει βραβεία και την παγκόσμια καταξίωση αναγνωστών και ομοτέχνων του. Σχεδιασμένο με έναν απαράμιλλο τρόπο, το

Λάθος μιλά για την ευθύνη της πνευματικής συνείδησης, την εναντίωση στον ολοκληρωτισμό, τον θρίαμβο της ανθρωπιάς, της αφύπνισης, του τέλους του εφησυχασμού, για το ρήγμα που προκαλούν τα ανθρώπινα συναισθήματα στα ενδελεχή σχέδια ενός απάνθρωπου Συστήματος. Ο Σαμαράκης εισβάλλει με εφηβική ρώμη στην ψυχολογία των πρωταγωνιστών του και αναδεικνύει τη ματαιότητα όλων όσα αντιστρατεύονται την ανθρώπινη φύση. Θα ακολουθήσουν τα διηγήματά του στη συλλογές Η ζούγκλα (1966) και Το διαβατήριο (1973). Ο Σαμαράκης, σταθερά προσανατολισμένος στις αρχές του, συνεχίζει να κεραυνοβολεί ό,τι αντιμάχεται τη δική του λογική και να κάνει αιχμές για την επταετή χούντα των συνταγματαρχών. Χαρακτηριστικό είναι το διήγημά του «Μάθημα Ανατομίας». Πολλά χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα το 1999, ο Σαμαράκης επιστρέφει με το έργο του Εν ονόματι. Πρόκειται για μία ακόμη έκκληση για εξέγερση, μόνο που αυτή τη φορά απευθύνεται κυρίως στα πολύ νεαρά παιδιά και ελπίζει να γίνει ο σπαραγμός του τροχοπέδη της ακρωτηριασμένης σκέψης. Για μία ακόμη φορά εκφράζει τον σπαραγμό του απέναντι στο «καφκικό» αύριο που γιγαντώνεται στον κόσμο, και θεωρεί βαθύτατη προσωπική αναγκαιότητα το να δείξει τους ζοφερούς μηχανισμούς που δημιουργούν το απαράδεκτο μέλλον. «Εάν επιθυμεί να παραμείνει ζωντανός ο επαναστατικός νους πρέπει να επιστρέψει στις πηγές της εξέγερσης και να αντλήσει την έμπνευσή του από το μοναδικό σύστημα σκέψης που παραμένει πιστό στην προέλευσή του· τη σκέψη που αναγνωρίζει τα όρια», γράφει ο Αλμπέρ Καμύ, συνοψίζοντας σε μία μόνη φράση την προσωπική του ιδεολογία περί ελευθερίας. Ο Αντώνης Σαμαράκης έρχεται να συμπληρώσει: «Αλίμονο στον νέο των είκοσι χρόνων που δεν είναι επαναστάτης, που δεν είναι εξεγερμένος»· και συνεχίζει: «Ή θα διαλέξεις τη σιωπή για να μη χάσεις τη βολή σου, την ησυχία σου, ή θα αντιδράσεις, θα αντισταθείς, θα αγωνιστείς σε όλα αυτά τα αποτρόπαια, τα εφιαλτικά που γίνονται για σένα, υποτίθεται, αλλά χωρίς εσένα». Ο Αντώνης Σαμαράκης έγραψε ποιήματα, ίδρυσε τη Βουλή των Εφήβων, συμμετείχε ως Πρέσβης καλής θέλησης στα προγράμματα της Unicef, ταξίδεψε στην Αφρική για να δει από κοντά τον αγώνα επιβίωσης των υποσιτισμένων παιδιών, αγκάλιασε με πάθος τους νέους, πίστεψε στη δύναμή τους να αλλάξουν το μέλλον. Η Βουλή των Εφήβων ιδρύθηκε το 1996 και έως το θάνατο του Αντώνη Σαμαράκη, το 2003, υπήρξε η προσωπική του έκφραση της ανάγκης για επικοινωνία με τη νεότητα, με τη σωφροσύνη της παιδικής και εφηβικής σκέψης, με την πνευματική αναγέννηση που υπόσχεται η παρθενική ματιά των αισθήσεων μέσα σε μια απάνθρωπη ανθρωπότητα. Είναι γνωστό πόσο πολύ τον σημάδεψε η σχέση του με τα παιδιά της Αφρικής. Ο ίδιος μιλούσε με πάθος σε κάθε ευκαιρία για τα ταξίδια του στις χώρες του παιδικού υποσιτισμού και θανάτου και μετέφερε όλα όσα δραματικά είχε δει. Μια εμπειρία ζωής που σπαρακτικά αναπαρήγε κάθε φορά που η σκέψη του επέστρεφε στα παιδιά του λιμού και της αγωνιώδους επιβίωσης. Η φωνή του έγινε κραυγή απόγνωσης και προσπάθειας ξεσηκωμού της κοινής γνώμης. Σε ολόκληρη τη ζωή του υπήρξε ο δρομοδείκτης σε μια πορεία στο δρόμο

45 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 46 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

της παγκόσμιας ειρήνης και της πανανθρώπινης ελπίδας. Υπήρξε ο λογοτέχνης που με τη στάση ζωής του και με το έργο του έγινε όλος μια κραυγή διαμαρτυρίας. Η εμφάνισή του πραγματοποίησε τομή στην κοινωνική πλευρά της λογοτεχνίας. Έκτοτε, η εξελικτική της πορεία άλλαξε προσανατολισμό και η ελληνική λογοτεχνία απέκτησε τον δικό της πεζογράφο της εξεγερμένης συνείδησης. Σύμφωνα με τα δικά του λόγια, ο συγγραφέας της σύγχρονης εποχής έχει ένα χρέος αμείλικτο: να συμμετέχει στον ανθρώπινο πόνο. «Οφείλει να πολεμάει το ψέμα, να εμπνέεται από τα ιδεώδη της ειρήνης, της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης. Να εναρμονίσει το ηθικό και το μεταφυσικό στοιχείο με το κοινωνικό και ανθρωπιστικό. Να συγκεράσει τα πολιτικά και κοινωνικά συμβάντα με τον πεζογραφικό μύθο». Ο πεζογράφος πρέπει να εναντιώνεται με πάθος, αλλά και με αγνές προθέσεις. Να μην αφήνεται στο χυδαίο και στο απάνθρωπο, αλλά να εξεγείρεται. Η πεζογραφία πρέπει να διαφοροποιεί τη θεματική της, να γίνεται επιθετική και να υποδηλώνει μια διέξοδο από την απελπισία. Μια λύση ανακουφιστική για μια «λιγότερο απάνθρωπη ανθρωπότητα». Αυτός είναι ο πολυσήμαντος ρόλος της, και αν έχει μία αξία είναι ακριβώς αυτή. Ο συγγραφέας χρειάζεται να «βγει από τα στεγανά της εγωιστικής αυτοϊκανοποίησης και να χτίσει γέφυρα επικοινωνίας» με τον κόσμο. Σε εποχές όπου κυριαρχούν η φτώχεια και η δυστυχία, η βία και ο ολοκληρωτισμός, ο φανατισμός κάθε είδους και η ανασφάλεια, δεν μπορεί να παραμένει αδιάφορος, αλλά οφείλει να παίρνει θέση απέναντι σε όλα αυτά τα προβλήματα. Ο ίδιος παρέμεινε πάντα προσηνής και ανοιχτός με τους αναγνώστες του, επικοινωνιακός και ιδιαίτερα φιλικός, ένας άνθρωπος που διψούσε για επικοινωνία και δινόταν με πάθος στις σχέσεις του. Σεμνός, ταπεινός και αξιοπρεπής. Ένας τρυφερός φίλος. Ο αιώνιος έφηβος, συμπαραστάτης όλων των νέων, στα χέρια των οποίων είχε ακουμπήσει τις ελπίδες του. Μιλούσε πάντα για την αξία της λογοτεχνίας και μιας σοβαρής πολιτικής για το βιβλίο. Στις μέρες μας, η κρίση έχει ισοπεδώσει το χώρο του βιβλίου, και γι’ αυτόν το λόγο η επανέκδοση του συνολικού έργου του Αντώνη Σαμαράκη από τις εκδόσεις Ψυχογιός είναι μια σημαντική στιγμή στην ελληνική λογοτεχνία. Άλλωστε, παραμένει πάντα επίκαιρο και διαχρονικό, αφού για περισσότερα από εξήντα χρόνια ο Σαμαράκης επιμένει να ουρλιάζει τους φόβους του για την καταπίεση και την αδικία, για τη βαρβαρότητα που λυμαίνεται τον κόσμο, και εκπέμπει το ίδιο δυνατό σήμα κινδύνου. BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Παππάς, Κώστας, Αντώνης Σαμαράκης. Το έργο του, εκδ. Σμίλη, 1988. Σαμαράκης, Αντώνης, Ζητείται ελπίς, εκδ. Ψυχογιός, 2013. Σαμαράκης, Αντώνης, Σήμα κινδύνου, εκδ. Ψυχογιός, 2015. Σαμαράκης, Αντώνης, Αρνούμαι, εκδ. Ψυχογιός, 2013. Σαμαράκης, Αντώνης, Το Λάθος, εκδ. Ψυχογιός, 2013. Σαμαράκης, Αντώνης, Εν ονόματι, εκδ. Ψυχογιός, 2014.

β ιβλιοπαρουσιάσεις

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 – ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ – ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2016

47/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Μαριέττα Κόντου

ΤΑ ΜΑΓΙΚΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΣΑΓΚΑΡΑΚΟΥ Εικ.: Γιώργος Δημητρίου Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 28

Η συγγραφέας περιγράφει μια μικρή πολιτεία που είναι πολύ περήφανη για τον τσαγκάρη της, και έτσι μας μαθαίνει λέξεις και όρους του επαγγέλματος, που φυσικά δεν γνωρίζαμε. Η πένα της διαθέτει τόση ευαισθησία, που μας συγκινεί. Κανένα επάγγελμα δεν είναι επιτυχημένο όταν δεν βάζεις την ψυχή σου και την αγάπη σου σ’ αυτό, που θα τα μετατρέψουν όλα σαν καινούργια. Ο τσαγκαράκος της Μαριέττας Κόντου καθίσταται υπόδειγμα επαγγελματία, διαφορετικού από τους άλλους. Η εικονογράφηση του Γ. Δημητρίου αποδίδει θαυμάσια το συμβολισμό του κειμένου. Α.Β.

Ιωάννα Μπαμπέτα

ΤΑ ΓΟΥΡΟΥΝΑΚΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ Εικ.: Ράνια Βαρβάκη Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 32

Ακόμη και τα γουρουνάκια ψάχνουν να βρουν την ευτυχία. Πού να μένει, άραγε; Τι να κάνει; Πολλές φορές μπορεί να είναι δίπλα σου και να μην τη νιώθεις! Ψάχνουν λοιπόν τα γουρουνάκια, ακούν διαφορετικές εκδοχές και αντιλήψεις, και τελικά αποφαίνονται ότι για την ευτυχία χρειάζονται πολλά μαζί. Αρκεί να ξέρεις τι θέλεις, και οπωσδήποτε θα τη βρεις. Όπως, ας πούμε, η Ράνια Βαρβάκη, που βρήκε την ευτυχία στην... εικονογράφηση.

Α.Β.

Χρυσάνθη Τσιαμπαλή

ΕΝΑ ΠΑΤΩΜΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Εικ.: Βασιλική Λαμπίτση Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 48

Ποιος θα συγυρίσει τα παιχνίδια που είναι σκορπισμένα στο πάτωμα; Η μαμά; Είναι κουρασμένη. Όλοι είναι κουρασμένοι σ’ αυτό το σπίτι. Ακόμα κι ο Νικόλας που τα σκόρπισε. Ο ακατάστατος. Ύστερα από μια, δυο, τρεις μέρες στο πάτωμα, κάποιος αποφασίζει να τα τακτοποιήσει. Ποιος είναι αυτός; Αυτό αποκαλύπτεται μέσα στο βιβλίο. Α.Β.

48/2

Μάκης Τσίτας

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΟΥ ΑΔΕΡΦΟΣ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 56

Ποιες είναι οι σχέσεις ανάμεσα σε δυο αδέλφια; Ο μεγάλος αδερφός είναι ο αρχηγός, ο μικρός ακολουθεί δυσανασχετώντας. Ο μεγάλος αδερφός διατάζει, ο μικρός αδερφός υπακούει αναγκαστικά. Ο μεγάλος αδερφός κάνει ό,τι θέλει, ο μικρός αδερφός κάνει ό,τι δεν θέλει. Μα όταν ο μικρός κινδυνεύει να τσακιστεί από κάποιο δέντρο όπου έχει σκαρφαλώσει, είναι ο μεγάλος που τον παίρνει στην αγκαλιά του. Κι όταν κάποιος νταής απειλεί τον μικρό, πάλι ο μεγάλος έρχεται τρέχοντας και τον σώζει. Με απλό και άμεσο λόγο, γεμάτον χιούμορ, ο συγγραφέας θέλει να προβάλει τη δύναμη της αδελφικής αγάπης, ασχέτως αν καμιά φορά προκύπτουν κάποιες ασήμαντες διαφορές. Η.Π.

49/3

για παιδιά 7 ετών και πάνω Μαρία Αγγελίδου

Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΟΥ ΚΕΡΒΕΡΟΥ – ΤΟ ΧΡΥΣΑΦΙ ΤΟΥ ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟΥ, σελ. 40 Η ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΙΠΠΟΛΥΤΗΣ – ΤΟ ΧΡΥΣΑΦΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ, σελ. 40 Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Μεταίχμιο, Αθήνα 2015

Με την «ακριβή» γραφή που μας έχει συνηθίσει, η Μ. Αγγελίδου αποσπά από το σώμα της Μυθολογίας ιστορίες που φαντάζουν παραμύθια και διαβάζονται μ’ έναν καινούργιο, πιο έντονο και αυτόνομο τρόπο. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες ανήκουν στη Μαρία Γονιδάκη και παίζουν ειδικό ρόλο στην πρόσληψη του μύθου. Έτσι, παρουσιάζονται ακόμη πιο εντυπωσιακά τα πλάσματα που πολεμούν και χορεύουν, δηλαδή οι Αμαζόνες, και το τρομακτικό σκυλί με τα τρία κεφάλια, δηλαδή ο Κέρβερος. Α.Β.

Τατιάνα Αναγνώστου

ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 80

«Να ’μουν πουλί ελεύθερο να πέταγα με χάρη, κι αντί για δράκο να θωρώ πανώριο παλικάρι». Μέσα στα δέκα παραμύθια, που έχουν ως βάση τη λαϊκή παράδοση, τα παιδιά θα βρουν όλα τα στοιχεία, αλλά και «τα στοιχειά», που τους αρέσουν: Δράκους, μάγισσες, μαγικά φίλτρα, βασιλοπούλες, νεράιδες και ιππότες. Με το λυτρωτικό τους τέλος και τις ηθικές αξίες τους, οι ιστορίες θα βοηθήσουν τα παιδιά να διδαχτούν ότι το καλό πάντοτε επικρατεί, και παράλληλα θα εξάψουν τη φαντασία τους και θα τα ψυχαγωγήσουν. Λ.Ψ.

50/4

Ελένη Δικαίου ΕΝΑΣ ΗΡΩΑΣ ΜΕ... ΠΕΤΑΛΑ Εικ.: Απόστολος Καραστεργίου Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 110

Τρία είναι τα κύρια πρόσωπα αυτής της ιστορίας: κεντρικός ήρωας είναι ένας γαϊδαράκος, ο Αλέκος, που το αφεντικό του έχει πεθάνει και δεν τον θέλει πια κανείς, αφού το χωριό ονομάζεται τώρα «θέρετρο»∙ μια νεαρή και όμορφη φοράδα που, λόγω της οικονομικής κρίσης, δεν μπορούν πια να συντηρήσουν οι ιδιοκτήτες της∙ τέλος, ένας γάιδαρος που έχει γεράσει και θεωρείται άχρηστος στο τσίρκο όπου δούλευε. Οι τρεις «παραπεταμένοι» συναντιούνται μέσα σε μια καρότσα με άγνωστο προορισμό, με τη μοίρα τους να προβλέπεται φρικτή. Μπροστά στις δυσκολίες και στη δυσοίωνη προοπτική, ο Αλέκος θα αναδειχθεί ηγέτης ικανός. Θα εμψυχώσει τους συνοδοιπόρους του και με τις σωστές του αποφάσεις, το θάρρος του και λίγη τύχη θ’ αποδείξει ότι τίποτα δεν είναι ανίκητο, όταν έχει ο αδικημένος θέληση να αντιδράσει, και φανερώνει τον καλύτερό του εαυτό. Η Ελένη Δικαίου μάς δίνει μια ιστορία γραμμένη με χιούμορ, γλαφυρές περιγραφές, αλλά και δικαιολογημένη δηκτικότητα απέναντι στην απαράδεκτη κι απαίσια συμπεριφορά κάποιων ανθρώπων προς τα ζώα. Λ.Π.-Α.

Γιώργος Κατσέλης

ΤΟ ΓΕΛΑΣΤΟ ΜΠΑΛΟΝΙ Εικ.: Μάρω Αλεξάνδρου Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 64

Κύριο θέμα του βιβλίου είναι τα δικαιώματα του παιδιού. Ο συγγραφέας, επιστρατεύοντας πέντε γνωστά παραμύθια και τη φαντασία του, αναδεικνύει την έλλειψη δικαιωμάτων για τα παιδιά σε πολλά μέρη του κόσμου. Έξυπνο βιβλιαράκι και ευρηματικό, που φανερώνει πτυχές του προβλήματος και εύχεται κάποια μέρα οι ευχές να γίνουν πράξεις. Η.Π.

Μάνος Κοντολέων

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Εικ.: Φωτεινή Στεφανίδη Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 82

Στο εξαιρετικά καλαίσθητο αυτό βιβλίο μικρού μεγέθους βρίσκονται συγκεντρωμένες έξι πανέμορφες χριστουγεννιάτικες ιστορίες, που μιλούν για νεράιδες, πουλιά, έλατα και ξωτικά, ιστορίες που,

51/5

όπως εξηγεί ο συγγραφέας, είχαν κυκλοφορήσει είτε αυτόνομες είτε σε συλλογές διηγημάτων. Τώρα τις χαιρόμαστε όλες μαζί, δεμένες με παιδικές του αναμνήσεις, που καταγράφονται στον τρυφερό του πρόλογο, γραμμένο με συγκίνηση από το ίδιο χέρι που τόσα και τόσα έξοχα βιβλία για παιδιά μάς έχει δώσει και συνεχίζει να μας δίνει ακούραστα, πάντα με κέφι, έμπνευση κι ευαισθησία. Απολαύστε το! Λ.Π.-Α.

Γιώργος Δ. Λεμπέσης

ΟΙ ΑΝΩΗΡΩΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΓΙΓΑΝΤΙΑΙΟ ΣΑΧΛΑΜΑΡΙ Εικ.: Γιώργος Καμπάδαης Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 136

Με τη φαντασία στον υπερθετικό βαθμό, κατασκευάζοντας λέξεις δικής του έμπνευσης που κάποια ιδιαίτερη έννοια κρύβουν, ο συγγραφέας φτιάχνει μια διασκεδαστική και ελαφρώς τρελούτσικη ιστορία. Με ιδιαίτερο χιούμορ περιγράφει το πώς τρεις φίλοι, που αποτελούν το τρίο «Ανωήρωες», ύστερα από τρελές περιπέτειες, κωμικά επεισόδια και ξεκαρδιστικές ατάκες καταφέρνουν να σώσουν, με τη βοήθεια ενός φίλου που λέγεται «Σαχλαμάρι», ένα ολόκληρο νησί που κινδυνεύει από επικίνδυνους ανθρώπους και επικίνδυνα νερά. Η.Π.

Ιωάννα Μπουλντούμη

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΑΔΕΡΦΟ ΜΟΥ Εικ.: Ράνια Βαρβάκη Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 128

Βιβλίο γραμμένο με τη μέθοδο της επιστολογραφίας, βασισμένο στις επιστολές του Γρηγόρη προς τον αδερφό του. Ο Γρηγόρης είναι πανέξυπνος και ξέρει καλά τι θέλει να επισημάνει μέσα από αυτά που συμβαίνουν στην καθημερινή του ζωή. Το ύφος του γραψίματος είναι απλό και χαριτωμένο, αλλά εκεί που χρειάζεται γίνεται απολύτως σοβαρό. Ένας «μάγος» επιστολογράφος! Η συγγραφική του μητέρα, η Ι. Μπουλντούμη, τον έχει περιγράψει με ακρίβεια και αγάπη, και η Ράνια Βαρβάκη τον εικονογραφεί με την καρδιά της, σαν μια φατσούλα που δεν μπορείς παρά να τη συμπαθήσεις. Α.Β.

52/6

Μαρία Παπαγιάννη

ΕΙΧΕ ΑΠ’ ΟΛΑ ΚΑΙ ΕΙΧΕ ΠΟΛΛΑ Εικ.: Έφη Λαδά Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 32

Ο βασιλιάς της ιστορίας μας είχε απ’ όλα: ομορφιά, πλούτη, δύναμη. Ένα βράδυ όμως είδε σ’ έναν εφιάλτη ότι έχασε όλα του τα πλούτη, κι από τότε μεγάλος φόβος τον κυρίεψε. Μάζεψε τα πλούτη του σ’ ένα σεντούκι, χωρίς να νοιάζεται για το λαό του που δυστυχούσε. Κι όσο καιρό βασανιζόταν, δε σκέφτηκε πόσο ευτυχισμένος θα ήταν αν μοιραζόταν τα πλούτη του με το λαό. Γιατί, όπως μας λέει η συγγραφέας, όταν οι πόνοι και οι χαρές μοιράζονται, οι πόνοι μικραίνουν και οι χαρές μεγαλώνουν. Εξαιρετικά γραμμένη αλληγορία. Οι υπέροχες ζωγραφιές δένουν αρμονικά με το κείμενο και δημιουργούν ένα άρτιο αισθητικά βιβλίο. Λ.Ψ.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Η ΝΟΝΑ ΧΕΛΩΝΑ ΚΑΙ Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΡΥΨΩΝΑ Εικ.: Γιώργος Σγουρός Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 112

Η νόνα χελώνα και τα δέκα της εγγόνια –πρόσωπα γνωστά από τα δύο προηγούμενα βιβλία της συγγραφέως, Το Πάσχα της νόνας χελώνας και Τα Χριστούγεννα της νόνας χελώνας– στο νέο της βιβλίο είναι οι πρωταγωνιστές μιας περιπέτειας όπου συμμετέχουν και άλλα ζώα και πουλιά του δάσους: ο ασβός, ο τυφλοπόντικας, ο λαγός, η κουκουβάγια, ο παπαγάλος και η κίσσα. Στη φωλιά του τυφλοπόντικα υπάρχει μια αρχαία... κρυψώνα. Είναι ένα πιθάρι γεμάτο αρχαία νομίσματα. Ώσπου ν’ αποφασίσει η συντροφιά του δάσους τι πρέπει να γίνει με τα πολύτιμα αυτά ευρήματα, πολλά απρόοπτα θα συμβούν, παρεξηγήσεις και καβγάδες θα μεσολαβήσουν, και τα νομίσματα θα κινδυνεύσουν να χαθούν ή να μείνουν αιώνια στο χώμα. Τελικά, η σωστότερη λύση θα βρεθεί με τη βοήθεια μιας παραμυθούς. Ευρηματικό και εξαιρετικά πρωτότυπο μεγάλο παραμύθι, που προσφέρεται για ανάγνωση στο σπίτι αλλά και στην τάξη, και μπορεί να αποτελέσει βάση για εκπαιδευτικές δραστηριότητες που θα επεκτείνουν τα νοήματά του και θα πλουτίσουν με χιούμορ τις γνώσεις των παιδιών. Λ.Ψ.

Κώστας Πούλος

ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ ΚΑΙ ΜΙΝΩΤΑΥΡΟΣ, σελ. 40 ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΩΝ ΚΕΝΤΑΥΡΩΝ, σελ. 40 Εικ.: Σοφία Παπαδοπούλου Μεταίχμιο, Αθήνα 2015

Ο συγγραφέας έχει αναλάβει να μιλήσει στα παιδιά για τα τέρατα

53/7

της Ελληνικής Μυθολογίας: τον Μινώταυρο και τους Κενταύρους. Άνθρωπος με κεφάλι ταύρου ο ένας, άνθρωποι-άλογα οι δεύτεροι. Αν και πολυδιαβασμένοι, οι μύθοι αυτοί δεν είναι καθόλου βαρετοί. Περιέχουν περιπέτεια, δράση, συναρπαστικά γεγονότα γεμάτα φόβους και χαρές, που έχουν σημαδέψει την ψυχή του αναγνώστη. Ακολουθούν εκπαιδευτικές δραστηριότητες με την επιμέλεια της Μ. Γονιδάκη, που εδραιώνουν τη γνωστική πρόσληψη. Α.Β.

Ελένη Τσιάλτα

ΕΝΑ ΚΟΥΒΑΡΙ ΜΥΣΤΙΚΑ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 66

Βήμα-βήμα συμβαίνουν οι αλλαγές στη ζωή του Στέλιου. Μπορεί να είναι μικρός, μα ξέρει να τις ξεχωρίζει και –το σημαντικότερο– να τις αξιολογεί. Ένα μυστικό από δω, ένα μυστικό από κει, έχει τον τρόπο να τα μπλέκει και να τα ξεμπλέκει σαν ένα κουβάρι, που μπορεί να τον οδηγήσουν σε απροσδόκητες εξελίξεις. Καθώς λοιπόν ξετυλίγει το κουβάρι ο Στέλιος, εμείς οι αναγνώστες, που παρακολουθούμε τα συμβαίνοντα, έχουμε τη χαρά να απολαύσουμε ένα κείμενο αφηγημένο γλαφυρά, για την ιστορία ενός παιδιού που δεν μεγάλωσε ακριβώς όπως όλα τα άλλα. Α.Β.

Σουζάννα Ματτιάντζελι

ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΑΣΚΑΛΑ ΜΟΥ Εικ.: Κιάρα Καρρέρ Μετ.: Βασιλική Νίκα Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 32

«Οι δασκάλες κάποια στιγμή γίνονται δασκάλες κάποιου άλλου. Τις ξαναβλέπεις μετά από καιρό, στο δρόμο, στο σινεμά, στην αγορά, και μοιάζουν όπως οι άλλοι μεγάλοι. Όταν όμως συναντήσεις μία, καταλαβαίνεις. Καταλαβαίνεις ότι κι εκείνη ήταν δασκάλα. Μόνο που έχει γίνει λίγο πιο μικρή. Και μαζί με τη δασκάλα, και η αίθουσα, αν ξαναπάς μετά από καιρό, έχει αλλάξει. Είναι πάντα η αίθουσα, αλλά πιο μικρή. Τα θρανία, οι καρέκλες, τα ράφια, η σκάλα, όλα έχουν μικρύνει για να κάνουν χώρο στα νέα πράγματα που έρχονται». Ένα τρυφερό, αισιόδοξο πορτραίτο για τους δασκάλους της ζωής μας. Παιδιά και μεγάλοι θα αναγνωρίσουν τη δική τους δασκάλα. Λ.Ψ.

54/8

για μεγάλα παιδιά και νέους Γιάννης Καλπούζος

ΙΜΑΡΕΤ 1 – ΟΙ ΔΥΟ ΦΙΛΟΙ ΚΑΙ Ο ΠΑΠΠΟΥΣ ΙΣΜΑΗΛ Εικ.: Αντώνης Χαλκιάς Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 312

Βιβλίο-τοιχογραφία της Άρτας της περιόδου 1854-1875. Ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα για τους... διαφορετικούς κόσμους χριστιανών και μουσουλμάνων. Στο περιβάλλον όπου μεγαλώνουν σαν αγαπημένοι φίλοι ο Λιόντος το ελληνόπουλο και ο Νετζίπ το τουρκόπουλο συμβαίνουν ανεξιχνίαστες δολοφονίες, γεγονότα γεμάτα φανατισμό, πετροπόλεμοι και άλλα επεισόδια που χαρακτηρίζουν την καθημερινότητά τους. Ο συγγραφέας φαίνεται να έχει μελετήσει σε βάθος τα στοιχεία της εποχής εκείνης, προσφέροντάς μας εικόνες απόλυτα αληθινές, όπου όλα συνυπάρχουν και όλα παραμονεύουν για να εκφραστούν την κατάλληλη στιγμή: το μίσος, η αγάπη, η αντιδικία, ο έρωτας, τα χρώματα των καιρών και των συναισθημάτων. Η ασπρόμαυρη εικονογράφηση του Αντώνη Χαλκιά ταιριάζει σε όσα το βιβλίο αφηγείται. Α.Β.

Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου

«ΑΓΑΠΗΣΕ ΜΕ…» ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ Εικ.: Φωτεινή Στεφανίδη Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 176

Μετά το υπέροχο και βραβευμένο βιβλίο Συνέντευξη με το φάντασμα του βάλτου, απολαμβάνουμε εδώ τρεις ιστορίες πλασμένες με όνειρο, μαγεία και αγάπη για το Καλό και την Ομορφιά. Το βιβλίο το αγάπησα: Γιατί με γοητεύει ο μαγικός κόσμος των παραμυθιών και ο τρόπος που η συγγραφέας συνταιριάζει το παραδοσιακό με το ρεαλιστικό. Γιατί ξέρει να μπαίνει στην ψυχή του παιδιού και να το οδηγεί στον κόσμο του καλού. Γιατί είναι ποιήτρια και το βιβλίο της ξεχειλίζει από λυρισμό, ευαισθησία, φαντασία, συμβολισμούς κι ευρηματικότητα. Γιατί και οι μεγάλοι έχουμε ανάγκη να ζήσουμε την ομορφιά, την τρυφερότητα, το θαύμα, και περιμένουμε τη στιγμή που θα έρθει να μας βρει. Γιατί ξέρει και χειρίζεται άριστα τη γλώσσα. Γιατί, πολύ απλά, κατάφερε να με περπατήσει στους Εκατό Δρόμους και να με φτάσει στην Πολιτεία του Καλού. Λ.Ψ.

55/9

ΕΠΙΛΟΓΗ

Χριστουγεννιάτικων βιβλίων ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Φραντζέσκα Αλεξοπούλου-Πετράκη

v 56

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Orianne Lallemand – Eléonore Thuiller

ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΛΥΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑ

ΔΩΡΟΒΡΟΧΗ

Μετ.: Σοφία Πολάκη

Εικ.: Πέτρος Μπουλούμπασης

Στο λύκο Ζαχαρία δεν αρέσουν καθόλου τα Χριστούγεννα. Τριγυρίζει μουτρωμένος ψάχνοντας παρέα να παίξει χιονοπόλεμο. Οι φίλοι του τον βοηθούν να μπει στο γιορτινό κλίμα, και φυσικά τον κάνουν να νιώσει τη μαγεία των Χριστουγέννων.

Τι θα συμβεί όταν αρχίσει να βρέχει δώρα; Δώρα που πέφτουν από τον ουρανό κατευθείαν στο κεφάλι του Μάρκου; Κι αν ο Μάρκος θέλει να κρατήσει όλα τα δώρα για τον εαυτό του; Τα υπόλοιπα παιδάκια τι θα κάνουν;

Ιωάννα Κυρίτση-Τζιώτη

Η ΜΠΟΥΓΑΔΑ ΤΟΥ ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗ Εικ.: Ελίζα Βαβούρη

Ο Άι-Βασίλης έβαλε μπουγάδα κι έμεινε χωρίς ρούχα. Όλα μίκρυναν και δεν τον χωράνε. Τι θα κάνει τώρα; Ποιος θα τον βοηθήσει να βρει ρούχα για να μοιράσει δώρα σε όλα τα παιδιά;

Φίλιππος Μανδηλαράς

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια

Η Γέννηση του Χριστού, δοσμένη σαν παραμύθι με απλά στιχάκια και ευχάριστες, φωτεινές εικόνες, που έχουν ως στόχο να γνωρίσουν τα παιδιά τη μορφή και το έργο του Χριστού. Για παιδιά 4 ετών και άνω.

ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ! ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗ! Ο ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΕ ΔΡΑΣΗ! ΑΠΙΘΑΝΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ!

Πρόκειται για βιβλία με γιορτινές δραστηριότητες και με πάνω από 400 γιορτινά αυτοκόλλητα. Ό,τι πιο ευχάριστο για να απασχολούνται τα παιδιά στις μέρες των διακοπών.

ΕΝΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ ΔΩΡΟ Εικ.: Monica P. Mitri

Βιβλίο για παιδιά 3 ετών και άνω, που τα καθοδηγεί να φτιάξουν ένα πανέμορφο κουτάκι, δώρο για τον ΆιΒασίλη. ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ Κείμενο: Clemente Camooure Εικ.: Alison Entgson

ΤΟ ΜΑΓΙΚΟ ΚΟΥΤΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙΩΝ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΤΑΡΑΝΔΟΣ ΣΩΖΕΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ Κείμενα: Melanie Joyce Εικ.: James Newman Gray

Τυπωμένα στην Κίνα, βιβλία με χοντρό εξώφυλλο και πλούσια εικονογράφηση, ιδανικά για παιδιά 2 ετών και άνω.

Aντίθετα με τ’ άλλα ζώα που δεν πιστεύουν στον Άι-Βασίλη, ένας αρκούδος έχει τέτοια πίστη και τον περιμένει με τέτοια ανυπομονησία, ώστε ο Άι-Βασίλης τελικά έρχεται και του δίνει μεγάλη χαρά.

Μιρέιγ Σαβέρ – Κλερ Μπερτολέ – Ντελφίν Ντιμουσέλ – Κορίν Μασόν ΓΙΟΡΤΙΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΙΚΡΟΥΣ ΜΑΣ ΦΙΛΟΥΣ Εικ.: Εστέλ Μαντεντί

Εννιά χριστουγεννιάτικες ιστορίες για παιδιά άνω των 2 ετών.

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΛΑΝΤΑ ΓΙΑ ΧΑΡΟΥΜΕΝΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ

Συλλογή με κλασικές ιστορίες, γιορτινά τραγούδια και κάλαντα για παιδιά 3 ετών και άνω.

ΥΠΕΡΟΧΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ

v 58

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Με χοντρό εξώφυλλο, πλούσια εικονογράφηση και ρυθμική διήγηση, ιδανικό βιβλίο για να προετοιμάσουν οι γονείς τα παιδιά για τη μεγάλη γιορτή.

Η ΘΕΙΑ ΓΕΝΝΗΣΗ

Η ιστορία της Γέννησης του Χριστού, με πανέμορφη εικονογράφηση που φθάνει μέχρι την προσκύνηση των μάγων. Για παιδιά 2 ετών και άνω.

Βιβλία για δώρα 44 ΛΙΒΑΝΗΣ Γιάννης Ζουγανέλης – Χρήστος Προμοίρας

ΑΙΣΩΠΟΥ ΜΥΘΟΙ (Βιβλίο-CD)

Η έκδοση περιέχει CD με δεκαεννέα τραγούδια εμπνευσμένα από τους μύθους του Αισώπου. Στο βιβλίο παρουσιάζονται με στίχους και εικονογράφηση επιλεγμένα τραγούδια του CD.

ΨΥΧΟΓΙΟΣ Αίσωπος

ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ Εικ.: Μαρίζα Βεστίτα Μετ.: Θεοδώρα Δαρβίρη

Βιβλίο σε μεγάλο μέγεθος, με σκληρό εξώφυλλο και καταπληκτική εικονογράφηση από τη Μαρίζα Βεστίτα, ονομαστή ζωγράφο της Ιταλίας, ιδανικό για δώρο. Τα ζώα-ήρωες του βιβλίου είναι πραγματικά διασκεδαστικά, ικανά να κατακτήσουν και τους πιο μικρούς αναγνώστες και να τους διδάξουν με χαμόγελο την αλήθεια για την ανθρώπινη ψυχή.

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ Τζοάνα Γουόλς – Τζούντι Άμποτ ΤΗ ΜΑΜΑ ΜΟΥ ΑΓΑΠΩ ΤΟΝ ΜΠΑΜΠΑ ΜΟΥ ΑΓΑΠΩ Απόδοση: Ειρήνη Χριστοπούλου

Μέσα από στιχάκια περιγράφονται οι σχέσεις γονιού και παιδιού. Ιδανικά βιβλία-δώρα, για να διασκεδάσουν παρέα οι γονείς με τα μικρά παιδιά τους (από 3 ετών), διαβάζοντας τα χιουμοριστικά κείμενα και παίζοντας με την όμορφη εικονογράφηση.

Αδελφοί Γκριμ

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΕ ΖΩΑΚΙΑ Εικ.: Μαρίζα Βεστίτα Μετ.: Θεοδώρα Δαρβίρη

Το βιβλίο αυτό είναι κυριολεκτικά ένα «κόσμημα». Περιέχει παραμύθια που λατρεύονται μέχρι σήμερα από τα παιδιά όλου του κόσμου, και που κατάφεραν να συγκεντρώσουν μετά από μακροχρόνιες και υπομονετικές έρευνες οι αδελφοί Γκριμ. Σημαντικό πλεονέκτημα η εικονογράφηση του βιβλίου από τη Μαρίζα Βεστίτα, μία από τις σπουδαιότερες εικονογράφους της Ιταλίας, που για πρώτη φορά παρουσιάζεται στην ελληνική αγορά.

59 v

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Λενιά Μαζόρ

7 ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΧΟΡΕΥΤΡΙΕΣ Εικ.: Καμπουκί

v 60

Επτά ιστορίες σχετικά με το χορό, πλούσια εικονογραφημένες. Ιδού οι τίτλοι τους: 1) Το πιο όμορφο δωμάτιο, 2) Χορεύοντας στη βροχή, 3) Μπαλέτο φαντασμάτων, 4) Μια βόλτα με τα άλογα, 5) Μονομαχία αστέρων, 6) Το μυστήριο της αποθηκούλας, 7) Μια εντυπωσιακή παράσταση.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γκοτιέ Ντοσιμόν – Ντομινίκ Φερίρ

Η ΒΙΒΛΟΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ – Η ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ

Το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο του κόσμου, η Βίβλος, δοσμένη με μικρά, σύντομα κείμενα και πλούσια εικονογράφηση για παιδιά, φαντάζει σαν ένα «μεγάλο άλμπουμ που αφηγείται την ιστορία της μεγάλης οικογένειας των Χριστιανών». Το κείμενο χωρίζεται στην

Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, η οποία μιλά αποκλειστικά για τον Ιησού Χριστό, τον απεσταλμένο του Θεού, σύμφωνα με τις Γραφές.

Σαρλ Περό

Η ΣΤΑΧΤΟΠΟΥΤΑ Εικ.: Βαλέρια ντε Κάμπο

Το πολύ γνωστό παραμύθι της Σταχτοπούτας, που έχασε το γοβάκι της στο χορό του βασιλιά, σε ελεύθερη απόδοση και εκπληκτική εικονογράφηση. Πρόκειται για μια πολυτελή έκδοση, που στέλνει σε όλους το μήνυμα ότι δεν πρέπει να πάψουμε να ελπίζουμε και να ονειρευόμαστε. Η πρωτοτυπία του έγκειται στο γεγονός ότι μας επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στο γραφείο της εικονογράφου και να καταλάβουμε πώς δημιούργησε την κάθε εικόνα.

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 2016 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΘΕΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Ζωγραφιές: Μυρτώ Δεληβοριά

Ημερολόγιο που εστιάζει στις πλευρές της ζωής που συχνά παραμελούμε: στα ευχάριστα συναισθήματα, στην καλή μας υγεία, σ’ αυτούς που αγαπάμε, στις μικρές καθημερινές στιγμές ευτυχίας που μας περιτριγυρίζουν κάθε στιγμή, αρκεί να σηκώσουμε το κεφάλι και να τις αντικρίσουμε.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ… ΛΕΓΕΙ Εικ.: Έλλη Γρίβα

Αλήθειες που μπορεί να μας εκπλήξουν και να μας διασκεδάσουν. Αυθεντικές, δροσερές ατάκες των παιδιών μας, σ’ ένα εύχρηστο ημερολόγιο που θα προσθέσει χαμόγελο στην κάθε μέρα που έρχεται.

Πελιώ Παπαδιά

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΜΑΜΑΣ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου

Το ημερολόγιο της νέας μαμάς γράφτηκε από μια… παλιά «νέα μαμά», που επιδίωξε να μιλήσει γι’ αυτήν (και σε αυτήν) με χιούμορ.

ΛΕΩΝ ΜΕΛΑΣ vs

ZΑΧΑΡΙΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Σ Y 62 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ε προηγούμενο τεύχος των Διαδρομών (αρ. 117) αναφερθήκαμε στους Έλληνες συγγραφείς που έχουν αναμειχθεί στην πολιτική, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αλλά παράλληλα δεν ξέχασαν τα ελληνόπουλα και τα βιβλία τους, έγραψαν γι’ αυτά κείμενα λογοτεχνικά, ποιήματα, ιστορίες, μυθιστορήματα, κ.λπ. Στο σημείωμα αυτού του τεύχους αναφερόμαστε σε δυο μεγάλες φυσιογνωμίες των γραμμάτων μας, που πρόσφεραν τόσο στην πολιτική όσο και στα παιδικά γράμματα: τον Λέοντα Μελά και τον Ζαχαρία Παπαντωνίου. Μετά τα συνοπτικά βιογραφικά τους ακολουθεί μια σύγκριση, που επισημαίνει ομοιότητες και διαφορές των δύο –κλασικών, πλέον– βιβλίων τους: Ο Γεροστάθης και Τα ψηλά βουνά. Ο Λέων Μελάς (1812-1879) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Παρακολούθησε εγκύκλια μαθήματα στην Οδησσό και σπουδές στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας και στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1833 όπου άσκησε τη δικηγορία. Το 1837 έγινε καθηγητής Νομικής στο νεοσύ-

στατο τότε Πανεπιστήμιο Αθηνών. Διετέλεσε αρκετές φορές υπουργός Δικαιοσύνης, στην κυβέρνηση Μαυροκορδάτου (1841), στην επαναστατική κυβέρνηση Μεταξά (1843) και στην κυβέρνηση Κανάρη (1844), αλλά διώχθηκε αργότερα από τους Βαυαρούς λόγω των δημοκρατικών πεποιθήσεών του, αφού είχε αρνηθεί να επιβάλει λογοκρισία στις εφημερίδες της εποχής. Υπήρξε διακεκριμένος λόγιος και παιδαγωγός. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1877-1940) υπήρξε λογοτέχνης, ποιητής, διηγηματογράφος, δημοσιογράφος, κριτικός τέχνης και ακαδημαϊκός. Γεννήθηκε στο Καρπενήσι όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα, και το 1890 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Αφού τελείωσε το Γυμνάσιο, πήρε μαθήματα ζωγραφικής και γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χωρίς να αποφοιτήσει. Το 1904 γίνεται ένα από τα πρώτα μέλη της εταιρίας «Η Εθνική Γλώσσα», με στόχο την υπεράσπιση της δημοτικής. Από το 1912 και ως το 1916 διετέλεσε νομάρχης στη Ζάκυνθο, τις Κυκλάδες, την Καλαμάτα και τη Σπάρτη. Αντέδρασε στον αφορισμό κατά του Βενιζέλου το 1916. Με την πρωτοβουλία του αυτή έχασε τη θέση του και οδηγήθηκε σε δίκη, στην οποία όμως απαλλάχτηκε των κατηγοριών. Μετά την ανατροπή της κυβέρνησης Βενιζέλου η νέα κυβέρνηση αποφάσισε να «καώσι» δημοσίως τα Αναγνωστικά της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, ανάμεσα στα οποία και τα Ψηλά βουνά. Εξετάζοντας τα βιβλία O Γεροστάθης, ή αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας και Τα ψηλά βουνά αντιστικτικά, ανακαλύπτουμε πολλές ομοιότητες και διαφορές, πράγμα που μας διευκολύνει να κατανοήσουμε καλύτερα την ιστορική πορεία του παιδικού βιβλίου, τις επιρροές που δέχτηκε, τις παιδαγωγικές αρχές και το πνεύμα που εκφράζουν. Με όσα ακολουθούν, δίνεται αφορμή για γόνιμο διάλογο και περαιτέρω έρευνα. Άλλωστε, η σχετική βιβλιογραφία είναι πλούσια.

63 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Α. Ομοιότητες

Y 64

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. Και τα δύο αποτελούν σταθμούς σημαντικούς για την παιδική λογοτεχνία. Ο Γεροστάθης (1858) του Λέοντα Μελά σηματοδοτεί ουσιαστικά την αφετηρία του ελληνικού παιδικού βιβλίου, και τα Ψηλά βουνά (1918) του Ζαχαρία Παπαντωνίου την υλοποίηση νέων αρχών και αξιών στον ευρύτερο χώρο της εκπαίδευσης και του βιβλίου. 2. Οι συγγραφείς και των δύο βιβλίων είναι Έλληνες σπουδαγμένοι στην Ευρώπη. Ο Λέων Μελάς δικαστικός, υπουργός, καθηγητής πανεπιστημίου, έζησε και σπούδασε στην Ιταλία. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1877-1940) έζησε και σπούδασε τεχνοκριτικός στο Παρίσι. 3. Και τα δύο βιβλία «σταδιοδρόμησαν» ως Αναγνωστικά στο σχολείο, αλλά και ως ελεύθερα παιδικά αναγνώσματα, δηλαδή ως εξωσχολικά βιβλία. Ο Γεροστάθης γράφτηκε ως εξωσχολικό κι έγινε σχολικό Αναγνωστικό· τα Ψηλά βουνά γράφτηκαν ως σχολικό και εν συνεχεία έγιναν εξωσχολικό ανάγνωσμα. Αξίζει να μελετηθεί αυτή η «μετακίνηση» και «αλλαγή ρόλων», που καταδεικνύει τους κοινούς στόχους σχολικού και εξωσχολικού βιβλίου, που δεν είναι άλλοι από την καλλιέργεια και την εκπαίδευση των παιδιών. 4. Και τα δύο άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου. Ακόμη και σήμερα εκδίδονται από εκδοτικούς οίκους ως κλασικά παιδικά βιβλία και εξακολουθούν να διαβάζονται, παρότι δεν είναι «σύγχρονα» (τα Ψηλά βουνά διασκευάστηκαν σε θεατρικό κείμενο και ανέβηκαν ως παράσταση στο θέατρο Ακροπόλ). 5. Και οι δύο συγγραφείς διανύουν την τέταρτη δεκαετία της ζωής τους όταν συγγράφουν τα συγκεκριμένα βιβλία τους: ο Λέων Μελάς είναι 46 ετών και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου 41 ετών. 6. Και οι δύο σχετίστηκαν με την πολιτική: ο Λ. Μελάς διετέλεσε υπουργός Δικαιοσύνης και είχε έντονη συμμετοχή στο Κρητικό ζήτημα, ενώ ο Ζ. Παπαντωνίου διετέλεσε νομάρχης και αντέδρασε στον αφορισμό κατά του Βενιζέλου το 1916. 7. Η συνεισφορά και των δύο στην παιδική λογοτεχνία είναι εξίσου σημαντική. Ο Λ. Μελάς, εκτός του Γεροστάθη, έγραψε και τα έργα: Ο Χριστόφορος, Το Εγκόλπιον των Ελληνοπαίδων, Ο Μικρός Πλούταρχος, κ.ά. Ο Ζ. Παπαντωνίου, εκτός από τα Ψηλά βουνά, έγραψε και τύπωσε το 1920 την παιδική

ποιητική συλλογή Τα χελιδόνια, αφιερωμένη στον αδελφό του, η οποία επανεκδόθηκε το 1931 με τίτλο Παιδικά τραγούδια. Επίσης, το 1923 εξέδωσε τους τρεις τόμους των Νεοελληνικών αναγνωσμάτων για τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου.

B. Διαφορές 1. Ο Γεροστάθης εκφράζει το δασκαλοκεντρικό σύστημα, ενώ τα Ψηλά βουνά το μαθητοκεντρικό. Το πρώτο στηρίζεται στην ερβαρτιανή μέθοδο, ενώ το δεύτερο στις θεωρίες περί του Νέου Σχολείου και του Σχολείου Εργασίας. 2. Στον Γεροστάθη προηγείται ο δάσκαλος κι ακολουθούν τα βήματά του οι μαθητές. Στα Ψηλά βουνά τα παιδιά, μια κοινότητα από 26 μαθητές, μόνα τους οργανώνουν την κοινωνική ζωή τους κοντά στην ελληνική Φύση. Ο δάσκαλος, οι γονείς και γενικά οι μεγάλοι, κινούνται σ’ ένα δεύτερο ή τρίτο πλάνο. 3. Στον Γεροστάθη είναι έντονος ο διδακτισμός, η πατριδολατρία, ο φρονηματισμός, η ευσέβεια και οι άλλες αρετές, δοσμένες με τρόπο κηρυγματικό. Στα Ψηλά βουνά όλα αυτά «περνούν» (όταν αυτό γίνεται) με τρόπο αβίαστο, ανεπαίσθητο, χωρίς διδακτισμό. 4. Ο Γεροστάθης είναι γραμμένος στην καθαρεύουσα, την επίσημη γλώσσα της πολιτείας, ενώ τα Ψηλά βουνά στη δημοτική γλώσσα, εκφράζοντας έτσι τη νίκη της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1917. 5. Ο Γεροστάθης περιλαμβάνει ιστορίες αναφερόμενες κυρίως στους αρχαίους και ρωμαϊκούς χρόνους, σε πρόσωπα και γεγονότα εκείνων των εποχών, με απώτερο σκοπό να ενισχύσει την αγάπη των παιδιών προς τους αρχαίους προγόνους. Τα Ψηλά βουνά αναφέρονται στο σήμερα και στο μέλλον, στα βιώματα, τις ανησυχίες και τα όνειρα των παιδιών, σε σχέση με το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. 6. Ως προς τη δομή, ο Γεροστάθης χωρίζεται σε τρεις ενότητες: υγεία του πνεύματος, υγεία της ψυχής και υγεία του σώματος. Τα Ψηλά βουνά περιέχουν σπονδυλωτές ιστορίες από εμπειρίες των παιδιών, με χαλαρή σύνδεση μεταξύ τους.

65 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

7. Και τα δύο υπηρετούν την αισθητική αξία «τέρπειν άμα και διδάσκειν», αλλά την υλοποιούν από διαφορετικούς δρόμους. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι ο Μελάς είναι οπαδός του μεγαλοϊδεατισμού, με σαφή παιδαγωγικό προσανατολισμό, ενώ ο Παπαντωνίου είναι πρώτα λογοτέχνης και έπειτα παιδαγωγός. 8. Και τα δύο κυκλοφορούν σε πολλές εκδόσεις από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους ως κλασικά παιδικά βιβλία, ως αναγνωστικό αλλά και ταυτόχρονα ως εξωσχολικό ανάγνωσμα. 9. Ο Γεροστάθης είχε ομαλή και εκτενή εκδοτική πορεία, και μόλις το 1951 μεταγράφτηκε στη δημοτική. Τα Ψηλά βουνά γνώρισαν το διωγμό του 1920 (κυρίως για τη δημοτική γλώσσα και τις παιδαγωγικές αρχές που περιείχε) και κάηκαν στην πλατεία Συντάγματος μαζί με άλλα βιβλία της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης. Χρησιμοποιήθηκαν ως Αναγνωστικό της Γ' τάξης του Δημοτικού τα σχολικά έτη 1929, 1933 και 1974-75, αμέσως μετά τη Δικτατορία. 10. Ο Γεροστάθης είναι επηρεασμένος από ανάλογα βιβλία που κυκλοφορούσαν την εποχή του στην Ευρώπη· αντίθετα, τα Ψηλά βουνά διακρίνονται για την πρωτοτυπία τους θεματολογικά και υφολογικά. 11. Οι συγγραφείς τους διαφέρουν ως προς την καταγωγή, την κοινωνική αφετηρία, τις σπουδές, τα προσωπικά βιώματα, τις ιδεολογικές πεποιθήσεις και τις παιδαγωγικές ιδέες. Ο Λ. Μελάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γιος μεγαλέμπορου, του Φιλικού Γεωργίου Μελά, ενώ ο Ζ. Παπαντωνίου γεννήθηκε στο Καρπενήσι και ήταν γιος δασκάλου, του Λάμπρου Παπαντωνίου. Εν κατακλείδι, συμπεραίνουμε ότι το παιδικό ανάγνωσμα, σχολικό ή εξωσχολικό, υπηρετήθηκε ως είδος διαχρονικά από συγγραφείς που είχαν ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, ανθρώπους διακεκριμένους, που ωστόσο είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για την αγωγή και την εκπαίδευση των νέων. Η συμβολή τους στην εξέλιξη της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας υπήρξε σημαντική, και μέχρις ενός βαθμού καθοριστική, τόσο για το παιδικό ανάγνωσμα όσο και για τα εκπαιδευτικά μας πράγματα.

«ΟΡΦΑΝΑ» ΒΙΒΛΙΑ* Μάνος Κοντολέων Συγγραφέας

Ι. Δ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

ν και το πρώτο μυθιστόρημα για παιδιά του Ι. Δ. Ιωαννίδη κυκλοφορεί το 1968, εντούτοις ο συγκεκριμένος λογοτέχνης τοποθετείται (μιας και όλα του τα άλλα βιβλία βλέπουν το φως της δημοσιότητας μετά το 1975) στη γενιά των συγγραφέων που παρουσιάζουν το έργο τους αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, και ακολουθώντας το ελπιδοφόρο και ανανεωτικό πνεύμα εκείνων των χρόνων αναδιοργανώνουν το ύφος και το ήθος της λογοτεχνίας που απευθύνεται σε παιδιά και νέους. Δεκαοχτώ είναι τα βιβλία του για παιδιά που είδαν τη δημοσιότητα όσο ο ίδιος ζούσε. Αν εξαιρέσει κανείς δύο από αυτά τα βιβλία, που ανήκουν στο χώρο του ιστορικού μυθιστορήματος, όλα τα άλλα μπορεί κανείς να τα κατατάξει στην κατηγορία των κοινωνικών έργων. Τον Ι. Δ. Ιωαννίδη τον απασχολούσαν ζητήματα που είχαν να κάνουν με την οικογένεια, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τα ναρκωτικά, το διαζύγιο, την υιοθεσία, την εκπαιδευτική πράξη, την οικολογία. Αλλά το χαρακτηριστικό της συγγραφικής του ματιάς ήταν ότι όλα αυτά τα θέματα δεν τα αντιμετώπιζε ξεκομμένα το ένα από τα άλλα, αλλά όλα μαζί ως εκφράσεις μιας κοινωνικής αναταραχής που θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί επίσης με συνθετική πράξη. Ο Ιωαννίδης ήταν ένας βιωματικός συγγραφέας. Ανατρεπτικός καθώς έβαζε το χιούμορ όχι να γίνει λεκτικό παιχνίδι, αλλά στάση ζωής. Και ήταν ακόμα ένας συγγραφέας που είχε καταφέρει, το συγγραφικό του ύφος να ταιριάζει απόλυτα με τον τρόπο που ζούσε. Έχω την αίσθηση πως ολοένα και λιγότεροι γίνονται εκείνοι οι συγγραφείς που αντανακλούν, μέσα από τα βιβλία τους, την ίδια τη στάση ζωής που επέλεξαν να ζήσουν. Η ευγένεια, η τόλμη να διατυπώνεις την ανορθόδοξη συχνά άποψη, η αρχοντιά να δίνεις δίχως ιδιοτέλεια και ο σεβασμός στον άνθρωπο και στη φύση είναι ό,τι κυρίως χαρακτήριζε τον άνθρωπο και συγγραφέα Ι. Δ. Ιωαννίδη. Σε αυτή τη σύντομη αναδρομή του έργου του, μένω σε τρία του μόνο βιβλία. * Στις σελίδες αυτές, όπως είχαμε περιγράψει εκτενέστερα στο τεύχος 119 (Φθινόπωρο 2015), παρουσιάζονται βιβλία κορυφαίων συγγραφέων μας που έχουν φύγει από τη ζωή, και τα «ορφανεμένα» βιβλία τους, τα οποία λάμπρυναν την παιδική/νεανική μας λογοτεχνία, έχουν χάσει τη θέση που τους αξίζει στα προγράμματα φιλαναγνωσίας λόγω του θανάτου των δημιουργών τους.

67 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΙΣ ΔΥΟ ΜΗΤΕΡΕΣ Εικ.: Σπύρος Γούσης ΑΣΕ 1984 / Πατάκης 1995, σελ. 72

Y 68

Μυθιστόρημα όπου –πρωτοποριακά για την εποχή του– αναπτύσσεται το θέμα της μητρότητας ανάμεσα στη βιολογική και τη θετή μητέρα. Μέσα σε πολεμικές συνθήκες, ένα κορίτσι αποχωρίζεται από την πραγματική του οικογένεια και βρίσκεται σε άλλο τόπο, να μεγαλώνει με τρυφερότητα και αγάπη από μια άλλη γυναίκα. Αλλά όταν ο πόλεμος σταματά, η αληθινή του μάνα το ανακαλύπτει και το παίρνει κοντά της. Το μικρό κορίτσι θα μεγαλώσει χωρίς να μπορεί να ξεχάσει τη ζεστασιά που του έδινε και η άλλη γυναίκα ως θετή μητέρα. Καθώς οι κοινωνικές συνθήκες αποκτούν και πάλι την ισορροπία τους, το κορίτσι θα έχει τη δυνατότητα να επιλέξει με ποια από τις δύο γυναίκες θα ζήσει.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΖΑΖΑ – ΟΝΕΙΡΑ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ Εικ.: Νίκος Μαρουλάκης Κέδρος 1986 / Πατάκης 1996, σελ. 72

Με πολύ πρωτότυπο και χιουμοριστικό τρόπο αντιστοιχείται στο βιβλίο αυτό η ελευθερία του ατόμου με την ελευθερία των ζώων, ενώ διακωμωδείται η τάση μίμησης και ο άκριτος θαυμασμός ατόμων άνευ ουσιαστικής αξίας. Οι βαθιά τεκμηριωμένες οικολογικές απόψεις του Ι. Δ. Ιωαννίδη, όπως και οι θέσεις του πάνω στη σωστή λειτουργία της κοινωνίας, καταφέρνουν να δημιουργήσουν ένα σπαρταριστό κείμενο (κάτι μεταξύ σύγχρονου παραμυθιού και διαχρονικής αλληγορίας). Ο εγκλεισμός της ελεφαντίνας Ζαζά σε τσίρκο και η εκμετάλλευσή της μέσα σε αυτό, ξεκάθαρα αντιστοιχείται με τις συνθήκες ανελευθερίας των ανθρώπων. Μα και η μετατροπή της σε είδωλο, επίσης παραπέμπει σε καταστάσεις ανόητου μιμητισμού. Η πρόταση-λύση που προτείνεται, δεν επιχειρεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Κάθε πλάσμα έχει δικαίωμα να ζει εκεί που ανήκει και να εκφράζεται με τον τρόπο που το ίδιο θέλει.

ΤΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟΥ Εικ.: Σπύρος Γούσης Πατάκης 2000, σελ. 128

Ίσως το πλέον αντιπροσωπευτικό έργο του Ι. Δ. Ιωαννίδη, που έμελλε να είναι και το τελευταίο του. Στην ουσία πρόκειται για τα απομνημονεύματα του ίδιου του συγγραφέα – ο Ι. Δ. Ιωαννίδης ενδύεται την persona ενός αυτοκινήτου και μέσω αυτής καταθέτει την κοινωνικές του απόψεις. Μπορεί ένα αυτοκίνητο να μιλά, να σκέφτεται, να έχει συναισθήματα; Ο ίδιος ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως εισαγωγή στο έργο του αυτό κάποιες γραμμές του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: «…επίστευεν εκείνην την στιγμήν ότι υπάρχει νους και εις τα άψυχα πράγματα, και ότι όλα υπόκεινται εις Θεού τινός την επιστασίαν…» Κι αυτή η άποψη είναι πιστεύω μία από τις πολλές ιδιοτύπως ρεαλιστικές ματιές του Ιωαννίδη. Το να βλέπεις τον κόσμο των αντικειμένων ως κόσμο με συναισθήματα, ασφαλώς και δεν είναι ρεαλιστικό. Μα ρεαλιστική είναι η στάση που κρατάς αν δεις τον κόσμο με αυτή τη ματιά. Γιατί αυτομάτως η σχέση σου με τον κόσμο αποκτά μιαν άλλη διάσταση, αποκτά οικουμενική οικολογική συνείδηση, και ο σεβασμός προς ό,τι χρησιμοποιείς μετατρέπεται σε αναγνώριση των δικών σου πεπερασμένων δυνατοτήτων. Αλλά καθώς μέσα στο μυθιστόρημα περιγράφονται καταστάσεις από τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα, αυτόματα υπάρχει και μια άλλη διάσταση – αυτή τού να ζεις τη ζωή όχι ακολουθώντας τις νόρμες ενός καταπιεστικού και καταπιεζόμενου συνάμα ρεαλισμού, αλλά ανατρέποντας και απελευθερώνοντας το άτομο από τις συμβάσεις που, αν και τις λέμε ανθρώπινες, εντούτοις μάλλον ως απάνθρωπες θα πρέπει να χαρακτηρισθούν. Μέσα από τις περιπέτειες ενός αυτοκινήτου, ο Ι. Δ. Ιωαννίδης πρόσφερε τη δικιά του ζωή ως παράδειγμα στους αναγνώστες του δείχνοντάς μας τι μπορεί να σημαίνει συγγραφικό ήθος και ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ιδού δέκα ακόμη από τα βιβλία του Ι. Δ. Ιωαννίδη:

69 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 70

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Πλήρες βιογραφικό και περισσότερα για τον Ι. Δ. Ιωαννίδη βρίσκονται σε αφιέρωμα στη μνήμη του, στον ιστότοπο: http://www.koinotopia.gr/index. php?option=com_content&view=article&id=827:-jdioannidis&catid=16:201007-12-21-15-46&Itemid=12

διαχρονικά*

O ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ/ΝΕΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Συγγραφέας

πως είναι γνωστό, ο όρος ρεαλισμός είναι πολυσήμαντος, και έχει χρησιμοποιηθεί στη μεταφυσική, στη γνωσιολογία και στην αισθητική. Όπως επίσης είναι γνωστό, στην αισθητική και στις εφαρμογές της –λογοτεχνία, καλές τέχνες, κ.λπ.– ρεαλισμός (σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό και το ρομαντισμό) καλείται η πιστή και έντεχνη απεικόνιση της πραγματικότητας, χωρίς προσπάθεια εξωραϊσμού και εξιδανίκευσης. Όμως για ποια πραγματικότητα μιλούμε; Στη γνωσιολογία γίνεται διάκριση μεταξύ (α) του αφελούς ρεαλισμού, που δέχεται ότι υπάρχει αντικειμενικός εξωτερικός κόσμος, τον οποίον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας ακριβώς όπως είναι, και (β) του κριτικού ρεαλισμού, που δέχεται ότι μόνο τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου συλλαμβάνουν οι αισθήσεις μας και όχι τον ίδιο τον κόσμο και την ουσία του. Με βάση την παραπάνω διάκριση, μπορούμε να διατυπώσουμε την άποψη ότι ρεαλιστικό δημιούργημα παράγεται όταν, κατά την ώρα της γένεσής του, επικρατεί στο δημιουργό του η διάθεση να εκφράσει την πραγματικότητα και την αλήθεια όπως εκείνος την αντιλαμβάνεται και τη μεταπλάθει. Άλλωστε, σε τούτη τη μετάπλαση της πραγματικότητας από το δημιουργό βρίσκεται και η ουσία της Τέχνης. Από το τι αποδίδει αυτή η μετάπλαση κρίνεται η αξία του έργου τέχνης – του λογοτεχνήματος στην περίπτωση που μας απασχολεί. Συγκεκριμένα για την παιδική λογοτεχνία, από το αποτέλεσμα της μετάπλασης αυτής κρίνεται επίσης αν το λογοτέχνημα είναι πράγματι ή όχι για παιδιά, μικρά ή μεγάλα. Και η κρίση αυτή έχει ως γνώμονα ορισμένα χαρακτηριστικά που υπάρχουν –ή δεν υπάρχουν– στο λογοτέχνημα. Πρόκειται για τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν εκείνα τα κείμενα που έχει ήδη παρατηρηθεί και αποδειχτεί στην πράξη ότι γοητεύουν τα παιδιά1. Παρενθετικά, ως προς την ηλικία των παιδιών-αναγνωστών, ας διευκρινίσουμε κάτι σημαντικό: Ο γνήσιος δημιουργός, ο πραγματικός λογοτέχνης, μολονότι μπορεί να έχει συχνά κατά νου ένα παιδί ως «ιδεατό αναγνώστη», σπά* Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. Τo άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 29 (Άνοιξη 1993).

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

νια δημιουργεί για το αναγνωστικό κοινό μιας απόλυτα συγκεκριμένης ηλικίας. Μια τόσο δεσμευτική πρόθεση θα οδηγούσε σε «κατασκεύασμα» και όχι σε γνήσιο έργο τέχνης. Ας μη λησμονούμε άλλωστε, ότι η αντιληπτική ικανότητα διαφέρει μεταξύ ομηλίκων παιδιών, όσο και αν θεωρητικά είναι σαφή τα όρια των διαφόρων «ηλικιών» του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Άρα ο χαρακτηρισμός ενός λογοτεχνήματος, έστω και εκ των υστέρων, για παιδιά μιας αυστηρά καθορισμένης ηλικίας, μόνον ενδεικτικός μπορεί να είναι. Ας δούμε τώρα τι μπορεί να παρουσιάζει ένα λογοτέχνημα για παιδιά που χαρακτηρίζεται ρεαλιστικό, με βάση όσα αναφέραμε έως εδώ. Σε γενικές γραμμές, μπορεί να ασχολείται:

Y 72

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. Με καταστάσεις και προβλήματα ψυχολογικά, που συνδέονται με την ανάπτυξη και την εξέλιξη των παιδιών, όπως η κρίση της προσωπικότητας, η κατανόηση των ρόλων, η εφηβεία, το ερωτικό ξύπνημα, κ.λπ. – οπότε έχουμε συναισθηματικό ρεαλισμό. 2. Με καταστάσεις και προβλήματα κοινωνικά, που ξεκινούν από τα πιο απλά, μέσα στην οικογένεια, και φτάνουν ως τα σύνθετα του έξω κόσμου – οπότε έχουμε ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις. 3. Με καταστάσεις και προβλήματα οικολογικά και βιολογικά, που αφορούν την ευθύνη για την καταστροφή της φύσης, ή την αντιμετώπιση διαφορετικών τρόπων ζωής – οπότε έχουμε ρεαλισμό στις σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον και το μέλλον του. Συχνά, πολλά από τα παραπάνω ρεαλιστικά στοιχεία συνυπάρχουν σε ένα πεζογράφημα. Ας προσπαθήσουμε ωστόσο να φέρουμε ξεχωριστά, λίγα παραδείγματα από την ελληνική παιδική λογοτεχνία. Για την πρώτη περίπτωση, μεταξύ πολλών άλλων, μπορούμε να αναφέρουμε τα βιβλία: Το ψέμα της Ζωρζ Σαρή (Πατάκης) και Ο Μιχάλης και το μηχανάκι της Ζωής Κανάβα (ΑΣΕ) (κρίση προσωπικότητας)· Η κοκκινοπαντουφλίτσα της Ελένης Βαλαβάνη (Κέδρος) και Τ’ όνειρο της Μαριάννας της Άννας Σαφιλίου ( Ίκαρος) (κατανόηση ρόλων)· Οι δυο τους κι άλλοι δυο του Μάνου Κοντολέων (Πατάκης) και Οδός Γραβιάς της Τούλας Τίγκα (Πατάκης) (εφηβείαερωτικό ξύπνημα). Ωστόσο, συναισθηματικό ρεαλισμό μπορούμε να βρούμε και σε βιβλία παλιά ή βιβλία που δεν αναφέρονται σε καταστάσεις της εποχής

μας. Κι αυτό γιατί συχνότατα οι ψυχικές αντιδράσεις του ανθρώπου –και ιδιαίτερα του παιδιού– παραμένουν οι ίδιες σε κάθε εποχή (π.χ. τα συναισθήματα της ζήλειας, του θυμού, της ενοχής, της χαράς, του φόβου, κ.λπ.). Έτσι, συναισθηματικό ρεαλισμό θα συναντήσουμε σε πλήθος παλιά βιβλία, ελληνικά ή ξένα, από τον Τρελαντώνη της Π. Σ. Δέλτα ως τον Όλιβερ Τουίστ του Κ. Ντίκενς. Επίσης, σε βιβλία που γράφτηκαν τις τελευταίες δεκαετίες αλλά αναφέρονται σε περασμένες εποχές, όπως π.χ. τα Δυο Ελληνόπουλα στα χρόνια του Νέρωνος της Γεωργίας Ταρσούλη (Εστία) και Τα τρία παιδιά του I. Δ. Ιωαννίδη (Καστανιώτης). Άρα θα ήταν λαθεμένο να υποστηριχτεί ότι «ρεαλιστικά» μπορεί να είναι μόνο όσα λογοτεχνήματα αφορούν τη σύγχρονη εξωτερική πραγματικότητα. Για τη δεύτερη περίπτωση, πολλά ελληνικά βιβλία για παιδιά μπορούν ν’ αναφερθούν ως παραδείγματα, χωρίς να εξαντλείται βέβαια ο κατάλογος. Π.χ., ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις μέσα στην οικογένεια βρίσκουμε στα βιβλία: Η άλλη μάνα της Φράνσης Σταθάτου (Καμπανάς), Το 33 του Μάνου Κοντολέων (Πατάκης), Άκου, φίλε! του Αντώνη Δελώνη (Καμπανάς), Μια ιστορία για δύο της Ειρήνης Μάρρα (Κέδρος), κ.ά. Ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις, όταν εμπλέκονται και θέματα ευρύτερα κοινωνικά, βρίσκουμε στα βιβλία: Απ’ το ένα ως το δέκα της Άννας Γκέρτσου-Σαρρή (Κέδρος), Αρχίζει το ματς της Αγγελικής Βαρελλά (Πατάκης), Πριν από το τέρμα και Παιχνίδι χωρίς κανόνες της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Πατάκης), Οι δρόμοι της άνοιξης του Δημήτρη Μανθόπουλου (ΑΣΕ), Το καπλάνι της βιτρίνας της Άλκης Ζέη (Κέδρος), Τα ξύλινα σπαθιά του Παντελή Καλιότσου (Πατάκης), Ψηλά στη στάνη της Γαρυφαλιάς της Πιπίνας Τσιμικάλη (Κέδρος), Για τον πατέρα της Καλλιόπης Σφαέλλου (Πατάκης), Η αόρατη σελίδα της Άλκης Γουλιμή (Καστανιώτης). Ακόμη, στα βιβλία: Το ταξίδι που σκοτώνει του Μάνου Κοντολέων (Κα-

73 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 74

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

στανιώτης), SΟS Κίνδυνος της Νίτσας Τζώρτζογλου (Καστανιώτης), Μια χαραμάδα φως της Κίρας Σίνου (Κέδρος), Το αυγό της έχιδνας της Λίτσας Ψαραύτη (Πατάκης), και σε πολλά άλλα. Ρεαλισμό όμως στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις μέσα κι έξω από την οικογένεια συναντούμε και σε λογοτεχνήματα που δεν κατατάσσονται στα «ρεαλιστικά», όπως π.χ. στα παραμύθια και ιδίως τα παλιά λαϊκά. Η Σταχτοπούτα και η Χιονάτη είναι δύο από τα πιο χαρακτηριστικά και πιο γνωστά παραδείγματα. Και σε πλήθος άλλα όμως δε λείπουν η αδελφική αντιζηλία, η γονεϊκή σκληρότητα, η ορφάνια, η φτώχεια, ο αγώνας για τη ζωή, η αδικία, οι αρρώστιες, η καταδυνάστευση, ο φόβος, ο ξεριζωμός και πάμπολλα ακόμη «ρεαλιστικά» στοιχεία. Άρα δεν μπορεί να υποστηριχτεί απόλυτα το ότι «ρεαλισμός» και παραμύθι είναι πάντα έννοιες ασυμβίβαστες. Για την τρίτη περίπτωση αξίζει ν’ αναφέρουμε ως παραδείγματα τα βιβλία: Εμένα με νοιάζει της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Πατάκης), Φιλενάδα, φουντουκιά μου και Τα βούκινα της φύσης της Αγγελικής Βαρελλά (Πατάκης/ Χρυσή Πένα), Ανάσες και ψίθυροι του δάσους της Λίτσας Ψαραύτη (Κέδρος), Τα δέντρα μας της Θέτης Χορτιάτη (Κέδρος), Έξι χαμόγελα της Γαλάτειας Παλαιολόγου (Εκδόσεις των επτά), Ο θυμός του Ποσειδώνα του Χάρη Σακελλαρίου (Kέδρος), Οι θησαυροί της Χρυσοπηγής της Αργυρώς Αλεξανδράκη (Ψυχογιός) (σχέσεις με το περιβάλλον)· Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει λυπητερές ιστορίες της Μαρούλας Κλιάφα (Κέδρος), Ο κήπος με τ’ αγάλματα της Ελένης Σαραντίτη (Καστανιώτης), Το φουστάνι της Κλεοπάτρας της Πίτσας Σωτηράκου (Πατάκης), Στη σκιά του Βούδα της Λίτσας Ψαραύτη (Κέδρος), Η Μαριάννα στην Αφρική της Άννας Σαφιλίου (Σπαθής), Η πόλη με τους ασφόδελους της Νένας Πάτρα (Ευρωεκδοτική) (σχέσεις με διαφορετικούς τρόπους ζωής). Ρεαλισμός όμως στις σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον ή με διαφορετικούς τρόπους ζωής μπορεί να υπάρχει και σε σύγχρονα παραμύθια ή φανταστικές ιστορίες. Έχουμε, π.χ., στη σύγχρονη ξένη παιδική λογοτεχνία το Μαγικό φίλτρο του Μίκαελ Έντε (Ψυχογιός) και στην ελληνική τα βιβλία: Φουρφουρής ο κότσυφας της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Πατάκης), Δράκε, δράκε, είσ’ εδώ; της Αγγελικής Βαρελλά (Πατάκης), τα θεατρικά Κι έτσι σώθηκε το δάσος της Μαρίας Γουμενοπούλου (Ηράκλειτος) και Ένα κόλπο που πιάνει της Γιολάντας Πατεράκη (Χριστόπουλος/Πανεζή) (έγνοια για το περιβάλλον). Επίσης:

Οι τελευταίοι ήρωες της Λίτσας Ψαραύτη (Πατάκης), τη σειρά Ένα παραμύθι μια χώρα της Μάρως Λοΐζου (Κέδρος), κ.ά (διαφορετικοί τρόποι ζωής). Συνεπώς, και σ’ αυτή την περίπτωση, δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι φαντασία και ρεαλισμός δε συμβιβάζονται ποτέ. Ας δούμε τώρα ποια είναι τα θετικά στοιχεία, πέρα από την αισθητική απόλαυση, που προκύπτουν από την ανάγνωση λογοτεχνημάτων όπως αυτά που αναφέρθηκαν – λογοτεχνημάτων, δηλαδή, με ρεαλισμό όπως τον προσεγγίσαμε. Στην πρώτη περίπτωση: Τα παιδιά παύουν να φοβούνται τον εαυτό τους και τον γνωρίζουν καλύτερα, όταν ανακαλύπτουν στα βιβλία ότι υπάρχουν πρόσωπα που δοκιμάζουν συναισθήματα παρόμοια με τα δικά τους και μάλιστα συναισθήματα που συχνά δεν τολμούν να ομολογήσουν, όπως η ζήλεια, η επιθυμία για κακές πράξεις, η ενοχή, κ.λπ. Στη δεύτερη περίπτωση: Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με την –πολλές φορές σκληρή– κοινωνική πραγματικότητα, την οποία άλλωστε ήδη αντιλαμβάνονται και γνωρίζουν από τις συζητήσεις των μεγάλων, την τηλεόραση και τις εφημερίδες. Το ευεργετικό εδώ είναι ότι η επαφή με την πραγματικότητα γίνεται μέσω της Τέχνης, μέσω της Λογοτεχνίας. Άρα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο η προετοιμασία για τη ζωή γίνεται πιο αποτελεσματική. Στην τρίτη περίπτωση: Τα παιδιά συνειδητοποιούν καλύτερα τα οικολογικά προβλήματα που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν στη ζωή τους, ή τους διαφορετικούς τρόπους ζωής που υπάρχουν και τους οποίους πρέπει δημοκρατικά να σεβαστούν ως ενήλικοι. Βέβαια, τα θετικά στοιχεία που επισημάναμε, ενδέχεται σε ορισμένες περιπτώσεις να μετατραπούν σε αρνητικά. Αυτό θα συμβεί αν οι συγγραφείς καταληφθούν από τον υπερβάλλοντα ζήλο του διαφωτιστή, σπεύσουν να γεμίσουν το κεφάλι του παιδιού με όλα τα αποτρόπαια και φρικτά που συμβαίνουν στον σύγχρονο κόσμο ή έχουν συμβεί στους ίδιους, χωρίς ν’ αφήνουν κάποια χαραμάδα αισιοδοξίας. Αν απογοητεύουν, δηλαδή, το παιδί, ενώ δεν έχει ακόμη προλάβει ν’ αναπτύξει την ικανότητα να τα βγάζει πέρα με τις δυσκολίες της ζωής, παρουσιάζοντας τα θέματά τους με τρόπο που το καταθλίβει αντί να του ξυπνά το ενδιαφέρον και το κέφι να τα αντιμετωπίσει και να τα ξεπεράσει. Επίσης, σε περιπτώσεις που –απευθυνόμενοι ενσυνείδητα σε παιδιά– μεταφέρουν βάναυσα στην παιδική λογοτεχνία προβλήματα που δημιουργούν οι μεγάλοι, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα άλλοθι για τους ίδιους. Αν, τέλος, ξεχάσουν ότι το γέλιο και η χαρά δε λείπουν από τη ζωή, και άρα δεν πρέπει ν’ αποκλείονται από τα ρεαλιστικά λογοτεχνήματα. Ολοκληρώνοντας τούτες τις σκέψεις αναφορικά με το ρεαλισμό στην παιδική λογοτεχνία, ας σημειώσουμε και τις γνώμες που έχουν διατυπώσει ένας Έλληνας και δύο ξένες μελετήτριες: Ο Β. Δ. Αναγνωστόπουλος τονίζει: «Ο ρεαλισμός, όπως εμφανίζεται στα σύγχρονα παιδικά βιβλία, δε σημαίνει απογύμνωση της ζωής και πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας, και προπαντός δεν αρνείται το φανταστικό στοιχείο. Η φαντασία προβάλλει το ρεαλισμό κατά τρόπο παιδαγωγικό και βαθιά βιωματικό. Γιατί ο ρεαλισμός είναι περισσότερο ζήτημα ύφους. Και μπορούν

75 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

εντελώς φανταστικά θέματα να δοθούν κατά ρεαλιστικό τρόπο, αληθοφανή και πειστικό»2. Η Zena Sutherland (ΗΠΑ) υποστηρίζει: «Τα παιδιά αγαπούν τις ρεαλιστικές ιστορίες, γιατί ανταποκρίνονται στις συναισθηματικές ανάγκες που τους δημιουργούνται, καθώς ζητούν να γνωρίσουν τον κόσμο, να επιβεβαιώσουν τις γνώσεις τους, να μάθουν πώς νιώθουν οι άλλοι. Ας μην ξεχνάμε ότι οι ρεαλιστικές ιστορίες αναπτύσσουν τη φαντασία όσο και τα παραμύθια, και ότι τα παιδιά χρειάζονται εξίσου και τα δύο είδη»3. Η Nina Bawden (Βρετανία) σημειώνει: «Ο συγγραφέας γράφει ρεαλιστικά, όταν προσφέρει αληθινούς χαρακτήρες με αληθινά αισθήματα που βοηθούν τα παιδιά να δουν την πραγματικότητα και ν’ αποκτήσουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Και δεν παύει να είναι ρεαλιστής, αν στο τέλος τούς δίνει λίγη ελπίδα και θάρρος για το ταξίδι της ζωής»4. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Y 76

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. Σχετικά με τα χαρακτηριστικά αυτά, βλ. το άρθρο «Σημεία αναγνώρισης της Παιδικής Λογοτεχνίας και των δημιουργών της», περ. , τχ. 11, Φθινόπωρο 1988, σελ. 225-229, και το βιβλίο Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Καστανιώτης, σελ. 137-144. 2. Β. Δ. Αναγνωστόπουλου, Τάσεις και εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας στη δεκαετία 19701980, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1982, σελ. 85-86. Παρόμοιες θέσεις για το ρεαλισμό υποστηρίζει και ο Αντώνης Δελώνης στο βιβλίο του Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία 1835-1985, Ηράκλειτος, 1986, σελ. 47-49. 3. Βλ. Πρακτικά του 16ου Συνεδρίου της IΒΒΥ (www.ibby.org ), Würzburg, 1978: http://www. literature.at/viewer.alo?objid=14838&viewmode=fullscreen&scale=3.33&rotate=&page=1. Επίσης, Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Καστανιώτης, 1983, 1987, σελ. 102. 4. Ό.π.

συνέντευξη BAΣΙΛΗΣ ΚΟΥΤΣΙΑΡΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Βασίλης Κουτσιαρής γεννήθηκε στο Στεφανοβίκειο Μαγνησίας. Είναι απόφοιτος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών. Εργάζεται ως δάσκαλος στη δημόσια εκπαίδευση. Είναι συντονιστής της «Παιδικής Λέσχης Ανάγνωσης Κω» (Βραβείο σε πρόγραμμα για την προώθηση της φιλαναγνωσίας, από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, 2012). Παρουσιάζει παιδικά βιβλία στην Kυριακάτικη Θεσσαλία. Έχει την επιμέλεια της σελίδας «Ο Μαγικός Κόσμος του παιδικού βιβλίου» στην ηλεκτρονική εφημερίδα Kos Voice (Βραβείο «Κυριάκος Παπαδόπουλος», για τη χρήση των νέων τεχνολογιών και κυρίως του διαδικτύου για την προώθηση της φιλαναγνωσίας, από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, 2013) και διατηρεί τη στήλη «Βιβλίο… στο μικροσκόπιο». Το 2011, το παραμύθι του Ένα αστέρι για μένα (Βραχεία λίστα βραβείων Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου), και το 2012 το παραμύθι του Είναι κάτι που μένει, τιμήθηκαν με Έπαινο από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών. Το 2014, το βιβλίο του Είναι κάτι που μένει τιμήθηκε με Βραβείο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ • Χρυσάνθεμα στο χιόνι, Άγκυρα 2011 (εικονογράφηση: Χρήστος Δήμος). • Βράδυ στη γη, Κόκκινη Κλωστή Δεμένη 2013 (εικονογράφηση: Αιμιλία Κονταίου). • Είναι κάτι που μένει, Παρρησία 2013 (εικονογράφηση: Κατερίνα Βερούτσου). • Μη φοβάσαι, Κοκκινοσκουφίτσα, Κόκκινη Κλωστή Δεμένη 2014 (εικονογράφηση: Θέντα Μιμηλάκη). • Μάγισσες γόμες, Μίνωας 2015 (εικονογράφηση: Αιμιλία Κονταίου). • Η αποθήκη, Ελληνοεκδοτική 2015 (εικονογράφηση: Θέντα Μιμηλάκη). • Η τέταρτη γοργόνα, Κόκκινη Κλωστή Δεμένη 2015 (εικονογράφηση: Κατερίνα Βερούτσου). Σε συνεργασία με τον Γιάννη Διακομανώλη: • Η κραυγή των λύκων, Δοκιμάκης 2010 (εικονογράφηση: Ελένη Ανυφαντή). • Ένα αστέρι για μένα, Παρρησία 2012 (εικονογράφηση: Ελίζα Βαβούρη).

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• Ένας απρόσμενος φίλος, Κόκκινη Κλωστή Δεμένη 2012 (εικονογράφηση: Ζωή Λούρα) • Άι Βασίλης της χρονιάς!, Κόκκινη Κλωστή Δεμένη 2013 (εικονογράφηση: Θέντα Μιμηλάκη) • Παιχνίδια σε πόλεμο, Κόκκινη Κλωστή Δεμένη 2014 (εικονογράφηση: Χρήστος Δήμος)

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Αγγελική Βαρελλά: Η πρώτη ερώτηση είναι όπως πάντα διερευνητική, και αφορά το ξεκίνημά σου. Βασίλης Κουτσιαρής: Δεν θυμάμαι τον εαυτό μου μικρό να γράφει. Δεν μου είχε περάσει ποτέ από το μυαλό πως μεγαλώνοντας θα έγραφα παιδικά βιβλία. Αυτό προέκυψε πολύ αργότερα. Κυρίως ως δάσκαλος, χρειάστηκε πολλές φορές να διασκευάσω βιβλία για να ανεβάσω θεατρικές παραστάσεις με την τάξη

μου. Ένα από αυτά, μου έδωσε την αφορμή να γραφτεί η πρώτη ιστορία. Δόθηκε σε εκδοτικούς οίκους ύστερα από παρότρυνση φίλων και το ξεκίνημα έγινε. Α.Β.: Διαχειρίζεσαι με επιτυχία την Παιδική Λέσχη Ανάγνωσης Κω. Το γνωρίζω γιατί συμμετείχα κι εγώ μια φορά – ένιωσα τόσο «άνετα», που έβγαλα τα παπούτσια μου, στρώθηκα στη βελέντζα και αρχίσαμε το διάβασμα. Β.Κ.: Η Παιδική Λέσχη Ανάγνωσης Κω ξεκίνησε τις συναντήσεις της τον Μάιο του 2011. Με τον Γιάννη Διακομανώλη αναλάβαμε το συντονισμό της ύστερα από πρόταση του κ. Παναγιώτη Θαλασσινού. Πέμπτη χρονιά φέτος, η λέσχη μας συνεχίζει να λειτουργεί δύο φορές το μήνα, με περισσότερα από εκατό παιδιά από τα περισσότερα σχολεία του νησιού. Λειτουργούν δύο τμήματα στο Πολύκεντρο Ν. Θαλασσινού και η συμμετοχή είναι δωρεάν. Είκοσι πέντε περίπου συγγραφείς και εικονογράφοι έχουν ήδη επισκεφθεί τη λέσχη μας μέχρι σήμερα. Ανάγνωση βιβλίων, ηλεκτρονικές παρουσιάσεις εικονογράφων, κουίζ, παιχνίδια, θεατρικές παραστάσεις, προβολή ταινιών μικρού μήκους περιλαμβάνονται στο πλούσιο πρόγραμμα της λέσχης μας κάθε χρονιά. Α.Β.: Δεν σου έφταναν λοιπόν αυτές οι δυο δραστηριότητες, επωμίστηκες και μια τρίτη, τον «Μαγικό Κόσμο του παιδικού βιβλίου»! Β.Κ.: Ναι! Το καλοκαίρι του 2011, μου έγινε πρόταση να παρουσιάζω παιδικά βιβλία στην ηλεκτρονική εφημερίδα Kos Voice, που θα ξεκινούσε τους επόμενους μήνες. Με τη βοήθεια δύο αγαπημένων μου φίλων συγγραφέων, αποφασίσαμε να δώσουμε διαφορετική μορφή στο ένθετο, που θα περιλάμβανε πολλές στήλες και συνεργάτες. Είμαι πολύ χαρούμενος, γιατί δέχτηκαν και συμμετέχουν αφιλοκερδώς άνθρωποι που εκτιμώ ιδιαίτερα (συγγραφείς, εικονογράφοι, εκπαιδευτικοί). Οι 19 συνεργάτες του «Μαγικού Κόσμου» είναι: η Εύα Κασιάρου, ο Γιάννης Διακομανώλης, η Μαριάννα Τεγογιάννη, η Λιάνα Δενεζάκη, η Φραντζέσκα Ρέβελα, η Ιωάννα Μπαμπέτα, η Φωτεινή Βασιλείου, η Αναστασία Ευσταθίου, η Ιωάννα Μπουλντούμη, η Μαριάννα Κουμαριανού, η Αργυρώ Μουντάκη, η Εύη Τσιτιρίδου, η Σοφία Δένη, η Πάττυ Παπαδήμου, ο Μερκούριος Αυτζής, η Μαρία Ρουσάκη και η Γιώτα Φώτου. Οι περισσότερες στήλες αφορούν παρουσιάσεις παιδικών βιβλίων όλων των βαθμίδων. Υπάρχουν όμως και στήλες με συνέντευξη, ηλεκτρονική παρουσίαση εικονογράφων, δραστηριότητες με μαθητές και επικαιρότητα. Το link του «Μαγικού Κόσμου» είναι: <http://www.kosvoice.gr/μαγικος>. Είναι ιδιαίτερη τιμή και χαρά για όλους μας που συμμετέχετε κι εσείς, κυρία Βαρελλά, στην ομάδα μας με τη στήλη σας «Τα κουδουνάκια μου». Α.Β.: Οι Ημέρες Παιδικού Βιβλίου τι ακριβώς είναι; Β.Κ.: Είναι μια πρωτοβουλία της Παιδικής Λέσχης Ανάγνωσης και του Πολύκεντρου Ν. Θαλασσινού, που ξεκίνησε το 2012. Από πέρσι στους συνδιοργανωτές ανήκουν η Σχολική Σύμβουλος της 6ης Περιφέρειας Π. Ε. Νομού Δωδε-

79 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

κανήσου, ο Δημοτικός Οργανισμός Πολιτισμού Άθλησης και Βρεφονηπιακών Σταθμών Κω, και τα περισσότερα Δημοτικά Σχολεία του νησιού μας. Στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου, οι φιλοξενούμενοι συγγραφείς επισκέπτονται σχολεία του νησιού μας και έτσι δίνεται η δυνατότητα στους μαθητές να τους γνωρίσουν από κοντά και να συζητήσουν μαζί τους. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει εκδηλώσεις, σεμινάρια, εκθέσεις βιβλίου και θεατρικά δρώμενα, που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια των τεσσάρων ημερών της παραμονής τους στο νησί. Α.Β.: Έχεις αυτή την εποχή κάποια καινούργια βιβλία υπό έκδοση; Β.Κ.: Για το 2016 ετοιμάζονται τέσσερα βιβλία. Το πρώτο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μίνωα, με τίτλο Το θέλω τώρα σου λέω! Το δεύτερο από τις εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή Δεμένη, σε εικονογράφηση της Θέντας Μιμηλάκη, με τίτλο Ο Μάνος και οι φίλοι. Τα άλλα δύο βιβλία θα κυκλοφορήσουν από την Ελληνοεκδοτική. Η Χιονισμένη πλατεία, σε εικονογράφηση της Σάντρας Ελευθερίου, και το Λύκε, λύκε, είσαι εδώ;, σε εικονογράφηση της Αιμιλίας Κονταίου.

Α.Β.: Δηλαδή, σα να λέμε, είσαι συγγραφέας που προέκυψε μέσα από το δάσκαλο. Β.Κ.: Η καθημερινή επαφή με τα παιδιά στο σχολείο και μέσα στην τάξη, αλλά και έξω από αυτήν, με έχει βοηθήσει πραγματικά πολύ. Ένα ασήμαντο περιστατικό για κάποιους, μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μένα. Οι μαθητές έχουν αστείρευτη φαντασία, χιούμορ και αφέλεια. Γκρινιάζουν πολύ, φωνάζουν επίσης πολύ, αλλά μας αγαπάνε και πολύ. Καταφέρνουν και φωτίζουν τη μέρα μας, όσο γκρίζα κι αν είναι, και μάλιστα χωρίς να το ξέρουν. Νιώθω τυχερός που είμαι δάσκαλος, κι ας ακούγεται τετριμμένο… Α.Β.: Η Κως, ως νησί, δεν έπαιξε κανένα ρόλο; Β.Κ.: Στο νησί αυτό οφείλω πολλά. Έχω ξαναπεί, πως αν δεν ζούσα στην Κω, δεν νομίζω πως θα γινόμουν συγγραφέας. Αυτό το νησί έχει κάτι το μαγικό, που σε γεμίζει με έμπνευση και δημιουργία. Μια βόλτα με το αυτοκίνητο, ένας περίπατος στην παραλία, μια εκδρομή στο βουνό, είναι αρκετά για να αγαπήσεις αυτόν τον τόπο και σου δίνουν την αφορμή για να ξεκινήσεις την επόμενη ιστορία σου. Α.Β.: Τι σημαίνουν για σένα τα Χριστούγεννα; Β.Κ.: Τα Χριστούγεννα έχουν κάτι το ιδιαίτερο. Ίσως είναι το χιόνι, το χριστουγεννιάτικο δέντρο, ο Άι Βασίλης, τα δώρα και τα γέλια των παιδιών, που τα κάνουν τόσο ξεχωριστά. Ίσως, πάλι, είναι η οικογένεια, η συντροφιά, η κουβέντα δίπλα στο τζάκι. Πηγή έμπνευσης, νομίζω, όχι μόνο δικής μου, αλλά και πολλών άλλων συγγραφέων. Εύχομαι αυτά τα Χριστούγεννα, έστω και για λίγο, να αποκτήσουν αυτή τη μαγεία, που δυστυχώς λείπει από τη ζωή μας, και να μας κάνουν να πιστέψουμε στα θαύματα. Μικρά ή μεγάλα...

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

νέα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ 2016 ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ – ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου προκηρύσσει διαγωνισμούς για τα εξής βραβεία:

Y 82

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Α' Βραβεία για τη συγγραφή και εικονογράφηση λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά. Τα βιβλία πρέπει να έχουν γραφτεί στην ελληνική γλώσσα, να είναι πρωτότυπα και να έχουν εκδοθεί για πρώτη φορά το 2015 (στοιχείο το οποίο αντλείται από την ταυτότητα του βιβλίου). 1. Βραβείο «Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου» σε πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα βιβλίου για παιδιά ή νέους (ο/η συγγραφέας θα πρέπει να εκδίδει οποιουδήποτε είδους λογοτεχνικό κείμενό του για πρώτη φορά). 2. Βραβείο «Πηνελόπη Μαξίμου» σε συγγραφέα βιβλίου αφήγησης βραχείας φόρμας για παιδιά (σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν βιβλία με κείμενο μικρής έκτασης, τα οποία απευθύνονται σε παιδιά των πρώτων τάξεων του Δημοτικού). 3. Βραβείο σε εικονογράφο και σε συγγραφέα εικονοβιβλίου (Picture Book) για την εικονογράφηση και για το κείμενο. 4. Βραβείο σε εικονογράφο για την εικονογράφηση βιβλίου με εικόνες για παιδιά και νέους (στην κατηγορία αυτή μπορούν να διαγωνιστούν όλα τα βιβλία που έχουν εικόνες, εκτός των εικονοβιβλίων-Picture Books, τα οποία εντάσσονται στην κατηγορία 3). 5. Βραβείο «Φανή Αποστολίδου» σε συγγραφέα εκτενούς αφηγήματος, για παιδιά μεγάλων τάξεων Δημοτικού και Γυμνασίου. 6. Βραβείο σε συγγραφέα εφηβικού-νεανικού βιβλίου, για εφήβους και νέους. 7. Βραβείο «Βίτω Αγγελοπούλου» σε συγγραφέα βιβλίου με πληροφοριακά κείμενα (γνώσεων) για παιδιά (με μυθοπλασία ή αμιγώς πληροφοριακό, το

βιβλίο πρέπει να απευθύνεται σε παιδιά και όχι σε εκπαιδευτικούς, να έχει επιστημονική εγκυρότητα αλλά και παιδαγωγική καταλληλότητα). 8. Βραβείο σε ξένο συγγραφέα, Έλληνα εκδότη και μεταφραστή βιβλίου μεταφρασμένου στα ελληνικά, για παιδιά ή νέους. Για την κατηγορία αυτή κάθε εκδοτικός οίκος έχει δικαίωμα να υποβάλει έως τρεις (3) τίτλους μεταφρασμένων βιβλίων, ανεξάρτητα από το είδος και την ηλικία που απευθύνονται. Δεν απαιτείται η αποστολή του ξενόγλωσσου βιβλίου. 9. Βραβείο σε Εικονογράφο ή Art Director για το εξώφυλλο ελληνικού παιδικού και νεανικού βιβλίου. Κάθε εκδότης έχει δικαίωμα να υποβάλει έως τρεις (3) τίτλους υποψήφιων βιβλίων. Κάθε δημιουργός ή εκδότης που θέλει να διαγωνιστούν βιβλία του πρέπει να αποστείλει: • Πέντε (5) αντίτυπα από τον κάθε τίτλο που διαγωνίζεται. • Ηλεκτρονική δήλωση/e-mail στο: kyklos@greekibby.gr, σημειώνοντας αναλυτικά όλους τους τίτλους των διαγωνιζόμενων βιβλίων και την κατηγορία στην οποία επιθυμεί να διαγωνιστεί το κάθε βιβλίο. Η δήλωση της κατηγορίας είναι απαραίτητη για τη συμμετοχή στο διαγωνισμό και δεσμευτική για τις επιτροπές.  H κατάθεση των έργων αποτελεί βεβαίωση του εκδότη ότι έχει την έγκριση των δημιουργών για τη συμμετοχή του έργου τους στους διαγωνισμούς. Η έγκριση δεν κατατίθεται μαζί με τα βιβλία.  Κάθε βιβλίο μπορεί να διαγωνιστεί σε μία (1) μόνο κατηγορία. Εξαιρέσεις: 1) Η περίπτωση που ο συγγραφέας είναι πρωτοεμφανιζόμενος. Τότε μπορεί να διαγωνιστεί σε δύο κατηγορίες: του πρωτοεμφανιζόμενου και σε αυτήν που ανήκει το είδος του βιβλίου (π.χ. Κατηγορία πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα και Κατηγορία βραχείας φόρμας). Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αποσταλούν συνολικά δέκα (10) αντίτυπα του βιβλίου, δηλαδή πέντε (5) για κάθε επιτροπή ξεχωριστά· 2) η Κατηγορία 9 – Βραβείο σε εικονογράφο ή Art Director για το εξώφυλλο, όπου τα βιβλία μπορούν να διαγωνιστούν σε δύο κατηγορίες (π.χ. βιβλίο υποψήφιο για την Κατηγορία 9 – Εξώφυλλο και για την Κατηγορία 6 – Εφηβικό). Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αποσταλούν συνολικά δέκα (10) αντίτυπα του βιβλίου, δηλαδή πέντε (5) για κάθε επιτροπή ξεχωριστά.  Δεν μπορούν να λάβουν μέρος στους διαγωνισμούς βιβλία των μελών του Δ.Σ. και των κριτικών επιτροπών. Επίσης, αποκλείονται τα βιβλία χωρίς χρονολογία έκδοσης στην ταυτότητα του βιβλίου και οι διασκευές. Διασκευές γίνονται δεκτές μόνο για την κατηγορία 7 – Βιβλία με πληροφοριακά κείμενα, τα οποία μπορεί να περιέχουν διασκευές που εξυπηρετούν τους παιδαγωγικούς και επιστημονικούς στόχους τους.

83 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Για όλες τις κατηγορίες (εκτός του Πρωτοεμφανιζόμενου) θα ανακοινωθούν Βραχείες Λίστες στις 20 Μαρτίου. Η ανακοίνωση των νικητών των βραβείων θα γίνει στη γιορτή της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου – 2 Απριλίου. Τα βιβλία μπορούν να κατατεθούν με τους ακόλουθους τρόπους: • Κατάθεση από τον ίδιο το δημιουργό ή άλλο πρόσωπο στα γραφεία του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ, αποκλειστικά τις εξής ημέρες και ώρες: ✔ Τρίτη και Πέμπτη 15 - 17 - 22 Δεκεμβρίου 2015 , 11-1 το πρωί και 5-7 το απόγευμα. ✔ Πέμπτη 7 Ιανουαρίου 2016, 11-1 το πρωί και 5-7 το απόγευμα (καταληκτική ημερομηνία κατάθεσης στα γραφεία του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ). • Αποστολή με απλό ταχυδρομείο, όχι courier, το αργότερο μέχρι τη Δευτέρα 4 Ιανουαρίου 2016 (σφραγίδα ταχυδρομείου) στα γραφεία του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ. Βιβλία που έχουν ταχυδρομηθεί αργότερα από αυτή την ημερομηνία δε θα γίνονται δεκτά.

Y 84 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΙΒΒΥ – ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Μπουμπουλίνας 28 106 82 Αθήνα (Με την ένδειξη: Βραβεία Ελληνικού Τμήματος ΙΒΒΥ – ΚΕΠΒ 2016) Τα διαγωνιζόμενα βιβλία δεν επιστρέφονται. Ένα αντίτυπο παραμένει στη Βιβλιοθήκη του Κύκλου, ενώ τα υπόλοιπα δωρίζονται σε βιβλιοθήκες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, μέσα από τα προγράμματα του Ελληνικού Τμήματος ΙΒΒΥ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Β' Βραβεία σε φυσικά πρόσωπα και φορείς. 1. Βραβείο «Κ. Π. Δεμερτζή – στον Έλληνα Δάσκαλο», σε εν ενεργεία δάσκαλο ή άλλης ειδικότητας εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και την Παιδική Λογοτεχνία. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΑΓΚΥΡΑ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 2. Βραβείο «Βασίλης Αναγνωστόπουλος», σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κάθε ειδικότητας, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και τη Νεανική Λογοτεχνία. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 3. Βραβείο «Κούλα Κουλουμπή», σε εν ενεργεία νηπιαγωγό ή παιδαγωγό, ο οποίος εισάγει με τους πιο ευφάνταστους τρόπους τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας στον κόσμο του παιδικού βιβλίου. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΔΙΑΠΛΟΥΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 4. Βραβείο «Παντελής & Χρήστος Αλέφαντος», σε παιδική/νεανική βιβλιοθήκη για τη συνολική της δράση. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500 ευρώ. 5. Βραβείο σε πρόγραμμα για την προώθηση της Φιλαναγνωσίας σε παιδιά και νέους, το οποίο εκπόνησε και εφάρμοσε σχολείο, βιβλιοθήκη, άλλος φορέας ή φυσικό πρόσωπο. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 6. Βραβείο σε σχολείο, βιβλιοθήκη ή άλλο φορέα που καλλιεργεί την αγάπη για το παιδικό/νεανικό βιβλίο με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και κυρίως μέσω του διαδικτύου, προς τιμήν του Κυριάκου Παπαδόπουλου. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

85 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

7. Βραβείο σε Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων μαθητών Δημοτικού, Γυμνασίου ή Λυκείου, που με τις δραστηριότητές του προωθεί την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία, προς τιμήν της Μαίρης Κωνστανταροπούλου. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 8. Βραβείο σε βιβλιοθηκονόμο, που προωθεί συστηματικά και αποτελεσματικά την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία και την καλλιέργεια της Φιλαναγνωσίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500 ευρώ. 9. Βραβείο σε Σχολικό-Mαθητικό έντυπο, το οποίο καλλιεργεί τη Φιλαναγνωσία και προωθεί την ανάγνωση Παιδικής Λογοτεχνίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. 10. Βραβείο σε Δήμο στον οποίο λειτουργούν με επιτυχία προγράμματα καλλιέργειας της Φιλαναγνωσίας και δημιουργίας διά βίου αναγνωστών. Αθλοθέτης: ΠΑΙΔΙΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

Y 86 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η υποβολή κάθε υποψηφιότητας για την Κατηγορία Β. Βραβεία σε φυσικά πρόσωπα και φορείς γίνεται ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ έως τις 31 Ιανουαρίου 2016 με τη συμπλήρωση της σχετικής φόρμας, είτε από τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο ή –εφόσον πρόκειται για φορέα– από τον εκπρόσωπό του, είτε από τρίτο, ο οποίος προτείνει πρόσωπο ή φορέα και είναι μέλος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ. Προτάσεις από προηγούμενες χρονιές δεν επανεξετάζονται. Χρειάζεται η εκ νέου υποβολή τους. Την ηλεκτρονική αίτηση και όλες τις οδηγίες υποβολής της θα βρείτε στο www.greekibby.gr (η φόρμα θα είναι ενεργή από 4/1/2016 έως 31/1/16). Η ανακοίνωση των νικητών των βραβείων της B' Κατηγορίας θα γίνει στη γιορτή της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου – 2 Απριλίου.

Ευχαριστούμε πολύ τους αθλοθέτες και τους χορηγούς των Βραβείων.

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ Ύστερα από τις Αρχαιρεσίες που έλαβαν χώρα την Κυριακή 18 Οκτωβρίου του 2015, το νέο Διοικητικό Συμβούλιο της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς συγκροτήθηκε ως εξής: Πρόεδρος: Ιωάννα Μπακιρτζή-Μπαμπέτα Αντιπρόεδρος: Ελένη Χριστούλα-Πατελοδήμου Γραμματέας: Άννα Βασιλειάδη-Δαρδάλη Ταμίας: Γιώτα Αλεξάνδρου Μέλη (κατ’ αλφαβητική σειρά): Λήδα Βαρβαρούση, Ζαχαρούλα Καραβά, Νίκη Σαλπαδήμου. Αναπληρωματικά μέλη: Χρυσούλα Πετρίδου, Άντα Μπαλινάκου. Το απερχόμενο ΔΣ τούς εύχεται καλή συνεργασία, πραγμάτωση κάθε όμορφης ιδέας και κυρίως επίτευξη των στόχων που θα οδηγήσουν τη Συντροφιά όλο και πιο μπροστά, όλο και πιο ψηλά. Εύχεται επίσης να έχουν τη στήριξη και την αγάπη όλων των μελών και φίλων της Συντροφιάς.

87 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

EKΘΕΣΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΩΝ ΜΠΡΑΤΙΣΛΑΒΑΣ 2015

50 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ BIENNIAL OF ILLUSTRATIONS BRATISLAVA

Y 88 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Συμπληρώθηκαν φέτος 50 χρόνια από την ίδρυση της Έκθεσης Εικονογράφων της Μπρατισλάβας. Τα εγκαίνια της 25ης Διεθνούς Έκθεσης, με πρωτότυπες εικονογραφήσεις βιβλίων για παιδιά, πραγματοποιήθηκαν στις 4/9/2015, στο Εθνικό Θέατρο της Σλοβακίας στην Μπρατισλάβα. Η Μπιενάλε τελεί υπό την αιγίδα της UNESCO και της Διεθνούς Ένωσης των Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού της Δημοκρατίας της Σλοβακίας και της BΙΒΙΑΝΑ. Είναι το πιο σημαντικό γεγονός της εικαστικής τέχνης και εικονογράφησης για τα παιδιά σε παγκόσμιο επίπεδο. H έκθεση ολοκληρώθηκε στις 25/10/2015. Κατά τη διάρκεια των 50 χρόνων της έκθεσης συμμετείχαν συνολικά 7.580 εικονογράφοι από 111 χώρες, με 59.860 πρωτότυπες εικονογραφήσεις και σχεδόν 10.000 βιβλία. Στις επιτροπές συμμετέχουν διεθνείς προσωπικότητες από το χώρο του βιβλίου και του πολιτισμού. Τα Βραβεία που απονέμονται είναι: το Grand Prix, 5 χρυσά μήλα, 5 πλακέτες και μία τιμητική αναφορά σε εκδότη. Τα μέλη της φετινής επιτροπής ήταν οι: Anastasia Arkhipova (Ρωσία), Helena Bergendahl (Σουηδία), Nazan Erkmen (Τουρκία), Karol Felix (Σλοβακία), María Jesús Esther Gil Iglesias (Ισπανία), Piet Grobler (Μεγάλη Βρετανία), Agnes Gyr-Ukundamaliya (Ρουάντα), Yukiko Hiromatsu (Ιαπωνία), Roger Mello (Βραζιλία), František Skála (Τσεχία), Nina Wehrle (Ελβετία). Στην BIB 2015 συμμετείχαν 50 χώρες, 355 εικονογράφοι με 2.426 εικονογραφήσεις και 441 βιβλία. Οι Έλληνες εικονογράφοι που έλαβαν μέρος με έργα τους στη φετινή διοργάνωση ήταν οι: Νικόλας Ανδρικόπουλος, Βίλλυ Καραμπατζιά, Έφη Λαδά, Νίκη Λεωνίδου, Διατσέντα Παρίση, Βάσω Ψαράκη, Ίρις Σαμαρτζή, Φωτεινή Στεφανίδη και Λέλα Στρούτση. Κατά τη διάρκεια της Μπιενάλε πραγματοποιήθηκε Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Πώς η Μπιενάλε Εικονογράφησης της Μπρατισλάβας έχει επηρεάσει τα παιδικά εικονογραφημένα βιβλία του κόσμου κατά τον τελευταίο μισό αιώνα». Την Ελλάδα εκπροσώπησε η κυρία Μαίρη Κρητικού, μέλος της ΙΒΒΥ Ελλάδας, συντονίστρια του τμήματος Διεθνών Υποθέσεων, η οποία είχε προσκληθεί από την PhDr. Zuzana Jarasova, Γενική Επίτροπο της ΒΙΒ και Πρόεδρο της Διεθνούς Επιτροπής BIB. Μετά το Συμπόσιο πραγματοποιήθηκε το εργαστήριο BIB-UNESCO – Εργαστήρι Albín Brunovsky. Το εργαστήριο, αναπόσπαστο μέρος της BIB, αποτε-

λεί διεθνές γεγονός και διαρκεί μία εβδομάδα. Το φετινό εργαστήρι διηύθυνε ο σημαντικός Σλοβάκος εικονογράφος Igor Piačka. Το θέμα ήταν ο «Μετασχηματισμός». Τα πρωτότυπα έργα που δημιουργούνται στο εργαστήριο θα συμπεριληφθούν στον διαφημιστικό κατάλογο, ο οποίος παρουσιάζεται σε εκθέσεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

• 50 χρόνια ΒΙΒ και η συμμετοχή της Ελλάδας Μαίρη Κρητικού Μπρατισλάβα, 5/9/2015

Μία ώρα από τη Βιέννη απέχει η Μπρατισλάβα. Η προσπέλαση μπορεί να γίνει με το λεωφορείο, το τραίνο και το ποταμόπλοιο. Με τα δυο πρώτα συγκοινωνιακά μέσα έφθασαν τον περασμένο Σεπτέμβριο στην πρωτεύουσα της Σλοβακίας οι περισσότεροι καλεσμένοι και επισκέπτες της Μπιενάλε Εικονογράφησης της Μπρατισλάβας. Συγγραφείς, εικονογράφοι, εκδότες, δημοσιογράφοι και άλλοι ενδιαφερόμενοι για την εικονογράφηση του Παιδικού Βιβλίου. Και η Μπρατισλάβα τούς αποζημίωσε πλουσιοπάροχα. Η ΒΙΒ είναι αυτή την ώρα –μαζί με την Έκθεση Παιδικού Βιβλίου της Μπολόνιας– οι δύο πιο σπουδαίες εκδηλώσεις-θεσμοί στο χώρο της εικονογράφησης βιβλίων για παιδιά. Τα παιδιά βεβαίως χαίρονται ως επισκέπτες τις μακέτες και τα εξώφυλλα των εκθεμάτων. Οι ειδήμονες, όμως, έχουν ένα πρωτογενές υλικό για να εκτιμήσουν τις τάσεις και τα ρεύματα που αναπτύσσονται στο χώρο της ζωγραφικής για παιδιά. Εδώ έχουμε μια σειρά από αυτοδύναμα εικαστικά γεγονότα, που με τη μορφή βιβλίων φτάνουν σε χιλιάδες παιδικά χέρια και ευφραίνουν τα μάτια τους και την καρδιά. Οι εικονογραφήσεις για παιδιά –έτσι όπως τις είδαμε στην Μπρατισλάβα– στις εκτιθέμενες μακέτες, οδηγούν σε μια σειρά από ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Τα έργα των ζωγράφων-εικονογράφων αρκετές φορές έχουν απώλειες όταν μεταφέρονται στα βιβλία. Ως αυτοτελή έργα όμως υπακούουν σε εικαστικές προδιαγραφές υψηλών απαιτήσεων. Και εκεί χαίρεσαι ευρηματικότητα και πολυπλοκότητα της σύλληψης. Τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη. Δεν είναι μόνο η τεχνική άνεση και η επαγγελματική ικανότητα που υπηρετούν την επιδίωξη του καλλιτέχνη. Ο εικονογράφος του παιδικού βιβλίου έχει το ξεχωριστό προσόν να είναι εκείνος που θα «μυήσει» τους νεαρούς παραλήπτες του έργου του σε νεωτερισμούς και απόπειρες οι οποίες θα τους καταστήσουν αισθαντικούς κριτές και αποδέκτες στην κατοπινή ζωή τους. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη μιας αισθητικής προπαίδειας, η οποία λειτουργεί αποτελεσματικά και καθοριστικά ανάμεσα στους γονείς-παιδιά και τους εικονογράφους-συγγραφείς.

89 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Y 90 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αυτό ήταν ένα απόσπασμα της παρουσίασης του δημοσιογράφου Τάκη Ψαράκη για την 11η ΒΙΒ του 1987. Ο ίδιος είχε παρευρεθεί, και τις εντυπώσεις του κατέγραψε στο περιοδικό Επιλογές. Πενήντα χρόνια συστηματικής δουλειάς και προσπάθειας για ένα θεσμό που πραγματοποιείται κάθε δυο χρόνια και είναι από τους πιο αναγνωρισμένους σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, με συμμετοχή και των πέντε Ηπείρων. Έκθεση εικονογράφων, παράλληλες ατομικές και συλλογικές εκθέσεις εικαστικών, συμπόσιο, εργαστήρια εικονογράφησης και, παλαιότερα, διαγωνισμοί ταινιών κινουμένων σχεδίων, είναι μερικές από τις εκδηλώσεις που οργανώνονται κατά τη διάρκεια της ΒΙΒ. Σχέσεις, ιδέες, συνεργασίες κυκλοφορούν από τη μια άκρη του πλανήτη στην άλλη. Ένα σημαντικό έργο συντελείται όλα αυτά τα χρόνια εδώ. Πολύτιμο για τους καλλιτέχνες, τους φιλότεχνους, αλλά και τους θεωρητικούς. Πολύτιμο για τα παιδιά, τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς, ακόμη και τους ειδικούς ψυχικής υγείας. Και κάτι ακόμα: πολύτιμες συναντήσεις, που από μόνες τους αποτελούσαν και αποτελούν μοναδικές εμπειρίες στην πορεία των 50 χρόνων, όπως αυτές με τους Albin Brunovsky, Emanuele Luzzati, Elizabeth Waldman, Kveta Pacovska, Frederic Clement, Nikolaj Popov, Stasys Eidrigevicius, Janine Despinette, Manorama Jafa, Roberto Innocenti, Binette Schroeder, Dusan Kallay, Aria Kanerva, Einar Turkowski και Tàssies. Έχει σημασία το ότι δεν πρόκειται για έκθεση ζωγραφικής αλλά εικονογράφησης. Δηλαδή εικόνων που ανήκουν σε βιβλία και λένε μια ιστορία μαζί με ένα κείμενο, απευθυνόμενες σε παιδιά. Εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί το πώς ανακαλύπτει κανείς, πίσω από τις εικόνες του Tàssies, την ιστορία του για την ενδοσχολική βία (bullying) στο βιβλίο του Stolen names, το οποίο εκδόθηκε από την Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. στην Ελλάδα με τον τίτλο Μου έκλεψαν το όνομά μου. Ενώ, λοιπόν, ο λόγος έχει τη δυσκολία της μετάφρασης, η εικόνα είναι μια διεθνής γλώσσα που ενώνει, και δράσεις όπως η ΒΙΒ αναδεικνύουν αυτήν ακριβώς τη διάστασή της. Αξίζει να σημειωθεί ότι και οι κατάλογοί της αποτελούν σπουδαίο αρχείο, το οποίο δίνει τη δυνατότητα στους ενδιαφερόμενους να μελετήσουν την πορεία της εικονογράφησης μέσα στο χρόνο.

Η Συμμετοχή της Ελλάδας με αριθμούς • Η Ελλάδα συμμετέχει από το 1969. • Η πλειονότητα των Ελλήνων εικονογράφων έχουν αγκαλιάσει την Biennale και στέλνουν ανελλιπώς τα έργα τους. • Ο εικονογράφος Πέτρος Ζαμπέλης συμμετείχε από το 2001 και για τρεις διετίες στις Διεθνείς Επιτροπές, οι οποίες αποφασίζουν για τη βράβευση των εικονογράφων. • To 2001, η εικονογράφος Φωτεινή Στεφανίδη τιμήθηκε με την Plaque της

BIB. Οι συμμετοχές τη χρονιά αυτή ήταν 2.315 αυθεντικές εικονογραφήσεις 290 εικονογράφων από 43 χώρες από όλο τον Κόσμο. • Στο Συμπόσιο του 2002, με θέμα «Εικονογραφικές βολιδοσκοπήσεις», η συγγραφέας/εικονογράφος Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου παρουσίασε τη δουλειά του εικονογράφου Νικόλα Ανδρικόπουλου, υποψήφιου την ίδια χρονιά για το Βραβείο Andersen. Υπογραμμίζω μια παράγραφο από τα λεγόμενά της: «Εκείνο που θα ήθελα να προσθέσω, είναι η ταυτότητα κάθε χώρας. Ο καλλιτέχνης δίνει το στίγμα του το προσωπικό αλλά και το φυλετικό, την κουλτούρα του, την παράδοση του τόπου του. Οι καταβολές δεν μπορεί να εκλείψουν. Είναι φυσικό και αναπόφευκτο να επηρεάζουν το έργο του καλλιτέχνη». • Συμμετοχή του εικονογράφου Θόδωρου Συρογιαννόπουλου στα εργαστήρια του 2003 και του 2005. • Συμμετοχή στα Συμπόσια, με ομιλίες από συγγραφείς, εικονογράφους και ανθρώπους του χώρου.

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

Διάδοση του έργου της ΒΙΒ στην Ελλάδα • Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου κατά καιρούς έχει οργανώσει ομιλίες από τους συμμετέχοντες εικονογράφους, ώστε να μεταφέρουν τις εντυπώσεις τους και να παρουσιάσουν το ενημερωτικό υλικό που έφερναν από τις Διεθνείς Εκθέσεις της ΒΙΒ. • Το 1980 οργάνωσε μια εξαιρετική Έκθεση με τα βραβευμένα έργα της ΒΙΒ όλης της 10ετίας. • Ενημερώνει τα μέλη του ανελλιπώς για τις δράσεις της ΒΙΒ.

Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. Παράλληλα, το 2009, με τη συμμετοχή της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, επιστημονικού μη κερδοσκοπικού φορέα, και τις γνωριμίες που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια της Μπιενάλε, δόθηκε η ευκαιρία να πραγματοποιηθούν σημαντικές συνεργασίες, όπως: • Σε συνεργασία με το Φινλανδικό Ινστιτούτο της Ελλάδας και το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, προσκλήθηκε η συγγραφέας/εικονογράφος/κριτικός και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Tampere, Riitta Oittinen, στην Ελλάδα και πραγματοποιήθηκαν μια σειρά δημιουργικών δράσεων: Επισκέψεις σε σχολεία, οργάνωση εικαστικού εργαστηρίου με Έλληνες εικονογράφους, ομιλία με θέμα «The Verbal, Visual and Aural in Picture Books».

• Η γνωριμία με την εξαιρετική συγγραφέα Manorama Jafa έδωσε τη δυνατότητα στους συνεργάτες του φορέα να συμμετάσχουν στα Συνέδρια του 2012 και του 2014 της ΙΒΒΥ Ινδίας, με τις εκδόσεις της που αφορούν στην ενδοσχολική βία και τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. • Συνεργασία με τον Tàssies, βραβευμένο εικονογράφο με το Grand Prix της ΒΙΒ 2009, ο οποίος προσέφερε την έκδοσή του Stolen names για τις ανάγκες του φορέα. Το βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά, και αποτελεί σημαντικό εργαλείο για τους εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αφού το θέμα του αφορά στο bullying, που, όπως συμβαίνει και σε πολλές χώρες σε όλο τον Κόσμο, πλήττει και την Ελλάδα. • Ο Tàssies προσκλήθηκε τρεις φορές στην Ελλάδα. Πήρε μέρος σε εργαστήρια για εκπαιδευτικούς, ενώ οργανώθηκε εργαστήρι με Έλληνες εικονογράφους.

Σκέψεις και εντυπώσεις συμμετεχόντων

Y 92

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βάσω Ψαράκη Eικονογράφος, συγγραφέας

Όταν κάποιος δημιουργός κάθεται στο γραφείο του ή στο σπίτι του, απομονωμένος, δουλεύει με ευσυνειδησία, με όρεξη, αγάπη, κάποια στιγμή βλέπει τη δουλειά του ο συγγραφέας, ο εκδότης, πιθανώς ενθουσιάζονται, ακούει καλά σχόλια, γίνεται αποδεκτός, έρχονται οι επόμενες δουλειές και αυτές «στέφονται από επιτυχία»… Υπάρχει τότε μεγάλος κίνδυνος –κατά τη γνώμη μου– να αισθανθείς σίγουρος για τη δουλειά σου, να πεις «βρήκα το δρόμο μου» και μπορεί –ασυνείδητα– να σταματήσεις τις προσπάθειες να προχωρήσεις περισσότερο, να ερευνήσεις, να πειραματιστείς, να ανανεωθείς… Και μια μέρα βρίσκεσαι σε μια έκθεση όπου οι τάσεις απ’ όλο τον κόσμο είναι μπροστά στα μάτια σου. Χωρίς να το θέλεις, δίπλα στην κάθε δουλειά βάζεις τη δική σου και συγκρίνεις. Υπάρχει κίνδυνος να κυριαρχήσει η στείρα απογοήτευση. Όμως, η αφομοίωση νέων στοιχείων, ο πειραματισμός σε νέα υλικά, η ώθηση να τολμήσεις λύσεις που πιθανόν να σκεπτόσουν αλλά δίσταζες, όλα αυτά θα δώσουν νέα πνοή στη δουλειά. Θοδωρής Συρογιαννόπουλος Eικονογράφος

Η συμμετοχή μου στο Εργαστήρι της ΒΙΒ το 2005 ήταν μια ευτυχής συγκυρία που θα μου μείνει αξέχαστη. Μέσα σε ένα κλίμα ευφορίας, ανθρώπινης ζεστασιάς, από κάθε άποψη, τόσο συναισθηματική όσο και πρακτική, βιώσαμε, όλα τα μέλη του Εργαστηρίου, μια θαυμάσια εμπειρία, με ουσιαστικό όφελος για την καλλιτεχνική μας αναζήτηση και τις εύλογες θετικές επιρροές στην περαιτέρω πορεία μας σε ό,τι αφορά την εικονογράφηση.

Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου Συγγραφέας, εικονογράφος

Πολλοί ρωτούν τι σημαίνει για έναν εικονογράφο η συμμετοχή του στην Μπιενάλε Εικονογράφησης. Ποιος ο απολογισμός, ποια τα οφέλη… Κατ’ αρχάς, δεν μπορεί να απομονώσει και να εννοήσει κανείς την Μπιενάλε ξεχωριστά, αποκομμένη από την πόλη. Μπιενάλε είναι όλα μαζί: η πόλη, οι άνθρωποι , η κουλτούρα που είναι διάχυτη ολόγυρα. Ολάκερη η πόλη, αυτές τις μέρες, σου δίνει την εντύπωση πως γιορτάζει. Κάθε γωνιά, κάθε στασίδι. Δεν εκθέτεις απλά, συνδιαλέγεσαι. Εσύ και το έργο σου. Εσύ ως καλλιτέχνης και άνθρωπος με τον ντόπιο καλλιτέχνη, τον άνθρωπο και το έργο του. Και όχι μόνο. Ευκαιρία μοναδική, όπου συνδιαλέγεσαι με όλο τον «κόσμο»! Δημιουργοί από τα τέσσερα σημεία της γης. Ένα πανόραμα τα έργα, σωστό πανηγύρι, τις νύχτες σίγουρα πρέπει να ζωντανεύουν και να στήνουν χορό. Έτσι μπορεί να φανταστεί κανείς. Έτσι χτίζεται η πανανθρώπινη κατανόηση και η ειρήνη! Με τη μαγεία της τέχνης! Και είναι φανερό πως ο λαός της Σλοβακίας έχει παράδοση στην τέχνη. Θερμά συγχαρητήρια στους ανθρώπους που εμπνεύστηκαν και οργανώνουν όλα τα παραπάνω εδώ και τόσα χρόνια. Ας ευχηθούμε αυτή η μαγεία να συνεχιστεί, προσφέροντας δυνατότητες και ανοίγοντας δρόμους, για πολλά-πολλά χρόνια ακόμα. Σας ευχαριστώ πολύ για την τιμή να με καλέσετε και να ζήσω μαζί σας τον εορτασμό των 50 χρόνων της ΒΙΒ. Καλή συνέχεια στο έργο!

93 Y

ΤΕΥΧΟΣ 120 / 2015

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Eλένη Βαζούρα (evazoura@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@gmail. com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Eλένης Βαζούρα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.

Y 94

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων). • Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: Turner�� , �� J�� . �� C�� . (1975). �� Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan�� , A�� ., & Krueger�� , J�� . (1999). Compliance �� after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΠΟΥΖΟΣ

Ιμαρέτ Οι δυο φίλοι και ο παππούς Ισμαήλ ΒΙ ΒΛ ΙΟ

Άρτα 1854-1875. Ένα Ελληνόπουλο και ένα Τουρκόπουλο, ο Λιόντος και ο Nετζίπ, γεννιούνται την ίδια νύχτα. Η φιλία τους ξεκινά απ’ την παιδική ηλικία και όσο μεγαλώνουν τόσο στεριώνει. Με φύλακα άγγελό τους τον σοφό παππού Ισμαήλ, βαδίζουν στην απρόβλεπτη και περιπετειώδη ζωή τους.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.

Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους Εσείς κι εμείς πάντα σ’ επαφή! w w w . p s i c h o g i o ερευνητές s . g r σπουδαστές PSICHOGIOS Publications και γενικά Always in touch! w w w . p s i c h o όσους g i o sενδιαφέρονται . g r για τα παιδικά βιβλία.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

PSICHOGIOS Publications w w w . p s i c h o g i o s . g r

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Για αναγνώστες με απαιτήσεις

For a very demanding readership

Διαβά Z ου με μαζί!