Διαδρομές - Τεύχος Νο 126 by Εκδόσεις Ψυχογιός - Psichogios Publications

126 ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2018 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟN ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33 χρόνια Διαδρομές

Ένα... τέλος και μια καινούργια αρχή!

Σ ΤΟ N Χ ΩΡΟ Τ ΗΣ ΛΟΓΟΤ Ε ΧΝΙΑ Σ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ και ένα... τέλος! Δεν είναι εύκολο να παραιτηθεί κανείς από τη σκέψη πως έχει να ετοιμάσει το Editorial του επόμενου τεύχους των Διαδρομών, όταν αυτό έχει γίνει μια συνήθεια τριάντα και πλέον χρόνων! Δεν είναι εύκολο για συναισθηματικούς, κυρίως, λόγους. Όπως δεν είναι εύκολο να αποσυρθεί κανείς από τη φροντίδα με την οποία έχει περιβάλει, το ίδιο χρονικό διάστημα, τη συγκέντρωση και τον συντονισμό της ύλης του περιοδικού... Όλα όμως έχουν ένα τέλος. Κι ευτυχώς, «κανένα τέλος δεν έρχεται μ’ αδειανά χέρια», καθώς μας λέει η ποιήτρια Κική Δημουλά. Κι εν προκειμένω, το τέλος αυτό έρχεται με γεμάτα τα χέρια! Με ανάμεικτα συναισθήματα και αναμνήσεις: ικανοποίηση, αγωνία, κόπος, ιδέες, μέριμνα διαρκής. Το οραματιστήκαμε αρχές της δεκαετίας του ’80, το χαρήκαμε νεογέννητο λίγο αργότερα, το αναστήσαμε σαν ωραίο έφηβο, το ανδρώσαμε... και μαζί του ζήσαμε όλοι μας, στη Συντακτική Επιτροπή του, τα χρόνια μας! Ευχαριστούμε όλους τους συνεργάτες, συγγραφείς, εκδότες, εικονογράφους, εκπαιδευτικούς, όσους συνέδραμαν με τον δικό τους τρόπο την επιτυχή πορεία του περιοδικού. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τον εκδοτικό οίκο Ψυχογιός, που για μία δεκαετία και πλέον έχει την ευθύνη της έκδοσης. Το περιοδικό Διαδρομές από το επόμενο τεύχος περνάει στη φροντίδα νέων ανθρώπων, που ελπίζουμε να δώσουν νέο πνεύμα και στίγμα στην καινούργια περίοδο κυκλοφορίας του. Την έκδοση αναλαμβάνει ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, στον οποίο άλλωστε ανήκει το περιοδικό, αφού ήδη από το 2012 του έχει εκχωρηθεί η ιδιοκτησία. Ένας κύκλος κλείνει, ένας άλλος ανοίγει. Τόπο στα νιάτα! Εμείς παραμένουμε στο πλάι τους, πρόθυμοι σε ό,τι μας χρειαστούν. Δεν μένει παρά να ευχηθούμε με την καρδιά μας κάθε καλό και καλή επιτυχία, και η νέα Διεύθυνση να πονάει και να νοιάζεται τις Διαδρομές όπως η απερχόμενη. Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

Περίοδος Γ’: Χειμώνας 2018 Τεύχος 126 Ιούλιος-Δεκέμβριος 2018 Eξαμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

3rd Period: Winter 2018 No. 126 July-December 2018 Biannual Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr

Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr

Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Βαγγέλης Ηλιόπουλος (Β.Η.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης (Κ.Δ.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), e-mail: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: Από το βιβλίο Ένα κουκί και δυο ρεβίθια κάνουν τρία παραμύθια (εξώφυλλο) Εκδόσεις Πατάκη, της εικονογράφου Φιλομήλας Βακάλη-Συρογιαννοπούλου Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Ελένη Βαζούρα, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 2 φορές τον χρόνο, τους μήνες Iούνιο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του.

Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tassoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Vangelis Iliopoulos (V.I.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Konstantinos D. Malafantis (K.D.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Iro Papamoschou (Ι.P.), e-mail: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration: From the book One bean and two chick-peas make up a total of three stories (cover), Patakis Publications, illustrated by Filomila Vakali-Syrogiannopoulou Marketing, Public Relations and Advertisments: Εleni Vazoura, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published twice a year in June and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις H εικονογράφος του τεύχους: Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου Η ευεργετική επίδραση του παραμυθιού στην προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού κατά την προσχολική ηλικία της Έλενας Χ. Στανιού

CONTENTS 4 5

Points

The beneficial effect of fairy tales on the personal and social development of pre-school aged children by Elena Ch. Staniou

This Issue’s Illustrator: Filomila Vakali-Syrogiannopoulou

Ο αυτισμός και η αποτύπωσή του στην παιδική λογοτεχνία του Κωνσταντίνου Δ. Μαλαφάντη

Autism and its representation in children’s literature by Konstantinos D. Malafantis

Διακειμενική ανάλυση του εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου της Agnese Baruzzi, Κοκκινοσκουφίτσα: Η αληθινή ιστορία! της Θεοδώρας Τσιβούλη

An intertextual analysis of the picture book by Agnese Baruzzi, Little Red Riding Hood: Τhe true story! by Theodora Tsivouli

Ανίχνευση και ανάλυση των έμφυλων αναπαραστάσεων στο σχολικό εγχειρίδιο της Γλώσσας της Δ’ Δημοτικού της Παναγιώτας Μηκέ

A documentation and analysis of gender representations in the 4th Grade school Language text book by Panagiota Mike

Βιβλιοπαρουσιάσεις (42 τίτλοι)

Book Presentations (42 titles)

Μια τριλογία για τον Μακεδονικό Αγώνα του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου

A trilogy about the Macedonian Struggle by V. D. Anagnostopoulos

Μια προσέγγιση του μυθιστορήματος της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Στη σκιά της πράσινης βασίλισσας, υπό το πρίσμα της ηθικής κριτικής της Κατερίνας Σαββίδου

Approaching Loty Petrovits-Androutsopulou’s novel, In the shadow of the green queen, through the prism of ethical literary criticism by Katerina Savidou

Λίγα λόγια για το βιβλίο της Λίνας Ζένιου-Παπά, Παιδικό και Εφηβικό Θέατρο, του Κώστα Κατσώνη

A few words about Lina Zeniou-Papa’s book, Children’s and Young Adult Theatre, by Kostas Katsonis

Λογοτεχνία και Μουσική: Η συνάντηση δύο τεχνών και η «μουσική περιήγηση» των μυθιστορηματικών χαρακτήρων της Ευαγγελίας Χύμα

Literature and Music: The meeting of two arts and a “musical exploration” of fictional characters by Evangelia Chyma

Πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» – Φιλαναγνωσία: δικαίωμα όλων και όχι λίγων της Εβίτας Λοΐζου

“PRO-FIL” Reading promotion programme: A right for all and not only a few by Evita Loizou

«Κοριτσίστικη κουλτούρα» στα manga και anime: Η περίπτωση της Sailor Moon της Μαριάννας Μίσιου και της Ελένης Λουκάκη

104

“Girls culture” in manga and anime: The case of Sailor Moon by Marianna Missiou and Eleni Loukaki

Παρουσίαση: Ζωή Κανάβα

111 117

Presentation: Zoe Kanava

Νέα

122

News

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

134

Submission Guidelines

Συνέντευξη της Ειρήνης Κατσίπη-Σπυριδάκη από την Αγγελική Βαρελλά

An interview with Irene Katsipi-Spyridaki by Angeliki Varella

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

ε π ι σημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

Τα εφιαλτικά ποσοστά…

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το είχαμε γράψει και άλλοτε, ωστόσο θα το επισημάνουμε και πάλι, ώστε να μη λησμονούμε τα θλιβερά του καιρού μας: Γράφοντας, δημοσιεύοντας, παρουσιάζοντας βιβλία για παιδιά στις χώρες τις «ανεπτυγμένες», μοιάζει σα να παλεύουμε ν’ αδειάσουμε τη θάλασσα μ’ ένα κουτάλι, αν λογαριάσουμε ότι το 70% του πληθυσμού της γης είναι και παραμένει αναλφάβητο! Βεβαίως, δεν ωφελεί ν’ απελπιζόμαστε. Γι’ αυτό και συνεχίζεται, για παράδειγμα, ο αγώνας της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) και των 70 εθνικών τμημάτων της με το θηρίο που λέγεται κάθε μορφής αναλφαβητισμός. Καλό είναι, ωστόσο, να θυμόμαστε το εφιαλτικό αυτό ποσοστό, μαζί με άλλα ποσοστά εξίσου αδιανόητα κι όμως αληθινά, όπως τα έχει δημοσιεύσει πρωινή εφημερίδα: 50% των κατοίκων της γης υποσιτίζονται, 75% δεν έχουν μόνιμη στέγη, 92% δεν έχουν λογαριασμό σε τράπεζα ή την παραμικρή αποταμίευση, ενάμισι δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό και δύο δισεκατομμύρια σε ρεύμα ηλεκτρικό! Η αδιάκοπη επαφή με την παγκόσμια πραγματικότητα είναι, πιστεύουμε, απολύτως απαραίτητη. Προπάντων στις μέρες μας! Λ.Π.-Α.

η εικονογράφος του τεύχους

ΦΙΛΟΜΗΛΑ ΒΑΚΑΛΗΣΥΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ Γεννήθηκε στα Γιάννινα. Από μικρή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου εξακολουθεί να ζει. Σπούδασε ζωγραφική στο «Επιμορφωτικό Κέντρο Καλών Τεχνών» Κωστή Ηλιάδη και τοπογραφία με εξειδίκευση στη μελέτη αυτοκινητοδρόμων (I.C.S. London, England). Με το παιδικό βιβλίο –κείμενο και εικονογράφηση– ασχολείται από το 1979 (η εικονογράφηση προηγήθηκε). Έχει τιμηθεί από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά (τρεις φορές), από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και από την Ελληνική Εταιρεία Χριστιανικών Γραμμάτων. Έχει αναγραφεί στον Τιμητικό Πίνακα της IBBY (Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα). Σε πανελλήνιο διαγωνισμό ζωγραφικής απέσπασε το Α´ Βραβείο. Για το σύνολο του έργου της και την προσφορά της στην ανάπτυξηπροώθηση της Παιδικής Λογοτεχνίας βραβεύτηκε με το Μεγάλο Βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα» από το Ελληνικό Τμήμα της IBBY (Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) και με το Βραβείο «Τατιάνα Σταύρου» από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά. Άρθρα της σχετικά με το βιβλίο, την τέχνη και ειδικότερα την εικονογράφηση έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα έντυπα. Έχει πάρει μέρος σε εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ως ενεργό μέλος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ (Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) διετέλεσε γενική γραμματέας (1991-1996) και για πολλά χρόνια IBBY Liaison Officer. Εκπροσώπησε επανειλημμένα το Ελληνικό Τμήμα της IBBY σε διεθνή συνέδρια, καθώς και στην ανά διετία καθιερωμένη Έκθεση Εικονογράφησης Βιβλίων για παιδιά και νέους (Biennial of Illustration Bratislava). Είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Η ΕΥΕΡΓΕTΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Έλενα Χ. Στανιού

Δρ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Νηπιαγωγός-Συγγραφέας

Εισαγωγή

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μετάδοση των κοινωνικών αξιών και των θετικών αντιδράσεων είναι ιδιαίτερα σημαντική για την προσχολική ηλικία, τότε που αρχίζουν να σταθεροποιούνται οι συμπεριφορές και τα βασικά γνωρίσματα που θα συνθέσουν την προσωπικότητα του παιδιού. Τα προσεχτικά επιλεγμένα βιβλία και ιδιαίτερα τα παραμύθια μπορούν να προαγάγουν την ψυχική υγεία των παιδιών και να λειτουργήσουν ως εργαλεία μάθησης και μετάδοσης θετικών μορφών συμπεριφοράς.1 Παραμύθι και παιδί είναι δύο έννοιες συνυφασμένες κάτω από το πέπλο της ευαισθησίας, της αγάπης, του συναισθηματισμού, της φαντασίας, της δημιουργικότητας, που προχωρούν παράλληλα, εδώ και αρκετούς αιώνες. Ωστόσο, τα παραμύθια δεν είχαν από την αρχή της δημιουργίας τους αυτή την παράλληλη πορεία με την παιδική φύση. Αρχικά, επρόκειτο για δημιουργήματα του λαϊκού λόγου της εποχής, με παρωδιακό ή τολμηρό χαρακτήρα, με τα οποία ψυχαγωγούνταν οι ενήλικες που αποτελούσαν κυρίως την ακολουθία των τιμών της βασιλικής αυλής, στη Γαλλία του δέκατου έβδομου αιώνα. Ήδη, όμως, η παιδική ηλικία είχε αρχίσει να αποκτά τη θέση που της αρμόζει. Τα παιδιά δεν αντιμετωπίζονταν πια σαν μικρογραφίες των μεγάλων. Έτσι, με τη συμβολή του Γάλλου Σαρλ Περώ, μία από τις πιο δυναμικές φυσιογνωμίες των γαλλικών Γραμμάτων του δέκατου έβδομου αιώνα, τα παραμύθια άρχισαν να παίρνουν τη μορφή των εξαίρετων δημιουργημάτων του προφορικού και γραπτού λόγου, που, από τότε και έπειτα, απευθύνονται κυρίως στα παιδιά. Ο Σαρλ Περώ συγκέντρωσε αρκετά από τα δημιουργήματα αυτά του λαϊκού λόγου, τα μελέτησε προσεχτικά και, αφού απάλυνε κάποιες εκφράσεις τους ή τα τροποποίησε σε σημεία που έκρινε απαραίτητο, άρχισε να τα δημοσιεύει, δίνοντας έτσι τις δύο πρώτες παραμυθιακές του συλλογές. Η πρώτη, το 1697, με τίτλο Ιστορίες ή παραμύθια του παλιού καιρού με ηθικά επιμύθια (Histoires ou contes du temps passé avec des moralités) και η δεύτερη, το 1698, με τίτλο Τα παραμύθια της μαμάς Χήνας (Les contes de ma mère l’Oye). Έτσι, για πρώ-

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τη φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας εννέα παραμύθια που έμελλε να έχουν την τύχη που τους άξιζε, κάτι που δεν μπορούσαν να φανταστούν όσοι έσπευσαν πολύ γρήγορα να ειρωνευτούν και να κατηγορήσουν το έργο αυτό του Περώ. Τα παραμύθια αυτά ήταν Η Κοκκινοσκουφίτσα, Ο Κοντορεβιθούλης, Η Ωραία Κοιμωμένη του δάσους, Η Σταχτοπούτα, Ο Παπουτσωμένος Γάτος, Ο Ρικέτος με το λοφίο, Το γαϊδουροτόμαρο, Οι νεράιδες και Ο Κυανοπώγωνας.2 Τα παραμύθια διασκεδάζουν τα παιδιά, ενώ ταυτόχρονα τους μαθαίνουν να ξεπερνούν φοβίες, να αναπτύσσουν το αίσθημα της εμπιστοσύνης και να εγκαταλείπουν την επιθυμία για εγωιστική συμπεριφορά,3 καθώς τα οδηγούν σε ένα καθρέφτισμα της δικής τους εικόνας μέσα από αυτήν των παραμυθιακών ηρώων. Ωστόσο, αυτοί οι ήρωες ίσως δεν θα μπορούσαν να ξετυλίξουν την ανεκτίμητη αξία του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς τους, αν κάποιοι άνθρωποι δεν τους έφερναν σε επαφή με τους μικρούς αναγνώστες. Κι αυτοί δεν είναι άλλοι από τους γονείς των παιδιών, τις πολυαγαπημένες μορφές του παππού και της γιαγιάς και τους δασκάλους, που ο καθένας από τη δική του σκοπιά και με τον δικό του τρόπο μπορεί να μην αφήνουν τα παιδιά να τα βγάλουν πέρα μόνα τους, μέσα σε ένα δάσος, όπως κάποτε ίσως τα κατάφεραν ο Χάνσελ και η Γκρέτελ ή ο Κοντορεβιθούλης, αλλά μαζί με αυτούς, ως βοηθούς, τα καθοδηγούν, ώστε να μπορούν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, να αναπτύσσουν την κριτική τους σκέψη και να αναγνωρίζουν τις θετικές στάσεις και συμπεριφορές της ζωής. Έτσι, οι μικροί σύγχρονοι ήρωες θα ταυτιστούν με τους κλασικούς παραμυθιακούς ήρωες και θα μάθουν να δίνουν τον δικό τους προσωπικό αγώνα και να αντεπεξέρχονται σε πολλές δυσκολίες. Και με αυτόν τον τρόπο, τα προβλήματα θα βρίσκουν λύσεις και οι προσωπικές αναζητήσεις τούς στόχους τους.

Παραμύθι και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη Με την είσοδο των παιδιών στο νηπιαγωγείο και μέχρι την ηλικία των επτά ετών, η γνωστική ανάπτυξη ξεκινάει με γρήγορους ρυθμούς. Τα παιδιά μπορούν να επεξεργάζονται πολλές πληροφορίες και η μνήμη τους είναι αυξημένη. Μεταβαίνουν, δηλαδή, από το προσυλλογιστικό στάδιο σε κείνο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης, σύμφωνα με τον Piaget, και την περίοδο λήψης πρωτοβουλιών, σύμφωνα με τα στάδια της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erikson.4 Τα παιδιά, κατά την προσχολική ηλικία, μαθαίνουν να παίρνουν πρωτοβουλίες για τις δραστηριότητές τους, απολαμβάνουν τα επιτεύγματά τους και ενεργούν με σκοπιμότητα. Αν δεν τους επιτραπεί να ακολουθήσουν τις δικές τους πρωτοβουλίες, νιώθουν ένοχα για τις προσπάθειές τους να γίνουν ανεξάρτητα, πράγμα που θα επιβραδύνει την εξέλιξη της αυτενέργειάς τους, γιατί η πρωτοβουλία είναι αυτή που συνεισφέρει στην αυτονομία.5 Η πρόκληση, ωστόσο, που αντιμετωπίζει ένα παιδί στην ηλικία αυτή συνίσταται στη διατήρηση του ενθουσιασμού για δραστηριότητες και, ταυτόχρονα, στη συνειδη-

τοποίηση ότι δεν μπορεί να πραγματοποιεί κάθε του παρόρμηση. Γι’ αυτό και οι ενήλικες, σ’ αυτό το στάδιο, βαδίζουν πάνω σε μια λεπτή γραμμή, καθώς οφείλουν να επιβλέπουν το παιδί, χωρίς να παρεμβαίνουν εμποδίζοντας τις πρωτοβουλίες, αλλά και χωρίς να επιτρέπουν οποιεσδήποτε παρορμητικές συμπεριφορές. Το στάδιο της πρωτοβουλίας, κατά τον Erikson,6 προσδίδει στην αυτονομία του παιδιού το χαρακτηριστικό της ανάληψης, του σχεδιασμού και της υλοποίησης μιας δραστηριότητας, προκειμένου το παιδί να είναι δραστήριο και σε εγρήγορση. Έτσι, τα παιδιά μαθαίνουν να εμπιστεύονται κι άλλους ενήλικες –όπως είναι οι εκπαιδευτικοί–, να ενεργούν αυτοδύναμα και στην πιο πολύπλοκη κατάσταση, και να κάνουν καινούργια πράγματα, με τρόπους που αρμόζουν, βέβαια, στους νέους κανόνες του σχολείου. Ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά αντιμετωπίζουν τις νέες προκλήσεις και τις προσπάθειες για την επίτευξη νέων στόχων και, μάλιστα, με τον κίνδυνο της αποτυχίας να είναι ορατός, επηρεάζει την υπόλοιπη ζωή τους στο σχολείο. Αυτό σημαίνει πως η προστασία –όχι η υπερπροστασία–, η ενθάρρυνση και μία σταθερή και καθησυχαστική στάση των γονιών και των εκπαιδευτικών, ώστε να μπορέσουν τα παιδιά να αποκτήσουν βασικές κινητικές και γνωστικές δεξιότητες, θα σηματοδοτήσουν την έναρξη του αυτοελέγχου και της αυτοπεποίθησης, της προσπάθειας και της αυτοεκτίμησης. Οι μαθητές με μεγα-

λύτερη αυτοεκτίμηση παρουσιάζουν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν στο σχολείο,7 έχουν πιο ευνοϊκή στάση απέναντι σ’ αυτό και πιο θετική συμπεριφορά μέσα στην τάξη και παρουσιάζουν, επίσης, μεγαλύτερη δημοτικότητα μεταξύ των άλλων μαθητών. Σημαντικό ρόλο στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών στην προσχολική ηλικία αρχίζει να διαδραματίζει και η δημιουργία της ομάδας των συνομηλίκων. Η ομάδα αυτή αρχίζει όχι μόνο να διευρύνει τις διαπροσωπικές επαφές του παιδιού με τους συνομηλίκους και να μειώνει, ταυτόχρονα, την εξάρτηση και το ενδιαφέρον του για τους μεγάλους, αλλά οδηγεί και στην ομαλοποίηση των ιδιορρυθμιών της οικογένειας κάθε παιδιού. Τα παιδιά κα-

T 10 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ταφέρνουν σταδιακά να μετριάσουν ορισμένες μονομέρειες στις επιδράσεις της οικογένειας και να τις αντισταθμίσουν. Έτσι, το χαϊδεμένο παιδί θα μάθει ότι στις διαπροσωπικές σχέσεις υπάρχει αμοιβαιότητα και ισοτιμία, ότι και οι άλλοι έχουν δικαιώματα που πρέπει να σέβεται και ότι έχει και αυτό υποχρεώ σεις που πρέπει να εκπληρώνει. Αντίστοιχα, το κατατρεγμένο παιδί θα βρει μέσα στην ομάδα των συνομηλίκων πρόσωπα να ταυτιστεί και να αντλήσει την κατανόηση και την αποδοχή που του στέρησε η οικογένεια.8 Ανάμεσα, βέβαια, στα παιδιά παρατηρούνται σημαντικές διαφορές ως προς την κοινωνική συμπεριφορά. Οι διαφορές αυτές εστιάζουν στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά συναναστρέφονται τους συνομηλίκους τους. Έτσι, παρατηρείται: α) το κοινωνικά τυφλό παιδί, το οποίο συμπεριφέρεται σα να μην υπάρχει κανένας άλλος γύρω του, κινείται και παίζει χωρίς να τον ενδιαφέρει τι κάνουν οι άλλοι· β) το κοινωνικά εξαρτημένο παιδί, που η συμπεριφορά του καθορίζεται εξ ολοκλήρου από τη συμπεριφορά των άλλων· και γ) το κοινωνικά ανεξάρτητο παιδί, που συναισθάνεται την παρουσία των άλλων και αντιδρά σ’ αυτούς, χωρίς, όμως, να νιώθει φόβο, συστολή, ενθουσιασμό ή υπερδιέγερση.9 Κάθε παιδί μπορεί να είναι, επομένως, μία ξεχωριστή προσωπικότητα, με τα δικά της χαρακτηριστικά, τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία, όλα, όμως, έχουν ένα κοινό σημείο σύγκλισης των χαρακτήρων τους: Γοητεύονται από την ατμόσφαιρα, τα δρώμενα και τους ήρωες των παραμυθιών και αφήνονται πρόθυμα να βιώσουν στο υποσυνείδητό τους τον αγώνα και την προσπάθεια προς τη λύση του προβλήματος, δηλαδή την ωριμότητα και την ενηλικίωση του τρόπου σκέψης τους. Γιατί τα παραμύθια διδάσκουν, καθώς σ’ αυτά συναντιέται ο εξωτερικός με τον εσωτερικό κόσμο. Και από τον καθένα από μας εξαρτάται να ολοκληρώσει, ανάλογα με την ιδεολογία, τις πεποιθήσεις και τον τρόπο σκέψης του, την πραγματική επίδραση αυτής της σιωπηρής διαπαιδαγώγησης.10 Η διαπαιδαγώγηση αυτή γίνεται αβίαστα και φυσικά, καθώς το παραμύθι προχωρά με έναν τρόπο που το παιδί σκέφτεται και βιώνει τον κόσμο, και γι’ αυτό ακριβώς το παραμύθι είναι τόσο πειστικό για το παιδί. Μπορεί να βρει πολύ μεγαλύτερη ανακούφιση σε ένα παραμύθι, παρά αν προσπαθήσουμε να το καθησυχάσουμε, βασιζόμενοι στη λογική και στις απόψεις μας. Το παιδί εμπιστεύεται αυτό που λέει το παραμύθι, γιατί ο τρόπος με τον οποίο βλέπει τον κόσμο συμφωνεί με τον δικό του.11 Το παραμύθι είναι το «αρχαϊκότερο διασωσμένο είδος αφήγησης», σύμφωνα με τον καθηγητή Μ. Μερακλή,12 που είναι συγκεκριμένου μήκους και περιέχει μια διαδοχή μοτίβων ή επεισοδίων, όπως αναφέρει ο S. Thompson.13 Όμως δεν πρόκειται για τυχαία μοτίβα ή απλά περιστατικά, που έρχονται να περιγράψουν ή να αποδώσουν με απλοϊκό λόγο φανταστικές σκηνές που μοναδικός στόχος τους είναι η διασκέδαση των αναγνωστών τους. Πρόκειται για συγκεκριμένες λειτουργίες δρώντων προσώπων που συγκροτούν τα θεμελιώδη μέρη της αφήγησης και αποδίδουν το ψυχολογικό νόημα της ιστορίας,14 κάτι που ξεκινάει από την πρώτη φράση του παραμυθιού, τη γνωστή αρχή «Μια φορά και έναν καιρό», η οποία εισάγει το παιδί στη φανταστική παραμυθιακή ατμόσφαιρα και σε έναν χώρο όπου όλα μπορούν να συμβούν, αλλά

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 12 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

και όλα έχουν το τίμημά τους. Παιδαγωγικές αξίες, βαθιά νοήματα, έντονα συναισθήματα και συνειδητοποίηση βασικών αντιθετικών εννοιών, όπως είναι το καλό και το κακό, το όμορφο και το άσχημο, η ευαισθησία και η σκληρότητα κ.ά., βοηθούν το παιδί να σκιαγραφήσει την προσωπικότητά του, σημαντικά στοιχεία του χαρακτήρα του και τα όρια των ψυχικών και πνευματικών του δυνατοτήτων. Ο Μ. Μπετελχάιμ μιλάει για τη γοητεία των παραμυθιών και για το πόσο ευεργετικά μπορούν αυτά να απευθυνθούν στα παιδιά, καθώς μέσα από τα παραμύθια τα παιδιά μπορούν να ανακαλύψουν λύσεις και τρόπους αντιμετώπισης δικών τους προσωπικών θεμάτων και αναζητήσεων, να φωτίσουν πτυχές του εαυτού τους και να καλλιεργήσουν την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους.15 Με τις άπειρες ηθικές, ψυχικές και πνευματικές τους δυνατότητες, τα βοηθούν να αποκαλύψουν την εσωτερική τους φύση. Οι κακουχίες και οι δοκιμασίες, που περνούν στα παραμύθια οι ήρωες, είναι απαραίτητες για την εσωτερική ανάπτυξη του παιδιού, μέχρι να επιτύχει την προσωπική του ολοκλήρωση.16 Γιατί το παραμύθι δεν αφήνει μετέωρο το παιδί, αλλά του προσφέρει μια ηθική λύση και με αυτόν τον τρόπο τού τονώνει το αίσθημα της ασφάλειας και την πίστη στο δίκαιο, την ειρήνη, την ανθρωπιά.17 Τα παραμύθια προβάλλουν έναν κόσμο μαγικό, με φανταστικούς ήρωες και πλάσματα απίθανα και θαυμαστά, που κινούνται ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον μύθο. Υποδηλώνουν, με τον δικό τους γοητευτικό τρόπο, πρωταρχικές αλήθειες, που είναι φλέβες ζωής. «Και μέσα απ’ αυτόν τον ομιχλώδη κόσμο της φαντασίας κερδίζεται η αλήθεια της ζωής», καθώς το παραμύθι λειτουργεί για τα παιδιά μέσα σε ένα σύνθετο κλίμα ψυχαγωγίας ως λύτρωση, προειδοποίηση και προετοιμασία, για να αντιμετωπίσει τον σκληρό και αντιφατικό κοινωνικό περίγυρο.18

Συμπεράσματα Σίγουρα τα παιδιά οφείλουν πολλά στον άνθρωπο αυτόν που, τότε, στα τέλη του δέκατου έβδομου αιώνα, μετέτρεψε τις σκαμπρόζικες ιστορίες –είτε αυτές κυκλοφορούσαν προφορικά είτε σε πρόχειρες φυλλάδες γυρολόγων– στις παραμυθιακές ιστορίες που αποτέλεσαν τα γνωστά μας κλασικά αγαπημένα παραμύθια. Η αλήθεια είναι πως και ο ίδιος ο Σαρλ Περώ δεν φανταζόταν τότε πόσες γενιές παιδιών θα μεγάλωναν με αυτά τα παραμύθια, αλλά και με τα τόσα άλλα που μεγάλοι παραμυθάδες, όπως ο Άντερσεν ή οι Αδερφοί Γκριμ, έδωσαν στη συνέχεια, με σεβασμό πάντα στην παιδική ηλικία και τις ανάγκες της. «Μια γοητευτική περιπέτεια» ονομάζει ο καθηγητής Β. Αναγνωστόπουλος την πορεία του παραμυθιού μέσα στον χρόνο.19 Μια περιπέτεια που έχει ευχάριστα συμπαρασύρει, όλους αυτούς τους αιώνες, μικρούς και μεγάλους, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Τα παραμύθια είναι μοναδικά, όχι μόνο ως μορφή λογοτεχνίας, αλλά και ως έργα τέχνης, που είναι όμως πλήρως κατανοητά στο παιδί, όπως καμία άλλη μορφή τέχνης. Το παιδί θα αντλήσει από αυτά το βαθύτερο νόημά τους, ανάλογα πάντα με τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες, όχι μόνο της ηλικίας του, αλλά και της συγκεκριμένης χρονικής στιγμής που του γίνονται γνωστά. Έτσι, όταν ένα παραμύθι φτάνει στο γνωστό τέλος «Και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα», το παιδί αφήνει πίσω του τη φανταστική αφήγηση, επανέρχεται στην πραγματικότητα με ελπίδα και αισιοδοξία,20 και επεξεργάζεται με τον δικό του τρόπο τις πληροφορίες των οποίων μόλις έγινε κοινωνός. Πληροφορίες που μόνο θετική ψυχολογική συμβολή μπορούν να έχουν στην εσωτερική του ανάπτυξη. Και αυτό συμβαίνει γιατί τα παραμύθια μπορούν να μιλήσουν στις ανάγκες των παιδιών και να φωτίσουν τις δυνατότητες για την επίτευξη της προσωπικής τους αυτονομίας και της κοινωνικής τους ελευθερίας.21 Ακόμη, τα παραμύθια δίνουν διέξοδο σε προβληματισμούς ασυνείδητους, τις περισσότερες φορές. Μέσα από τη δράση των ηρώων, τα παιδιά οδηγούνται στη λύση των αποριών, αλλά και στη διαπίστωση για εσωτερικές μη φανερές διεργασίες. Και, βέβαια, ικανοποιείται και η φαντασία τους.22 Οι κοινωνικές αξίες και αρετές, καθώς και τα βαθιά νοήματα των παραμυθιών, συγκροτούν τον επικοινωνιακό χαρακτήρα τους, ο οποίος συμβάλλει στην παιδαγωγική διά σταση και την ευεργετική παρουσία της παραμυθιακής αφήγησης23 είτε αυτή πραγματοποιείται από τους γονείς είτε από τους εκπαιδευτικούς. Η απόκτηση, ωστόσο, κοινωνικής και προσωπικής ταυτότητας των παιδιών είναι αμφίπλευρη διαδικασία, όπου τα παιδιά εντάσσονται στην κοινότητα και διαφοροποιούνται ως ξεχωριστά άτομα. Κοινωνικοποιούνται, αποκτούν πρότυπα και αξίες, αναπτύσσουν και διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους.24 Οι παιδαγωγοί, με αγάπη και υπομονή, οφείλουν να ενισχύουν τους παράγοντες αυτούς που θα βοηθήσουν στην απόκτηση και τη βελτίωση του αισθήματος της ασφάλειας, της αυτοπεποίθησης και της αυτοεκτίμησης των παιδιών, καθώς τα παιδιά θα πρέπει να μάθουν να συνεργάζονται, να μοιράζονται και να αποδέχονται το ένα το άλλο. Η προσχολική ηλικία είναι η

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

βασική χρονική περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας τα παιδιά μαθαίνουν πολλά για τον ρόλο τους στα γύρω τους περιβάλλοντα, τις συμπεριφορές και τα συναισθήματα που θα αναπτύξουν τόσο απέναντι στους άλλους όσο και απέναντι στον εαυτό τους. Και είναι αλήθεια πως ο χώρος της προσχολικής εκπαίδευσης είναι ο πιο προνομιούχος,25 όσον αφορά στη χρήση του παραμυθιού στη μαθησιακή διαδικασία, κάτι που θα ενισχύσει το παιδαγωγικό έργο στη μετάδοση όχι μόνο γνώσεων, αλλά και αξιών. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

T 14 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. Στανιού, Ε. Χ. (Δεκέμβριος, 2016), «Η επιθετική συμπεριφορά στα παιδιά προσχολικής ηλικίας και η σημασία της λογοτεχνίας στον τρόπο διαχείρισής της», περ. Διαδρομές, 122, 30-39. 2. Σακελλαρίου, Χ. (1995), Το παραμύθι χτες και σήμερα: Η ψυχοπαιδαγωγική και κοινωνική λειτουργία του, Αθήνα: Πατάκης, σ. 122-127. 3. Norton, D. E. (2003/2006), Μέσα από τα Μάτια ενός Παιδιού: Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, μτφρ.: Φ. Καπτσίκη & Σ. Καζαντζή (6η έκδ.), Αθήνα: Επίκεντρο, σ. 21. 4. Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (1985), Εξελικτική ψυχολογία: Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση, τόμος 2: Προσχολική ηλικία, Αθήνα, σ. 33, 90. 5. Woolfolk, A. (2005/2007), Εκπαιδευτική Ψυχολογία, μτφρ.: Μ. Μπαρπάτση, Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην, σ. 67. 6. Erikson, E. H. (1950/1963), Childhood and Society, New York: Norton, σ. 255. 7. Marsh, H. W. (1990), “A multidimensional, hierarchical model of self-concept: Theoretical and empirical justification”, Educational Psychology Review, 2, 77- 172. 8. Παρασκευόπουλος, 1985, σ. 106. 9. Παρασκευόπουλος, 1985, σ. 111. 10. Ζαν, Ζ. (1981/1996), Η Δύναμη των παραμυθιών, μτφρ.: Μ. Τζαφεροπούλου, Αθήνα: Καστανιώτης, σ. 284. 11. Μπετελχάιμ, Μ. (1976/1995), Η γοητεία των παραμυθιών, μτφρ.: Ε. Αστερίου, Αθήνα: Γλάρος, σ. 68. 12. Μερακλής, Μ. Γ. (1993), Έντεχνος λαϊκός λόγος, Αθήνα: Καρδαμίτσα, σ. 122. 13. Thompson, S. (1946), The Folktale, New York: The Dryden Press. 14. Προπ, Β. Γ. (1928/1991), Μορφολογία του παραμυθιού: Η Διαμάχη με τον Κλωντ Λέβι-Στρως και άλλα κείμενα, μτφρ.: Α. Παρίση, Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα. 15. Μπετελχάιμ, 1995, σ. 23. 16. Κούπερ, Τ. Σ. (1983/1988), Ο Θαυμαστός Κόσμος των Παραμυθιών: Αλληγορίες της Εσωτερικής Ζωής – Πορεία προς την Ωριμότητα, μτφρ.: Θ. Μαλαμόπουλος (2η έκδ.), Αθήνα: Εκδόσεις Θυμάρι, σ. 21. 17. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2006), Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας (14η έκδ.), Αθήνα: Εκδόσεις των Φίλων, σ. 95. 18. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1997), Τέχνη και τεχνική του παραμυθιού, Αθήνα: Καστανιώτης, σ. 86. 19. Αναγνωστόπουλος, 1997, σ. 77. 20. Αναγνωστόπουλος, 1997, σ. 54-55. 21. Zipes, J. (1982/2006), Fairy Tales and the Art of Subversion: The Classical Genre for Children and the Process of Civilization (2η έκδ.), New York & London: Routledge, σ. 169. 22. Τσιλιμένη, Τ. (2011), «Εισαγωγή στην τέχνη της αφήγησης», στο: Τ. Δ. Τσιλιμένη (επιμ.), Αφήγηση και Εκπαίδευση: Εισαγωγή στην τέχνη της αφήγησης – Άρθρα και Μελετήματα, Αθήνα: Επίκεντρο. 23. Τσιλιμένη, 2011. 24. Cole, Μ. & S. Cole (1989/2001), Η ανάπτυξη των παιδιών: Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία, επιμ.: Ζ. Μπαμπλέκου, μτφρ.: Μ. Σόλμαν, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σ. 256. 25. Τσιλιμένη, 2011.

Ο ΑΥΤΙΣΜΌΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΤΎΠΩΣΉ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης

Καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος

αυτισμός ορίζεται ως μια σύνθετη αναπτυξιακή αναπηρία, η οποία συνήθως εμφανίζεται τα πρώτα τρία χρόνια της ζωής και είναι αποτέλεσμα μιας νευρολογικής διαταραχής που επηρεάζει τη φυσιολογική λειτουργία του εγκεφάλου, την ανάπτυξη στους τομείς της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και τις δεξιότητες επικοινωνίας. Από τις πιο σημαντικές δυσκολίες είναι η καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου και των δεξιοτήτων επικοινωνίας και κοινωνικής συμπεριφοράς, ενώ χαρακτηρίζεται και από έλλειψη φαντασίας.1

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Η εικόνα του ίδιου του ατόμου με αυτισμό παρουσιάζει σημαντική διαφοροποίηση ανάλογα με την ηλικία και τη νοητική ικανότητα, με αποτέλεσμα να προκύψει ο όρος «Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος» (ΔΑΦ).2 Οι διαταραχές αυτές αποτελούν ένα συνεχές, το οποίο κυμαίνεται από τις εξαιρετικά σοβαρές μορφές αυτισμού, με ήπια έως σοβαρή νοητική υστέρηση, απουσία κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας, απουσία ανάπτυξης λόγου και/ή συχνή συννοσηρότητα με επιληψία, μέχρι τις πιο ήπιες μορφές, οι οποίες περιλαμβάνουν τη διαταραχή Asperger ή αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας, όπου τα προβλήματα είναι σχετικά λιγότερα και ελαφρύτερα. Οι διαφορές ανάμε-

T 16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

σα στη διαταραχή Asperger και τον αυτισμό είναι ότι στην πρώτη περίπτωση δεν παρατηρείται καθυστέρηση στη γλωσσική και γνωστική ανάπτυξη και τις αναπτυξιακές δεξιότητες (με εξαίρεση τις κοινωνικές δεξιότητες), καθώς επίσης το νοητικό δυναμικό είναι φυσιολογικό.3 Τα παιδιά με αναπηρίες παραδοσιακά δεν εμφανίζονταν στα παιδικά βιβλία συχνά και, όταν αυτό συνέβαινε, αποδίδονταν μέσω μιας αρνητικής στερεοτυπικής νόρμας, ως χαρακτήρες αξιοθρήνητοι ή θλιβεροί, κακοί, ή αντιθέτως, περιστασιακά, υπερ-ήρωες και συνηθέστερα ως βάρος για τους άλλους, λόγω της αδυναμίας τους να συμμετέχουν αυτόνομα στην καθημερινότητα.4 Από τη δεκαετία του 1970 όμως και εξής σημειώθηκε μια εντυπωσιακή στροφή στις δυτικές κοινωνίες σε σχέση με την αναπηρία και την πρόσληψή της.5 Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το ιατροκεντρικό μοντέλο άρχισε να αμφισβητείται από τους αναπήρους και τις οργανώσεις τους και να αναπτύσσεται το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας, το οποίο υποστηρίζει ότι η αναπηρία συνιστά κοινωνική κατασκευή και προϊόν κοινωνικών πρακτικών απομόνωσης και αποκλεισμού. Το κοινωνικό μοντέλο, η διαδρομή του οποίου ξεκινά από τη συγκρότηση της Ένωσης Ατόμων με Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (Union of Physically Impaired Against Segregation – UPIAS) (Ελευθερίου, 2009),6 συνάντησε το κίνημα της πολιτικής ορθότητας της περιόδου και από κοινού συνέπραξαν στην αλλαγή της στάσης της κοινωνίας, γεγονός που αποτυπώνεται και στην παιδική λογοτεχνία. Η πολιτική ορθότητα, στο ξεκίνημά της τουλάχιστον,7 είχε σκοπό να ενθαρρύνει μια πιο τίμια, ολοκληρωμένη και πολιτισμικά αυθεντική εικόνα των γυναικών, των φυλετικών και άλλων εθνικών ή κοινωνικών μειονοτήτων, μεταξύ των οποίων και των ατόμων με αναπηρία. Έτσι, από τη δαιμονοποίηση των ατόμων με αναπηρία, περνάμε στη ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής και της καθημερινότητάς τους και στη συμπαθέστερη προσέγγισή τους.8 Στην Ελλάδα η έρευνα για την απεικόνιση της αναπηρίας στη λογοτεχνία και δη στην παιδική και νεανική9 έχει να επιδείξει σημαντικά αποτελέσματα στο εν λόγω επιστημονικό πεδίο. Σημαντικές έρευνες, επίσης, έχουν διεξαχθεί σε επίπεδο μεταπτυχιακών εργασιών.10 Το παιδί με ειδικές ανάγκες γίνεται μυθοπλαστικό υλικό στην ελληνική λογοτεχνική αφήγηση από το 1980 και μετά. Το πρώτο παιδικό βιβλίο με ανάλογο θέμα εμφανίζεται το 1986, ενώ σχετικά βιβλία εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα από το 1990 και εξής. Αυτό αποτελεί και απόρροια των νέων επιστημονικών θέσεων, των επακόλουθων κοινωνικών ζυμώσεων και των αντιλήψεων σε σχέση με το παιδί με ειδικές ανάγκες.11

Επικρατέστερα χαρακτηριστικά και αφηγηματικές τεχνικές σε λογοτεχνικούς ήρωες-παιδιά με ειδικές ανάγκες και αυτισμό Τα παιδιά με ειδικές ανάγκες και μάλιστα τα αυτιστικά, υπό την επίδραση του κινήματος της πολιτικής ορθότητας, αλλά και της νεοαναδυθείσας ευαισθητοποίησης, αποδίδονται στη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία με θετικά ψυχικά

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 18 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

χαρακτηριστικά και εσωτερικές αρετές, που δεν είναι συχνά σε πρώτο επίπεδο ανιχνεύσιμες, λόγω της δυσκολίας τους να εκφραστούν. Τα όποια αρνητικά τους χαρακτηριστικά οφείλονται στις ιδιομορφίες της πάθησής τους, που δυσκολεύει πρώτα τα ίδια και κατ’ επέκταση τους γύρω τους. Οι Dyches, Prater και Leininger (2009) εξέτασαν 41 βιβλία με χαρακτήρες με αναπηρία, που συμπεριλαμβάνουν τις διαταραχές αυτιστικού φάσματος, το σύνδρομο Down, τη νοητική αναπηρία, πολλαπλές και άλλες μη καθορισμένες αναπηρίες, και εντόπισαν ορισμένες θετικές τάσεις. Ο αριθμός των κεντρικών χαρακτήρων σε παιδικά βιβλία που αναφέρονται στο θέμα της αναπηρίας αυξήθηκε σημαντικά από την τελευταία τους έρευνα το 1999 (από 39% κύριοι χαρακτήρες το 1999, σε 48% το 2009). Ακόμα περισσότεροι από τους χαρακτήρες με αναπηρία παρουσιάζονται δυναμικά εξελισσόμενοι, αλλάζοντας με την πάροδο του χρόνου,12 κάτι που συνιστά αισιόδοξη οπτική. Στα εικονογραφημένα βιβλία, το παιδί με ειδικές ανάγκες συνήθως απουσιά ζει, καθώς η αναπαράστασή του σπανίζει, ή αποδίδεται σε μακρινά κάδρα και από πλάγιους άξονες, ώστε να συγκαλύπτεται εντέχνως η όποια αναπηρία. Η πιο συχνή περίπτωση απεικόνισης παιδιού με ειδικές ανάγκες είναι το παιδί με τα κινητικά προβλήματα. Πολλά άλλα ειδικά προβλήματα είναι σχεδόν αδύνατον να απεικονιστούν με τρόπο σαφή και ταυτόχρονα αισθητικά αποδεκτό. Εξού και συχνά το παιδικό βιβλίο μιλά μεταφορικά για το παιδί με ειδικές ανάγκες, μέσα από ανθρωπομορφικές και συνυποδηλωτικές τεχνικές, ιδιαίτερα όταν απευθύνεται σε παιδιά μικρής ηλικίας. Η δε επικρατούσα οπτική γωνία της αφήγησης ήταν μέχρι πρόσφατα η τριτοπρόσωπη,13 καθώς την εμπειρία του παιδιού με ειδικές ανάγκες τη μετέδιδε ο ενήλικας φροντιστής του, γο νέας, δάσκαλος, ψυχολόγος κ.ά.

Σύντομη ανασκόπηση παιδικών βιβλίων με θέμα τον αυτισμό Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ένα από τα βιβλία που χάραξαν τη νέα αυτή εποχή διεθνώς αναφορικά με το θέμα του αυτισμού ήταν το βραβευμένο Παιδί του Οκτώβρη (Eleanor Spence, The October Child, Oxford University Press, 1976). Το βιβλίο αυτό αναφέρεται στη φροντίδα ενός αυτιστικού βρέφους από την οικογένειά του και στις υπεράνθρωπες προσπάθειες που αυτή καταβάλλει για να το στηρίξει. Ένα ακόμη βιβλίο σταθμός υπήρξε Ο Αδελφός μου ο Σάμμυ (Becky Edwards, My Brother Sammy, Millbrook Press, 1999). Σε αυτό, το σύνδρομο Asperger παρουσιάζεται μέσα από τα μάτια του μεγαλύτερου αδελφού, που προσπαθεί να πλησιάσει και εντέλει δημιουργεί έναν δυνατό δεσμό με τον ιδιαίτερο, μικρότερο αδελφό του. Έρευνα στα παιδικά βιβλία της ελληνικής αγοράς δείχνει ότι, στο πλαίσιο της αλλαγής των στάσεων των συγγραφέων, εντοπίζεται και η τάση να δίνουν φωνή στο ίδιο το άτομο με αναπηρία, χρησιμοποιώντας πρωτοπρόσωπη αφήγηση, σε ποσοστό που ανέρχεται στο 20% των περιπτώσεων.14 Σε πιο πρόσφατη μεταπτυχιακή εργασία, σχετικά με τις απεικονίσεις των ατόμων με ανα-

T 20 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

πηρία στο σύγχρονο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο, παρατηρείται αύξηση του ποσοστού αξιοποίησης της πρωτοπρόσωπης αφήγησης στο 22,6% επί του συνόλου των ηρώων.15 Συγκριτικά με τις υπόλοιπες αναπηρίες που θεματοποιούνται στα παιδικά βιβλία, εκείνα που θίγουν το θέμα του αυτισμού αποτελούν μειονότητα, της τάξης μόλις του 9,7% (Κάργα, 2008), ενώ στα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια της Γλώσσας απουσιάζει κάθε αναφορά στην πάθηση αυτή.16 Στην Ελλάδα η Ελένη Δικαίου τολμά να εισαγάγει το θέμα του αυτισμού με το βιβλίο της Θα σε ξαναδώ, φιλαράκι μου (εκδ. Πατάκη, 1997). Πρόκειται για ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα με δύο αφηγητές, το μικρό αυτιστικό κορίτσι με το όνομα Μέλια και τη νεαρή ψυχολόγο Εύα. Σε αντίθεση με άλλα μυθιστορήματα, όπου η αφήγηση είναι παντογνωστική και η εσωτερική οπτική γωνία απουσιάζει, στο μυθιστόρημα αυτό μιλά και αφηγείται με συγκινητικό τρόπο και το ίδιο το παιδί με ειδικές ανάγκες σε πρώτο πρόσωπο, επιτυγχάνοντας μια αποκαλυπτική σύγκριση ανάμεσα στη δική του οπτική και αυτήν της ενήλικης ψυχολόγου. Η Εύα προσπαθεί να σπάσει τα ταμπού και έρχεται σε σύγκρουση με τις κατεστημένες αντιλήψεις και τον διευθυντή του ιδρύματος, που άλλοτε θαύμαζε. Μια διαφορετική δυνατότητα εγκαινιάζει το βιβλίο Ο Αυτός του Πέτρου Πουλάκη, με εικονογράφηση του Βασίλη Παπατσαρούχα, που κυκλοφόρησε το 2006 και συνδυάζει την τριτοπρόσωπη λεκτική αφήγηση με την πρωτοπρόσωπη εικονογραφική. Επίσης, δεν εστιάζει στην αδυναμία του ίδιου του αυτιστικού ατόμου να καταλάβει τους υπόλοιπους, αλλά στην ανικανότητα των υπολοίπων να καταλάβουν εκείνον, αντιστρέφοντας έτσι την έννοια της αναπηρίας και προβάλλοντάς την ως κατασκευή. Από τα μεταφρασμένα βιβλία που κυκλοφορούν στην Ελλάδα, στο Ο Μαξ είναι σημαντικός της Λόρα Γιαφέ (εκδ. Άγκυρα, 1999), όπου ο νεαρός ήρωας πάσχει από νοητική υστέρηση και αυτισμό, η αφήγηση είναι εξίσου πρωτοπρόσωπη, ενώ στον Όλιβερ της Birgitta Sif (εκδ. Ίκαρος, 2013) ο ενήλικας αφηγητής ξαναπαίρνει τα ηνία της αφήγησης. Τέλος, ένα κυριολεκτικά αριστουργηματικό, σε επίπεδο προσέγγισης του αυτισμού, αλλά και σε λογοτεχνικότητα, βιβλίο είναι το Ποιος σκότωσε το σκύλο τα μεσάνυχτα του Mark Haddon (The Curious Incident of the Dog in the Night-Time, Knopf Doubleday Publishing Group, 2003),17 στο οποίο παρουσιά ζεται με εξαιρετική ευαισθησία ο κόσμος μέσα από τα μάτια του χαρισματικού και ταυτόχρονα αυτιστικού Κρίστοφερ Μπουν.

Από το λογοτεχνικό παιδικό βιβλίο σε μια νέα υβριδική μεταιχμιακή μορφή με δυνατότητες παιδαγωγικής αξιοποίησης Η αφήγηση γενικότερα και η παιδική λογοτεχνία ειδικότερα είθισται να αξιο ποιούνται ως διδακτικό εργαλείο σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης,18 τόσο για την πρόσληψη γνωστικού περιεχομένου όσο και για την προσέγγι-

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ση, κατανόηση και εμβάθυνση σε έννοιες, αξίες και στάσεις και την προώθηση του διαλόγου πάνω σε καίρια κοινωνικά προβλήματα ή ταμπού.19 Παρέχοντας στα παιδιά με αναπηρία την ευκαιρία της εκπαίδευσης σε τάξεις χωρίς αποκλεισμούς, δημιουργήθηκε η ανάγκη ευαισθητοποίησης για τα άτομα με αναπηρίες και η κατανόηση των παιδιών με αναπηρία από τους συμμαθητές και τους δασκάλους τους (Dyches, Prater & Jenson, 2006).20 Εξίσου προέκυψε και η ανάγκη στήριξης των οικογενειών, και μάλιστα των αδελφών των παιδιών με αναπηρία21 γενικά και με αυτισμό ειδικότερα, ανάγκη που οδήγησε σε ποικίλες μεθόδους θεραπευτικής προσέγγισης, μεταξύ των οποίων και της βιβλιοθεραπείας, δηλαδή της στοχευμένης ανάγνωσης βιβλίων, σε συνδυασμό με κατευθυνόμενες ερωτήσεις και διάλογο. Μέσα από την ανάλυση σχετικών λογοτεχνικών κειμένων, προάγεται η ενσυναίσθηση και η κατανόηση της διαφορετικότητας22 και διευκολύνεται η συνύπαρξη, η αποδοχή και η συνεργασία με τα ειδικά παιδιά. Ως εκ τούτου, παρατηρείται μια αυξητική τάση στις εκδόσεις που πραγματεύονται το θέμα της παιδικής αναπηρίας και της διαχείρισής της, δημιουργώντας ένα υβριδικό είδος μεταξύ λογοτεχνικού βιβλίου και βιβλίου γνώσης. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει το αγγλόφωνο βιβλίο Ian’s Walk της Laurie Lears (1999), ένα σημαντικό έργο που συνιστάται από ειδικούς ως κατάλληλο για βιβλιοθεραπεία, κυρίως σε αδέλφια αυτιστικών παιδιών ή για διδασκαλία σε τάξη που περιλαμβάνει αυτιστικά παιδιά.23 Περιέχει επεξηγηματικό πρόλογο για γονείς, ενώ το Museum of Disability History διαμόρφωσε ειδικό σχέδιο μαθήματος για το εν λόγω βιβλίο.24

T 22 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στη λογική της εκπαιδευτικής αξιοποίησης και της άμεσης αποτύπωσης της σκέψης του αυτιστικού παιδιού σε πρώτο πρόσωπο κινείται και Το αυγό της Εύας Βακιρτζή (εικονογράφηση: Νικόλας Ανδρικόπουλος, εκδ. Πατάκη, 2013). Η συγγραφέας, ειδική παιδαγωγός και θεραπεύτρια ατόμων με διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές, αξιοποιεί την αφήγηση του Βίκτωρα, ενός παιδιού με αυτισμό, που περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο βιώνει την πραγματικότητά του, αναφερόμενος και στα σχόλια των τρίτων. Η συνειδητή του απομόνωση τον κάνει να παρομοιάζει τον κόσμο του με ένα αυγό. Το βιβλίο, σύμφωνα με την τοποθέτηση της συγγραφέως, «απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς που θέλουν να αποκτήσουν μια πρώτη εικόνα του παιδιού με αυτισμό, αλλά και για να το συστήσουν στους συμμαθητές του, καθώς και σε όλους εκείνους που θέλουν για τους δικούς τους λόγους να γνωρίσουν τη διαφορετικότητα και να την εξηγήσουν».25 Στο Δεν είμαι τέρας, σου λέω! της Παναγιώτας Πλησή (εικονογράφηση: Σο-

φία Παπαδοπούλου, εκδ. Κέδρος, 2011), το σύνδρομο Asperger του μικρού Αγάπιου προσεγγίζεται μέσα από τη σύγκρουση της οπτικής της Παναγιώτας, που αναλαμβάνει να τον φροντίσει ένα Σαββατοκύριακο, και αυτής του Αγάπιου. Το βιβλίο απέσπασε το πρώτο κρατικό βραβείο παιδικής λογοτεχνίας της Κύπρου και έπαινο από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, έχει ήδη κάνει έξι εκδόσεις και χαρακτηρίζεται ως «εξαιρετικό βοήθημα για την ευαισθητοποίηση των παιδιών στις ατομικές διαφορές και στη σημασία τους στις διαπροσωπικές σχέσεις».26 Επίσης, έχει συνταχθεί επιπρόσθετο και ενδιαφέρον εκπαιδευτικό υλικό για τη μέγιστη δυνατή αξιοποίησή του.27 Το βιβλίο που επιλέξαμε για το τέλος αυτής της σύντομης περιήγησης στο λογοτεχνικό υποσύνολο των παιδικών βιβλίων με θέμα και ήρωες παιδιά με αυτισμό είναι το Έλα τώρα, τελείωνε! (εικονογράφηση: Γιώργος Γούσης, εκδ. Κέδρος, 2017), που έγραψαν μαζί η ψυχολόγος Αλίκη Χιωτάκη και η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Αλεξάνδρα Ζερβού. Σε αυτό συγκλίνουν, αλλά και ανανεώνονται, όλες οι τάσεις που διαπιστώθηκαν στο εν λόγω πεδίο μέχρι τώρα.

Μια εκ του σύνεγγυς αναγνωστική απόπειρα Ακολουθώντας την τάση της σύγχρονης παιδικής λογοτεχνίας, η οποία χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων από προσβασιμότητα,28 δηλαδή από την άρση των απαγορευτικών ορίων και από την εισαγωγή θεμάτων που υπήρξαν έως τώρα ταμπού, η ένδειξη της ηλικιακής καταλληλότητας του εννοούμενου αναγνώστη στο οπισθόφυλλο (για παιδιά από 9 ως 99 ετών), αποτελεί σημείο της απο-περιθωριοποίησης του παιδικού βιβλίου και της ένταξής του έστω και στις παρυφές της mainstream λογοτεχνίας. Για την ακρίβεια, θα υποστηρίζαμε ότι το Έλα τώρα, τελείωνε! ανήκει στο δι-ηλικιακό είδος,29 στο «κατώφλι» μεταξύ λογοτεχνικών ειδών και αναγνωστικών κοινών. Πρόκειται οπωσδήποτε για ένα υβριδικό, μεταιχμιακό κείμενο, ακαθόριστης ειδολογικής κατάταξης,30 που συνδυάζει στοιχεία μυθοπλασίας, χωρίς την κλασική αφηγηματική καμπύλη, αλλά και στοιχεία αυθεντικής εμπειρίας, μεταμυθοπλαστικής αυτογνωσίας του κειμένου και τεμάχη βιβλίου γνώσεων. Στο συγκεκριμένο βιβλίο, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση επικυρώνεται και διατρανώνεται μέσα από την πολυτροπική αναγνωστική εμπειρία. Μέσα από τον επιτυχημένο συνδυασμό λόγου και εικόνας, με την παραστατική και ελκυστική εικονογράφηση του Γιώργου Γούση και τη συμπληρωματική μεταξύ τους σχέση, δημιουργεί μια αρμονική συνήχηση με την παιδική, αθώα και ανεπιτήδευτη οπτική γωνία του Άλεξ. Η προσέγγιση του ιδιαίτερου τρόπου σκέψης του παιδιού υποδηλώνεται μέσα από την εικονογράφηση. Χωρίς να έχει ειπωθεί ρητά το χαρακτηριστικό της προσκόλλησης σε τυχαίες λεπτομέρειες εξαιτίας του ιδιαίτερου τρόπου που λειτουργεί η αντίληψη των παιδιών με το σύνδρομο, η εικονογραφική έμφαση σε αυτές (τα σκουλαρίκια της Δανάης, το μπαστούνι του κυρίου στη στάση, το ρόπτρο της εισόδου) μας εισάγει στον μοναδικά και αυστηρά προσωπικό τρόπο που ο Άλεξ προσλαμβάνει τον κόσμο

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 24 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

γύρω του και που οι περισσότεροι ούτε υποψιάζονται. Οι εικονοποιημένες λέξεις και φράσεις συμβάλλουν στην παραγωγή νοήματος, καθώς ακολουθούν την πρακτική των ηχομιμητικών συμβόλων των κόμικς και γενικότερα των οπτικών συμβάσεών τους, όπου η γραμματοσειρά, το σχήμα, το χρώμα και η κίνηση είναι βασικοί φορείς πληροφόρησης. Η σύντομη αλλά περιεκτική αφήγηση, που εστιάζει σε επιλεγμένα περιστατικά της ζωής του μικρού πρωταγωνιστή Άλεξ, λειτουργεί συνεκδοχικά. Το μέρος ανακαλεί εν σμικρώ το όλο και το υπαινίσσεται, χωρίς να κουράζει τον αναγνώστη. Η εξαντλητική αναφορά σε όλο το φάσμα των ιδιαιτεροτήτων του συνδρόμου, του οποίου η περιπτωσιολογία ποικίλλει και εκτείνεται σε ένα μεγάλο εύρος εκδηλώσεων, δεν θα συνεισέφερε αποτελεσματικότερα, ούτε θα προωθούσε καλύτερα τον σκοπό του βιβλίου. Μέσα από τη σύντομη αφήγηση αποκαλύπτονται πτυχές του πολυσύνθετου και σύμπλοκου χαρακτήρα του συνδρόμου, με τρόπο τρυφερό και διάφανο. Ταυτόχρονα, επιλέγονται να τονιστούν περιστατικά, όχι με έμφαση στις δυσκολίες συνύπαρξης ή στις προβληματικές καταστάσεις που τυχόν προκαλούνται στην καθημερινότητα αυτών των ατόμων και όσων τους περιβάλλουν, αλλά τέτοια μέσα από τα οποία αναδύεται η χαρισματική φύση του Άλεξ και οι ξεχωριστές ικανότητές του, ικανότητες που μια τυπική εκπαιδευτική διαδικασία ή μια προκατειλημμένη ματιά δεν θα μπορούσε να ξεχωρίσει και να αναδείξει. Μια καινοτομία της αφηγηματικής πράξης είναι και η μηδενική απόσταση που χωρίζει την αφήγηση από τα γεγονότα. Έτσι, το αφηγούμενο εγώ έρχεται στο προσκήνιο και προκαλεί την άμεση εμπλοκή του αναγνώστη. Η εύστοχη επιλογή της πρωτοπρόσωπης αφήγησης31 ενισχύει την αληθοφάνεια και την αμεσότητα της αποτύπωσης της καθημερινότητας του μικρού ήρωα Άλεξ, καθώς έτσι παραδίδονται «αδιαμεσολάβητα», χωρίς εξωραϊσμούς ή λογοκριτικές παρεμβάσεις παιδαγωγικού τύπου, οι σκέψεις και οι πράξεις του. Επιπλέον, καθώς απαλείφεται η διάσταση ανάμεσα στο αφηγούμενο και στο αφηγηματικό εγώ, η παιδική συνείδηση που φιλτράρει τα γεγονότα δίνει στην αφήγηση έναν τόνο τρυφερό, δροσερό και ανάλαφρο. Όλα τα συμβάντα της καθημερινότητας διηθούνται μέσα από τις παιδικές προσλαμβάνουσες, αυθόρμητα και απροσποίητα, χωρίς εναλλαγές οπτικής γωνίας. Χωρίς να αποκλείεται η πιθανότητα της απουσίας ενός ενήλικου συναναγνώστη, που θεωρούνταν μέχρι πρότινος δεδομένος, σε μια περίοδο που ανατρέπονται οι έως τώρα σταθερές και, μεταξύ αυτών, και οι συνθήκες κοινωνικοποίησης των παιδιών, τα επεξηγηματικά σχόλια στο τέλος προσφέρουν στον νεαρό αναγνώστη μια εν δυνάμει αυτονομία και ανεξαρτησία από τη μέχρι πρότινος αναγκαία και καταλυτική παρουσία ενός ενηλίκου που λειτουργούσε υποστηρικτικά κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Στα επεξηγηματικά σχόλια προσφέρονται ενδεικτικές δραστηριότητες κατανόησης, πληροφοριακό ενημερωτικό υλικό πάνω στον αυτισμό, αλλά και στοιχεία δίκην επεξηγηματικών υποσημειώσεων σε σχέση με πολιτισμικές αναφορές που εντοπίζονται στο κείμενο (Μυστικός Δείπνος του ντα Βίντσι, Ηλιοτρόπια του Βαν Γκογκ, Μικρός Πρίγκιπας του Σαιντ Εξυπερί). Τέλος, στο επίμετρο, με

την κλασική τεχνική της συγγραφικής παρέμβασης, που έχει σκοπό την άρση των αναστολών του αναγνώστη, επιβεβαιώνεται η έως τότε υποψία της προέ λευσης της ιστορίας από πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν στη ζωή της μυθοπλαστικής Δανάης, η οποία όμως δεν είναι παρά μια επινοημένη περσόνα της Αλίκης Χιωτάκη. Έτσι επιβεβαιώνεται η ρήση της Άλκης Ζέη ότι, για να αποδώσει κανείς κάτι, πρέπει να το έχει ζήσει: «Αφετηρία αποτελούν πάντα κάποια γεγονότα».32 Από την άλλη, η κατ’ επανάληψη αναφορά του Άλεξ στα επεξηγηματικά σχόλια, τα οποία βρίσκονται στο εξωδιηγητικό περικείμενο,33 προδίδει την παράλληλη οντολογική του συνθήκη, τόσο εντός της αφήγησης όσο και στην πραγματική εξωκειμενική διάσταση. Με την υιοθέτηση της τεχνικής της ρητορικής μετάληψης, καταρρίπτεται η αφηγηματική ψευδαίσθηση και υπενθυμίζεται στον αναγνώστη τακτικά ότι ο Άλεξ, εκτός από μυθιστορηματικός ήρωας, ανήκει και στον πραγματικό κόσμο. Το βιβλίο κινείται οπωσδήποτε μεταξύ μυθοπλαστικής επινόησης και εμπειρικής πραγματικότητας. Άφησα για το τέλος τον προκλητικό και επιτακτικό τίτλο του βιβλίου Έλα τώρα, τελείωνε!, για τον οποίο θα υποστήριζα ότι συνοψίζει τον τρόπο που η κοινωνία αντιμετωπίζει τη συμπεριφορά των αυτιστικών παιδιών, δηλαδή με απουσία υπομονής και κατανόησης και με μια δόση δυσφορίας. Η επανάληψη της φράσης από τον Άλεξ υπογραμμίζει την αυθαίρετη επαναληπτικότητα της σκέψης ενός αυτιστικού παιδιού, αλλά και την ταυτόχρονη δισυπόστατη φύση της, που από τη μια πλευρά είναι άκαμπτη και από την άλλη, με έναν ιδιαίτερο τρόπο, ευέλικτη. Αυτό γιατί, ενώ ο Άλεξ «κολλάει» στη φράση, εντούτοις την προσαρμόζει στα διάφορα περιβάλλοντα και τη χρωματίζει ανάλογα, προσδίδοντάς της ποικίλες σημασιολογικές αποχρώσεις. Για να ολοκληρώσω την αναφορά μου, ο σκοπός του βιβλίου, όπως δηλώνεται στο επίμετρο, το δικαιώνει πλήρως και το ανάγει σε σημαντικό εργαλείο και κείμενο αναφοράς σε σχέση με το θέμα. Αυτός ο σκοπός είναι όχι μόνο η ευαισθητοποίηση του αναγνώστη πάνω στο αιχμηρό θέμα του αυτισμού, αλλά και η κριτική ενδοσκόπηση, ο αναστοχασμός των θέσεων και η ψυχολογική

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ωρίμανση του ιδίου. Επιδίωξη του βιβλίου τελικά είναι ο αναγνώστης να μάθει να «βλέπει» με άλλο μάτι τη διαφορετικότητα, να αμφισβητεί τα όρια μεταξύ κανονικότητας και αποκλίνουσας συμπεριφοράς και να απομυθοποιεί τη σύμβαση της ομοιογένειας και της μονόδρομης σύλληψης της πραγματικότητας. Η «τέχνη της ζωής» που το βιβλίο υπηρετεί θεμελιώνεται πάνω στη στοιχειώ δη, οφθαλμοφανέστατη, αλλά δυστυχώς μη ευρέως κατανοήσιμη αλήθεια, ότι τα πράγματα δεν έχουν ποτέ μόνο μία όψη και ότι η απόκλιση από τη νόρμα συγγενεύει πολλές φορές με τη δημιουργικότητα. Και αυτό είναι ένα πολύ εποικοδομητικό και ελπιδοφόρο μήνυμα μέσα από ένα πολύ ενδιαφέρον και ωραίο βιβλίο για μικρούς και μεγάλους, που εμπλουτίζει την υφιστάμενη ελληνική παραγωγή με ένα σημαντικό λογοτεχνικό κείμενο. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

T 26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. Lal, R. (2010), “Effect of alternative and augmentative communication on language and social behavior of children with autism”, Educational Research and Reviews 5 (3), 119-125. 2. Happé, F. (2003), Αυτισμός: Σύγχρονη ψυχολογική θεώρηση, Αθήνα: Gutenberg. 3. Στεργίου, Β. (2008), «Διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές», στο: Α. Καρλοβασίτου (επιμ.), Επιμόρφωση εκπαιδευτικών – γονέων παιδιών με αναπηρίες και γονέων μαθητών με αναπηρίες, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Εργαστήριο Κλινικής Νευροφυσιολογίας Α.Π.Θ, Π.Γ.Ν.Θ. «ΑΧΕΠΑ». Ανακτήθηκε από: http://repository.edulll. gr/edulll/retrieve/3785/1125.pdf (15/06/18). 4. Blaska, J. K. (2004), “Children’s literature that includes characters with disabilities or illnesses”, Disability Studies Quarterly 24 (1), 113-115. Προσβάσιμο στη διεύθυνση: <http:// dsq-sds.org/article/view/854/1029>. 5. Sigurjónsdóttir, H. B. (2015), “Cultural representation of disability in children’s literature”, στο: R. Traustadóttir κ.ά. (επιμ.), Childhood and disability in the Nordic countries, London: Palgrave Macmillan. 6. Ελευθερίου Π. (2009), Ανάλυση του σχολικού λόγου και του σχολικού ιχνογραφήματος, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. 7. Κανατσούλη, Μ. (2000), Ιδεολογικές διαστάσεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Τυπωθήτω. 8. Keith, L. (2004), “What writers did next: Disability, illness and cure in books in the second half of the 20th century”, Disability Studies Quarterly 24 (1). Προσβάσιμο στη διεύθυνση: <http://dsq-sds.org/article/view/845/1020>. 9. Για την παρουσίαση του θέματος των παιδιών με ειδικές ανάγκες στην παιδική λογοτεχνία, βλ., μεταξύ άλλων, Μαλαφάντης, Κ. Δ. (2001), «Παιδική λογοτεχνία και σύγχρονη πραγματικότητα: Προβληματισμοί των σύγχρονων δημιουργών», στο: Κ. Δ. Μαλαφάντης, Θέματα παιδικής λογοτεχνίας (σσ. 259-261), Αθήνα: Πορεία, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Βλ. επίσης το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο: Ρηγάτος, Γ. (1989), Το άρρωστο και κακοποιημένο παιδί στη λογοτεχνία (1922-1988), Αθήνα-Γιάννινα: Δωδώνη. 10. Βλ. σχετικά: Κάργα, Σ. (2008), «Οι απεικονίσεις των ατόμων με αναπηρία στην παιδική λογοτεχνία», Διπλωματική Εργασία, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη· Τοπούζα, Π. (2009), «Η διαφορετικότητα και οι απεικονίσεις της στην παιδική λογοτεχνία», Διπλωματική Εργασία, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη· Μπολέτη, Ε. (2017), «Οι απεικονίσεις των ατόμων με αναπηρία στο σύγχρονο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο», Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Φλώρινα. Ανακτήθηκε από: <https://dspace.uowm.gr/xmlui/handle/123456789/625>. 11. Καρακίτσιος, Α. (2008), Θέματα παιδικής λογοτεχνίας: Αναπαραστάσεις του μικρού «άλλου», του ειδικού παιδιού και του αστικού τοπίου, Θεσσαλονίκη: Ζυγός.

12. Dyches, T. T., M. A. Prater & M. Leininger (2009), “Juvenile literature and the portrayal of developmental disabilities”, Education and Training in Developmental Disabilities 44 (3), 304317. 13. Dyches, T. T., M. A. Prater & S. F. Cramer (2001), “Characterization of mental retardation and autism in children’s books”, Education and Training in Mental Retardation and Developmental Disabilities 36 (3), 230-243. 14. Κάργα, Σ. (2008), Οι απεικονίσεις των ατόμων με αναπηρία στην παιδική λογοτεχνία, ό.π. 15. Μπολέτη, Ε. (2017), Οι απεικονίσεις των ατόμων με αναπηρία στο σύγχρονο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο, ό.π. 16. Αγγελοπούλου, Β. (2017), «Αναπαραστάσεις της αναπηρίας στα σχολικά εγχειρίδια της γλωσσικής διδασκαλίας στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση», Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Φλώρινα. 17. Dean, P. R. & J. M. Shaw (2018), Autism spectrum disorder as portrayed in children’s literature. Ανακτήθηκε 16/06/18: <https://www.usm.edu/sites/default/files/groups/childrens-literature/pdf/childrens_book_fest_poster_edits_2.pdf>. 18. Davidhizar, R. & G. Lonser (2003), “Storytelling as a teaching technique”, Nurse Educator 28 (5), 217-221· Βell, L. A. (2010), Storytelling for social justice: Connecting narrative and the arts in antiracist teaching, NY: Routledge. 19. Μουλά, Ε. (2007), «H παιδική λογοτεχνία ως μέσο αντιμετώπισης σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων στα πλαίσια της ευέλικτης ζώνης», Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου «Η Πρωτοβάθμια εκπαίδευση και οι προκλήσεις της εποχής μας» (σσ. 827-835), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα. 20. Dyches, T. T., M. A. Prater & J. Jenson (2006), “Portrayal of disabilities in Caldecott books”. Teaching Exceptional Children Plus 2 (5). Προσβάσιμο στη διεύθυνση: <http://escholarship. bc.edu/education/tecplus/vol2/iss5/art2>. 21. Τσιμπιδάκη, Α. Θ. (2013), Παιδί με ειδικές ανάγκες, οικογένεια και σχολείο: Μια σχέση σε αλληλεπίδραση. Αθήνα: Παπαζήση. 22. Σουλιώτης, Κ. (χ.χ.), «Ευαισθητοποίηση των παιδιών του Δημοτικού σχολείου για το παιδί με ειδικές δεξιότητες και ικανότητες μέσα από τη διδασκαλία λογοτεχνικών κειμένων που αναφέρονται στο παιδί αυτό, μέσα από τη μεθοδολογία κατευθυνόμενων ερωτήσεων κατανόησης και τη διαθεματική προσέγγιση των κειμένων αυτών». Ανακτήθηκε από: https:// anagnostis.weebly.com/uploads/5/8/6/3/5863147/.pdf (17/06/18). 23. Adomat, D. S. (2014), “Exploring issues of disability in children’s literature discussions exploring issues of disability in children’s literature discussions”, Disability Studies Quarterly 34 (3). Προσβάσιμο στη διεύθυνση: <http://dsq-sds.org/article/view/3865/3644>. 24. Steitz, R. (2004), “Ian’s Walk”, Catholic Library World 74 (4). 25. Βλ. σχετικά: <http://museumofdisability.org/wp-content/uploads/2012/03/5.-LESSON-PLANIans-Walk-Apples-for-Cheyenne.pdf>. 26. Βλ. σχετικά: <https://www.talcmag.gr/vivlio/to-aygo/>. 27. Βλ. τη γνώμη της παιδοψυχιάτρου Βάγιας Α. Παπαγεωργίου: <https://www.kedros.gr/product_info.php?products_id=7924>. 28. Βλ. στο: <https://www.kedros.gr/spaw2/uploads/files/plisi_odhgos_11_06_15.pdf>. 29. Dresang, E. T. (2003), “Controversial books and contemporary children”, Journal of Children’s Literature 29 (1), 20-31. 30. Beckett, S. L. (1999), Transcending boundaries: Writing for a dual audience of children and adults, New York & London: Garland Publishing, Inc. 31. Evans, J. (2013), “From comics, graphic novels and picturebooks to fusion texts: A new kid on the block!”, Education 3-13 41 (2), 233-248. 32. Schwenke, W. A. (2001), “First-person engaging narration in the picture book: Verbal and pictorial variations”, Children’s Literature in Education 32 (3), 191-202. 33. Βλ. συνέντευξη της συγγραφέως στην εφημ. Ελευθεροτυπία, 22 Ιουνίου 1987. 34. Genette, G. (1977), Paris: Éditions du Seuil (μετάφραση στα αγγλικά: Paratexts: Thresholds of interpretation, Cambridge: Cambridge University Press).

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΎ ΒΙΒΛΊΟΥ ΤΗΣ AGNESE BARUZZI, ΚΟΚΚΙΝΟΣΚΟΥΦΊΤΣΑ: Η ΑΛΗΘΙΝΉ ΙΣΤΟΡΊΑ! Τσιβούλη Θεοδώρα

Νηπιαγωγός, Κάτοχος Μεταπτυχιακού

T 28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Εισαγωγή

ο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας έχει χαρακτηριστεί ως το κατεξοχήν υπερκείμενο λόγω των πολλών μεταγραφών που έχει υποστεί ανά τους αιώνες, οι οποίες ξεπερνούν τις αντίστοιχες άλλων παραμυθιών. Το συγκεκριμένο παραμύθι έχει τη δύναμη να περνά διαχρονικά μηνύματα στο παιδίαναγνώστη, την ικανότητα να δημιουργεί συνεχώς δευτερογενή κείμενα καθώς και τη δεινότητα να κρατά πάντα ζωντανή την ιστορία του στη σύγχρονη λογοτεχνία, προσαρμοζόμενη στο κοινωνικο-πολιτισμικό περιβάλλον κάθε εποχής (Beckett, 2002· Beckett, 2008). Αυτή την ιδιαιτερότητα του κλασικού παραμυθιού της Κοκκινοσκουφίτσας εκμεταλλεύονται πολλοί νέοι συγγραφείς και πειραματίζονται με νέα μοτίβα, κάνουν ανατροπές, δημιουργούν καινούργια σκηνικά και «παίζουν» με τα νοήματα και τις αξίες του, επενδύοντάς το με σημασίες που αντανακλούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τους προβληματισμούς της σύγχρονης εποχής. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται η διακειμενική ανάλυση ενός δευτερογενούς κειμένου του κλασικού παραμυθιού, αυτού της Agnese Baruzzi. Το συγκεκριμένο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο έχει τίτλο Κοκκινοσκουφίτσα: Η αληθινή ιστορία! και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 2007 από τις εκδόσεις Βιβλιόφωνο.

Εν συντομία η ιστορία Η ιστορία που παρουσιάζει το συγκεκριμένο βιβλίο αφορά τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από αυτά του κλασικού παραμυθιού. Αρχικά, η ιστορία παρουσιάζει τον λύκο να στέλνει γράμμα στην Κοκκινοσκουφίτσα και να της

ζητά να τον βοηθήσει να γίνει καλός, ευγενικός και αγαπητός σε όλους. Μόλις η Κοκκινοσκουφίτσα διαβάζει το γράμμα του λύκου, του τηλεφωνεί και τον ενημερώνει πως δέχεται να τον βοηθήσει, έχοντας την υπόσχεσή του πως θα ακολουθεί τις συμβουλές της κατά γράμμα. Στην αρχή τού τονίζει πως δε θα ξαναφάει κρέας και έπειτα τον βάζει να κάνει καλές πράξεις. Έτσι, σιγά σιγά όλοι προσέχουν την αλλαγή της συμπεριφοράς του και αρχίζουν να ασχολούνται μαζί του. Η τηλεόραση και οι εφημερίδες τον έχουν πρώτη είδηση συνεχώς, ξεχνώντας εντελώς την Κοκκινοσκουφίτσα. Όταν εκείνη προθυμοποιείται να κάνει κάτι, ο λύκος την έχει προλάβει ήδη και το έχει κάνει αυτός. Μια μέρα, νευριασμένη όπως είναι, αποφασίζει να τον εκδικηθεί και του στήνει παγίδα, ώστε να δουν όλοι το αληθινό του πρόσωπο. Διοργανώνει ένα πάρτι στο οποίο καλεί τον λύκο, και σε όλα τα σάντουιτς βάζει μέσα κρέας, χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, μόλις ο λύκος τα δοκιμάσει να βρει ξανά τον παλιό του εαυτό και να τον διώξουν από το δάσος. Χαρούμενο με την επιτυχία του, το κορίτσι αποφασίζει να πάει στη γιαγιά του ένα καλαθάκι με φαγητό. Λίγα όμως γνωρίζει για τα γεγονότα που πρόκειται ν’ ακολουθήσουν και τα οποία ταυτίζονται με εκείνα του γνωστού κλασικού παραμυθιού.

ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΚΕΙΜΈΝΟΥ Το είδος της διακειμενικότητας Το βιβλίο της Agnese Baruzzi αποτελεί μία ιστορία με κινούμενα μέρη (pop up book). Παράλληλα διαθέτει ένα κείμενο που αποσκοπεί στο να παρουσιάσει τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από αυτά του γνωστού κλασικού παραμυθιού. Εμπεριέχει παραπομπές και αναφορές στο κλασικό παραμύθι και τους ήρωές του, οι οποίοι εμφανίζονται να λαμβάνουν μέρος και στα γεγονότα της συγκεκριμένης ιστορίας. Από τη μία πλευρά, λοιπόν, έχουμε το πρωτότυπο κείμενο, που θεωρείται γνωστό και δεδομένο, και από την άλλη έχουμε το δευτερογενές κείμενο, που μας παρουσιάζει κάποια καινούργια γεγονότα (Νάτσης, 2000). Σίγουρη η συγγραφέας πως οι αναγνώστες γνωρίζουν ήδη την πρωτογενή κλασική ιστορία, προχωρά στην παρουσίαση του δευτερογενούς αυτού κειμένου, κάνοντάς το να φαίνεται αυθεντικό και εγκυρότερο (Wilkie-Stibbs, 2009). Έτσι, δημιουργεί μία ανασφάλεια στον αναγνώστη ως προς τις προηγούμενες γνώσεις του από παραμύθια αλλά και από την ιστορία που διαβάζει αυτή τη στιγμή, η οποία στην ουσία τού λέει πως δεν γνώριζε τα πάντα (Wilkie-Stibbs, 2009), καθώς έχουν προηγηθεί και άλλα γεγονότα που τώρα του παρουσιάζονται.

Ο τίτλος Ο τίτλος αυτού του παραμυθιού –Κοκκινοσκουφίτσα: Η αληθινή ιστορία!– επιθυμεί να προϊδεάσει με τον τρόπο του τον αναγνώστη αναφορικά με αυτό που πρόκειται να διαβάσει. Αρχικά, με τη λέξη Κοκκινοσκουφίτσα ανακοινώνει πως η ιστορία που εμπεριέχεται στο συγκεκριμένο βιβλίο αφορά τη γνωστή

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

σε όλους κλασική ηρωίδα. Ωστόσο, με τη φράση που ακολουθεί, «Η αληθινή ιστορία», βεβαιώνει τον επικείμενο αναγνώστη πως μέχρι τώρα δεν γνωρίζει την αληθινή ιστορία για την Κοκκινοσκουφίτσα και ότι πρόκειται να τη μάθει μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου. Ήδη από τον τίτλο του ακόμη, το βιβλίο προξενεί την περιέργεια στον αναγνώστη και τον προκαλεί να προσέξει τις δύο ιστορίες, εκείνη που ήδη γνωρίζει και αυτή που του παρουσιάζεται, για να εντοπίσει τα διαφορετικά σημεία και να ενημερωθεί σωστά.

Οι κοινοί ήρωες Όλοι οι ήρωες του κλασικού παραμυθιού επανεμφανίζονται σε τούτο το κείμενο. Κοκκινοσκουφίτσα, γιαγιά, μητέρα, λύκος, όπως και ξυλοκόπος ή κυνηγός. Όλοι στο νέο αυτό παραμύθι παρουσιάζονται με τη γνωστή τους ταυτότητα και χαρακτήρα.

T 30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η πρωταγωνίστρια Η Κοκκινοσκουφίτσα, αν και στην αρχή παρουσιάζεται καλοσυνάτη, όπως και στο κλασικό παραμύθι, εντούτοις στη συνέχεια εμφανίζεται ζηλιάρα και εκδικητική. Αποκαλύπτει μια πλευρά του χαρακτήρα της που οι συγγραφείς του κλασικού παραμυθιού φαίνεται πως αγνοούσαν (Γαβριηλίδου, 2011). Πλέον παρουσιάζεται κυρία του εαυτού της, άξια να λάβει αποφάσεις και πρωτοβουλίες, όπως επίσης και να οργανώσει ένα ολόκληρο σχέδιο για να εκδικηθεί και να ξεσκεπάσει τον πραγματικό χαρακτήρα του λύκου που της έκλεψε τη θέση (Γαβριηλίδου, 2011). Στοιχεία που μετατρέπουν την ιστορία, από παράδειγμα για τα μικρά κορίτσια, σε παράδειγμα για τον λύκο (Γαβριηλίδου, 2011).

Ο λύκος Η συμπεριφορά του λύκου είναι διαφορετική και ξεχωριστή σε τούτη την ιστορία. Ο λύκος στο ξεκίνημα, αλλά και στην πορεία της ιστορίας, παρουσιάζεται καλός και εξυπηρετικός, αφού επιθυμεί να αλλάξει χαρακτήρα και να γίνει αγαπητός σε όλους. Ωστόσο, τα γεγονότα καθεαυτά αλλά κυρίως το κορίτσι δεν τον αφήνουν ν’ αλλάξει και τον επαναφέρουν πίσω, προκαλώντας τον να εκδηλώσει και πάλι τον γνωστό κακό εαυτό του.

Τόπος και χρόνος Η συγκεκριμένη ιστορία χρονικά διαδραματίζεται πριν από εκείνη των Grimm και τοπικά στο γνωστό δάσος, όπως και στο κλασικό παραμύθι.

Η πλοκή Εξετάζοντας αναλυτικά την πλοκή αυτού του δευτερογενούς κειμένου, βλέπουμε πως ξεκινά, εντελώς ανορθόδοξα, με ένα γράμμα βαλμένο μέσα σε έναν κόκκινο φάκελο και ένα σημείωμα σύμφωνα με το οποίο παραλήπτης του είναι η Κοκκινοσκουφίτσα. Αυτό το γράμμα είναι γραμμένο από τον λύκο και αναφέρει: «Αγαπητή Κοκκινοσκουφίτσα, Ξέρω ότι θα εκπλαγείς που παίρνεις αυτό το γράμμα από μένα. Ήμασταν εχθροί εδώ και πολλά χρόνια αλλά βαρέθηκα να είμαι κακός συνέχεια και να μην με συμπαθεί κανείς. Σε παρακαλώ, μπορείς να μου διδάξεις πώς να είμαι καλός; Θέλω να αποκτήσω καλύτερους τρόπους (και καλύτερη ορθογραφία) και να μάθω πώς να είμαι ευγενικός, έτσι για αλλαγή. Με τη δική σου βοήθεια, ξέρω ότι μπορώ να αλλάξω τη γνώμη των ανθρώπων για μένα. Ο φίλος σου, Λύκος ΧΧΧ ΥΓ. Είσαι το καλύτερο είδωλο». Μέσα από αυτό το γράμμα βλέπουμε πως ο λύκος δεν είναι ο κακός, μοχθηρός και πονηρός λύκος του κλασικού παραμυθιού, που το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι να ικανοποιήσει την πείνα του. Αντίθετα, φαίνεται να έχει μετανοήσει για τις κακές του πράξεις, νιώθει μόνος χωρίς φίλους και επιθυμεί ν’ αλλάξει. Εμφανίζεται καλός, γλυκός κι ευγενικός. Μάλιστα, φαίνεται να είναι σχετικά μορφωμένος, αν κρίνουμε από τη σύνταξη του γράμματος. Βλέπουμε πως δεν τον ενδιαφέρει πλέον μόνο το φαγητό, αλλά η αποδοχή του από τους άλλους, οι φιλίες, η γενικότερη εικόνα του και η μόρφωσή του. Στη συνέχεια, ακολουθεί ένας διάλογος μεταξύ των δύο ηρώων: «–Γειά σου, Λύκε. Διάβασα το γράμμα σου και θα σε βοηθήσω, αλλά πρέπει να μου υποσχεθείς ότι θα κάνεις ακριβώς ό,τι σου λέω. –Σε ευχαριστώ, σκουφίτσα. Έρχομαι σπίτι σου αμέσως». Από τον παραπάνω διάλογο διαπιστώνεται η πραγματική ευγένεια που διακρίνει τον λύκο. Παρατηρείται ακόμη η καλοσύνη και η αφέλεια της μικρής ηρωίδας, η οποία είναι όμοια με την αντίστοιχη του κλασικού παραμυθιού. Επειδή της αρέσει να βοηθά του άλλους, δέχεται με μεγάλη χαρά να βοηθήσει τον λύκο ν’ αλλάξει. Όμως δεν κάνει δεύτερες σκέψεις και δεν φαντάζεται πως αυτή η πράξη της μπορεί να επηρεάσει την δική της ζωή. Έτσι, αμέσως, ξεκινά την εκπαίδευση του λύκου: «“Τώρα”, είπε η Κοκκινοσκουφίτσα, “πρέπει πρώτα να κάνεις ένα μπάνιο”. “Φαντάζομαι ότι είναι καλό να είσαι καθαρός για το δείπνο…” (Σκέφτεται ο λύκος) “Έπειτα, θα βρω ένα ωραίο χορτοφαγικό δείπνο για να χορτάσουμε”, λέει η Κοκκινοσκουφίτσα.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Η Κοκκινοσκουφίτσα έστρωσε το Λύκο στη δουλειά… “Όσο θα είμαι στο σχολείο εσύ μπορείς να μείνεις εδώ και να κάνεις τις δουλειές του σπιτιού”. (Κοκκινοσκουφίτσα) “Πείνασα με όλο αυτό το σκούπισμα!” (Σκέφτεται ο λύκος ενώ σκουπίζει). “Μετά μπορείς να μας πάρεις από το σχολείο και να γυρίσουμε σπίτι – σαν ένας καλός λύκος”. (Κοκκινοσκουφίτσα) “Μην ξεχάσεις να βοηθήσεις τη Μαμά στο μαγείρεμα”. (Κοκκινοσκουφίτσα) “Γιαμ, γιαμ!” (Λύκος) “Να είσαι καλός με τη Γιαγιά”. (Κοκκινοσκουφίτσα) “Πρέπει να κοντεύει η ώρα για το μεσημεριανό”. (Λύκος)»

T 32 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η Κοκκινοσκουφίτσα παρουσιάζεται να δίνει οδηγίες και να αναθέτει δουλειές στον λύκο, προτείνοντάς του παράλληλα καλές πράξεις που θα μπορούσε να κάνει ώστε να γίνει αγαπητός. Όμως ο λύκος, ενώ ακούει το κορίτσι και κάνει ό,τι του προτείνει, από μέσα του σκέφτεται συνέχεια το φαγητό αδυνατώντας να ξεφύγει από τη φύση του. Και οι δύο φαίνεται να έχουν πάρει στα σοβαρά αυτή την πρόκληση της αλλαγής του λύκου και να προσπαθούν πραγματικά. Κάτι που τελικά δεν αργεί να αναγνωριστεί από τους γύρω τους. Ο λύκος γίνεται πια ο σταρ του δάσους και όλοι ασχολούνται μαζί του, ξεχνώντας εντελώς το μικρό κορίτσι με την κόκκινη κάπα. Η Κοκκινοσκουφίτσα, μέχρι και σε αυτό το σημείο, φαίνεται να κρατά την ψυχραιμία της και να μη δίνει σημασία σε όλα αυτά. Δεν χάνει την καλοσύνη της και την ευγένειά της. Όσο για τον λύκο, είναι πλέον πολύ χαρούμενος. Είναι αγαπητός σε όλους, και δεν μένει πια μόνος του αλλά αντίθετα έχει πολλούς φίλους. Ώσπου: «Η Κοκκινοσκουφίτσα άρχισε να βρίσκει τη συμπεριφορά του Λύκου λίγο ενοχλητική… –Ένα λουλούδι για σένα, Μαμά. –Τι ωραία, χρυσό μου! Ταιριάζει πολύ ωραία με αυτή την ανθοδέσμη που μου χάρισε ο Λύκος. –Γεια σου, Γιαγιάκα. Να σου φέρω το φαγητό σου σπίτι; –Μην ανησυχείς, μικρή μου. Μόλις ήρθε ο Λύκος με μια μικρή έκπληξη μαζί του. –Γειά σου, Ξυλοκόπε. Θέλεις να πάμε στο πάρκο; –Σε ευχαριστώ, Κοκκινοσκουφίτσα. Όμως βλέπω ποδόσφαιρο με το Λύκο». Όλοι αγαπούν πια τον λύκο και περνούν ωραία μαζί του. Εκείνος κάνει πολλές καλές πράξεις και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να πάρει με το μέρος του όλους τους φίλους της Κοκκινοσκουφίτσας, με αποτέλεσμα αυτή να μείνει μόνη. Ό,τι και να κάνει πια το μικρό κορίτσι είναι λίγο, αφού ο λύκος προλαβαίνει πάντα και κάνει κάτι καλύτερο. «“Μάλιστα! Φτάνει, πια. Υποτίθεται ότι είμαι η πιο δημοφιλής στο Δάσος”.

Κι έτσι μαγείρεψε ένα σχέδιο για να δείξει σε όλους ποιος ήταν τελικά ο Λύκος. Πραγματικά… (Έστειλε μία πρόσκληση στον λύκο) Αγαπητέ Λύκε, Σε παρακαλώ να έρθεις στο πάρτι μου αύριο το απόγευμα στο σπίτι μου. Θα υπάρχουν τόνοι καλού φαγητού. Με αγάπη, Κοκκινοσκουφίτσα Χ ΥΓ. Μην το χάσεις!» Ξαφνικά, όμως, η Κοκκινοσκουφίτσα φαίνεται ν’ αλλάζει. Διακατέχεται από ζήλια και εκδικητικότητα, γιατί δεν είναι πια αυτή το επίκεντρο αλλά ο λύκος. H επιθυμία της να αποτελεί την πιο καλή ύπαρξη στο δάσος τής ξυπνά ύπουλα συναισθήματα και ανέντιμες σκέψεις (Γαβριηλίδου, 2011). Έτσι, με αυτό τον τρόπο προστίθενται στα προσδιοριστικά γνωρίσματα του χαρακτήρα της άγνωστες ως τώρα πτυχές που καταρρίπτουν την οικεία, συμπαθητική, γλυκιά και αθώα εικόνα της (Γαβριηλίδου, 2011). Ψάχνει να βρει έναν τρόπο να προκαλέσει τον λύκο και να του ξυπνήσει τον πραγματικό του χαρακτήρα. Εδώ το κορίτσι εμφανίζεται πονηρό, να πατά σε δύο βασικά στοιχεία: την αγάπη του λύκου για το φαγητό και την επιθυμία της να ξεσκεπάσει τον λύκο μπροστά σε όλο τον κόσμο. Έτσι, αποφασίζει να οργανώσει ένα μεγάλο πάρτι για να καταφέρει τον σκοπό της. Ο λύκος, από την άλλη, έχοντας γίνει πια καλός, φαίνεται να μην σκέφτεται καθόλου πονηρά και να μην καταλαβαίνει την πλεκτάνη της Κοκκινοσκουφίτσας. Άλλωστε, την εμπιστεύεται, μιας και αυτή του έμαθε πώς να είναι καλός. Δεν φαντάζεται πως το είδωλό του, η φίλη του, που ήταν η πρώτη που τον πίστεψε και τον βοήθησε, θα του έκανε ποτέ κακό. Έτσι, καλοπροαίρετος και αφελής όπως εμφανίζεται, δέχεται την πρόσκληση του κοριτσιού. Όπως είναι φυσικό, τρώει από το σάντουιτς που έχει ετοιμάσει η Κοκκινοσκουφίτσα και έτσι βρίσκει τον κακό του εαυτό. «Ο Λύκος ήταν τόσο χαρούμενος που τον κάλεσαν στο πάρτι, αλλά η Κοκκινοσκουφίτσα τού είχε στήσει μια πολύ έξυπνη παγίδα – ένα ΣΠΕΣΙΑΛ σάντουιτς. –Χμμ! Γιά να δούμε τι θα συμβεί όταν το φάει. Όταν ο Λύκος έφαγε μια μπουκιά από αυτό το μυστήριο σάντουιτς βρήκε τον παλιό κακό εαυτό του, κι άρχισε να κυνηγάει τον Ξυλοκόπο γύρω από το τραπέζι ώσπου τον έδιωξαν από το Δάσος». Τέλος, η ιστορία κλείνει με το κορίτσι χαρούμενο, μιας και έγινε πάλι το επίκεντρο την προσοχής όλων. Η συγγραφέας σε αυτό το σημείο χρησιμοποιεί μία σκηνή του κλασικού παραμυθιού, εν είδει παραπομπής, με σκοπό να δηλώσει πως η ιστορία συνεχίζεται και δεν τελειώνει εδώ. Η σκηνή που χρησιμοποιεί είναι η αρχή του κλασικού παραμυθιού, όπου το κορίτσι παίρνει το

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

καλαθάκι με τα φαγητά για να το πάει στη γιαγιά του. Μέσω αυτής της σκηνής, λοιπόν, δηλώνεται η ταύτιση με την ιστορία του γνωστού κλασικού παραμυθιού των αδερφών Grimm, αλλά και η επιθυμία της συγγραφέως να μην «χαθεί» και να μην αλλάξει η κλασική ιστορία. Να παραμείνει όπως τη γνωρίσαμε, και μάλιστα να «επαναληφθεί» (Γαβριηλίδου, 2011). Πράγμα που, όπως βλέπουμε, το πετυχαίνει χρησιμοποιώντας ακόμη και δόλια μέσα (Γαβριηλίδου, 2011). «Η Κοκκινοσκουφίτσα ήταν πολύ ευχαριστημένη που ήταν και πάλι η πιο αξιαγάπητη στο Δάσος. Για να το αποδείξει, πήρε ένα καλαθάκι με καλούδια για να το πάει στη Γιαγιά. Όσο για το τι έγινε μετά… μάλλον, ξέρετε την επίσημη εκδοχή της ιστορίας…»

T 34 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το κείμενο αυτό προσπαθεί να ρίξει φως σε όλα τα γεγονότα που προηγήθηκαν της κλασικής ιστορίας. Φαίνεται πως το κορίτσι είναι η κύρια υπεύθυνη για ό,τι θα διαδραματιστεί στη συνέχεια. Έχοντας με τρόπο προκλητικό ξυπνήσει τα αιμοβόρα ένστικτα του λύκου, οδηγεί την ιστορία στον χαμό της γιαγιάς της και της ίδιας, όχι επειδή είναι αθώα ή αφελής, αλλά επειδή η ίδια το επιδίωξε (Γαβριηλίδου, 2011).

ΆΛΛΑ ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΊΑ Το κομμάτι που ακολουθεί, αφορά την εμφάνιση του λύκου στην τηλεόραση και τα άρθρα που γράφονται για αυτόν στην τοπική εφημερίδα. Αξίζει να σημειώσουμε πως τούτο το δισέλιδο εμπεριέχει πολλά διακειμενικά στοιχεία, καθώς εμπλέκει και παρουσιάζει ήρωες και γεγονότα και άλλων παραμυθιών: «Σύντομα όλοι πρόσεξαν πόσο καλός ήταν ο Λύκος. Έγινε σχεδόν σταρ στο Δάσος. –Είναι η Κριστίνα Άντερσεν για τις ειδήσεις του Δάσους TV. Βρίσκομαι εδώ με το νέο σταρ καλό-Λύκο, ο οποίος επιτέλους συμφώνησε να δώσει μια συνέντευξη για όλους τους θαυμαστές του. (Εφημερίδα) ΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ «Ο ΛΥΚΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΗΡΩΑΣ ΜΑΣ» από τη Χρυσομαλλούσα Αυτός ήταν ο λόγος που φοβόμασταν να πάμε στο δάσος, αλλά τώρα πια ο λύκος είναι ένας διάσημος καλός! Επισκέπτεται συχνά τη γιαγιά της Κοκκινοσκουφίτσας, 82 ετών, η οποία μας είπε τα εξής όταν της τηλεφωνήσαμε στο σπιτάκι της: “Ο Λύκος είναι η χαρά της ημέρας μου. Περνάμε ατελείωτες ώρες παίζοντας χαρτιά και τρώγοντας κέικ – είναι απολύτως αξιαγάπητο αγόρι. Έχει μεγάλα δόντια, βέβαια”. Αυτός ο σχεδόν ήρωας μαγειρεύει, καθαρίζει και οδηγεί το σχολικό,

όμως το πιο εντυπωσιακό είναι η δουλειά του στο πρωτάθλημα των κρεατο φάγων για το πιο νόστιμο χορτοφαγικό φαγητό. Ο ντροπαλός σταρ δηλώνει στη ρεπόρτερ μας: “Η αλήθεια είναι ότι αισθάνομαι άλλος Λύκος. Μου αρέσει να βοηθάω τους ανθρώπους και λατρεύω το νέο μου χορτοφαγικό μενού. Μόνο θα ήθελα να μην έχανα τόσα χρήματα στο πόκερ με τη Γιαγιά”. Ο ΛΥΚΟΣ ΣΥΝΑΝΤΑ ΤΟΝ ΠΡΙΓΚΙΠΑ Από τον Κοντορεβιθούλη Σήμερα, ο Κακός Λύκος που έγινε το Φιλαράκι μας τιμήθηκε από τον Πρίγκιπα με την ευκαιρία της επίσκεψης του ευγενούς Πρίγκιπα στο Δάσος. Η βράβευση έλαβε χώρα όταν ο Πρίγκιπας επισκέφτηκε τους στενούς του φίλους, τους Εφτά Νάνους. Το βραβείο δόθηκε στα πλαίσια του φεστιβάλ του Δάσους, για τον πιο Καλό Χαρακτήρα της Χρονιάς. Ο σεμνός, όπως πάντα, Λύκος δε θέλησε να κάνει δηλώσεις για τη βράβευσή του. ΛΗΣΤΕΙΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΑΡΚΟΥΔΩΝ της Καλής Χήνας Σοκ προκάλεσε χθες το βράδυ σε όλο το Δάσος η είδηση ότι λήστεψαν το σπίτι των Τριών Αρκούδων. Καθώς γύριζαν από τη δουλειά οι Τρεις Αρκούδες ανακάλυψαν ότι κάποιος μπήκε στο σπίτι τους όσο εκείνες έλειπαν και έσπασε τις καρέκλες και τα κρεβάτια τους. Επίσης έλειπε η διάσημη κρέμα τους. Ο ληστής το έσκασε στις μύτες των ποδιών. Η αστυνομία ζητά από οποιονδήποτε μπορεί να είδε ένα μικρό κορίτσι με χρυσά μαλλιά να επικοινωνήσει για περισσότερες λεπτομέρειες. Ποιος είναι καλύτερος, ο Λύκος ή η Κοκκινοσκουφίτσα; Η γνώμη σας: 63% Λύκος 32% Κοκκινοσκουφίτσα (5% δεν αποφάσισε) ΣΟΚ! Η ΚΟΚΚΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΙΑ ΤΟ Νο 1 της Χιονάτης Είναι και επίσημο – η Κοκκινοσκουφίτσα δεν είναι πια στην κορυφή της λίστας. Η έρευνα που έγινε δείχνει ότι πιστεύετε πως τώρα πια το καλύτερο πλάσμα του Δάσους είναι ο Λύκος. Παρόλο που τα μάγουλά της ήταν τόσο κόκκινα όσο η διάσημη κόκκινη κάπα της, η Κοκκινοσκουφίτσα αρνήθηκε να κάνει σχόλια για αυτή τη δημοσκόπηση. Το ανέκδοτο της ημέρας Τι είναι κόκκινο και πράσινο παντού; Η Κοκκινοσκουφίτσα στη βράβευση του Λύκου!»

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 36 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αρχικά, η συγγραφέας ξεκινά με μία αναφορά στον Χανς-Κρίστιαν Άντερσεν, μετατρέποντας το όνομα του μεγάλου αυτού παραμυθά σε θηλυκό, κάνοντάς το Κριστίνα Άντερσεν, και χαρίζοντάς το στη ρεπόρτερ που παίρνει την πρώτη συνέντευξη από τον Λύκο. Η εφημερίδα, στη συνέχεια, παρουσιάζει άρθρα τα οποία υπογράφουν ήρωες άλλων κλασικών παραμυθιών, όπως η Χρυσομαλλούσα, ο Κοντορεβιθούλης, η Καλή Χήνα και η Χιονάτη. Σε αυτά τα άρθρα περιγράφονται ακόμη γεγονότα τα οποία λαμβάνουν χώρα στο δάσος και στα οποία συμμετέχουν και άλλοι ήρωες παραμυθιών, όπως η γιαγιά της Κοκκινοσκουφίτσας, ένας Πρίγκιπας και οι Επτά Νάνοι. Επιπλέον, παρουσιάζεται ένα άρθρο το οποίο περιγράφει μία ληστεία. Σε αυτό γίνεται παράθεση μίας σκηνής του παραμυθιού της Χρυσομαλλούσας. Συγκεκριμένα, η σκηνή που προβάλλει ως ρεπορτάζ είναι εκείνη όπου οι αρκούδες επιστρέφουν στο σπίτι και το βρίσκουν άνω κάτω. Υπάρχουν ακόμη δύο διαφημίσεις στην εφημερίδα, οι οποίες αναφέρονται στο παραμύθι «Τα τρία γουρουνάκια». Η πρώτη διαφήμιση παρουσιάζει τα γουρουνάκια ως εργολάβους, αφού στο δικό τους παραμύθι κατασκευάζουν σπιτάκια: «ΤΑ ΤΡΙΑ ΜΙΚΡΑ ΓΟΥΡΟΥΝΑΚΙΑ ΕΡΓΟΛΑΒΟΙ Κατασκευάζουμε το σπίτι των ονείρων σας με οποιοδήποτε υλικό! – άχυρα, ξύλα, τούβλα – Τηλ.: 0800-3-ΜΙΚΡΑ ΓΟΥΡΟΥΝΑΚΙΑ» Η δεύτερη διαφήμιση αφορά τον λύκο, που αναλαμβάνει κατεδαφίσεις, αφού στο κλασικό παραμύθι με ένα του φύσημα καταστρέφει σπίτια: «ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΕΙΣ Ο ΚΑΚΟΣ ΛΥΚΟΣ Μπορούμε να κατεδαφίσουμε με ένα φύσημα οποιοδήποτε σπίτι. Ή σχεδόν. Καλέστε: 0800-ΑΨΕ-ΣΒΗΣΕ» Όπως προαναφέρθηκε, όλα αυτά αποτελούν παραθέματα από άλλα κλασικά παραμύθια, ικανά να αναγνωριστούν από τα παιδιά. Ωστόσο, αν κάποια από αυτά είναι απροσπέλαστα για τα παιδιά, με αποτέλεσμα καθώς τα διαβάζουν να παραμένουν «εν υπνώσει», τούτο σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει πως το συγκεκριμένο κείμενο απευθύνεται αποκλειστικά στους μεγάλους και αποτυγχάνει ως παιδικό ανάγνωσμα (Οικονομίδου, 2000). Αντιθέτως, το συγκεκριμένο βιβλίο διαθέτει όλα τα στοιχεία που το καθιστούν ποιοτικό παιδικό ανάγνωσμα, αφού είναι ενδιαφέρον και ελκυστικό, με χιουμοριστικές ανατροπές και εκπλήξεις που το καθιστούν απολαυστικό στον αναγνώστη, ενώ παράλληλα τον προβληματίζουν και προκαλούν την κριτική του σκέψη (Οικονομίδου, 2000).

ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΆΦΗΣΗΣ Το εξώφυλλο Η εικονογράφηση του βιβλίου, και πιο συγκεκριμένα το εξώφυλλο, είναι λιτή. Στο κέντρο του εξωφύλλου είναι τοποθετημένο ένα δέντρο, πάνω από το οποίο είναι γραμμένη η λέξη «Κοκκινοσκουφίτσα» και μέσα στη φυλλωσιά του είναι γραμμένη η φράση «Η αληθινή ιστορία!». Πίσω από το δέντρο φαίνεται να ξεπροβάλλουν τα κεφάλια των δύο κεντρικών πρωταγωνιστών της κλασικής ιστορίας, του λύκου και της Κοκκινοσκουφίτσας. Η Κοκκινοσκουφίτσα ξεπροβάλλει από την αριστερή πλευρά του δέντρου ως το κλασικό κορίτσι, με το κόκκινο σκουφάκι και τα κόκκινα ρούχα της. Εμφανίζεται γλυκιά και χαρούμενη, όπως και στο κλασικό παραμύθι. Από την άλλη πλευρά, δεξιά του δέντρου, παρουσιάζεται να ξεπροβάλλει ο λύκος και να κοιτά το κορίτσι λοξά, συνοφρυώνοντας τα φρύδια του. Η σκηνή δεν μαρτυρά κάτι διαφορετικό από όσα παρουσιάζει το κλασικό παραμύθι, και ταυτόχρονα μπερδεύει τον αναγνώστη που αναμένει να διαβάσει μία διαφορετική «αληθινή» ιστορία, όπως ο τίτλος υπόσχεται.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Η εικόνα της πρωταγωνίστριας Το κορίτσι εμφανίζεται με το χαρακτηριστικό κόκκινο σκουφάκι στο κεφάλι και ντυμένο στα κόκκινα, όπως ακριβώς και στο κλασικό παραμύθι.

Η εικόνα του λύκου Ο λύκος προβάλλεται με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά: περπατά σαν άνθρωπος και φορά άλλοτε γραβάτα κι άλλοτε παπιγιόν. Ωστόσο, παρουσιάζεται ενίοτε καλός και ευγενικός, με καθαρό βλέμμα, και ενίοτε κακός.

Κοινές εικόνες με το κλασικό παραμύθι Τα κοινά χαρακτηριστικά της εικονογράφησης μεταξύ των δύο παραμυθιών έχουν να κάνουν κυρίως με την παρουσίαση των δύο κεντρικών ηρώων, που γίνεται με τον ίδιο τρόπο. Εξαιτίας του ότι η συγκεκριμένη ιστορία παρουσιάζει όσα συνέβησαν πριν την κλασική ιστορία, δεν παρουσιάζονται κοινά γεγονότα και κατά συνέπεια ούτε κοινές εικόνες μεταξύ των δύο παραμυθιών. Μόνο η τελευταία θυμίζει την αντίστοιχη του κλασικού παραμυθιού, επιτελώντας άριστα τον σκοπό που της έχει αποδοθεί, να συνδέσει τα δύο παραμύθια. Παρουσιάζει τη σκηνή του κλασικού παραμυθιού των αδερφών Grimm: η Κοκκινοσκουφίτσα με το καλαθάκι της στο χέρι διασχίζει το δάσος κατευθυνόμενη στο σπίτι της γιαγιάς της, και ο λύκος κρυμμένος πίσω από ένα δέντρο την παρακολουθεί. Με αυτή τη συγκεκριμένη σκηνή ο εικονογράφος αποσκοπεί να δημιουργήσει την κατάλληλη σύνδεση μεταξύ προκείμενου και δευτερογενούς κειμένου, και να την καταστήσει εμφανή στα παιδιά, μέσω της παράθεσης μίας γνώριμης εικόνας.

T 38 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Άλλα διακειμενικά στοιχεία της εικονογράφησης Η εικονογράφηση, ανεξαρτήτως της ιστορίας, παρουσιάζει στοιχεία που λειτουργούν διακειμενικά με ένα δεύτερο κλασικό παραμύθι (Τσιλιμένη, 2007), «Τα τρία γουρουνάκια». Στο εσωτερικό, η εικονογράφηση κάνει αρκετές αναφορές σε αυτούς τους χαρακτήρες παρόλο που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Καθώς ο λύκος οδηγεί το σχολικό πηγαίνοντας να πάρει την Κοκκινοσκουφίτσα από το σχολείο, μέσα στο σχολικό βρίσκονται τα δύο από τα τρία γουρουνάκια. Επίσης, στην εφημερίδα Τα χρονικά του δάσους γίνονται δύο αναφορές στο συγκεκριμένο παραμύθι μέσω διαφημίσεων της εφημερίδας. Η πρώτη προβάλλει τα τρία αδερφάκια με γαλάζια καπέλα και σφυριά στα χέρια, σαν εργολάβους, και η δεύτερη δείχνει τον λύκο να φυσά χωρίς να καταβάλλει ιδιαίτερο κόπο και να κατεδαφίζει ένα σπίτι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

Baruzzi, Α. (2007), Κοκκινοσκουφίτσα: Η αληθινή ιστορία!, μτφρ.: Α. Τσίπρα, Αθήνα: Βιβλιόφωνο. Beckett, S. (2002), Recycling Red Riding Hood, New York: Routledge. Beckett, S. (2008), Red Riding Hood for all ages: A Fairy-Tale Icon in Cross-Cultural Contexts, Detroit: Wayne State University Press. Γαβριηλίδου, Σ. (2011), «Μεταφράσεις-διασκευές στην ελληνική παιδική Λογοτεχνία», στο: Δέσποινα Δαμιανού & Σούλα Οικονομίδου (επιμ.), Αφηγήσεις που δεν τελειώνουν ποτέ: Κειμενικές και εικονογραφικές διασκευές για παιδιά, Αθήνα: Παπαδόπουλος. Νάτσης, Κ. (2000), «Διακειμενικότητα και παιδική λογοτεχνία: Διακειμενική ανάγνωση του έργου της Κίρας Σίνου, “Ο τελευταίος βασιλιάς της Ατλαντίδας”», περ. Διαδρομές, 60, 246-255. Οικονομίδου, Σ. (2000), Χίλιες και μία ανατροπές: Η νεοτερικότητα στη λογοτεχνία για μικρές ηλικίες, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Τσιλιμένη, Τ. (2007), Εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο: Όψεις και απόψεις, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Wilkie-Stibbs, C. (2009), «Διακειμενικότητα και παιδί αναγνώστης», στο: P. Hunt (επιμ.), Κατανοώντας τη λογοτεχνία για παιδιά, Αθήνα: Μεταίχμιο.

ΑΝΊΧΝΕΥΣΗ & ΑΝΆΛΥΣΗ ΤΩΝ ΈΜΦΥΛΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΆΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΟΤΎΠΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΌ ΕΓΧΕΙΡΊΔΙΟ ΤΗΣ ΓΛΏΣΣΑΣ ΤΗΣ Δ΄ ΔΗΜΟΤΙΚΟΎ Παναγιώτα Μηκέ

Εκπαιδευτικός Α/θμιας Εκπαίδευσης, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος (MSc) στις «Επιστήμες της Αγωγής: Παιδαγωγικό παιχνίδι και παιδαγωγικό υλικό στην πρώτη παιδική ηλικία», του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Εισαγωγή, παρουσίαση, μεθοδολογία της έρευνας

α σχολικά εγχειρίδια μεταβιβάζουν στο παιδί γνώσεις που δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερες. Μεταφέρουν μηνύματα και κατασκευάζουν μια συγκεκριμένη πραγματικότητα. Καθώς αποτελούν κομμάτι της εκπαίδευσης, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας, συμβάλλουν στη διαδικασία κατασκευής των έμφυλων ταυτοτήτων, των στερεοτύπων και των κοινωνικά «αποδεκτών» έμφυλων ρόλων (Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, 1987). Η διαδικασία του εντοπισμού των έμφυλων διακρίσεων στα σχολικά εγχειρίδια δεν είναι εύκολη, επειδή τα έμφυλα στερεότυπα και οι ιδεολογίες γενικότερα «φυσικοποιούν τον εαυτό τους. Συμπεριφέρονται σαν να ήταν προφανής, φυσική η οπτική κοινής λογικής» (Baynham, 2002: 15). Ο εντοπισμός τέτοιων ιδεολογικών μηνυμάτων, φανερών και λανθανόντων, που ανιχνεύονται μέσα από δύο κείμενα του σχολικού εγχειριδίου της Γλώσσας της Δ´ Δημοτικού, είναι ο στόχος αυτής της μελέτης. Κεντρικός θεματικός άξονας της παρούσας μελέτης ήταν η ανίχνευση των έμφυλων αναπαραστάσεων και των στερεοτύπων που οικοδομούνται μέσα από δύο κείμενα του σχολικού εγχειριδίου της Γλώσσας, με τίτλο Πετώντας με τις λέξεις, της Δ΄ Δημοτικού (α΄ τεύχος). Οι «Αναμνήσεις του καλοκαιριού» (Παράρτημα 1) και η «Αστραδενή» (Παράρτημα 2) είναι δύο κείμενα βιωματικής αναδιήγησης, με θέμα την επιστροφή των μαθητών/τριών στο σχολείο και τις αναμνήσεις τους μετά την ανάπαυλα του καλοκαιριού. Το πρώτο κείμενο αποτελεί προϊόν της συγγραφικής ομάδας του βιβλίου. Πρωταγωνιστής της ιστορίας είναι ο Φώτης, ένα μικρό αγόρι που αφηγείται πώς πέρασε τις καλοκαιρινές διακοπές του στο νησί του παππού και της γιαγιάς του, την Κεφαλονιά. Οι αναφορές του Φώτη στα παιχνίδια με τους φί-

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 40 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

λους του και τις τεχνικές ψαρέματος που του έμαθε ο παππούς του καλύπτουν το μεγαλύτερο τμήμα της αφήγησής του. Η επαφή του με τη φύση και οι δεσμοί φιλίας που ανέπτυξε με τους συνομηλίκους του αποτελούν αναμνήσεις του καλοκαιριού, που θα τον συντροφεύουν σε όλη του τη ζωή. Το δεύτερο κείμενο είναι ένα απόσπασμα από το γνωστό λογοτεχνικό βιβλίο Αστραδενή της Ευγενίας Φακίνου. Η Αστραδενή είναι ένα μικρό κορίτσι από τη Σύμη, που μετακομίζει με τους γονείς της στην Αθήνα. Νοσταλγεί τη ζωή στο νησί, αναπολεί τον απλοϊκό τρόπο ζωής του νησιού και βιώνει έντονα συναισθήματα μοναξιάς και απομόνωσης απέναντι στο αφιλόξενο και σκληρό πρόσωπο του κοινωνικού περιβάλλοντος της πρωτεύουσας. Η ερευνητική μέθοδος που εφαρμόστηκε για να διαπιστωθεί ο τρόπος µε τον οποίο εµφανίζονται τα δύο φύλα, οι ρόλοι και οι σχέσεις τους ήταν η μεικτή μέθοδος. Η μέθοδος αυτή επιλέχθηκε επειδή ενισχύει την έρευνα και δίνει τη δυνατότητα της «τριγωνοποίησης» των δεδομένων διασφαλίζοντας την αξιοπιστία, την εγκυρότητα, την αντιπροσωπευτικότητα και τη γενίκευση των αποτελεσμάτων (Cohen & Manion, 1997· Cohen, Manion & Morisson, 2008· Creswell, 2003, 2011· Creswell & Plano Clark, 2007· Ιωσηφίδης, 2008· Παρασκευόπουλος, 1993· Willig, 2015). Συγκεκριμένα, εφαρμόστηκε η μέθοδος της Ποιοτικής Ανάλυσης Περιεχομένου σε συνδυασμό με την Κριτική Ανάλυση Λόγου (Willig, 2015). Όπου κρίθηκε αναγκαίο χρησιμοποιήθηκε συμπληρωματικά και η Ποσοτική Ανάλυση Περιεχομένου (Παγκουρέλια & Παπαδοπούλου, 2009· Robson, 2007). Ως μονάδες ανάλυσης χρησιμοποιήθηκαν οι λέξεις, οι φράσεις, το ευρύτερο κείμενο και οι εικόνες των δύο κειμένων. Ορίστηκαν τρεις (3) κατηγορίες ανάλυσης: γλωσσικός σεξισµός, έμφυλοι ρόλοι και έμφυλα στερεότυπα. Με βάση το απλούστερο μοντέλο επικοινωνίας, που επιτυγχάνεται μέσω των σχολικών εγχειριδίων: πομπός (συγγραφική ομάδα) → μήνυμα/δίαυλος επικοινωνίας (κείμενο/περικείμενο) → δέκτης (μαθητές/τριες), τρία ήταν τα ερωτήματα που διερευνήθηκαν: α) Ποιους έμφυλους λόγους υιοθετούν τα κείμενα αυτά; β) Πώς λειτουργούν οι εικόνες; γ) Ποια είναι η θέση των μαθητών/τριών απέναντι σε μια σειρά έμφυλων διπολικών αντιθέσεων;

Γλωσσικός σεξισμός Σεξισμός είναι η διάκριση ενός ατόμου με βάση το φύλο του. Ο όρος «χρησιμοποιήθηκε κυρίως από το φεμινιστικό κίνημα για να δηλώσει την εξουσιαστική τάση των ανδρών πάνω στις γυναίκες και τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, ως απόρροια της ανδροκρατικής νοοτροπίας» (Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, 2008). Σήμερα, η διάκριση αυτή γίνεται εις βάρος των γυναικών και εκδηλώνεται με την ανάλογη χρήση της συμπεριφοράς και της γλώσσας (γλωσσικός σεξισμός) (Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, 1987). Ο γλωσσικός σεξισμός εντοπίζεται στο κείμενο «Αναμνήσεις του καλοκαιριού» μέσα από τη χρήση του αρσενικού γένους για να δηλωθούν και τα δύο γένη. Το θηλυκό γένος των λέξεων υπονοείται και γίνεται αποκλειστική χρήση του αρσενικού γένους για να δηλωθούν οι φίλοι του Φώτη, του αφηγητή της ιστορίας. Με έκπληξη ο/η ανα-

γνώστης/τρια διαπιστώνει πως οι φίλοι που αποτελούν την παρέα του Φώτη δεν είναι μόνο αγόρια, αλλά και κορίτσια. Αν και ο αριθμός των μελών της παρέας είναι ισοδύναμα κατανεμημένος με βάση το φύλο –δύο αγόρια και δύο κορίτσια–, επιβεβαιώνεται η τάση ότι το αρσενικό γένος αποτελεί την πρότυπη λέξη (νόρμα). Π.χ.: «Συνάντησα τους φίλους του περσινού καλοκαιριού...», «... βάζαμε στοιχήματα ποιος θα φτάσει πρώτος...», «...συμφωνήσαμε όλοι», «...οι φίλοι βρίσκονται σε όλες τις ιστορίες που έχεις να πεις στους άλλους». Με τον γλωσσικό σεξισμό συνδέονται άμεσα οι έμφυλοι ρόλοι και τα στερεότυπα.

Έμφυλοι ρόλοι Οι έμφυλοι ρόλοι είναι τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και οι δραστηριότητες που έχουν αποδοθεί στους ανθρώπους με βάση το φύλο τους (Χαρδαλιά & Ιωαννίδου, 2008). «Είναι ευρέως αποδεκτές νόρμες που υπαγορεύουν και καθορίζουν τη συμπεριφορά και τη λειτουργία των φύλων στα πλαίσια της κοινωνίας, της εργασίας, της εκπαίδευσης, της θρησκείας, στις διαπροσωπικές ή ερωτικές σχέσεις κ.τ.λ. Αποτελούν ουσιαστικά τις “οδηγίες” για το πώς αρμόζει να συμπεριφέρεται ένας άνδρας και πώς μία γυναίκα» (Wikipedia, 2017). Στο πρώτο κείμενο με τον τίτλο «Αναμνήσεις του καλοκαιριού», μέσα από την αποκλειστική αναφορά του αρσενικού γένους τονίζεται η υπεροχή των ανδρών, αποσιωπάται η συμβολή των γυναικών και συγκροτείται το δίπολο «άνδρας/γυναίκα». Έτσι, ενώ ο Φώτης αρχικά αναφέρει πως ο προορισμός των διακοπών του ήταν το νησί του παππού του και της γιαγιάς του, στη συνέχεια εκθειάζει τον παππού για τις αλιευτικές του ικανότητες, χωρίς να κάνει καμιά αναφορά στη γιαγιά. Φαίνεται πως η γυναίκα αντλεί την ταυτότητά της από το σπίτι και την οικογένεια ή παρουσιάζεται ως νοικοκυρά, που δεν ασχολείται με σημαντικά πράγματα (Κανταρτζή, 1991). Κάτι ανάλογο διαπιστώνεται και στο δεύτερο κείμενο, την «Αστραδενή». Αν και γίνεται αναφορά και στους δύο γονείς της Αστραδενής, της πρωταγωνίστριας του έργου, προβάλλεται έντονα η υπεροχή του πατέρα και η κυρίαρχη θέση του μέσα στην οικογένεια. Αντίθετα, η μητέρα παρουσιάζεται να ασχολείται με τις παραδοσιακές οικιακές δραστηριότητες και να είναι υπεύθυνη για τη φροντίδα του κοριτσιού. Οι αναφορές στην πρωινή προετοιμασία του κοριτσιού για το σχολείο το επιβεβαιώνουν: «Η μάνα με χτένισε τα μαλλιά ... χωρίστρα στη μέση ... ποδιά πλυμένη, σιδερωμένη ... ο γιακάς στη θέση του ... η τσάντα ... το κουλούρι μου ... όλα έτοιμα». Παρουσιάζεται, δηλαδή, έντονα η γυναίκα ως μητέρα και κοινωνικοποιείται στα πλαίσια αυτού του ρόλου. Η ζωή της στρέφεται γύρω από τα παιδιά και προφανώς δεν εργάζεται έξω από το σπίτι. Το ίδιο συμπέρασμα υπονοείται όταν παρουσιάζεται η οικογενειακή φίλη και γειτόνισσα να χαρίζει στην Αστραδενή μια σχολική τσάντα. Εμφανίζεται και εδώ η γυναίκα σε υποδεέστερο ρόλο, με το να της χρεώνεται η αποκλειστική ενασχόληση με τα ψώνια. Αυτή η κατάταξη των ατόμων σε κατηγορίες αποτελεί μια μορφή εξουσίας και έναν «νόμο αλήθειας», που αναγκάζει τα άτομα να μένουν προσκολλημένα στην ταυτότητά τους (Λιριντζής,

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

1995). Τα προτεινόμενα μοντέλα ρόλων επηρεάζουν αρνητικά τις φιλοδοξίες των αγοριών και των κοριτσιών και διαμορφώνουν την αυτοεικόνα τους (Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, 1987). Από την άλλη, ο πατέρας παρουσιάζεται να ασχολείται με πιο ουσιαστικά θέματα. Αναλαμβάνει τη διεκπεραίωση ενός γραφειοκρατικού ζητήματος και συγκεκριμένα τη συγκέντρωση των δικαιολογητικών μετεγγραφής της κόρης του σε ένα σχολείο της Αθήνας. Οι ιδιαίτερες ικανότητες που αποδίδονται στο πρόσωπό του –όπως και στου παππού του Φώτη, ως ψαρά– αναδεικνύουν την ιδεολογική λειτουργία του λόγου και συγκροτούν το δίπολο «κυρίαρχος/δευτερεύων» ρόλος άντρα/γυναίκας. Εδώ ο λόγος «διαιωνίζει και νομιμοποιεί τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας, μέσω των οποίων συντηρούνται και αναπαράγονται κοινωνικές ανισότητες» (Χρονάκη, 2007: 31).

Έμφυλα στερεότυπα

T 42 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα έμφυλα στερεότυπα είναι οι απλοποιημένες αλλά ταυτόχρονα ισχυρές πεποιθήσεις/προκαταλήψεις για τα χαρακτηριστικά των ανδρών και των γυναικών (Χαρδαλιά & Ιωαννίδου, 2008). Μέσα από τη σύγκριση των χαρακτήρων των δύο πρωταγωνιστών εύκολα διαπιστώνεται η προκατάληψη που κατασκευάζει έμφυλα στερεότυπα. Δυναμικοί και ριψοκίνδυνοι παρουσιάζονται ο Φώτης και οι φίλοι του, τα αγόρια. Ιδιαίτερα ικανός παρουσιάζεται ο Φώτης, με έντονο το στοιχείο της αυτοπεποίθησης, της σιγουριάς. Έτσι, όταν ο ίδιος αναφέρεται στις αλιευτικές ικανότητές του και σε άλλα θετικά στοιχεία της προσωπικότητάς του (π.χ. υπομονετικός, γνώστης των καιρικών συνθηκών ή των ψαριών κ.λπ.), προβάλλει πρότυπα συμπεριφοράς κοινωνικά αποδεκτά για το φύλο του, με αποτέλεσμα οι μαθητές να ταυτίζονται με το πρόσωπό του. Από την άλλη μεριά, οι φίλες του Φώτη εμφανίζονται πιο ευαίσθητες, ρομαντικές και συναισθηματικά αδύναμες. Λυπούνται και ζητούν να ξαναρίξουν στο νερό τον αστερία που βρήκε το άλλο αγόρι της παρέας, ο Πέτρος. Πρόκειται για ένα «κατόρθωμα» που αποδίδεται και πάλι σε αγόρι. Συγκροτείται μ’ αυτό τον τρόπο το δίπολο «δυναμικό αγόρι/ευαίσθητο κορίτσι». Το ίδιο ευαίσθητη εμφανίζεται και η αφηγήτρια της δεύτερης ιστορίας, η Αστραδενή. Η νοσταλγία της για το παλιό σχολείο της στη Σύμη, οι αναφορές της στον κήπο του, τα λουλούδια και το παρ’ ολίγον κλάμα της σκιαγραφούν ένα κορίτσι ιδιαίτερα ευαίσθητο, αλλά ταυτόχρονα και δυνατό. Παρόλο που το τέλος της ιστορίας είναι απαισιόδοξο –το κορίτσι αυτοκτονεί–, σκιαγραφείται ο δυνατός χαρακτήρας της. Μόνο που η ευαισθησία και η αδυναμία της αυτή περιγράφεται καλύπτοντας ένα μεγάλο τμήμα του κειμένου –δύο παράγραφοι– σε αντιδιαστολή με τον δυναμικό χαρακτήρα της που καταλαμβάνει μόλις δύο σειρές του κειμένου.

Λειτουργία των εικόνων Και τα δύο κείμενα συνοδεύονται από μια εικόνα, που ως συμβολικό σύστημα παρουσιάζει με συνοπτικό τρόπο το περιεχόμενο του κειμένου.

Οι δύο ίδιες, μικρές εικόνες του πρώτου κειμένου αναπαριστούν τον βυθό και κατευθύνουν τον/την αποδέκτη σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου, στο ψάρεμα του παππού του Φώτη και στο παιχνίδι των αγοριών με τη θάλασσα. Στο δεύτερο κείμενο η θέση της εικόνας στο κάτω μέρος της σελίδας αναλαμβάνει ιδεολογικά τον κύριο ρόλο και δίνει πληροφορίες που δεν αναδεικνύονται μέσα στο κείμενο (Μπονίδης, 2004).

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Τα παιδιά που απεικονίζονται, αν και τα κορίτσια υπερέχουν αριθμητικά, δεν παρουσιάζονται να αναλαμβάνουν κοινές δραστηριότητες, δεν παίζουν μαζί. Συγκροτείται μια στερεοτυπική διάκριση, όχι μόνο ως προς το φύλο των φίλων τους, αλλά και ως προς τον τρόπο ενδυμασίας (φόρεμα για τα κορίτσια, κοντό παντελόνι για τα αγόρια) και το είδος του παιχνιδιού που τα παιδιά επιλέγουν να παίξουν. Το σχοινάκι για τα κορίτσια και το ποδόσφαιρο για τα αγόρια αντικατοπτρίζουν τον διπολικό διαχωρισμό «αγορίστικο/κοριτσίστικο παιχνίδι» και τις λάθος εκτιμήσεις του εικονογράφου. Καθώς τα παιδιά εμφανίζονται να παίζουν παιχνίδια που αντικατοπτρίζουν τον στερεότυπο ρόλο του φύλου τους, ο/η μαθητής/τρια έχει την ίδια ταυτοποίηση με τα εικονιζόμενα πρόσωπα (Χαρδαλιά & Ιωαννίδου, 2008). Ωστόσο, ακόμη κι αν υποτεθεί η πρόθεση της συγγραφικής ομάδας να αναδείξει μέσα από αυτή την εικόνα τον σεξισµό µιας συγκεκριμένης περιόδου, θα έπρεπε αυτό το γεγονός να καταγράφεται με έναν υπότιτλο.

Συμπέρασμα

T 44 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μέσα από τη διερεύνηση των έμφυλων λόγων και της εικονογράφησης στα δύο κείμενα του εγχειριδίου της Γλώσσας της Δ΄ Δημοτικού διαπιστώθηκε η κυριαρχία του ανδρικού φύλου και ο διαχωρισμός των καθηκόντων και των ρόλων ανάλογα με το φύλο. Μέσα από μια σειρά διπολικών αντιθέσεων, τα παιδιά/αναγνώστες ταυτοποιούνται με τους ήρωες των αφηγημάτων ή των εικόνων και κατατάσσουν τους εαυτούς τους με βάση τα έμφυλα στερεότυπα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μένουν προσκολλημένα στην ταυτότητά τους, καθώς προβάλλονται συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς, κοινωνικά αποδεκτά για το φύλο τους. Διαμορφώνουν την αυτοεικόνα τους και αναπτύσσουν τις φιλοδοξίες τους βάσει των προτεινόμενων μοντέλων ρόλων (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, 2010). Η παρούσα εργασία δεν επιχειρεί την απόδοση ευθυνών στη συγγραφική ομάδα, αλλά την αποδόμηση του κυρίαρχου λόγου με στόχο την άρση των κοινωνικών αδικιών και την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής. Γι’ αυτό είναι σηµαντικό οι εκπαιδευτικοί να έχουν τις γνώσεις και τις απαραίτητες δεξιότητες ώστε να ανιχνεύουν τις έμφυλες διακρίσεις που συγκροτούνται μέσα από τα κείμενα ή τις εικόνες των σχολικών εγχειριδίων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

Baynham, M. (2000), Πρακτικές Γραµµατισµού, µτφρ. Μ. Αραποπούλου, Αθήνα: Μεταίχµιο. Cohen, L. & L. Manion (1997), Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, μτφρ.: Χ. Μητσοπούλου & Μ. Φιλοπούλου, Αθήνα: Έκφραση. Cohen, L., L. Manion & K. Morrison (2008), Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, Αθήνα: Μεταίχμιο. Creswell, J. W. (2003), Research design: Qualitative quantitative, and mixed methods approaches (2η έκδ.), Thousand Oaks, CA: Sage. Creswell, J. W. & V. L. Plano Clark, (2007), Designing and conducting mixed methods research, Thousand Oaks, CA: Sage. Δεληγιάννη-Κουιμτζή, Β. (1987), «Τα στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων στα εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου “Η Γλώσσα μου”», Φιλόλογος, 49, 229-298. Ιωσηφίδης, Θ. (2008), Ποιοτικές μέθοδοι έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες, Αθήνα: Κριτική. Κανταρτζή, Ε. (1991), Η Εικόνα της Γυναίκας: Διαχρονική Έρευνα των Αναγνωστικών του ∆ηµοτικού Σχολείου, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, ηλεκτρονική έκδοση στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα (2006-2008). Ανακτήθηκε στις 5-12-2017 από την www.greek-language.gr Λιριντζής, Χ. (1995), «Περί εξουσίας: Ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 86. Ανακτήθηκε στις 2/5/2016 από: http://ejournals.epublishing. ekt.gr/index.php/ekke/article/viewFile/7254/6974.pdf Μπονίδης, Κ. (2004), Το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου ως αντικείμενο έρευνας, Αθήνα: Μεταίχμιο. Παγκουρέλια, Ε. & Μ. Παπαδοπούλου (2009), «Κριτική ανάλυση λόγου – Ποιοτική ανάλυση περιεχομένου», Επιστήμες της Αγωγής, 4, 75-87. Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (1993), Μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας, 2 τόμοι, Αθήνα. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου (2010). Ανακτήθηκε στις 4-12-2017 από: http://www.pi.ac.cy/ pi/files/epimorfosi/isotita_fylou/yliko/A.P._FYLO_1.pdf Robson, C. (2007), Η έρευνα του πραγματικού κόσμου: Ένα μέσον για κοινωνικούς επιστήμονες και επαγγελματίες ερευνητές, μτφρ.: Β. Νταλάκου & Κ. Βασιλικού, επιμ. Κ. Μιχαλοπούλου, Αθήνα: Gutenberg.

Χαρδαλιά, Ν. & Α. Ιωαννίδου (2008), Έμφυλες κοινωνικές αναπαραστάσεις στα σχολικά εγχειρίδια: Μελέτη βιβλιογραφικής επισκόπησης, Αθήνα: Κέντρο Ερευνών. Ανακτήθηκε στις 2-5-2016 από: http://www.kethi.gr/ Χρονάκη, Α. (2007), Αποκλείοντας τα κορίτσια: Κορίτσια και μαθηματικά, Αθήνα: Gutenberg. Wikipedia, (2017). Ανακτήθηκε στις 5-12-2017 από: https://el.wikipedia.org/wiki/Ρόλος_φύλου Willig, C. (2015), Ποιοτικές μέθοδοι έρευνας στην ψυχολογία, Εισαγωγή, επιμέλεια: Ε. Τσέλιου, μτφρ.: Ε. Αυγήτα, Αθήνα: Gutenberg.

Παράρτημα 1: Αναμνήσεις του καλοκαιριού

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Παράρτημα 2: Αστραδενή

T 46 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Σ Τ Ο Ν Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

β ιβλιοπαρουσιάσεις

ΙΟΥΛΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2018

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Γιώτα Κ. Αλεξάνδρου ΜΟΝΟ ΑΝ ΘΕΛΩ

Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου Μίνωας, Αθήνα 2018, σελ. 32

Με ένα τολμηρό και ασυνήθιστο για τα μέτρα της παιδικής λογοτεχνίας θέμα καταπιάνεται η γνωστή συγγραφέας. Παρέα με την εικονογράφο Σάντρα Ελευθερίου, που προσθέσει εκφραστικότητα και ζωντάνια με την εικονογράφησή της, μας προσφέρουν ένα κείμενο έτσι όπως ακριβώς θα το επιθυμούσαν οι δημιουργοί τους. Το κοριτσάκι της ιστορίας θέλει πολύ να το αγαπούν και να το αγκαλιάζουν, αλλά μόνο όταν το θέλει εκείνο. Διαφορετικά, είναι αναγκασμένο να υπενθυμίσει στους μεγάλους, που το μεταχειρίζονται σαν παιχνίδι, ότι θα υποχρεωθεί να κρεμάσει μια ταμπέλα όπως αυτή που είδε στα αγάλματα του Μουσείου: «Παρακαλώ μην αγγίζετε». Ευρηματικό το θέμα του βιβλίου, ευρηματική και η γραφή. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να μεταχειρίζεται όπως θέλει το σώμα του. Α.Β.

Γλυκερία Γκρέκου

ΤΟ ΘΥΜΩΜΕΝΟ ΑΡΚΟΥΔΑΚΙ Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη Σαΐτης, Αθήνα 2018, σελ. 30

Ο Μάκης, το μικρό αρκουδάκι, νιώθει μέσα του έναν θυμό σαν εκείνον που βλέπει και ακούει στα πρόσωπα και στα λόγια των γονιών του στο σπίτι. Κι ο θυμός αυτός τον κάνει επιθετικό κι αντιπαθητικό στην τάξη. Η κατάσταση χειροτερεύει κάθε μέρα και στο σχολείο και στο σπίτι. Νιώθει αδικημένος, γίνεται βίαιος ο Μάκης. Ώσπου κάτι θαυμαστό θα συμβεί μια μέρα: Θα νιώσει τη μαγεία της μουσικής, και τη θεραπευτική δύναμη που έχει ένας έπαινος από τον δάσκαλο και μια ενθάρρυνση για κάτι καλό! Από τότε όλα θ’ αλλάξουν. Ένα βιβλίο με θέμα την ορθή διαχείριση του θυμού των παιδιών, κυρίως από την πλευρά των εκπαιδευτικών. Λ.Π.-Α.

48/2

Κατερίνα Ζωντανού

ΤΑ ΜΑΓΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ Εικ.: Αιμιλία Κονταίου Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 40

Στις τρεις το μεσημέρι, κάθε Κυριακή, πολλά παράξενα συμβαίνουν. Ξαφνικά, ο χώρος αλλάζει κι όλα γίνονται μαγικά – σαν παραμύθι. Οι ήρωες των παραμυθιών και των ιστοριών εμφανίζονται στη σκηνή: με τα καράβια τους, τις σημαίες τους, τις τρίαινές τους κι όλα όσα τους ακολουθούν στα παραμύθια. Όμως, μόνο ο μικρός μας ήρωας ξέρει πώς γίνεται αυτό. Γίνεται όταν κάποιος σ’ αγαπά πολύ και τον αγαπάς κι εσύ πολύ, και μπορεί να μαγέψει τα πάντα μπαίνοντας στο σπίτι την Κυριακή, στις τρεις το μεσημέρι. Μήπως αυτός είναι ο παππούς; Η Αιμιλία Κονταίου συμβάλλει εντυπωσιακά με τα μαγικά της πινέλα στην απόδοση της ιστορίας. Α.Β.

Βαγγέλης Ηλιόπουλος

Ο ΤΡΙΓΩΝΟΨΑΡΟΥΛΗΣ Εικ.: Λήδα Βάρβαρούση Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 68

Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 20 χρόνων από την έκδοση του πρώτου βιβλίου της σειράς με ήρωα τον πασίγνωστο πια Τριγωνοψαρούλη, επανεκδίδεται σε ανανεωμένη μορφή και εικονογράφηση το πρώτο αυτό βιβλίο, που θα το χαρούν οι τωρινοί μικροί αλλά και όσοι ήταν μικροί τη χρονιά που πρωτοεμφανίστηκε ο αγαπημένος τους ήρωας, ιδιαίτερα μάλιστα όσοι αντιμετώπισαν δυσκολίες τις πρώτες μέρες της σχολικής τους ζωής. Ένα διαχρονικό λοιπόν βιβλίο, στις τελευταίες σελίδες του οποίου περιέχεται και κατάλογος όλων των βιβλίων της σειράς, κάτι που θα διευκολύνει τους αναγνώστες, μικρούς και μεγάλους, να θυμηθούν και ίσως να συμπληρώσουν τη βιβλιοθήκη τους με όσους «Τριγωνοψαρούληδες» τους λείπουν! Λ.Π.-Α.

Βασίλης Κουτσιαρής

ΔΕΝ ΘΑ ΣΕ ΠΕΙΡΑΞΕΙ ΚΑΝΕΙΣ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2018, σελ. 32

Ο συγγραφέας καταπιάνεται και σε αυτό το βιβλίο με ένα δύσκολα διαχειρίσιμο θέμα. Για να το αναπτύξει, επιλέγει για πρωταγωνιστή έναν γάτο που ζει με τη γιαγιά του αφού οι γονείς του λείπουν. Σε πρώτο πρόσωπο αφηγείται στον αναγνώστη τι συνέβη όταν μια μέρα κούρεψε εντελώς τα μαλλιά του με μια ξεχασμένη κουρευτική

49/3

μηχανή προβάτων. Οι αντιδράσεις των άλλων γάτων στο σχολείο ήταν οι αναμενόμενες... Καζούρα και χαχανητά. Την επομένη, που συνέχισε το κούρεμα στα πόδια και στο τέλος στα μουστάκια του, εισέπραξε τα ίδια. Όμως εκείνος θα συνεχίσει, κι ο αναγνώστης θ’ αναρωτηθεί γιατί. Ο λόγος θα αποκαλυφθεί στο τέλος, με την επιστροφή των γονιών του και του αδερφού του, που ευάλωτος και «άτριχος» έχει μόλις γυρίσει από το νοσοκομείο. Με ευρηματικό τρόπο, ενδιαφέρουσα πλοκή κι ευαισθησία, ο συγγραφέας μιλά στα παιδιά για την αξία της δύναμης, και της αδελφικής συμπαράστασης και αγάπης. Η Κατερίνα Βερούτσου αποδίδει με εκφραστικό τρόπο την εξέλιξη της ιστορίας και τα συναισθήματα των ηρώων. Τ.Τσ.

Βασίλης Κουτσιαρής

ΠΟΡΤΟΚΑΛΑΔΑ ΣΛΟΥΡΠ! Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2018, σελ. 48

Μια νέα σειρά εγκαινιάζεται μ’ αυτό το μικρό βιβλίο: «Μικροί ήρωες σε μεγάλες σκανταλιές»! Για μια από αυτές διαβάζουμε και σε τούτη την «Πορτοκαλάδα» που έχει ανθρακικό, κάτι απαγορευμένο στον μικρό ήρωα του βιβλίου από τους γονείς του. Πώς θ’ αντιδράσει λοιπόν ο μικρός; Μα με σκανταλιά, φυσικά, ή μάλλον με διαδοχικές σκανταλιές. Αν θα είναι για καλό του ή όχι, μένει να το κρίνει ο αναγνώστης, μικρός ή μεγάλος. Ότι θα χαμογελάσει, πάντως, είναι βέβαιο. Λ.Π.-Α.

Τζένη Κουτσοδημητροπούλου ΜΙΑ ΟΜΑΔΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΟΦΗ

Εικ.: Μαρία Μανουρά Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2018, σελ. 32

Η Σόφη τα θέλει όλα δικά της. Θέλει να ορίζει εκείνη το τι θ’ αποφασίσει η παρέα της, εκείνη να κατευθύνει την ομάδα των φίλων της – μία από τις ομάδες στις οποίες η δασκάλα της Α΄ Δημοτικού χωρίζει τους μαθητές της για κάποια εργασία ή δραστηριότητα. Στην αρχή γίνονται όλα της τα χατίρια, ώσπου το παρακάνει πια και η ομάδα αντιδρά, μαζί και η πιο καλή της φίλη, η Αλίκη, που μας διηγείται τη μικρή αυτή ιστορία. Η Σόφη θα μείνει μόνη της – σε καμιά ομάδα δεν τη θέλουν. Ώσπου θα καταλάβει τι σημαίνουν οι λέξεις «μοιράζομαι» και «συνεργάζομαι». Λ.Π.-Α.

50/4

Φωτεινή Κωνσταντοπούλου ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ ΜΕ ΛΕΝΕ

Εικ.: Μαριάννα Φραγκούλη Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2018, σελ. 32

Μια πανέμορφη άγνωστη κοπέλα με σπάνια καλοσύνη φυλακίστηκε κάποτε από έναν βασιλιά στα ερείπια ενός κάστρου, που είχε κάποτε χτιστεί στην κορφή ενός βράχου. Φορούσε πάντα ένα στεφάνι στα μαλλιά της κι ένα μακρύ, πολύπτυχο φόρεμα, όπου «φύλαγε αμέτρητα παραμύθια με κουρσάρους, πειρατές, γοργόνες και θεές», όπως διαβάζουμε στο εικονογραφημένο αυτό βιβλίο. Ώσπου μια μέρα η αέρινη αυτή μορφή αποφάσισε να δραπετεύσει, μολονότι δύσκολο. Συνάντησε τότε ένα αγόρι που την αγαπούσε από καιρό. Σ’ εκείνο και μόνο θα εμπιστευτεί τελικά τ’ όνομά της η παράξενη πεντάμορφη. «Αστυπάλαια με λένε», θα του πει. Λ.Π.-Α.

Λήδα-Αλεξάνδρα Λιάρου

ΠΑ ΚΑΙ ΠΑ ΚΑΙ ΠΑ ΚΑΙ ΠΑ Eικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 48

Ψάχνοντας να βρουν ένα ζωάκι, τα μέλη μιας ολόκληρης οικογέ νειας δυσκολεύονται να διαλέξουν από αυτά που τους δείχνει ο Στέλιος, που έχει το κατάλληλο μαγαζί. Όλο πα και πα και πα, ώσπου στο τέλος θα βρουν αυτό που θέλουν, και το οποίο τόσο καιρό ήταν μπροστά τους. Α.Β.

Σοφία Μαντουβάλου

Η ΠΕΤΑΛΟΥΔΑ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ Εικ.: Φωτεινή Στεφανίδη Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 28

Ένα παιχνίδι με φως και σκιές στήνει η γνωστή συγγραφέας, προκειμένου να μιλήσει στα παιδιά για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει κάποιος που αναγκάζεται να αφήσει τη χώρα του εξ αιτίας του πολέμου. Μια ξεχωριστή ιστορία με ήρωες πεταλούδες, την πονόψυχη Ψυχαλούδα της αγάπης και την τραυματισμένη Αφχάρ, που έχει χάσει την πίστη της στη ζωή και τον «δρόμο» της, διωγμένη από τη χώρα της. Η εύστοχη επιλογή των ηρώων εκ μέρους της συγγραφέως εξισορροπεί τη σκληρότητα με την ελπίδα και την πίστη που μόνο η αγάπη ξέρει να προσφέρει. Μια αλληγορική ιστορία με τρυφερούς διαλόγους, που επαναφέρει τη συζήτηση πάνω σε αξίες όπως η αλληλεγγύη και η πίστη, αξίες τις οποίες διαχρονικά ανα-

51/5

ζητούν οι άνθρωποι. Η Φωτεινή Στεφανίδη, με τον γνωστό –«διά φανο» σχεδόν– χρωστήρα της και το αναγνωρίσιμο ύφος της, ταξιδεύει τον αναγνώστη στο όνειρο και στο φως. Τ.Τσ.

Βασιλική Μαύρου

ΤΟ ΡΟΛΟΪ ΤΟΥ ΑΪ ΒΑΣΙΛΗ Εικ.: Ρένια Μεταλληνού Σαΐτης, Αθήνα 2017, σελ. 28

Κι ενώ στο χωριό του Αϊ-Βασίλη τα ξωτικά εργάζονται πυρετωδώς για να προλάβουν να ετοιμάσουν τα δώρα, το Μαγικό Ρολόι που όλα τα ρυθμίζει παύει να λειτουργεί. Το ξωτικό που είναι υπεύθυνο για τη λειτουργία του θυμώνει, επειδή οι άλλοι δεν παραδέχονται πως η δική του δουλειά είναι η σημαντικότερη απ’ όλες. Για να τους εκδικηθεί, γίνεται προδότης: Πηγαίνει στους καλικαντζάρους και αποκαλύπτει το μυστικό του μηχανισμού, ώστε να μην προλάβει ο Αϊ-Βασίλης να μοιράσει τα δώρα σε μια νύχτα. Θα τα καταφέρουν όμως οι καλικάντζαροι; Ή θα τους νικήσει η δύναμη της αγάπης και της συγχώρεσης; Λ.Π.-Α.

Ιωάννα Μπουλντούμη

ΤΟ ΤΕΜΠΕΛΙΚΟ ΜΥΡΜΗΓΚΙ Εικ.: Γιώργος Πετρίδης Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 32

Τη σπάνια περίπτωση ενός τεμπέλικου μυρμηγκιού διαχειρίζεται η συγγραφέας μέσα από μια εξαιρετική παρλάτα σε στιχάκια, που διαθέτουν σωστή και πρωτότυπη ρίμα. Αξίζει τον κόπο να τη διαβάσεις, για να γελάσεις με την καρδιά σου κι έτσι να φτιάξει η διάθεσή σου όλη τη μέρα. Το τεμπέλικο μυρμήγκι, όμως, στο τέλος δε θα μπορέσει ν’ αποφύγει τα χαρακτηριστικά του DNA του, τα οποία και θα ξαναβρεί με το που θα γίνει οικογενειάρχης και θ’ αποκτήσει παιδί. Ο εικονογράφος γλεντάει κι αυτός με την όλη κατάσταση. Α.Β.

Βασίλης Παπαθεοδώρου

ΑΥΡΑ, ΤΟ ΑΛΟΓΟ ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΗΣ Εικ.: Λίλα Καλογερή Καστανιώτης, Αθήνα 2018, σελ. 32

Το μικρό και εξαιρετικά καλαίσθητο αυτό βιβλίο είναι το δεύτερο της σειράς «Απρόσμενοι φίλοι», όπου οι μικροί αναγνώστες μαθαίνουν για ιστορίες ηρωισμού, πίστης και αφοσίωσης των ζώων

52/6

ανά τους αιώνες. Σε τούτο το βιβλίο διαβάζουμε πώς ένα άλογο, η Αύρα, μια συμπαθέστατη φοράδα από την Κόρινθο, κατάφερε να τερματίσει πρώτη χωρίς τον αναβάτη της στο αγώνισμα της ιπποδρομίας, στους Ολυμπιακούς Αγώνες το 512 π.Χ. Απίστευτη ιστορία και όμως αληθινή, γραμμένη από ικανότατο και πολυβραβευμένο συγγραφέα, που αξίζει να τη διαβάσουν αναγνώστες κάθε ηλικίας. Λ.Π.-Α.

Μαρία Ρουσάκη

ΕΝΑ ΠΟΤΑΜΙ ΜΕΣΑ ΜΟΥ Εικ.: Σοφία Γαλή Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 32

Μια τρυφερή ιστορία απλά γραμμένη αλλά με βαθύ νόημα, σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, που εναλλάσσεται μεταξύ κυριολεξίας και μεταφορικού λόγου. Αφηγείται την ιστορία ενός μικρού παιδιού που προσπαθεί να διαχειριστεί τα συναισθήματά του, τη λύπη και τη χαρά, το ποτάμι των συναισθημάτων που όλοι οι άλλοι εκτός από το ίδιο αφήνουν να κυλά. Όμως εκείνο φοβάται πως, αν το αφήσει, θα χαλάσουν τα πάντα γύρω του και οι ισορροπίες θα χαθούν. Μέχρι που θα χαθεί ο σκύλος του και τότε όλα μέσα του θ’ αλλάξουν. Η αναπάντεχη επιστροφή του σκύλου όμως θα κάνει το ποτάμι της χαράς να ξεχειλίσει, κι έτσι το παιδί θ’ αποδεχθεί το ποτάμι που κρύβει μέσα του, με όλα όσα νιώθει για εκείνους που αγαπά. Η εικονογράφηση της Σοφίας Γαλή εναρμονίζεται με το κείμενο, επιτείνοντας το κλίμα τρυφερότητας. Τ.Τσ.

Σαμ Άσερ ΒΡΟΧΗ ΧΙΟΝΙ

Εικ.: Σαμ Άσερ Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 40 (έκαστο)

Τα ολιγόλογα αυτά βιβλία, στα οποία υπερέχει η εικονογράφηση, είναι ό,τι πρέπει για τα μικρά παιδιά. Πρώτα «διαβάζουν» την εικόνα, κι εν συνεχεία με τη βοήθειά της μπαίνουν στο νόημα του βιβλίου. Η Βροχή και το Χιόνι μπαίνουν στη ζωή του μικρού αναγνώστη, μαζί με το απόφθεγμα: «Για τα όμορφα πράγματα της φύσης πρέπει να περιμένεις». Ιδιαι τέρως επιμελημένα βιβλία και από εικαστικής πλευράς. Α.Β.

53/7

Ταγκρίντ Νατζάρ ΚΑΡΠΟΥΖΙ

Εικ.: Μάγια Φιντάουι Μετ.: Δομινίκη Σάνδη Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 48

Με απλό και κατανοητό τρόπο η συγγραφέας εξηγεί στα παιδιά τι σημαίνει απληστία. Η ηρωίδα μας τρελαίνεται για το καρπούζι. Ποτέ δεν το χορταίνει, όσο και να φάει. Μια φορά όμως θα φάει τόσο πολύ, που... το στομάχι της θ’ αρχίσει να διαμαρτύρεται. Την επόμενη μέρα δεν θα φάει καρπούζι. Ίσως και τη μεθεπόμενη. Πώς, αλήθεια, λέγεται αυτό; Ποιος θα βρει τη σωστή λέξη; Α.Β.

Φραντσέσκα Πιρόν

Ο ΜΠΡΟΥΝΟ ΕΧΕΙ 100 ΦΙΛΟΥΣ Εικ.: Φραντσέσκα Πιρόν Μετ.: Μάρω Ταυρή Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 32

Τι ευτυχία να έχει κανείς δικό του κινητό τηλέφωνο! Μ’ ένα μόνο νούμερο που παίρνεις, αποκτάς πλήθος φίλους. Μα είναι φίλοι απ’ αυτούς που θα βρεθούν δίπλα σου όποτε τους χρειαστείς; Όπως γίνεται με τον Ρέντζο και τον Ρίκο; Βιβλιαράκι για αναγνώστες πέντε ετών και άνω, που τους βοηθά ν’ αναλογιστούν και να καταλάβουν τι σημαίνει να παίρνεις αλόγιστα τηλέφωνα. Κι όταν τελειώνει η μπαταρία τι γίνεται; Α.Β.

Dr. Seuss

ΓΚΡΙΝΤΣ, Ο ΚΑΤΕΡΓΑΡΗΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ Εικ.: Dr. Seuss Μετ.: Φίλιππος Μανδηλαράς Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 56

Από τ’ όνομά του φαίνεται πόσο γκρινιάρης είναι ο ήρωάς μας. Φέτος, επειδή ο Γκριντς βαριέται τα έθιμα των Χριστουγέννων, αποφάσισε να κάνει κάτι εκπληκτικό. Να χαλάσει τα Χριστούγεννα των άλλων για να μην τα ευχαριστηθούν. Μ’ ένα αδιανόητο κόλπο του ελπίζει ότι θα καταφέρει να σταματήσει τα Χριστούγεννα. Τι θα συμβεί όμως την τελευταία στιγμή, και πώς θα ξαναγίνουν όλα όπως πριν; Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει σε 650 εκατομμύρια αντίτυπα και μεταφράστηκε σε σαράντα γλώσσες, ενώ έγινε και κινηματογραφική ταινία. Α.Β.

54/8

για παιδιά 7 ετών και πάνω Μαρία Αγγελίδου

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΣΕ ΕΞΙ ΧΡΩΜΑΤΑ – ΜΑΥΡΟ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σελ. 104

Το βιβλίο αυτό είναι ένα από το έξι που κυκλοφορούν για το Βυζάντιο με τον ίδιο τίτλο. Εδώ έχουμε το μαύρο χρώμα, που συμβολίζει τον φόβο, το σκοτάδι, την απελπισία και την κατάπτωση. Και μόνο όταν πάνω σε άσπρο χαρτί γράφει την ιστορία του αλλάζει, παίρνει φωνή και μιλάει. Μέσα από το μαύρο χρώμα αναδύονται εδώ τα πιο δύσκολα, τα πιο πικρά, τα πιο δακρύβρεχτα και εν μέρει άγνωστα στο ευρύ κοινό περιστατικά της ιστορίας του Βυζαντίου, με τον ιδιαίτερο τρόπο που η συγγραφέας διαθέτει για να τα αναδεικνύει. Ξεκινώντας από τον Αττίλα τον Ούννο, που έκανε όπλο του τον φόβο και κατατρόπωσε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μέχρι τον Μωάμεθ τον Πορθητή και τον τελευταίο Βυζαντινό Αυτοκράτορα, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, παραθέτει τα σκοτεινά δρώμενα μιας εποχής κατά την οποία οι λαοί περιφέρονται, διεκδικούν, σκοτώνονται και συγχρόνως δημιουργούν. Το βιβλίο διδάσκει την ιστορία με ιδιαίτερο τρόπο: περιγράφοντας και επεξηγώντας πλήθος περιστατικά, που συνδέονται μεταξύ τους και συνέβαλαν στη δομή, την ανάπτυξη, τον πλούτο, την καλλιέργεια και εντέλει την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Βιβλίο που θέλγει και μορφώνει μικρούς και μεγάλους. Η.Π.

Κατερίνα Ανωγιαννάκη ΧΩΡΙΣ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ

Εικ.: Πετρούλα Κρίγκου Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σελ. 64

Χρησιμοποιώντας ονόματα που παραπέμπουν σε σχετικές με το περιεχόμενο του βιβλίου έννοιες, η συγγραφέας περιγράφει με χιούμορ το πρόβλημα ενός κοριτσιού που γεννιέται με «μακρουλά και παχουλά δάκτυλα ποδιών». Δάχτυλα που διαρκώς μεγαλώνουν και δε χωράνε σε κανένα παπούτσι. Παρά τη στεναχώρια των γονιών της, η μικρή Σαγιόν (αυτό είναι το όνομά της) αδιαφορεί. «Χωρίς παπούτσια», φωνάζει, ενώ ταυτόχρονα αξιοποιεί τα μακριά και παχουλά δάχτυλά της στις πιο παράξενες χρήσεις. Όμως ο μάστορηςπαπουτσής μπαμπάς της δεν γίνεται να το δεχτεί όλο αυτό, κι έτσι βάζει κάτω όλη τη μαστοριά του και βρίσκει τη λύση. Κατασκευάζει

55/9

τις γνωστές Σαγιον-άρες, στις οποίες άνετα χωρούν τα δάχτυλα του κοριτσιού. Ευχάριστο και αισιόδοξο το μήνυμα του βιβλίου: βρίσκεται ο τρόπος για ν’ αντιμετωπιστεί η διαφορετικότητα, ενώ ταυτόχρονα επισημαίνεται ότι για κάθε δυσκολία υπάρχει και μια λύση. Η.Π.

Αγγελική Δαρλάση

ΤΟ ΩΡΑΙΟΤΕΡΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΣΤΟΛΙΔΙ Εικ.: Αλέξια Οθωναίου Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 48

Η ιστορία αναφέρεται σε ένα περιστατικό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που συνέβη παραμονή Χριστουγέννων του 1914. Μια ιστορία που άλλοι λένε ότι ανήκει στη σφαίρα του μύθου και άλλοι τη θεωρούν γεγονός. Η συγγραφέας σκιαγραφεί το σκληρό πρόσωπο του πολέμου και τον διακαή πόθο των ανθρώπων για ειρήνη. Διανθίζει την αφήγηση άλλοτε με ρεαλιστικό και άλλοτε με γλαφυρό τρόπο, και καταφέρνει να δημιουργεί ένα συγκινησιακό κλίμα χωρίς να προδίδει τον μίτο της αφήγησης. Αγόρια στρατιώτες, αμούστακα ακόμη παιδιά που βρίσκονται αντιμέτωποι στα χαρακώματα. Όμως την παραμονή των Χριστουγέννων θα θριαμβεύσει η ανθρωπιά και η ανάγκη για αγάπη. Έτσι, θ’ αφήσουν τα όπλα και θα σπάσουν τα σύνορα που τους χωρίζουν για να θυμηθούν πως είναι άνθρωποι. Με ευρηματικό τρόπο θα μεθοδεύσει η συγγραφέας την ιστορία, κάνοντας ένα πουγκί με καραμέλες που θα χαρίσει ο πρωταγωνιστής σε έναν αντίπαλό του κι ένα αντίδωρο κουμπί να είναι τα πιο πολύτιμα στολίδια, για τα χρόνια που θ’ ακολουθήσουν, στα χριστουγεννιάτικα δέντρα τους. Η αισιοδοξία και το αίσιο τέλος θα επαναφέρουν την συγκινησιακή φόρτιση του αναγνώστη σε ισορροπία, όπως πρέπει να κάνει κάθε καλό αφήγημα. Η ιδιαίτερα εικαστική εικονογράφηση της Οθωναίου παραπέμπει σε παραμυθιακό περιβάλλον άλλης εποχής και κάνει το βιβλίο περισσότερο αξιαγάπητο. Τ.Τσ.

Γιώργος Κατσέλης

ΝΑΪΜ – ΜΟΝΟ Η ΑΓΑΠΗ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 56

Τι ωραίο που είναι να κάνεις καινούργιο φίλο τον άγνωστο, μελαχρινό κύριο που περνά κάθε πρωί κάτω από το μπαλκόνι σου. Οι δίδυμες τον βλέπουν καθημερινά να δουλεύει στο απέναντι μαγαζάκι, κουβαλώντας πράγματα. Μια μέρα του πέταξαν ένα τριαντάφυλλο

56/10

και τον είδαν να συγκινείται. Από τότε δημιουργήθηκε αυτή η μπαλκονένια φιλία κι έμαθαν ότι τον λένε Νάιμ. Είναι μετανάστης. Λίγο διαφορετικός, μα οι δίδυμες τον αγαπάνε όσο θ’ αγαπούσαν κι έναν συγγενή τους! Η μητέρα τους παρακολουθεί από κοντά αυτή την αγάπη και χαίρεται που τα κοριτσάκια της σέβονται τη διαφορετικότητα του νέου φίλου τους. Α.Β.

Νένα Κοκκινάκη

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 80

Δέκα ιστορίες με πρωταγωνιστές προσωπικότητες της αρχαίας Ελλάδας, όπως ο Αλέξανδρος, ο Περικλής, ο Θεμιστοκλής, ο Δημοσθένης, ο Αλκιβιάδης κ.ά. Η ιστορία της πατρίδας μας έδινε διαρκώς θαυμάσιο αυθεντικό υλικό στη συγγραφέα, η οποία με την ιδιότητα της καθηγήτριας το μετέδιδε στις τάξεις που δίδασκε στο σχολείο, με αποτέλεσμα η αρχαιότητα να περνά καθημερινά από τη ζωή της. Ιστορίες πανέμορφα γραμμένες, σε συνεπαίρνουν τόσο που δεν μπορείς να τις παρατήσεις. Α.Β.

Τζένη Κουτσοδημητροπούλου Ο ΦΑΝΗΣ Ο ΦΑΡΣΕΡ

Εικ.: Βασίλης Γρίβας Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 56

Τα αστεία είναι πάντοτε ευπρόσδεκτα. Όταν μάλιστα είναι και καλοειπωμένα, τότε σε κάνουν να ξεχνιέσαι λίγο και να βλέπεις τον κόσμο λιγότερο στενάχωρο. Ο Φάνης είναι αχτύπητος στις φάρσες. Κάνει την τάξη του να γελά και είναι γι’ αυτό πολύ ευχαριστημένος. Όλα όμως έχουν ένα μέτρο. Κι εκείνος πολλές φορές ξεχνάει ότι ξεπερνά τα όρια της πλάκας. Πρέπει να μάθει ότι τα αστεία πρέπει κανείς να τα διαχειρίζεται με προσοχή, γιατί διαφορετικά μπορεί να πληγώσουν κάποιους, αντί να τους διασκεδάσουν. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες που περιλαμβάνει το βιβλίο και η εικονογράφηση του Βασίλη Γρίβα συγκαταλέγονται στα θετικά του. Α.Β.

57/11

Αντώνης Λαμπρινίδης

ΤΟ ΑΗΔΟΝΙ ΚΑΙ Η ΜΕΛΩΔΙΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ Εικ.: Νίκη Λεωνίδου Σαΐτης, Αθήνα 2018, σελ. 36

Ένα ντροπαλό αηδονάκι δυσκολεύεται να βρει φίλους. Άλλα πουλιά το περιφρονούν, άλλα το φοβούνται θεωρώντας το ξένο ή απλά δια φορετικό, άλλα το αγνοούν, άλλα το κατηγορούν αδίκως. Ώσπου, ακολουθώντας τη συμβουλή της κουκουβάγιας, το μικρό αηδόνι ξεκινά ένα μεγάλο ταξίδι, για να γνωρίσει καλύτερα τον κόσμο και τον εαυτό του, να νιώσει και να καλλιεργήσει τα δικά του χαρίσματα, μαθαίνοντας από τους κόπους και τις προσπάθειες των άλλων. Όταν θα επιστρέψει στην παλιά φωλιά, όλα θα έχουν αλλάξει. Όλοι θ’ ακούν μαγεμένοι το πανέμορφο κελάηδημά του. Λ.Π.-Α.

Μαρία Λοϊζίδου

ΤΟ ΜΑΓΑΖΑΚΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ − ΣΑΣ ΛΕΊΠΕΙ Ο ΧΡΌΝΟΣ; Εικ.: Λήδα Βαρβαρούση Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 48

«Δεν έχω χρόνο», είναι μια φράση που ακούμε τακτικά από τους μεγάλους που δεν προλαβαίνουν να τελειώσουν όσα έχουν αναλάβει. Δεν είναι λίγο περίεργο που στην εποχή μας, όπου όλα αγοράζονται, να μην υπάρχει μαγαζί που να πουλάει χρόνο; Αφού κάνει την κριτική του, ο μικρός μας ήρωας στήνει ένα τραπεζάκι και κάνει τον… επιχειρηματία. Με ποιον τρόπο; Θα το μάθετε διαβάζοντας το βιβλιαράκι που έχει εικονογραφήσει η Λήδα Βαρβαρούση με τα χαρούμενα προσωπάκια της. Α.Β.

Εύη Παπαδοπούλου

TΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΝΙΚΙΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΛΙΤΗΣ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 70

Το παραμύθι που περιέχεται σε τούτο το βιβλίο παρουσιάστηκε στην Ουάσιγκτον, και πιο συγκεκριμένα στη National Gallery of Art στο Κογκρέσο. Πρόκειται για μια πολύ παλιά μουσική ιστορία, που γράφτηκε για τον θεό Απόλλωνα, τον Μουσηγέτη, τον αφέντη των Μουσών. Ο Νικίας με την επτάχορδη λύρα του μάγευε τους ακροατές του. Το ίδιο ακριβώς επιδίωξε και μια όμορφη κοπέλα, η Μελίτη. Το κοινό έμεινε άφωνο ακούγοντάς την να παίζει και δίκαια κέρδισε το βραβείο στον διαγωνισμό για το καλύτερο τραγούδι.

58/12

Κατόπιν παρέμβασης του Βρύα –πάντα θα υπάρχουν κακοί λύκοι στις ιστορίες–, ο Νικίας και η Μελίτη αποφάσισαν να ενώσουν το ταλέντο τους, προκειμένου ν’ ακουστεί το ομορφότερο τραγούδι που ερμηνεύτηκε ποτέ στους Δελφούς. Χώρισαν όμως, αφού η μοίρα είχε ήδη γράψει γι’ αυτούς το ξεχωριστό κι αλησμόνητο τραγούδι «To τραγούδι ενός ονείρου». Συνδυάζοντας τραγούδι και πεζό λόγο, η συγγραφέας κατορθώνει να φτιάξει ένα μικρό αριστούργημα. Η εικονογράφηση της Κατερίνας Βερούτσου συμβάλλει τα μέγιστα στην ποιότητα του βιβλίου. Α.Β.

Εύη Παπαδοπούλου

ΤO ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ Επιστ. επιμέλεια: Γιάννης Μητσάκης Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 50

Τα «Αρχαιολογικά παραμύθια» γεννήθηκαν από τη συγγραφέα του βιβλίου το 2013. Αποτελούν πρωτότυπες ιστορίες, βασισμένες σε αρχαιολογικά ευρήματα, με σκοπό την πρόσληψη γνώσης πάνω στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, με τρόπο απλό και ευχάριστο. Η αρχαιολογία προσφέρει πολλές αφορμές για ενδιαφέροντα θέματα. Το εν λόγω βιβλίο αναφέρεται σε μια μεγάλη αρχαιολογική ανακάλυψη που συζητιέται και μελετάται διαρκώς εξαιτίας του ενδιαφέροντός της: πρόκειται για το ναυάγιο των Αντικυθήρων και τα ευρήματά του. Εκτός από τα υπέροχα αγάλματα όπως ο Έφηβος των Αντικυθήρων, τεράστια σημασία έχει ο «Μηχανισμός των Αντικυθήρων», ένα ακριβές και πολυετές ημερολόγιο, που ταυτόχρονα υπολόγιζε τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης. Εκπληκτικής δεξιοτεχνίας τεχνούργημα, που φωτίζει τον χώρο της επιστήμης, της αστρονομίας και της μηχανικής: ο πρώτος υπολογιστής μιας μακρινής εποχής. Α.Β.

Σοφία Παράσχου

ΤΑ ΥΠΕΡΟΧΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΓΑΤΟΝΟΥ ΦON ΝΙΑΟΥ Εικ.: Νίκος Γιαννόπουλος Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 64

Βασισμένη στη Χριστουγεννιάτικη Ιστορία του Ντίκενς, η ιστορία της Σοφίας Παράσχου εξηγεί στα παιδιά πώς ο Γατόνος, που συνήθως έμενε μόνος στο σπίτι, άλλαξε γνώμη και πέρασε τα πιο όμορφα Χριστούγεννα της ζωής του. Η Βάλια και η Βασιλική ασφαλώς θα

59/13

χαρούν διαβάζοντας τη διασκευή αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου που έγραψε η γιαγιά τους. Α.Β.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

ΝΥΧΤΕΣ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ – ΤΡΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Εικ.: Μάρια Μπαχά Σαΐτης, Αθήνα 2018, σελ. 58

Μονάχα τρεις ιστορίες περιέχει το βιβλίο, ωστόσο η κ. Πέτροβιτς είναι μια ξεχωριστή παραμυθού. Τα κείμενά της είναι μεστά και σε χορταίνουν. Το πεισματάρικο αστεράκι, το μυστικό της Άγιας Νύχτας και οι δώδεκα κρυμμένοι καλικάντζαροι σε ταξιδεύουν κατευθείαν στην παράδοση των Χριστουγέννων και σε κάνουν να νιώθεις γιορτινά. Το μυστικό της Άγιας Νύχτας πρέπει να διαβαστεί με προσοχή, ώστε να μάθουν τα παιδιά την αληθινή ιστορία του Άι-Βασίλη, που δε φορά κόκκινη ρόμπα και σκούφο, αλλά είναι αδύνατος, γραμματιζούμενος, και κρατά χαρτί και καλαμάρι. Η εικονογράφηση της Μάριας Μπαχά «ζεσταίνει» το κείμενο με τα χρώματά της. Α.Β.

Βέρα Πρατικάκη

ΟΛΑ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΤΑΝ ΜΟΥ ΕΦΕΡΑΝ ΤΟΝ ΖΑΧΑΡΙΑ! Eικ.: Ρένια Μεταλληνού Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 162

Η συγγραφέας περιγράφει με κέφι και χιούμορ την έλευση του μικρού αδελφού στο σπίτι. Αντίθετα όμως με τη συντομία της αφήγησης σε άλλες παρόμοιες ιστορίες που κυκλοφορούν, εδώ η κ. Πρατικάκη πραγματεύεται το θέμα σε πολλές σελίδες. Η ζήλια που ξυπνάει στην καρδιά του πρώτου αδελφού είναι τόσο μεγάλη, ώστε αυτός επινοεί πλήθος επεισοδίων προκειμένου να τον ξεφορτωθεί. Η μία πίσω απ’ την άλλη εκδηλώνονται οι προσπάθειες… εκδίωξης, μάταια όμως. Η τελευταία μάλιστα έχει γίνει κατόπιν στρατηγικού σχεδίου, όμως και πάλι η αποτυχία καραδοκεί. Το τέλος –δε θα πούμε αν είναι αίσιο ή όχι– είναι πάντως απολαυστικό. Α.Β.

60/14

Κώστας Στοφόρος

Η ΠΕΜΠΤΗ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ – ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΓΚΙΩΝΑ Κέδρος, Αθήνα 2017, σελ. 184

Οι άπειρες ομορφιές της Ελλάδας, οι άγνωστοι αρχαιολογικοί χώροι μέσα στα βουνά, παραδόσεις που κοντεύουν να χαθούν, το περιβάλλον που κινδυνεύει από την άμετρη εκμετάλλευση, όλα τούτα περιγράφονται μέσα από τις ευχάριστες περιπέτειες μιας ομάδας παιδιών που εκδράμουν στα ορεινά χωριά της Γκιώνας. Κι ενώ χαίρονται τις πασχαλινές διακοπές τους και τα πανέμορφα τοπία, ανακαλύπτουν μέσα από παράτολμες περιπέτειες την πολιτιστική μας κληρονομιά. Μια κληρονομιά που κινδυνεύει από την αδιαφορία και τους ανάλγητους κερδοσκόπους. Τα παιδιά ευαισθητοποιούνται και ξεσηκώνονται προκειμένου να σταματήσουν μια παράνομη εξόρυξη στο βουνό που συνδέεται με υπόθεση αρχαιοκαπηλίας, αντιμετωπίζοντας όχι μόνο σοβαρούς κινδύνους αλλά ακόμη και τον θάνατο. Η.Π.

Φωτεινή Φραγκούλη

ΤΟ ΠΙΣΩ ΜΠΑΛΚΟΝΙ Εικ.: Εύη Τσακνιά Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 48

Η συγγραφέας και η Πουπέτα, η αγαπημένη της γάτα, κουβεντιάζουν με τον δικό της τρόπο και διαβάζουν τα ποιήματα μιας αγαπημένης γάτας, της Μελένιας, που δεν είναι πια κοντά της. Με τον δικό της πρωτότυπο τρόπο, η Φωτεινή Φραγκούλη, που πρόσφατα έφυγε για πάντα, δίνει ένα ποιητικό κείμενο με κορυφώσεις τα μικρά ποιήματα που άφησε η απούσα πια Μελένια. Η Πουπέτα, συγκινημένη στο τέλος από την ανάγνωση, λυπάται που δεν της είχε εκφράσει τον θαυμασμό της όσο ήταν κοντά της. «Οι τσιγκουνιές στην αγάπη είναι μεγάλη χαζομάρα», αποφαίνεται δακρυσμένη. Κι εμείς προσθέτουμε μια φράση της ακόμα, έχοντας στον νου την ακριβή της Φωτεινή: «Δε θέλω να μιλάμε για την απουσία της, θέλω να κάνουμε σαν να πήγε ταξίδι…» Λ.Π.-Α.

61/15

Εύη Τσιτιρίδου-Χριστοφορίδου (Απόδοση/Επιμέλεια)

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΗΣ ΙΜΒΡΟΥ Εικ.: Νικόλας Ανδρικόπουλος Σαΐτης, Αθήνα 2018, σελ. 122

Ό,τι και να γράψει κανείς γι’ αυτό το βιβλίο-άθλο θα είναι λίγο. Σ’ έναν εντυπωσιακό πολυσέλιδο τόμο με εξαιρετική εικονογράφηση, η Εύη Τσιτιρίδου, με θαυμαστή ικανότητα, αποδίδει λογοτεχνικά 15 λαϊκά παραμύθια, μύθους, θρύλους και παραδόσεις από την πολύπαθη Ίμβρο της. Ο τόμος συνοδεύεται από μουσικό δίσκο μ’ ένα πανέμορφο τραγούδι για την Ίμβρο, σε μουσική Δημήτρη Κάσσαρη, στίχους της Εύης Τσιτιρίδου και ενορχήστρωση-ερμηνεία από τον Γιώργο Νταλάρα. Περιέχει επίσης παράρτημα με ιστορική αναδρομή και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, γλωσσάρι και βιβλιογραφία-πηγές. Πολύτιμο, πράγματι, απόκτημα για κάθε βιβλιοθήκη το βιβλίο αυτό, μέρος των εσόδων από την πώληση του οποίου διατίθεται στον Σύλλογο Ιμβρίων για την ενίσχυση των σκοπών του. Λ.Π.-Α.

Άνν Λέισεν

Η ΓΕΝΝΑΙΑ ΤΟΣΟΔΟΥΛΑ Εικ.: Άνν Λέισεν Μετ.: Αργυρώ Πιπίνη Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σελ. 56

Ξεχωριστή ιστορία, διασκευασμένη και εικονογραφημένη από την Ανν Λέισεν, με χρώματα που αναδίδουν αφάνταστη ευαισθησία, αποτελεί ένα μικρό κομψοτέχνημα που σου χαϊδεύει τα μάτια. Α.Β.

62/16

για μεγάλα παιδιά και νέους Μάνος Κοντολέων

Ο ΦΩΚΙΩΝ ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΕΛΑΦΙ Εικ.: Μυρτώ Δεληβοριά Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 94

Σαράντα χρόνια μετά την πρώτη του εμφάνιση, ο Φωκίων δεν είναι πια ελάφι, όπως στην πρώτη έκδοση του βιβλίου το 1979, αλλά άνθρωπος. Και η ιστορία του γίνεται πιο γοητευτική, πιο ξεκάθαρη, γραμμένη πια όχι από πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα –που ωστόσο βραβεύτηκε για το βιβλίο αυτό– αλλά από έμπειρο χέρι που έχει δώσει πάμπολλα πια εξαιρετικά έργα για μικρούς και μεγάλους. Έτσι, ευκολότερα «μετέχει» ο νεαρός αναγνώστης στα όσα διαδραματίστηκαν την εποχή εκείνη –στην Κύπρο το 1974, στην Ελλάδα το 1967-1973, στο Βιετνάμ το 1973-1975–, πιο ξεκάθαρα κατανοεί τη λέξη ελευθερία και τα όσα φέρνει η στέρησή της, έχοντας μάλιστα στα χέρια του ένα εξαιρετικά καλαίσθητο βιβλίο. Λ.Π.-Α.

Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης

ΛΕΣΧΗ ΑΛΛΟΚΟΤΩΝ ΠΛΑΣΜΑΤΩΝ 1. ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ (σελ. 136) 2. ΟΤΑΝ ΗΡΘΑΝ ΓΙΑ ΕΜΕΝΑ (σελ. 168) Πατάκης, Αθήνα 2017

Τη μέρα που ο Μάρκος και η Αλίλα πηγαίνουν στο νέο τους σχολείο, πέφτουν θύματα κακοποίησης. Ένα κορίτσι, η Πέτρα, θα τους σώσει. Τα παιδιά με τα οποία κάνουν παρέα τούς φαίνονται συνηθισμένα, όλα όμως έχουν μια παράξενη και αλλόκοτη ιδιότητα που κάνει τους ανθρώπους να τα αντιπαθεί και να τα φοβάται. Όταν όμως στον κόσμο θα ξυπνήσει η ξενοφοβία και η οργάνωση του Πίτερ Κρούγκερ θα βάλει στο στόχαστρό της τους πρόσφυγες και τους ξένους, κάποιοι θα ξεκινήσουν έναν μεγάλο αγώνα για να τον σταματήσουν. Δύο υπέροχα βιβλία φαντασίας, γραμμένα από έναν συγγραφέα της νέας γενιάς, που θα λατρέψουν οι έφηβοι αλλά και όσοι αγαπούν τα «αλλόκοτα» διαβάσματα. Λ.Ψ.

63/17

Ελένη Πριοβόλου

ΦΩΝΕΣ ΣΤΟ ΝΕΡΟ Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σελ. 168

Το αόρατο μάτι της Ελένης Πριοβόλου και η ξάστερη λυρική γλώσσα της μπορεί και παρακολουθεί τις κρυφές ζωές απλών ανθρώπων σε μια μικρή και άγνωστη λουτρόπολη του Ιονίου. Εκεί, ζώντας μια τυποποιημένη ζωή, αναπολούν τα περασμένα. Τη λαμπερή ζωή που δεν υπάρχει πια, την αγάπη που δεν ολοκληρώθηκε ή με τον καιρό χάθηκε, όνειρα που δεν πραγματοποιήθηκαν, και έρωτες που κάπου σκόνταψαν. Με κάποια περηφάνια που υποφώσκει ακούραστη. Άνθρωποι διαφορετικοί μεταξύ τους που ζουν στον ίδιο χώρο, προσπερνούν ο ένας τον άλλον αδιάφοροι, χωρίς ν’ ανταλλάσσουν κουβέντα. Κι ενώ θα ήθελαν να ξεφωνίσουν τον καημό τους, δεν το τολμούν. Ήρωες μιας ζωής που πέρασε κι άφησε τα ίχνη της, όμορφα… άσκημα… αδιάφορα… Βιβλίο συγκλονιστικό και τρυφερό συνάμα, παρόλη την αφόρητη μοναξιά που αναδίδει. Άραγε, οι φωνές που βγαίνουν ελεύθερα μέσα από το νερό, θα προσφέρουν κάποια ανακούφιση; Η.Π.

Γιώτα Φώτου

ΤΟ ΔΙΩΡΟΦΟ ΤΗΣ ΤΣΙΜΙΣΚΗ Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 376

Ξεκινώντας μ’ έναν δυνατό και αδιέξοδο έρωτα, το βιβλίο μεταφέρει τον αναγνώστη σε ιστορικά και συγκλονιστικά γεγονότα που δεν έπαιξαν απλά ρόλο στη ζωή των πρωταγωνιστών του αλλά σημάδεψαν και την πατρίδα μας. Η Μικρασιατική Καταστροφή, ο διω γμός των Ποντίων, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, όλα συνυφασμένα με συνταρακτικές προσωπικές ιστορίες, περιγράφονται με γλώσσα που τρέχει. Μια εβραϊκή οικογένεια που εξαφανίζεται στα γερμανικά στρατόπεδα θανάτου, μια κοπέλα που προσπαθεί να βρει λύση σε μια μπερδεμένη υπόθεση, παράξενες συμπτώσεις κι ανάρμοστοι έρωτες συνιστούν τα βασικά στοιχεία του βιβλίου και συνθέτουν την όλη πλοκή. Συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε όλα τα παραπάνω είναι το Διώροφο της Τσιμισκή. Πολυσέλιδο βιβλίο που διαβάζεται ευχάριστα, καθώς η πλοκή του παρασύρει τον αναγνώστη ξυπνώντας συγχρόνως τα ανάλογα συναισθήματα. Η.Π.

64/18

Γκρέγκορυ Μαγκουάιρ Ο ΚΑΛΟΣ ΨΕΥΤΗΣ

Μετ.: Μαντώ Λασκαράτου Πατάκης, Αθήνα 2018, σελ. 126

Τα παιδιά μιας τάξης ενός σχολείου στη Φλόριντα αναλαμβάνουν μια εργασία: Να βρουν και να μιλήσουν με κάποιον ηλικιωμένο για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις εμπειρίες του. Δυσκολεύονται αλλά τελικά τα καταφέρνουν. Επικοινωνούν γραπτά μ’ έναν ζωγράφο που ζούσε την εποχή εκείνη στη Γαλλία. Εκείνος λοιπόν τους περιγράφει όσα έζησε τότε, καταγράφει αναμνήσεις που συνιστούν μια ιστορική μαρτυρία, ένα ιστορικό μυθιστόρημα πια για τα σημερινά παιδιά, με γεγονότα παρόμοια με όσα διαδραματίστηκαν και στην Ελλάδα: Πείνα, στερήσεις, καθημερινούς κινδύνους, αλλά και προσφορά και αλληλεγγύη σε κυνηγημένους Εβραίους. Πράξεις που απαιτούν να ξέρει κανείς να κρατά μυστικά λέγοντας ψέματα, που κρύβουν ωστόσο μια μεγάλη αλήθεια: Η ανθρωπιά μπορεί να νικήσει το μίσος. Λ.Π.-Α.

65/19

ΜΙΑ ΤΡΙΛΟΓΊΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΌ ΑΓΏΝΑ Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ο περασμένο καλοκαίρι ένιωσα την ανάγκη να δημοσιεύσω στον τοπικό Τύπο τρεις παρουσιάσεις βιβλίων για τον Μακεδονικό Αγώνα, ξεσκονίζοντας, τρόπον τινά, τις ιστορικές μας γνώσεις και απευθυνόμενος ιδιαίτερα στους νέους. Αυτό το υλικό, εν είδει τριλογίας, αναδημοσιεύεται εδώ:

Α) Ο δικός μας Μακεδονομάχος! «Αν τρέξουμε να σώσουμε τη Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε…»

T 66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ίων Δραγούμης

Ασφαλώς, το ξεσκόνισμα των ιστορικών μας γνώσεων, από καιρού εις καιρόν, ενισχύει την κρίση μας και ξεκαθαρίζει τον εθνικό μας ορίζοντα. Έτσι, μας προφυλάσσει και από τυχόν φανατισμούς και κορόνες αντιπαλότητας. Γεμίσαμε, άλλωστε, τις μέρες που περνούμε, με ψευδολογίες και κακόβουλα τεχνάσματα, με αποτέλεσμα να θολώνει η ατμόσφαιρα και να πνιγόμαστε από μια θανατηφόρα δύσπνοια. Το «Μακεδονικό» χρειάζεται την έγκυρη γνώση μας, τον πόνο του καθενός. Οφείλει δηλαδή ο ίδιος ο πολίτης να αναζητήσει την αλήθεια καταφεύγοντας σε γραπτά ντοκουμέντα και σε βιβλιογραφία πλούσια και προσιτή στον αναγνώστη. Διάβασα αυτό τον καιρό (για την ακρίβεια, ξαναδιάβασα) το βιβλίο του Κώστα Λιάπη, Καπετάν Κώστας Γαρέφης: Ο σταυραετός του Πηλίου (έκδοση Εξωραϊστικού-Πολιτιστικού Συλλόγου Μηλεών «Γρηγόριος Κωνσταντάς», Β΄ έκδοση, Βόλος 2008, σ. 190). Βιβλίο αφηγηματικό, γραμμένο με έμπνευση, ισοζυγιασμένο και πατριωτικά συγκινητικό. Άλλωστε, η θυσία ενός Μακεδονομάχου πάντα θα γεμίζει τα μάτια μας με δάκρυα και την καρδιά μας με περηφάνια! Ο Καπετάν Κώστας Γαρέφης καταγόταν από τις Μηλιές του Πηλίου, απ’ όπου και οι διδάσκαλοι του Γένους, Άνθιμος Γαζής, Γρηγόριος Κωνσταντάς και Δανιήλ Φιλιππίδης. Ο παππούς του, από ηρωική σουλιώτικη οικογένεια, κλεφταρματολός και καταδιωκόμενος από τον Αλή Πασά, ήρθε κι εγκαταστάθηκε στο Πήλιο, όπου και παντρεύτηκε, αποκτώντας τρεις γιους, τον Απόστολο, τον Κωνσταντίνο και τον Δημήτριο ή Κατσούδα, πατέρα του Μακεδονομάχου. Συνεχίζοντας την πολεμική παράδοση της οικογένειας, συμμετείχαν και διακρίθηκαν στις πηλιορείτικες επαναστάσεις του 1854 και του 1878. Για τον Κώστα Γαρέφη (1874-1906), δευτερότοκο γιο με άλλα 6 αδέλφια, οι πληροφο-

ρίες σχετικά με τα νεανικά του χρόνια είναι λειψές, όπως μας βεβαιώνει ο Λιάπης. Ατίθασος χαρακτήρας, δεν έβγαλε ούτε το Δημοτικό. Αγαπά τη θάλασσα, κι έτσι σε ηλικία 16 ετών γίνεται ναυτόπουλο του πολεμικού μας ναυτικού στον Πόρο, για να γυρίσει γρήγορα στο καράβι του πατέρα του. Μνήμες και θύμησες τον θέλουν ασυμβίβαστο, με ανυπόταχτο φρόνημα. «Δε ζούσε παρά για την παλικαριά», συγκεντρώνοντας τις αρετές –καθώς σημειώνει ο συγγραφέας– ενός Ανδρούτσου, ενός Καραϊσκάκη, ενός Μπότσαρη, ενός Κολοκοτρώνη. Ως υπαρχηγός του Καραβαγγέλη πήρε μέρος στον άδοξο πόλεμο του 1897. Το 1904 ξενιτεύεται στη Μαύρη Ήπειρο, κοντά στον θείο του Δημ. Γεωργιάδη, για να βοηθήσει την οικογένειά του, αλλά νωρίς τον εγκαταλείπει και εγκαθίσταται στην Αίγυπτο ανοίγοντας μικρό καπνοπωλείο. Τον ίδιο χρόνο ο Μακεδονικός Αγώνας, με τη θυσία του Παύλου Μελά, ξεσηκώνει το πανελλήνιο. Εγκαταλείπει την Αίγυπτο δηλώνοντας: «Θα πάω στη Μακεδονία». Ήταν η φωνή του χρέους που τον καλούσε στην Ελλάδα. Με την επιστροφή του στις αρχές του 1905, σπεύδει να καταταγεί στο Σώμα του Καπετάν Ακρίτα (του Κώστα Μαζαράκη), ο οποίος στις 18 Απριλίου του 1905, μαζί με τους οπλαρχηγούς Μπούα (Σπυρομήλιο) και Κόδρου (Μωραΐτη), ξεκινά για την τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Με πολλές δυσκολίες φθάνουν στον Όλυμπο, στην Πιερία, και περνούν τον Αλιάκμονα πολεμώντας τους Βούλγαρους κομιτατζήδες και Ρωμούνους. Από τη Νάουσα ο Γαρέφης κατευθύνθηκε προς το Μορίχοβο, όπου έδειξε την παλικαριά και τα ηγετικά του προσόντα. Τέλη του 1905 επιστρέφει στον Βόλο, όπου στις Μηλιές τού αποδίδονται μεγάλες τιμές. Την άνοιξη του 1906, ως οπλαρχηγός και με εντολή του Προξενείου της Θεσσαλονίκης, επιχειρεί νέα έξοδο στη Μακεδονία με το πηλιορείτικο Σώμα που είχε συγκροτήσει, ύστερα από την τελετή της «Αγίας Τριάδας» (26 Μαΐου 1906). Περιγράφει ο Λιάπης: «Εκεί λοιπόν, μέσα στο μυροβόλο ανοιξιάτικο τοπίο, έγινε πρώτα σεμνά η μυστική τελετή της αδελφοποίησης και του όρκου των παλικαριών, ακολούθησε κατανυκτική θεία Λειτουργία, στη διάρκεια της οποίας ο Γαρέφης μ’ όλα τα παλικάρια του κοινώνησε των αχράντων μυστηρίων…» Ακολούθησε αποχαιρετιστήριο γλέντι, στο οποίο βροντοφώναξε: «Στη Μακεδονία θα λιώσω. Άτιμος δε θα γυρίσω!» Με εντολή του Προξενείου κατευθύνθηκε στο Μερίχοβο, στις ανατολικές κορφές του Καϊμακ τσαλάν, κοντά στα σύνορα με τη FYROM, όπου δρούσαν οι Βούλγαροι κομιτατζήδες με αρχηγούς τον Λούκα και τον Καρατάσο. Με την πολύτιμη βοήθεια των Σαρακατσαναίων της περιοχής, κατόρθωσε να εξοντώσει τις συμμορίες τους. Η σφοδρή και θανατηφόρα επίθεση έγινε το πρωί της 5ης ή 6ης

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 68 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αυγούστου. Στη μάχη τραυματίζεται από σφαίρα στην κοιλιά και τα ξημερώματα «φεύγει» σαν αρχάγγελος! Ετάφη ως κοινός Σαρακατσάνος στο ελληνικό χωριό Γραδέσνιτσα. Σημειώνει επ’ αυτού ο συγγραφέας: «Εκεί που ακόμα βρίσκονται τα τιμημένα κόκαλά του, καρτερώντας ίσως το ξύπνημα ενός μεγάλου και πανίερου Χρέους της ελληνικής Πολιτείας και των συμπατριωτών του…» Τέτοια βιβλία πρέπει να διδάσκονται τα ελληνόπουλα στα σχολεία, αν θέλουμε να έχουμε πολίτες με αρετές και αξίες που υπερβαίνουν το πρόσκαιρο και το ρηχό. Η γνώση της ιστορίας είναι γνώση ζωής. Και η γνώση όσων πότισαν με το αίμα τους το χώμα της πατρίδας είναι ο φωτεινός δρόμος του μέλλοντος. Λέγεται ότι οι παπαρούνες της Μακεδονίας είναι πιο κόκκινες γιατί είναι ποτισμένες με το άλικο αίμα των ηρώων της! Και ήταν πολλοί και διαλεχτοί από τη μοίρα αυτοί οι ήρωες! Κι ανάμεσα στους πρώτους, ο δικός μας Μακεδονομάχος, ο Θεσσαλός, ο Καπετάν Κώστας Γαρέφης! Διαβάζοντας κανείς με προσοχή το βιβλίο, κατανοεί την αγωνία και τον πολύχρονο μόχθο που χρειάστηκε ο συγγραφέας για να συλλέξει σπειρί σπειρί την αλήθεια των γεγονότων εκείνης της ηρωικής εποχής. Να ακούσει, να μελετήσει πηγές και το ιστορικό πλαίσιο, να καταγράψει και να διασταυρώσει πληροφορίες, να επιχειρήσει επιτόπια έρευνα, να αναζητήσει τον τάφο του ήρωα! Και να μας χαρίσει μια σπουδαία μονογραφία για τον Μηλιώτη ήρωα, τον σταυραετό του Πηλίου! Πριν από 112 χρόνια, στις 6 Αυγούστου, «έφυγε» για τη χώρα των ηρώων, χύνοντας το αίμα του για τη Μακεδονία, ο δικός μας Μακεδονομάχος, ο Καπετάν Κώστας Γαρέφης! Η Μνήμη του συνιστά τιμή, δόξα και χρέος για όλους μας!

Β) Καπετάν Κώττας, ο πρώτος Μακεδονομάχος Ο Πατροκοσμάς είχε πει ότι το τρίγωνο Μοναστήρι-Αχρίδα-Καστοριά είναι ο Προμαχώνας της εθνότητας ενάντια στον Σλάβο, προφητεύοντας έτσι τον αγώνα των Ελλήνων για τη Μακεδονία. Και δεν διαψεύστηκε, παρότι πέρασαν δύο και πλέον αιώνες από εκείνα τα κηρύγματα. Στα πρώτα χρόνια, τα πολύ σημαντικά για τη διατήρηση της ελληνικότητας στη Μακεδονία, αναφέρεται το βιβλίο της μακεδονίτισσας συγγραφέως Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (1930-2016) με τίτλο Καπετάν Κώττας (εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 11969 και 21992, σ. 190). Πρόκειται για μια εμπεριστατωμένη ιστορική μονογραφία για τον Καπετάν Κώττα (Χρήστου, 1860-1906), από το χωριό Ρούλια (σήμερα Κώττας, Κώτες) της Φλώρινας. Η ιστορία του δεν είναι όσο θα έπρεπε γνωστή, δεδομένου ότι είναι ο πρώτος Μακεδονομάχος, ο πρώτος ήρωας που πολέμησε και θυσιάστηκε για τη Μακεδονία! Τα γεγονότα συνοπτικά έχουν ως εξής: Τον Δεκέμβρη του 1893 ιδρύεται στη Σόφια μια μυστική οργάνωση με σκοπό τον βίαιο εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Την ίδια περίπου εποχή, σ’ ένα χωριό της Φλώρινας, όπου ο Τουρκαλβανός μπέης εκμεταλλεύεται τους κατοίκους, ο Καπετάν Κώττας ορθώ-

T 70 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

νει το ανάστημά του. Τούρκοι επιχειρούν να τον δολοφονήσουν, εκείνος όμως σκοτώνει τον μπέη και το σκάει για το βουνό! Σύντομα μετατρέπεται σε λαϊκό ήρωα, καθώς τιμωρεί όσους καταπιέζουν τους κατοίκους, δηλαδή τους αγάδες, τους μπέηδες και τους ληστές, και πολεμά για την απελευθέρωση της Μακεδονίας από την Οθωμανική κυριαρχία. Είναι η εποχή που οι κομιτατζήδες ξεχύνονται στα χωριά της περιοχής και τα τρομοκρατούν, ώστε ν’ απαρνηθούν το Πατριαρχείο και να δηλώσουν πίστη στη Βουλγαρική Εξαρχία. Ο νέος δεσπότης της Καστοριάς, ο Γερμανός Καραβαγγέλης, έρχεται σε συνεννόηση με τον Καπετάν Κώττα και με το θάρρος του εμπνέει τους κατοίκους να δηλώσουν και πάλι την ελληνικότητά τους. Καταφθάνει τότε από την Αθήνα και ο Παύλος Μελάς με τους πρώτους αξιωματικούς, ενώ σύντομα επιστρέφει στη δράση και ο Καπετάν Κώττας. Το 1904, οι Τούρκοι τον συλλαμβάνουν και στις 27 Σεπτεμβρίου 1905 τον οδηγούν στην αγχόνη. Ο μακεδονικός αγώνας έχει ήδη τους πρώτους του ήρωες… Πρώτος ανάμεσα στους Μακεδονομάχους, λοιπόν, ο Καπετάν Κώττας! Αξίζει να επισημάνουμε (χωρίς φόβο και πάθος) το γεγονός ότι ο Καπετάν Κώττας δε μιλούσε ελληνικά, αλλά το σλαβομακεδονικό ιδίωμα της περιοχής, γλώσσα κρεολή (μια απλοποιημένη εμπορική διάλεκτος), που προήλθε από τη μίξη βουλγαρικών στοιχείων με ελληνικά, τούρκικα, βλάχικα και αλβανικά. Και βέβαια, ούτε λόγος να γίνεται για τη λεγόμενη «Μακεδονική γλώσσα», επινόηση δόλια των πρόσφατων χρόνων. Εντούτοις είχε συνείδηση ελληνική και χριστιανική, πίστευε στην κοινωνική ελευθερία και δικαιοσύνη, ιδανικά για τα οποία πολέμησε και θυσιάστηκε. Υπήρξε ηγετική μορφή και επιβλητική παρουσία στην περιοχή των Πρεσπών και Κορεστίων. Ο Μητροπολίτης Καραβαγγέλης έλεγε ότι ήταν «προστάτης των Ορθοδόξων και φόβητρο των Βουλγάρων». Ο ανδριάντας του βρίσκεται στο νέο πάρκο της Φλώρινας και το πατρικό του σπίτι λειτουργεί ως Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. Η αείμνηστη Γαλάτεια Σουρέλη, η συγγραφέας του βιβλίου, σημειώνει λίγα λόγια που αποκτούν τραγική επικαιρότητα: «Σήμερα που τόσα γίνονται και ακούγονται στα Βαλκάνια, έχουμε χρέος να φωνάξουμε σ’ ολόκληρο τον κόσμο την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Να μάθουν όλοι, και προπαντός οι νέοι, πώς πολέμησαν τα παιδιά της για τη λευτεριά του τόπου τους, πώς τα έβγαλαν πέρα με δυο εχθρούς δυνατούς [Τούρκους και Βουλγάρους], και μ’ άλλους χίλιους: το κρύο, την πείνα, τη φτώχεια, τον κατατρεγμό, το ξύλο, τους σκοτωμούς». Ο Καπετάν Κώττας είναι ένα καλογραμμένο βιβλίο, γεμάτο περιπέτεια,

δράση και ζωντανούς χαρακτήρες, που βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα και συμβάντα του Μακεδονικού Αγώνα. Η γραφή απλή και γεμάτη αμεσότητα, μας ταξιδεύει στα γεγονότα που σηματοδότησαν την αρχή του Μακεδονικού Αγώνα. Δίνει σημαντικά στοιχεία σχετικά με τους πρωταγωνιστές κυρίως της πρώτης φάσης, ενημερώνει και συγκινεί. Ιδιαίτερα προβάλλονται αρετές όπως η τόλμη, η γενναιότητα, ο πατριωτισμός και η αγάπη για τη μακεδονική γη. Η πλοκή του περιγράφει την κατάσταση στη Μακεδονία μέχρι τον Οκτώβριο του 1905, δηλαδή έναν χρόνο προτού τα Μυστικά του Βάλτου (Οκτ. 1906) της Πηνελόπης Δέλτα πιάσουν το νήμα και συνεχίσουν την ιστορία. Απευθύνεται σε παιδιά από δέκα χρονών και πάνω, καθώς και σε παιδιά Γυμνασίου, και προσφέρεται για επεξεργασία πραγματολογική, γλωσσική, ιστορική. Πέραν όμως αυτών, η μονογραφία για τον Καπετάν Κώττα, τον πρωτεργάτη του Μακεδονικού αγώνα, ενδιαφέρει όλους τους Έλληνες, μικρούς και μεγάλους, γιατί αποτελεί ιστορική καταγραφή πραγμάτων που πρέπει να γνωρίζουμε. Η επέτειος της θυσίας του, λοιπόν, καθώς συμπληρώνονται 113 χρόνια, είναι μια καλή ευκαιρία να φρεσκάρουμε την ιστορική μας Μνήμη!

Γ) Πηνελόπη Δέλτα, Στα Μυστικά του Βάλτου Το βιβλίο Στα Μυστικά του Βάλτου, μυθιστορία που ανήκει στη μεγάλη Δέσποινα της Παιδικής Λογοτεχνίας (και όχι μόνο) Πηνελόπη Δέλτα, κλείνει την τριλογία για τον Μακεδονικό Αγώνα (1904-1908). Έχοντας ως θεματικό του πυρήνα τον αγώνα των Ελλήνων κατά των Βουλγάρων Κομιτατζήδων με σκοπό να κρατηθεί η Μακεδονία Ελληνική, πρόκειται για ένα βιβλίο που διαβάστηκε και διαβάζεται –όσο λίγα βιβλία– από τα ελληνόπουλα όλων των γενεών, όχι μόνο εξαιτίας της λογοτεχνικής του ποιότητας αλλά και της αλήθειας των εθνικών γεγονότων που περιγράφει. Το βιβλίο Στα μυστικά του Βάλτου (1937) έχει για θέμα του τον Μακεδονικό Αγώνα, με κύριο πεδίο των ελληνοβουλγαρικών συγκρούσεων τη βαλτώδη λίμνη των Γιαννιτσών. Αρχηγός των Ελλήνων είναι ο Καπετάν Άγρας, στον οποίο η συγγραφέας αφιερώνει το έργο: «Στη μνήμη του ιδανικού ήρωα, Τέλου Αγαπηνού, Καπετάν-Άγρα». Στον αγώνα εμπλέκονται και τα παιδιά, ο Αποστόλης και ο μικρός Γιοβάν. Η αφήγηση εξελίσσεται γύρω από τη δράση των δύο παιδιών, τα οποία βοηθούν τα ελληνικά αντάρτικα σώματα στις επιχειρήσεις τους κατά των βουλγαρικών σωμάτων, ενώ ταυτόχρονα εξελίσσεται ο σκληρός αγώνας που δίνουν ο Τέλλος Άγρας (Σαράντος Αγαπηνός) και ο καπετάν Νικηφόρος (Ιωάννης Δεμέστιχας), εξέχουσες ιστορικές φυσιογνωμίες της περιόδου αυτής. Με τον θάνατο του Τέλλου Άγρα, το χρέος πρέπει να εκπληρώσουν οι νεότεροι. Εδώ και πάλι τονίζονται ο ηρωισμός, η ιδέα της πατρίδας, της πίστης, του ελληνισμού. Τα τρία πρώτα μυθιστορήματά της –Για την Πατρίδα, Τον καιρό του Βουλγαρο κτόνου και Το γκρέμισμα– είναι καθαρώς ιστορικά, ενώ τα Μυστικά του Βάλτου ανήκουν περισσότερο στις μαρτυρίες, αφού ελάχιστα μυθιστορηματοποιείται

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 72 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

το υλικό, το οποίο ανεύρε και μελέτησε μέσα από ημερολόγια και απομνημονεύματα. Η Δέλτα με τα βιβλία της επιδιώκει να εμπνεύσει αισιοδοξία για το μέλλον, θερμαίνοντας παράλληλα την ψυχή των παιδιών με υψηλό πατριωτικό ήθος. Γνώριζε πολύ καλά την παιδική ψυχολογία, γι’ αυτό και σε πρώτο πλάνο προβάλλει τα ίδια τα παιδιά, που διδάσκουν με το παράδειγμά τους την αφοσίωση στην πατρίδα, την υπακοή, την πίστη, τη φιλία και τη θυσία. Λίγα λόγια για τη συγγραφέα: Η Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941), κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη, γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια όπου έζησε τα παιδικά και νεανικά της χρόνια μέσα σε αυστηρά πατριαρχικό οικογενειακό περιβάλλον, με έντονες τις πατροπαράδοτες ελληνικές αρχές και συνήθειες. Το 1895 παντρεύτηκε τον Στέφανο Δέλτα, με τον οποίο απέκτησε τρεις κόρες. Το 1916, η οικογένεια Δέλτα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε με λογοτέχνες και πολιτικούς, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Νικόλας Πλαστήρας. Από το 1925 υπέφερε από παράλυση. Με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα έδωσε τέλος στη ζωή της. Έζησε τα πιο σπουδαία γεγονότα της νεότερης Ελλάδας, που σημάδεψαν την εποχή της και την ίδια, όπως το γλωσσικό ζήτημα (Ευαγγελικά, 1901· Ορεστειακά, 1903), ο Μακεδονικός Αγώνας (19041908), ο Εκπαιδευτικός Όμιλος (1910), η επικράτηση του Βενιζέλου (1911), οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος (1914-1918), η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (1917), οι εκλογές του 1920, η Μικρασιατική Καταστροφή (1922), ο μεσοπόλεμος με την πολιτική αστάθεια και τη δικτατορία του Μεταξά (1936) κ.ά. Τα γεγονότα αυτά ασφαλώς επηρέασαν τη Δέλτα και παγίωσαν αρχές και αξίες, τις οποίες ανιχνεύουμε στα καθαρώς λογοτεχνικά έργα της, στις μελέτες της πάνω σε εκπαιδευτικά θέματα και στην αλληλογραφία της. Έγραψε μυθιστορήματα για παιδιά και μελέτες. Οι κύριοι θεματικοί κύκλοι του έργου της είναι: 1. η Ιστορία (Για την Πατρίδα, Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, Το γκρέμισμα, Στα Μυστικά του Βάλτου), 2. ο καθημερινός κόσμος των παιδιών (Ο Τρελλαντώνης, Ο Μάγκας), 3. η πολιτική και κοινωνική ζωή (Παραμύθι χωρίς όνομα, Παραμύθια και άλλα), και 4. η εκπαίδευση (Τα ανεύθυνα, Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας, Τα Αναγνωστικά μας, Τα Καινούργια Αναγνωστικά μας, κ.ά.). Ως προς την Πηνελόπη Σ. Δέλτα, τα πράγματα μπορούμε να πούμε πως είναι ξεκάθαρα. Ακολουθεί μια συνεπή πορεία ως το τέλος της ζωής της προβάλλοντας, άμεσα και έμμεσα, δύο ιδανικά: την Ελλάδα και το Ελληνόπουλο. Το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή σε ορισμένους να την κατατάξουν στους «ελληνοκεντρικούς» συγγραφείς ή ακόμη και να μιλήσουν για σοβινι-

σμό στο έργο της. Όμως ένας συγγραφέας κρίνεται εντασσόμενος στην εποχή του και όχι με κριτήρια σημερινά, που και αυτά είναι μεταβλητά. Όσον αφορά δε το μυθιστόρημα Στα Μυστικά του Βάλτου, θα λέγαμε ότι αποκτά άλλες διαστάσεις, αν το συνδέσουμε με τη σημερινή πραγματικότητα και το νέο σκηνικό των Βαλκανίων. Δεδομένου ότι τα ιστορικά γεγονότα του μυθιστορήματος (αφήνοντας κατά μέρος τα μυθοπλαστικά στοιχεία) καλύπτουν τα κρίσιμα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα (1907-1908), μπορούμε να πούμε πως αποτελούν τη συνέχεια ενός αγώνα που διεξήγαγαν οι Έλληνες στη Μακεδονία επί Οθωμανικής κυριαρχίας κατά των Σλάβων και των Βουλγάρων, οι οποίοι εποφθαλμιούσαν τα ελληνικά εδάφη και ονειρεύονταν να βγουν στο Αιγαίο. Το βιβλίο Στα Μυστικά του Βάλτου, πέρα από τη λογοτεχνικότητα και την αφηγηματικότητα που διαθέτει και που το καθιστούν βιβλίο αξιοδιάβαστο, αποτυπώνει μια ύψιστη ιστορική στιγμή για το έθνος μας, δηλαδή το απόγειο του Μακεδονικού Αγώνα. Αυτή την ιστορία οφείλουμε όλοι, μικροί και μεγάλοι, να γνωρίζουμε και να μελετούμε με προσοχή. Και φυσικά να τιμούμε το αίμα που χύθηκε γι’ αυτήν! Βόλος, 22/8/2018

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Διαδρομιστές: Μαρία Μιράσγεζη, Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Αγγελική Βαρελλά και Θέτη Χορτιάτη

ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΛΟΤΗΣ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΠΡAΣΙΝΗΣ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑΣ, ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ Κατερίνα Σαββίδου Φιλόλογος

T 74 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

φετηρία της ηθικής κριτικής είναι η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία έχει μια ηθική αξία που της επιτρέπει να διαπαιδαγωγεί τους αναγνώστες προτείνοντας πρότυπα ζωής και παραδείγματα συμπεριφοράς. Επίσης, η λογοτεχνία καλλιεργεί την ευαισθησία μας, αποτρέπει την περιχαράκωσή μας στο εγώ, διαμορφώνει τις επιλογές μας, χάρη σ’ αυτήν συνειδητοποιούμε τους στόχους μας, μας υποδεικνύει τρόπους για να κατανοήσουμε τον κόσμο και τη θέση μας σ’ αυτόν, φανερώνει τις συνέπειες των πράξεων μας, μας βοηθά να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι.1 Η κατεύθυνση της κριτικής που πιστεύει στην ηθική δύναμη της λογοτεχνίας υποστηρίζει πως χρέος του κριτικού είναι να προβάλει την ηθική διάσταση του έργου, να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους αυτοί επηρεάζουν τη δομή και το περιεχόμενο μιας μυθοπλαστικής κατασκευής. Ακόμα, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, η ηθική σημασία της λογοτεχνίας είναι σε λανθάνουσα κατάσταση, οπότε είναι απαραίτητη η συνδρομή του κριτικού και της ερμηνευτικής πράξης προκειμένου το λογοτεχνικό έργο να αποκαλύψει τις ηθικές του δυνατότητες.2 Στόχος λοιπόν της παρούσας εργασίας είναι να αναδείξει τις ηθικές αξίες τις οποίες επιδιώκει η συγγραφέας να μεταδώσει στους νεαρούς αναγνώστες της προκειμένου αυτές να επηρεάσουν θετικά τον υπό διαμόρφωση χαρακτήρα τους και να συγκροτήσουν τις κατευθυντήριες αρχές της ενήλικης ζωής τους. Ειδικότερα στο υπό εξέταση μυθιστόρημα της συγγραφέως, η ηθική αξία που αναδεικνύεται ως βασική συνιστώσα της αρμονικής συνύπαρξης των ανθρώπων είναι η αγάπη, η οποία έχει τη δύναμη να γεφυρώνει τις διαφορές, θρησκευτικές, εθνικές ή ταξικές, που χωρίζουν τους ανθρώπους, να τους οδηγεί στη συναδέλφωση, τη συμφιλίωση και τελικά να συμβάλλει στην ηθική βελτίωση, τόσο ατομική όσο και συλλογική. Στο μυθιστόρημα Στη σκιά της πράσινης βασίλισσας ο αναγνώστης παρακολουθεί την παράλληλη εξέλιξη δύο ιστοριών. Στην πρώτη από αυτές, μια υπεραιωνόβια βασιλική βελανιδιά αποκτά φωνή και μέσα από την εξιστόρηση της προσωπικής της ιστορίας και της Αμαδρυάδας της, ενός πνεύματος που κατοικούσε στον κορμό της, ζωντανεύει σημαντικά γεγονότα της ελληνικής

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ιστορίας από τη μυθική εποχή έως το παρόν. Αποδέκτης της αφήγησης της βελανιδιάς είναι μια συγγραφέας, στην αυλή της οποίας εκείνη έχει φυτρώσει και την οποία καθιστά εντολοδόχο της για την αποτύπωση αυτής της μακραίωνης ιστορικής πορείας του ελληνισμού στο χαρτί. Στη δεύτερη ιστορία πρωταγωνιστούν δυο σύγχρονοι έφηβοι, η Έλλη και ο Μίλτος, που βοηθούν στη λύση μιας παράξενης οικογενειακής υπόθεσης του δεύτερου. Ένας από τους κριτικούς που αντιμετωπίζει τη λογοτεχνία ως οδηγό ηθικής συμπεριφοράς είναι ο Wayne Booth, που υποστηρίζει ότι οποιαδήποτε αφήγηση –είτε πρόκειται για λογοτεχνία είτε για κινηματογράφο, όπερα, απομνημονεύματα– διαθέτει τη δύναμη να αλλάζει τις ζωές μας για καλό ή για

T 76 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

κακό. Ως παράδειγμα ο Booth παρουσιάζει τις καταφατικές απαντήσεις που έδωσαν ενήλικοι αναγνώστες στην ερώτηση που τους απηύθυνε σχετικά με το εάν η ηθική τους αγωγή και η διαμόρφωση του χαρακτήρα τους επηρεάστηκε από τις ιστορίες που διάβαζαν ή άκουγαν ως παιδιά. Η πλειονότητα των απαντήσεων ήταν θετική και όλοι συμφώνησαν ότι η εμπλοκή του αναγνώστη με τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες και τις ηθικές επιλογές που αυτοί κάνουν επιφέρει αλλαγές στις ηθικές του αξίες, θετικές ή αρνητικές, ειδικά όταν πρόκειται για νεαρούς αναγνώστες. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Booth, οι μεγαλύτεροι δάσκαλοι του κόσμου αξιοποίησαν την αφήγηση προκειμένου να διδάξουν τα ηθικά τους διδάγματα, αντί να καταφεύγουν στο κουραστικό και βαρετό κήρυγμα. Σημαντικό παράδειγμα αποτελούν οι ιστορίες της Βίβλου που προσφέρουν ηθική διαπαιδαγώγηση. Γενικά, ο Booth υποστηρίζει ότι οι ιστορίες είναι οι μεγάλοι μας ηθικοί δάσκαλοι, είτε τις λένε οι μανάδες στα παιδιά τους, είτε οι ιερείς στο ποίμνιό τους, είτε έχουν τη μορφή πεζού ή ποιητικού κειμένου. Κάποιες από αυτές τις ιστορίες διδάσκουν μόνο μια μοναδική ηθική προοπτική, η οποία μπορεί να συνοψιστεί σε μία πρόταση, το επιμύθιο, κάτι που συμβαίνει με τους μύθους του Αισώπου και τις απλές βιβλικές ιστορίες. Άλλες ενδέχεται να υποδεικνύουν μια ηθική στάση που να είναι απορριπτέα. Αλλά όλες τους διδάσκουν, και υπό μία έννοια είναι ανοιχτές σε ηθική έρευνα, ακόμα κι όταν φαίνεται ότι δεν προσκαλούν ή δεν ανέχονται κάτι τέτοιο.3 Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες αποτελούν για τον Booth φορείς ηθικών αξιών και ένα στοιχείο της μυθοπλασίας που προσελκύει τον αναγνώστη, ο οποίος συχνά τους αντιμετωπίζει σαν να είναι αληθινοί άνθρωποι. Τον ενδιαφέρει η καλή τους τύχη ή η κακοτυχία τους και τα συναισθήματά του μεταβάλλονται από αρνητικά σε θετικά και το αντίθετο σε όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης. Επίσης, οποιοδήποτε συναίσθημα νιώθουμε για τους αληθινούς χαρακτήρες ή οποιοδήποτε χαρακτηριστικό τους, πνευματικό, φυσικό ή ηθικό μάς συγκινεί, ισχύει το ίδιο και για τους μυθοπλαστικούς. Ωστόσο, οι δεύτεροι παρουσιάζουν ένα πλεονέκτημα για τον αναγνώστη. Κανείς τους δεν μπορεί να μας πληγώσει, λόγου χάριν, γεγονός που δεν ισχύει για την πραγματική ζωή, ή ακόμα είναι δυνατόν να ελκύσουν το ενδιαφέρον μας λογοτεχνικοί χαρακτήρες που θα μας προκαλούσαν αρνητικά συναισθήματα ή θα ήταν ανυπόφοροι, εάν ήταν πραγματικοί άνθρωποι.4 Η Martha Nussbaum, συνήγορος επίσης της ηθικής διάστασης της λογοτεχνίας, υποστηρίζει πως η αξία των σπουδαίων λογοτεχνικών έργων δεν έγκειται μόνο στην ευχαρίστηση και την τέρψη που μας προσφέρουν, αλλά στο γεγονός ότι αναφέρονται στην ανθρώπινη ζωή, τις επιλογές μας και τα συναισθήματά μας, τη θέση μας στην κοινωνία και τις σχέσεις μας με τους άλλους. Επικαλούμενη τον Αριστοτέλη, ισχυρίζεται ακόμα η Αμερικανίδα φιλόσοφος πως η λογοτεχνία μάς βοηθά να βρίσκουμε απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με το πώς να ζούμε, επειδή δεν αρκείται στην απλή καταγραφή συμβάντων, αλλά γιατί αναζητά «πρότυπα δυνατοτήτων-επιλογών και περιστάσεων» που παρουσιάζονται στην ανθρώπινη ζωή και που θα μπορούσαν να αποτελέσουν

και δικές μας δυνατότητες.5 Έτσι, στην ερώτηση «γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία;», η Nussbaum απαντά πως «διαβάζουμε για τη ζωή», υποβάλλοντας στα αγαπημένα μας κείμενα ερωτήσεις που συνδέονται με πράγματα που θα θέλαμε να πραγματοποιήσουμε ή να είμαστε, ερωτήσεις παρόμοιες με αυτές που θέτουμε σε κείμενα φιλοσοφικά ή θρησκευτικά.6 Ακόμα, στο ερώτημα σε τι χρησιμεύει η λογοτεχνία, η φιλόσοφος καταφεύγει και πάλι στον Αριστοτέλη, ο οποίος υποστηρίζει πως οι εμπειρίες μας θα είναι πάντοτε περιορισμένες σε χρονικό ή τοπικό επίπεδο χωρίς τη μυθοπλασία, καθώς η ζωή μας είναι εξ ορισμού πεπερασμένη. Έτσι, η λογοτεχνία αναλαμβάνει τον ρόλο του συμπληρώματος των εμπειριών μας, τις οποίες εμπλουτίζει και επεκτείνει, μας δίνει τη δυνατότητα να διευρύνουμε τις γνώσεις μας για πτυχές της ζωής, τις οποίες διαφορετικά δεν θα ζούσαμε. Αυτή η λειτουργία της λογοτεχνίας να μας φέρνει σε επαφή με πρόσωπα, συμβάντα ή ζητήματα που αλλιώς δεν θα γνωρίζαμε είναι σημαντική γιατί «προσφέρει στον αναγνώστη εμπειρίες βαθύτερες, οξύτερες, ακριβέστερες από εκείνες που σε μεγάλο βαθμό λαμβάνουν χώρα στη ζωή».7 Εάν προσδιορίσουμε τη λογοτεχνία ως προς τη διδακτική της λειτουργία, τότε οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ παιδικής/εφηβικής λογοτεχνίας και αυτής που απευθύνεται στους ενήλικες καταργούνται, καθώς η πρώτη διαφοροποιείται από τη δεύτερη ως προς το ότι η παιδευτική αξία των έργων της πρώτης κατηγορίας πριμοδοτείται έναντι της αισθητικής τους αξίας.8 Αυτή την ηθικά ωφέλιμη διάσταση της παιδικής/εφηβικής λογοτεχνίας υπερασπίζεται η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου σε θεωρητικά της κείμενα σχετικά με τον ρόλο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, ωστόσο τονίζει πως αυτή η λειτουργία πρέπει να επιτελείται χωρίς τον κουραστικό και αντιπαθητικό στα παιδιά διδακτισμό και την άγονη ηθικολογία. Αντίθετα, οποιεσδήποτε ιδέες ή στάσεις εξάγονται από το κείμενο, πρέπει να βγαίνουν φυσικά και αβίαστα από αυτό.9 Προκειμένου η συγγραφέας να ενισχύσει τη θέση της, επικαλείται και την άποψη της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), σύμφωνα με την οποία ο ρόλος του παιδικού βιβλίου είναι σημαντικός για την αγωγή των παιδιών και συνιστά την απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία ενός πιο δίκαιου και ειρηνικού κόσμου. Ακόμα, το παιδικό βιβλίο συμβάλλει στη διαμόρφωση ψυχικά ώριμων ανθρώπων, με ελεύθερη συνείδηση και ευαισθησία, που νοιάζονται για το κοινό καλό κι όχι μόνο για το ατομικό τους συμφέρον, συνεισφέρει στην καλλιέργεια μιας διαπολιτισμικής συνείδησης με τη γνωριμία μέσω της λογοτεχνίας ποικίλων πολιτισμών και της φιλίας μεταξύ παιδιών διαφορετικού χρώματος, έθνους, φυλής ή θρησκείας. Επίσης, η παιδική λογοτεχνία οφείλει να αναδεικνύει τις αιώνιες και γενικά αποδεκτές αξίες, από τις οποίες απορρέουν τ’ ανθρώπινα δικαιώματα, και να χαρακτηρίζεται από έναν βαθύ ανθρωπισμό που να καλλιεργεί και στα παιδιά μια ανάλογη στάση ζωής.10 Μάλιστα, η Πέτροβιτς τονίζει δύο βασικά γνωρίσματα της παιδικής λογοτεχνίας, τη λειτουργία της κάθαρσης και τη «διάχυτη αίσθηση ότι ο ανα-

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

γνώστης είναι αντικείμενο αγάπης από το συγγραφέα».11 Δηλαδή, η παρουσίαση ρεαλιστικών σκηνών που αναπαριστούν προσωπικές και κοινωνικές κρίσεις λειτουργεί θεραπευτικά για τον αναγνώστη, καθώς εκείνος αποκτά ένα οπλοστάσιο ηθικών αξιών με τις οποίες μπορεί να αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες της ζωής. Ακόμα, το καλό τέλος των βιβλίων στοχεύει στο να εξοπλίσει τους αναγνώστες τους με αγάπη, κατάφαση για τη ζωή και κατανόηση για τους άλλους.12 Επίσης, ενισχύεται η πίστη στις αξίες της ζωής, προβάλλεται η αντίληψη ότι η πάλη για το σωστό και το δίκαιο έχει νόημα και πως μπορεί να βρει κανείς στον κόσμο ανθρώπινη ζεστασιά, αληθινή αγάπη και πραγματική φιλία.13 Ωστόσο, η λειτουργία της λογοτεχνίας δεν περιορίζεται μόνο στην ηθική διάπλαση των εφήβων αναγνωστών. Μια άλλη εξίσου σημαντική της διάσταση είναι να συμβάλει στη δημιουργία ενός κριτικού αναγνώστη, ικανού να συνομιλεί με τα κείμενα και να αιτιολογεί τις προσωπικές του ερμηνείες ή αυτές των συναναγνωστών του. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη τις ιδιαιτερότητες της εφηβικής ηλικίας, τη διαδικασία αναζήτησης προσανατολισμού και προσωπικής ταυτότητας, την ανάγκη για αυτογνωσία και για άσκηση κριτικής, η ανάγνωση της λογοτεχνίας από τον έφηβο αναγνώστη καθίσταται μια συντροφιά στις αγωνίες του και τις προσωπικές του αναζητήσεις.14 Ειδικότερα η εφηβική λογοτεχνία είναι ικανή να προσελκύσει τον έφηβο αναγνώστη, καθώς προσφέρει ιστορίες όπου η πλοκή ανταποκρίνεται στις εμπειρίες του, η θεματολογία προκαλεί το ενδιαφέρον του, οι βασικοί χαρακτήρες είναι έφηβοι και το γλωσσικό ύφος αντιστοιχεί στο εφηβικό γλωσσικό ιδίωμα. Έτσι δίνεται η ευκαιρία στον νεαρό αναγνώστη να αλληλεπιδράσει με τα βιβλία, να αναπτύξει τις αναγνωστικές του δεξιότητες, την κριτική και δημιουργική του ικανότητα.15 Σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα, που πραγματοποιήθηκε σε γυμνασιακές τάξεις στην Αμερική με θέμα τη διδασκαλία ηθικών αξιών μέσα από τη διδασκαλία χαρακτήρων από την εφηβική λογοτεχνία, προέκυψαν τα ακόλουθα συμπεράσματα όσον αφορά την ταυτόχρονη ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της ηθικής καλλιέργειας. Κατά την ανάγνωση και συζήτηση λογοτεχνικών έργων οι μαθητές ανέπτυξαν την ικανότητα να υποστηρίζουν την άποψή τους με επιχειρήματα, όταν αναφέρονταν στα κίνητρα και τη συμπεριφορά των χαρακτήρων. Η εξαγωγή συμπερασμάτων και η παρουσίαση λογικών αποδείξεων εκ μέρους τους κατέδειξε την αξιοποίηση της κριτικής σκέψης πάνω σε ζητήματα ηθικής που δεν οφείλουν να τα αποδεχτούν παθητικά, αλλά να τα υποβάλουν σε κριτικό έλεγχο. Απώτερος στόχος αυτής της δραστηριότητας ήταν να καλλιεργήσει στους μαθητές την ικανότητα να αναλύουν τις προσωπικές τους αποφάσεις και να αξιολογούν τις πιθανές συνέπειές τους με κριτικό βλέμμα.16 Πράγματι, στο υπό εξέταση μυθιστόρημα είναι εμφανής η παραινετική διά σταση της εφηβικής λογοτεχνίας, καθώς η συγγραφέας τονίζει την αξία της αγάπης ως τη συγκολλητική ουσία στις ανθρώπινες σχέσεις διαχρονικά, μέσα από ιστορίες που ενσωματώνονται στη βασική αφήγηση. Ωστόσο, δεν επιδιώ κει να νουθετήσει τον έφηβο αναγνώστη με έναν ανούσιο ηθικοδιδακτισμό,

που του είναι απωθητικός, αλλά τον αφήνει ελεύθερο να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα σχετικά με τα κίνητρα και τις επιλογές των μυθιστορηματικών χαρακτήρων, αφού προηγουμένως τα αξιολογήσει. Η πρώτη ιστορία αφορά τους οικογενειακούς δεσμούς που θεμελιώνονται στην αγάπη, ενώ η δεύτερη συνδέεται με τη συζυγική αγάπη. Ακολουθούν οι περιπτώσεις όπου η αγάπη υπερβαίνει διαφορετικές θρησκείες, όπως ο δεσμός της Αϊσέ και του Παναγιώτη Φωτήλα, της Άσας και του Παναγιώτη. Υπάρχει ακόμα η αγάπη της Μαρίας για τον Γιαννιό, οι οποίοι δεν υπολογίζουν την ταξική τους διαφορά. Τέλος, μια σύγχρονη ιστορία αγάπης είναι αυτή της Χρύσας και του Άρκου, που αντιδρούν στην πεισματική άρνηση του πατέρα της πρώτης, Αριστόξενου, για τον δεσμό αυτό. Η πρώτη αναφορά στην αξία της αγάπης συνδέεται με τις παράξενες συγγενικές σχέσεις στις οικογένειες του Μίλτου και της Έλλης. Λόγου χάριν, η Έλλη έχει έναν ετεροθαλή αδελφό, τον Φίλιππο, ένα παιδί που γεννήθηκε από τον πρώτο γάμο της μητέρας της. Ο παππούς που τη φιλοξενεί είναι ο πα-

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τέρας του πατέρα του Φίλιππου. Αυτός ο παππούς εξακολούθησε να διατηρεί πολύ καλές σχέσεις με τη μητέρα της Έλλης, παρόλο που αυτή παντρεύτηκε για δεύτερη φορά. Καθώς δεν ζούνε πια οι γονείς των γονιών της Έλλης, το κορίτσι συνδέεται με πραγματική αγάπη με τον παππού του Φίλιππου και φιλοξενείται από αυτόν τα καλοκαίρια. Επίσης, ο Μίλτος είναι ο εγγονός του Αριστόξενου, παιδί από την πρώτη κόρη που εκείνος υιοθέτησε, ενώ η Χρύσα είναι η δεύτερη υιοθετημένη κόρη του. Η μητέρα του Μίλτου άφησε τον γιο της να τον μεγαλώσουν οι γονείς της, οπότε έγινε και η υιοθεσία του μικρού από αυτούς. Έτσι η Χρύσα θεωρείται αδελφή, αλλά και παράλληλα θεία του νεαρού. Μεταξύ τους έχουν αναπτυχθεί αμοιβαία συναισθήματα αγάπης και φροντίδας. Ωστόσο, τίποτα δεν εμποδίζει αυτές τις εξ αγχιστείας συγγένειες να είναι δυνατές και ανθεκτικές στον χρόνο. Μάλιστα η βελανιδιά, σχολιάζοντας τις σχέσεις αυτές, τονίζει πως ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα μέλη των δύο οικογενειών, ο οποίος ενδυναμώνει τους οικογενειακούς δεσμούς τους, είναι η μεταξύ τους αγάπη, γιατί «Μονάχα [αυτή] έχει σημασία»,17 και ανεξάρτητα από δεσμούς αίματος «Η αγάπη που τους δένει είναι κείνο που μετράει» (46). Αν οι οικογενειακοί δεσμοί διατηρούν τη συνοχή τους με την αγάπη μεταξύ των μελών τους, το ίδιο ισχύει και για τη συζυγική αγάπη που συμβάλλει στη μακροβιότητα ενός γάμου, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Φιλήμονα και της Βακχίδας, οι οποίοι, επειδή πρόσφεραν φιλοξενία στον μεταμορφωμένο σε οδοιπόρο Δία, ζήτησαν από τον θεό, που ήθελε να τους ανταμείψει, να ζήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα χρόνια μαζί αγαπημένοι κι όταν έφτανε η ώρα να φύγουν από τη ζωή, να κλείσουν τα μάτια τους την ίδια μέρα. Και ο Δίας, για να τους ανταμείψει για τη φιλοξενία τους και για τον δυνατό μεταξύ τους δεσμό, τους μεταμόρφωσε σε δρυ και φιλύρα, αφού πρώτα τους όρισε ιερείς στο σπίτι τους, που το μετέτρεψε σε ναό. Μια από τις ιστορίες που αφηγείται η βελανιδιά στη συγγραφέα από την εποχή της ελληνικής Επανάστασης κατά του οθωμανικού ζυγού είναι αυτή του έρωτα της Τουρκοπούλας Αϊσέ με τον Έλληνα Παναγιώτη Φωτήλα, ενός από τους πρωτεργάτες της ελληνικής Επανάστασης. Πρόκειται για μια αγάπη που νικά τις εθνικές διαφορές, όπως σχολιάζει η βελανιδιά στην αφήγησή της: «Αγαπήθηκαν λοιπόν οι δυο τους, γιατί ο έρωτας και η αγάπη η αληθινή δεν ξέρει έχθρες και ξεχωριστές φυλές» (159). Ένα καλοκαιριάτικο βράδυ του 1824 η Αϊσέ έφτασε στη βελανιδιά εξαθλιωμένη, ταλαιπωρημένη, και η Πέλεια, μεταμορφωμένη σε γερόντισσα, προσπάθησε να την παρηγορήσει ζητώντας να μάθει την αιτία της δυστυχίας της. Τότε το κορίτσι τής διηγήθηκε την ιστορία του. Αγαπήθηκε με τον Παναγιωτάκο τον Φωτήλα από τότε που εκείνος την έσωσε από κλέφτες. Οι δυο νέοι περίμεναν την απελευθέρωση της Πελοποννήσου για να παντρευτούν. Ωστόσο, ο νέος πληγώθηκε βαριά σε μια από τις μάχες και η Τουρκοπούλα, αφού εκμυστηρεύτηκε τον καημό της στην Πέλεια, έπεσε σε έναν γκρεμό κοντά στο Μέγα Σπήλαιο απελπισμένη από την ατυχή έκβαση του έρωτά της. Ένας ακόμα έρωτας, αυτός της κόρης του προύχοντα Κελμπερή με ένα

φτωχό παληκάρι, τον Γιαννιό, αντιπροσωπεύει τη δύναμη της αγάπης να ξεπερνά τις ταξικές διαφορές. Ο άρχοντας Κελμπερής προόριζε την κόρη του Μαρία για έναν πλούσιο ηλικιωμένο, αλλά εκείνη αγαπούσε τον Γιαννιό, ένα φτωχό μα έντιμο παλικάρι. Μάταια η Μαρία προσπαθούσε να μεταπείσει τον πατέρα της. Εκείνος ανένδοτος προετοίμαζε τον γάμο. Η Πέλεια αποφάσισε να παρέμβει. Καθώς η γαμήλια πομπή οδηγούνταν στο εκκλησάκι όπου επρόκειτο να γίνει ο γάμος, η Αμαδρυάδα ως μέλος της ακολουθίας πλησίασε τη Μαρία, της αποκάλυψε το σχέδιό της και οι δυο τους μαζί με τον Γιαννιό, που συνόδευε την πομπή ντυμένος υποτακτικός, ξεμάκρυναν κι έφτασαν σε μια μικρή εκκλησία όπου και τελέστηκε ο γάμος τους. Η χριστιανική εκδοχή της αγάπης συνδέεται με την έννοια της συγχώρεσης και αφορά την περίπτωση της Πέλειας, της Αμαδρυάδας της βελανιδιάς, η οποία έλαβε ως δώρο από έναν ασκητή την εσθήτα της αγαπημένης του, η οποία είχε σκοτωθεί κατά την εποχή της Εικονομαχίας. Βασική προϋπόθεση για να φορέσει η Πέλεια την εσθήτα ήταν να λουστεί στον ποταμό Λαδοπόταμο σύμφωνα με την επιθυμία του μοναχού. Πράγματι, η Πέλεια πραγματοποίησε την επιθυμία του ασκητή και ως νεοφώτιστη δέχθηκε το κήρυγμα αγάπης της βελανιδιάς να πράττει στο εξής μόνο το καλό, γιατί τελικά η πίστη σώζει και η μοίρα είναι κοινή για όλα τα πλάσματα της φύσης: «...μόνο η συγγνώμη μάχεται τα πάθη, τις κακίες και τα μίση. Μα για τούτη τη συγγνώμη χρειάζεται αγάπη αληθινή. Αγάπη που είναι ο ίδιος ο Θεός» (108). Η αγάπη της κόρης της Πέλειας με έναν ζωγράφο και η αντίρρηση του θετού της πατέρα στο να τον παντρευτεί, επειδή́ ο νέος δεν έχει σταθερή εργασία, μας μεταφέρει από το παρελθόν στο παρόν και αποτελεί το πρόβλημα που απασχολεί τον Μίλτο και την Έλλη. Ωστόσο, κι αυτή η αγάπη υπερνικά τα εμπόδια και με τη βοήθεια των δύο εφήβων η Χρύσα παντρεύτηκε τον αγαπημένο της Άρκο. Τέλος, στον γάμο αυτό συναίνεσε και ο πατέρας της, καθώς διαπίστωσε πως ο Άρκος ήταν γιος της Τουρκάλας Άσας και του Παναγιώτη, ενός ζευγαριού που είχαν βοηθήσει τον Αριστόξενο σε μια περιπέτεια της υγείας του. Μαθαίνοντας όλη την αλήθεια, ο Αριστόξενος επέλεξε να συμφιλιωθεί με την κόρη του, ξεπέρασε τις προκαταλήψεις του για την καταγωγή του νεαρού, οι οποίες οφείλονταν στα θλιβερά και βίαια γεγονότα των Σεπτεμβριανών που συνέβησαν στην Πόλη το 1955, τα οποία είχαν ως συνέπεια την ταυτόχρονη απώλεια των γονιών του και του παιδιού που κυοφορούσε η γυναίκα του λόγω του τρόμου και της φρίκης που βίωσε. Έτσι, για μία ακόμη φορά η πράξη της συγχώρεσης, για την οποία είχε μιλήσει η βελανιδιά στην Αμαδρυάδα της, αμβλύνει τραυματικές αναμνήσεις του παρελθόντος και χαρίζει ηρεμία και γαλήνη στην ταραγμένη ψυχή του Αριστόξενου. Μέσα, λοιπόν, από όλες αυτές τις ιστορίες ο νεαρός αναγνώστης διευρύνει τις εμπειρίες του, συμμετέχει νοερά στις περιπέτειες των ηρώων τους, συμπάσχει μαζί τους και διδάσκεται ταυτόχρονα πως τα ανθρώπινα πράγματα χαρακτηρίζονται διαχρονικά από αστάθεια, αντιξοότητες, διαμάχες και συγκρούσεις. Ωστόσο, όλες αυτές οι δυσκολίες ξεπερνιούνται ή τουλάχιστον αμβλύνονται από τη δύναμη της αγάπης που αίρει κάθε λογής εμπόδια και

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

βοηθά στην ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων. Όπως λέει χαρακτηριστικά η βελανιδιά στη συγγραφέα τελειώνοντας την αφήγησή της και αποδίδοντας στην αγάπη παντοδύναμες ιδιότητες: «Σαν τη θάλασσα θα είναι πάντα η ζωή, ώσπου όλα κάποτε να τελειώσουν. Αιώνιο τίποτα, ούτε και τα βουνά, σ’ το είπα από την αρχή. Σβήνουνε όλα, μόνο η αγάπη μένει, που εγώ τη λέω Θεό» (221). Επίσης, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να διαπιστώσει μέσα από την ποικιλία των ιστοριών πως οι πρωταγωνιστές τους δεν επηρεάζονται από θρησκευτικά, εθνικά ή ταξικά στερεότυπα, αλλά τα αμφισβητούν και αυτό που τους ενδιαφέρει είναι ό,τι τους ενώνει με τον άλλο κι όχι ό,τι τους χωρίζει. Συνεπώς, αυτοί οι χαρακτήρες είναι δυνατό να λειτουργήσουν ως πρότυπα συμπεριφοράς για τον έφηβο, ο οποίος ως ενήλικας θα μπορεί να θέτει σε κριτικό έλεγχο ανθρώπινες συμπεριφορές και κάθε λογής στερεότυπα και να επιλέγει εκείνες τις ηθικές αξίες που επιτρέπουν την αρμονική συμβίωσή του με τους συνανθρώπους του. Το μυθιστόρημα του υποδεικνύει την αγάπη ως μία από αυτές. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

T 82 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1. C. Knellwolf & C. Norris (επιμ.), Ιστορία της θεωρίας της λογοτεχνίας: Ιστορικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές όψεις της θεωρίας της λογοτεχνίας στον 20ό αιώνα, μτφρ. Μελίνα Γαρμπή κ.ά., ΙΝΣ, Θεσσαλονίκη 2010, 522-523. 2. Ό.π., 527-528. 3. Wayne C. Booth, “Why ethical criticism can never be simple”, στο: Todd F. Davis & Kenneth Womack (επιμ.), Mapping the Ethical Turn: A Reader in Ethics, Culture, and Literary Theory, University Press of Virginia, Charlottesville & London 2001, 18-20.  4. Wayne C. Booth, The Rhetoric of Fiction, The University of Chicago Press, Chicago & London, 1961, 129-130. 5. Martha C. Nussbaum, Έρωτος γνώση, μτφρ.: Γιώργος Λαμπράκος, Πατάκης, Αθήνα 2015, 339-340. 6. Ό.π., 67.  7. Ό.π., 102-103. 8. Βίκυ Πάτσιου, «Η σύγχρονη λογοτεχνία για νέους», περ. Διαδρομές, 43, 1996, 181.  9. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Μιλώντας για παιδικά βιβλία, Καστανιώτης, Αθήνα 1983, 17.  10. Ό.π., 12-16.  11. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Καστανιώτης, Αθήνα 1990, 140-141.  12. Ό.π., 140.  13 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, «Όπως και στ’ αηδόνια...», Για την παιδική λογοτεχνία χωρίς ψευδαισθήσεις, Πατάκης, Αθήνα 1995, 18-19. 14. Βενετία Αποστολίδου, Βικτωρία Καπλάνη & Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2000, 162-163. 15. B. Joyce Stallworth, “The Young Adult Literature Course: Facilitating the Integration of Young Adult Literature into the High School English Classroom”, The ALAN Review, 26 (1), 1998.  16. Mary Ann Tighe, “Character Education + Young Adult Literature = Critical Thinking Skills”, The ALAN Review, 26 (1), 1998. 17. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Στη σκιά της πράσινης βασίλισσας, Πατάκης, Αθήνα 2012, 45. Εφεξής, όλες οι παραπομπές θα γίνονται σε αυτή την έκδοση και οι σελίδες θα σημειώνονται μέσα σε παρένθεση δίπλα από κάθε παράθεμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αποστολίδου, Β., Β. Καπλάνη & Ε. Χοντολίδου (2000), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, Αθήνα: τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.  Booth, C. W. (2001), “Why ethical criticism can never be simple”, στο: F. D. Todd & W. Kenneth (επιμ.), Mapping the Ethical Turn: A Reader in Ethics, Culture, and Literary Theory, Charlottesville & London: University Press of Virginia, σ. 16-29. Booth, C. W. (1961), The Rhetoric of Fiction, Chicago & London: The University of Chicago Press. Harpham, G. G. (2010), «Ηθική θεωρία και λογοτεχνική κριτική», στο: C. Knellwolf & C. Norris (επιμ.), Ιστορία της θεωρίας της λογοτεχνίας: Ιστορικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές όψεις της θεωρίας της λογοτεχνίας στον 20ό αιώνα, μτφρ.: Μελίνα Γαρμπή κ.ά., Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ. Nussbaum, C. M. (2015), Έρωτος γνώση, μτφρ.: Γιώργος Λαμπράκος, Αθήνα: Πατάκης. Πάτσιου, Β. (1996), «Η σύγχρονη λογοτεχνία για νέους», περ. Διαδρομές, 43, 179-182. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (2012), Στη σκιά της πράσινης βασίλισσας, Αθήνα: Πατάκης. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (1983), Μιλώντας για παιδικά βιβλία, Αθήνα: Καστανιώτης. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (1990), Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Αθήνα: Καστανιώτης. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (1995), «Όπως και στ’ αηδόνια...», Για την παιδική λογοτεχνία χωρίς ψευδαισθήσεις, Αθήνα: Πατάκης.

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Stallworth, B. J. (1998), “The Young Adult Literature Course: Facilitating the Integration of Young Adult Literature into the High School English Classroom”, The ALAN Review, 26 (1). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: <https://scholar.lib.vt.edu/ejournals/ALAN/fall98/stallworth.html>, τελευταία ανάκτηση: 27/9/2018. Tighe, Α. Μ. (1998), “Character Education + Young Adult Literature = Critical Thinking Skills”, The ALAN Review, 26 (1). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: <https://scholar.lib.vt.edu/ejournals/ ALAN/fall98/tighe.html>, τελευταία ανάκτηση: 27/9/2018.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ΛΊΓΑ ΛΌΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΊΟ ΤΗΣ ΛΊΝΑΣ ΖΈΝΙΟΥ-ΠΑΠΆ, ΠΑΙΔΙΚΌ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΌ ΘΈΑΤΡΟ * Κώστας Κατσώνης

Φιλόλογος-συγγραφέας (δ.φ.)

Η T 84 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

γνωστή ηθοποιός και σκηνοθέτις Λίνα Ζένιου-Παπά, η οποία το 2012 μας έδωσε το πρώτο θεατρικό της βιβλίο με τίτλο Θεατρικά παραμύθια, που περιείχε έξι παιδικά θεατρικά έργα εμπνευσμένα από μύθους και ιστορίες του παππού και της γιαγιάς, και τα οποία μεταδόθηκαν από το παιδικό πρόγραμμα του ΡΙΚ (Ραδιοφωνικού Ιδρύματος Κύπρου) τη δεκαετία του ’90, συνεχίζει τη μακρά δημιουργική της πορεία στον χώρο του παιδικούνεανικού θεάτρου με ένα καινούργιο βιβλίο υπό τον τίτλο Παιδικό και Εφηβικό Θέατρο. Πρόκειται για μια καλαίσθητη, εκδοτικά άρτια και προσεγμένη έκδοση, που κυκλοφόρησε φέτος (2018) στη Λευκωσία από τις Εκδόσεις Ηλία Επιφανίου. Στις 272 σελίδες του βιβλίου ξεδιπλώνεται η θεατρική δεξιοτεχνία της συγγραφέως, η οποία με πραγματική αγάπη, δημιουργική έμπνευση και ευρηματική φαντασία στήνει το δικό της περίτεχνο σκηνικό, που περιλαμβάνει έξι νέα παιδικά και εφηβικά θεατρικά έργα, τα οποία γράφτηκαν, σκηνοθετήθηκαν και ανέβηκαν επί σκηνής από την ίδια στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας (2000-2010). Προτού όμως ενδιατρίψουμε στις σελίδες του βιβλίου, αξίζει να αναφέρουμε ότι η Λίνα Ζένιου-Παπά, η οποία έκανε λαμπρές θεατρικές σπουδές και έχει μια μακρά θητεία στο κυπριακό θέατρο, συμμετέχοντας σε μεγάλο αριθμό παραστάσεων τόσο στην Κεντρική Σκηνή όσο και στην Παιδική Σκηνή του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου (ΘΟΚ), συμμετείχε επίσης σε γνωστές και καθ’ όλα επιτυχημένες κυπριακές τηλεοπτικές σειρές του ΡΙΚ, συνεργάστηκε με τον τηλεοπτικό σταθμό «Ο Λόγος» και με το BBC ακόμα, σε αξιόλογες τηλεοπτικές παραγωγές και ταινίες, ενώ στον «Λόγο» είχε και το δικό της παιδικό-θεατρικό τηλεοπτικό πρόγραμμα, με τίτλο «Παρέα με τον Σολ Φα Μι», στο οποίο μάλιστα συμμετείχαν όλα τα παιδιά-μέλη του «Μικρού Θεάτρου * Εισήγηση σε εκδήλωση βιβλιοπαρουσίασης, που έλαβε χώρα την Τετάρτη, 24 Οκτωβρίου 2018, στη Δημοσιογραφική Εστία Λευκωσίας.

Λίνας Ζένιου-Παπά». Κι αξίζει εδώ να τονίσουμε ότι η ίδρυση από την ίδια, το 1975, του Μικρού Θεάτρου, το οποίο συμπληρώνει φέτος 43 χρόνια ζωής και αδιάλειπτης δράσης και προσφοράς στο παιδικό θέατρο, αποτελεί μια σημαντική συμβολή της στην ευρύτερη προσπάθεια για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη της θεατρικής παιδείας στον τόπο μας. Τα δύο θεατρικά της βιβλία καταδεικνύουν ότι η Λίνα Ζένιου-Παπά δεν είναι απλά μια καταξιωμένη ηθοποιός και σκηνοθέτις, αλλά και μια ταλαντούχα συγγραφέας παιδικών θεατρικών έργων, αφοσιωμένη ψυχή τε και σώματι, θα μπορούσαμε χωρίς υπερβολή να πούμε, στο παιδικό και εφηβικό θέατρο, το οποίο υπηρετεί όλα αυτά τα χρόνια μέσα από το Μικρό της Θέατρο, που είναι ένα πραγματικό εργαστήρι δημιουργικής θεατρικής παραγωγής και δράσης. Με δεκάδες αξιόλογες παραστάσεις στο ενεργητικό του και με εκατοντάδες παιδιά και έφηβους να έχουν γαλουχηθεί στα νάματα και τη μαγεία του θεατρικού παιχνιδιού και της θεατρικής δράσης, το Μικρό Θέατρο αποτέλεσε το έναυσμα για να γράψει η Λίνα Ζένιου-Παπά τα έξι θεατρικά της έργα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο. Στο βιβλίο, το οποίο με χαρά υποδεχόμαστε και καλωσορίζουμε, ο αναγνώστης, μικρός ή και μεγάλος, έχει την ευκαιρία να κάνει ένα θεατρικό αναγνωστικό ταξίδι παρέα με τους ήρωες των έξι θεατρικών έργων της Λίνας, οι οποίοι μας ταξιδεύουν σε κόσμους μαγικούς, ονειρικούς και παραμυθένιους. Τα έξι θεατρικά έργα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο είναι κατά σειρά τα εξής: Τα Δώρα του Άι-Βασίλη, Το καταχείμωνο του Άι-Βασίλη και οι μάγισσες του καλοκαιριού, Η χιονάτη και οι ψηλοί νάνοι του δάσους, Ο Καρυοθραύστης, Ο Χιονάτος και Η Μαρί και οι άσχημες αδελφές της, ενώ το βιβλίο ολοκληρώνεται με την ενότητα «Σκέψεις και συναισθήματα των παιδιών για τη δασκάλα και τη φοίτησή τους στο Μικρό Θέατρο». Όπως καταδεικνύεται και από τους τίτλους, πρόκειται για ευχάριστα, πρωτότυπα και αρκούντως ευρηματικά θεατρικά έργα, εμπνευσμένα από τον απέραντο και μαγικό κόσμο των παραμυθιών, που πραγματεύονται θέματα ιδιαίτερα αγαπητά στα παιδιά και που μπορούν να τα διασκεδάσουν προσφέροντάς τους την αληθινή ψυχαγωγία (αγωγή ψυχής), που είναι το κύριο ζητούμενο στους χαλεπούς και προδήλως αντιπνευματικούς καιρούς που βιώνουμε σήμερα, καθώς διανύουμε το τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Σ’ αυτόν, λοιπόν, τον σύγχρονο και «ανεπτυγμένο και πολιτισμένο κόσμο μας», όπου περισσεύουν η ανεξέλεγκτη βία (πολεμική, τζιχαντιστική κ.λπ.) και η κατά συρροήν στυγνή και απροκάλυπτη παραβίαση των στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων εκατομμυρίων συνανθρώπων μας, η καταφυγή στον όμορφο παραμυθένιο κόσμο της αθωότητας, μέσα από τους θεατρικούς μύθους του Άι-Βασίλη, της Χιονάτης, του Καρυοθραύστη κ.ά., που έπλασε για μας η Λίνα Ζένιου-Παπά, αποτελεί μια σωστική διέξοδο, που τόσο μεγάλη ανάγκη την έχουμε σήμερα όλοι, ακόμη κι εμείς οι μεγάλοι, αλλά πολύ περισσότερο τα παιδιά και οι έφηβοί μας, που παραπαίουν και ταλανίζονται πολλές φορές στη δίνη μιας αμφιλεγόμενης, ανάλγητης και αντιφατικής εποχής. Κι αυτό γιατί, μέσα από τα θεατρικά έργα, τα παιδιά, είτε ως αναγνώστες και

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

θεατές είτε πολύ περισσότερο ως δρώντες ήρωες και χαρακτήρες, πέρα από το γεγονός ότι βιώνουν ευχάριστες και διασκεδαστικές περιπέτειες, ταυτίζονται με τους πρωταγωνιστές, συμπάσχουν με τα «πάθη», τις έγνοιες και τις αγωνίες τους, ενώ την ίδια στιγμή αποκομίζουν, μαζί με τη χαρά της συλλογικής δημιουργικής συμμετοχής, και τα αναγκαία θετικά και αισιόδοξα μηνύματα για τη ζωή και για τον άνθρωπο. Κι αναδύονται πράγματι μέσα από το αναγνωστικό ταξίδι στα έξι θεατρικά έργα της Λίνας Ζένιου-Παπά, αβίαστα και χωρίς διδακτισμό, μηνύματα, αγάπης, συνεργασίας, αλληλεγγύης, περιβαλλοντικής ευαισθησίας και αισιόδοξης ενατένισης της ζωής. Ο ιδεολογικός κόσμος της συγγραφέως, δηλαδή οι ιδέες, οι σκέψεις και τα συναισθήματα που στοχεύει να μεταδώσει, αναδύονται σταδιακά μέσα από την πλοκή και την εξέλιξη του μύθου, ενώ πολλές φορές δίνονται συμπυκνωμένα και μέσα από τους στίχους των ποιημάτων-τραγουδιών που διανθίζουν και εμπλουτίζουν τα έξι θεατρικά δρώμενα. Διαβάζουμε, για παράδειγμα, σε ένα ποίημα, που ως εναρκτήρια εισαγωγική αναφορά παρατίθεται στο έργο «Η Χιονάτη και οι ψηλοί νάνοι του Δάσους»:

T 86 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«Μαζευτήκαμε που λέτε παραμύθι να σας πούμε, μα η κλωστή μας μπλέχτηκε και θα δυσκολευτούμε. Τρέξαμε γι’ αυτό στο δάσος να μαζέψουμε ραδίκια, μα χαθήκαμε στο άλσος και μας μείνανε τα φρίκια. Φυλακίζουμε τότε τη ζήλια, βάζουμε φωτιά στην κακία, βάζουμε σε τάξη τη βασίλισσα, που πάσχει από πολλή φιλοδοξία». Αλλά και στη συνέχεια του ίδιου έργου, ενδεικτικοί της στόχευσης της συγγραφέως για την ανάδειξη της θετικής συμπεριφοράς και στάσης για τη ζωή είναι οι παρακάτω στίχοι, τους οποίους τραγουδούν οι οκτώ νάνοι: «Φίλοι, καλοί, χαριτωμένοι, δουλεύουμε πάντα μονοιασμένοι, φίλοι σοφοί και ζωηροί, φίλοι ευτυχισμένοι. Όλοι εμείς δουλεύουμε μαζί αγαπημένοι, όλοι εμείς θα ζήσουμε καλά και μονοιασμένοι...» Ας έρθουμε τώρα στο θεματικό περιεχόμενο των έξι έργων, το οποίο αναντίλεκτα διαφαίνεται και μέσα από τους προαναφερθέντες τίτλους. Ο Άι-Βασίλης και τα δώρα του, που τόσο εναγώνια περιμένουν όλα τα παιδιά, χωρίς καμιά διάκριση, αλλά και οι απροσδόκητες περιπέτειες που συναντά στον δρόμο του, που πάντα έχουν αίσιο τέλος, είναι το θέμα των δύο πρώτων θεατρικών έργων. Το τρίτο έργο είναι ένα ανατρεπτικό θεατρικό παραμύθι βασισμένο στον γνωστό μύθο της Χιονάτης των αδελφών Γκριμ, με τη διαφορά ότι η Χιονάτη έχει τώρα οκτώ ψηλούς... νάνους να την υπηρετούν, να τη συντροφεύουν και να τη στηρίζουν με την άδολη αγάπη τους, αντί για τους εφτά κανονικούς νάνους που είχε η Χιονάτη του γνωστού παραμυθιού. Το τέταρτο έργο είναι ο γνωστός μας Καρυοθραύστης, σε θεατρική διασκευή της Λίνας Ζένιου-Παπά. Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο, πρόκειται για

ένα πολυπρόσωπο θεατρικό δρώμενο (με 35 πρόσωπα) βασισμένο στο γνωστό παραμύθι του Γερμανού ποιητή Ε. Τ. Α. Χόφμαν, για το οποίο υπάρχει μόνο ένα λιμπρέτο για μπαλέτο και το οποίο καταγράφηκε για πρώτη φορά θεατρικά από τη συγγραφέα, η οποία έχει επενδύσει μουσικά την παράσταση με τη γνωστή και ανεπανάληπτη μουσική του Πιοτρ Τσαϊκόφσκι. Πρόκειται για ένα εξαίρετο χριστουγεννιάτικο θεατρικό-μουσικό παραμύθι, που γοητεύει τα παιδιά και κυριολεκτικά τα καθηλώνει. Το πέμπτο κατά σειρά θεατρικό έργο της Λίνας Ζένιου-Παπά προέκυψε μέσα από την ενασχόλησή της με αυτοσχεδιασμούς. Οι έφηβοι μαθητές, στη δική τους σκηνή, έβαλαν και κείνοι τη δική τους πινελιά. Είναι ένα δράμα που μετατρέπεται σε σάτιρα και στη συνέχεια σε ένα όμορφο χριστουγεννιάτικο όνειρο. Τέλος, το βιβλίο ολοκληρώνεται με το θεατρικό παραμύθι «Η Μαρί και οι άσχημες αδελφές της», μια ενδιαφέρουσα διασκευή του γνωστού μύθου της Σταχτοπούτας, που ως παραμύθι καταγράφηκε από τον διακεκριμένο Γάλλο συγγραφέα παραμυθιών Charles Perrault. «Και ο δικός μας μύθος», σημειώνει η συγγραφέας, «μιλά για την καταπιεσμένη από τη μητριά της Μαρί, που με τη βοήθεια της νεράιδας των παιδιών και των νάνων φίλων της γίνεται στο τέλος μια ευτυχισμένη πριγκίπισσα». Έχει σημασία να τονίσουμε στο σημείο αυτό ότι τα έξι θεατρικά έργα ανέβηκαν με μεγάλη επιτυχία από το «Μικρό Θέατρο Λίνας Ζένιου-Παπά» στο Δημοτικό Θέατρο Αγίου Δομετίου (τα τρία από αυτά) και στο Θέατρο της ΠΑΣΥΔΥ (τα άλλα τρία), ενώ οι παραστάσεις είχαν και φιλανθρωπικό χαρακτήρα, αφού τα έσοδα διατέθηκαν σε ευαγή ιδρύματα και οργανισμούς που ασχολούνται με τη στήριξη και την προστασία των παιδιών, όπως ο Σύνδεσμος «Κάνε μια ευχή», ο Σύνδεσμος Ασθενών του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας, το Μακάρειο Νοσοκομείο, η οργάνωση «Εθελοντές Γιατροί του Κόσμου», το Τέλεθον κ.λπ. Είναι γεγονός ότι ένα θεατρικό έργο καταξιώνεται μόνο όταν ανεβαίνει επί

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 88 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

σκηνής και σαν τέτοιο μόνο μπορεί να κριθεί, όπως πραγματικά το αξίζει, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους της θεατρικής δράσης, που δεν είναι μόνο ο λόγος και η παραστατική ικανότητα των ηθοποιών, αλλά και όλες οι άλλες τέχνες (μουσική, χορός, τραγούδι, εικαστική και ενδυματολογική απεικόνιση κ.λπ.) που συνυπάρχουν στο θέατρο σε ένα αρμονικό πάντρεμα και συνταίριασμα. Αδικείται, πράγματι, ένα θεατρικό έργο, αν το κρίνει κανείς μόνο από τη σκοπιά της κειμενικής ανάγνωσης. Βέβαια, στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τις συγγραφικές αρετές αλλά και την ικανότητα της συγγραφέως να κτίζει και να διαμορφώνει, με την έμπνευση, τον λόγο και τη στρατηγική της μεθόδευση, ένα θεατρικό δρώμενο που να είναι γραμμένο και σχεδιασμένο ώστε να μπορέσει να ανεβεί με επιτυχία επί σκηνής, πληρώντας τους αναγκαίους κανόνες και τις προδιαγραφές μιας ολοκληρωμένης παράστασης. Αν δούμε λοιπόν τα θεατρικά της Λίνας Ζένιου-Παπά ως κείμενα λόγου και ως αποτέλεσμα της συγγραφικής και λογοτεχνικής της έμπνευσης, διαπιστώνουμε ότι είναι καλογραμμένα, σε απλή στρωτή δημοτική γλώσσα, κατανοητή και εύληπτη από τα παιδιά. Διαθέτουν την αναγκαία λογοτεχνικότητα, έξυπνη πλοκή, χιούμορ, περιπετειώδη διάθεση, διαρκείς εναλλαγές και ανατροπές, παραστατικότητα και εικονοπλαστική δύναμη, αλλά και εμφανή ευρηματικότητα στην έμπνευση, ιδιαίτερα όταν υπεισέρχονται στον μύθο παραμυθιακά στοιχεία από τον κόσμο του φανταστικού, όπως είναι τα μαγικά δρώμενα, η εμψυχωτική λειτουργία, η υπερβολή κ.λπ. Όλα τούτα τα στοιχεία δένονται από τη συγγραφέα σε μια αρμονική σύζευξη, που οδηγεί τον μύθο στην εξέλιξη και την κορύφωση, μέσα από τη θεατρική δράση, την οποία βιώνει με τη φαντασία του ο αναγνώστης καθώς κάνει το ταξίδι της ανάγνωσης. Ολοκληρώνοντας αυτό το αναγνωστικό σεργιάνι στον θεατρικό κόσμο των παιδιών και των εφήβων, που τόσο μαστορικά έστησε για μας η Λίνα ΖένιουΠαπά, διαπιστώνει κανείς ότι το θέατρο είναι ένα από τα δυσκολότερα είδη της πεζογραφίας, ενώ δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι θεωρείται ως η πεμπτουσία των τεχνών. Κι αυτό, διότι ο θεατρικός συγγραφέας καλείται να πετύχει, μέσα από την έμπνευση και τη γραφίδα του, το πάντρεμα και το συνταίριασμα όλων των παραστατικών τεχνών, όπως και παραπάνω περιγράψαμε. Η Λίνα ΖένιουΠαπά, καταξιωμένη μέσα από την πενηντάχρονη θεατρική της παρουσία, τα καταφέρνει και πλάθει μαστορικά τα θεατρικά της δρώμενα, ώστε να πληρούν όλους τους θεατρικούς κανόνες και να διαθέτουν όλες εκείνες τις αρετές που κάνουν τα παιδιά να τα αγαπούν και να τ’ απολαμβάνουν κάθε φορά που ανεβαίνουν επί σκηνής. Το βιβλίο της, πέρα από όσα έχουμε ήδη αναφέρει, είναι και για έναν επιπρόσθετο λόγο ιδιαίτερα σημαντικό: Επειδή, δυστυχώς, στον τόπο μας δεν έχουμε μεγάλη παράδοση στη θεατρική γραφή, κάθε θεατρικό βιβλίο που εκδίδεται αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη για την ιστορία του κυπριακού θεάτρου, αφού εμπλουτίζει την υφιστάμενη βιβλιογραφία και το θεα τρικό μας ρεπερτόριο, ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετεί όσους αναζητούν θεατρικά έργα για σχολικές ή άλλες εφηβικές-νεανικές παραστάσεις. Λευκωσία 2018

ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΉ: Η ΣΥΝΆΝΤΗΣΗ ΔΎΟ ΤΕΧΝΏΝ ΚΑΙ Η «ΜΟΥΣΙΚΉ ΠΕΡΙΉΓΗΣΗ» ΤΩΝ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΏΝ ΧΑΡΑΚΤΉΡΩΝ Ευαγγελία Χύμα

Νηπιαγωγός, απόφοιτη Π.Τ.Π.Ε. του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με Μ.Δ.Ε. στο Π.Μ.Σ. «Παιδικό βιβλίο και Παιδαγωγικό υλικό» του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μουσικός

ύο τέχνες, η λογοτεχνία και η μουσική –καθεμία από τις οποίες χαράσσει τον δικό της δρόμο–, έχουν κοινό σημείο αναφοράς τον άνθρωπο, θέτοντάς τον σε ρόλους πομπού και δέκτη, καθόσον συνιστούν δημιουργήματά του και συνάμα προορίζονται για τον ίδιο. Ο άνθρωπος συμβαδίζει με τη λογοτεχνία και τη μουσική σε όλη του τη ζωή, προσδίδοντας αξία ανεκτίμητη στις εν λόγω τέχνες. Πρόκειται για δύο πορείες διαφορετικές –από τη μια της λογοτεχνίας και από την άλλη της μουσικής–, οι οποίες όμως σε κάποιο διάστημα της διαδρομής τους συγκλίνουν και εφάπτονται μεταξύ τους. Η συνάντηση των δύο τεχνών έχει ως αποτέλεσμα, ανάμεσα σε άλλα, τη συγγραφή σύγχρονων εφηβικών μυθιστορημάτων, στον ελληνικό και διεθνή1 λογοτεχνικό χώρο, στα οποία οι συγγραφείς επιλέγουν να εμπλέξουν την ενεργή παρουσία της μουσικής ως παράγοντα διαμόρφωσης των χαρακτήρων που επινοούν. Οι χαρακτήρες, λοιπόν, έφηβοι ήρωες και έφηβες ηρωίδες, ως πομποί ή δέκτες, επηρεάζονται από την τέχνη της μουσικής και δίνουν νόημα ύπαρξης σε αυτήν, δημιουργώντας μια «μουσική σύνδεση» καταλυτικής συμβολής στην πορεία προς την ωρίμαση. Ποιος είναι, λοιπόν, ο ρόλος της μουσικής στη διαμόρφωση των χαρακτήρων στο εφηβικό μυθιστόρημα;2 Εξετάζοντας έξι σύγχρονα εφηβικά μυθιστορήματα της ελληνικής συγγραφικής παραγωγής, και ιδίως τους χαρακτήρες οι οποίοι πρωταγωνιστούν σε αυτά –Το σύνθημα της Ελένης Πριοβόλου· Ο κονσερβοσυλλέκτης του Κυριάκου Μαργαρίτη· Ροκ ρεφρέν του Μάνου Κοντολέο ντα· Κάπου ν’ ανήκεις του Φίλιππου Μανδηλαρά· Στη διαπασών του Βασίλη Παπαθεοδώρου· και Η μουσική που σταμάτησε τον πετροπόλεμο του Δημήτρη Σπύρου–, αποκαλύπτονται έφηβοι καλλιτέχνες της μουσικής, αλλά και έφηβοι μουσικοί ακροατές. Το ερευνητικό ενδιαφέρον εστιάζεται στον κάθε σφαιρικό και δυναμικό χαρακτήρα των προαναφερθέντων εφηβικών μυθιστορημάτων, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση τόσο της Rebecca J. Lukens3 (1995: 45) όσο και της Maria Nikolajeva, η οποία μάλιστα προβάλλει σε έναν πίνακα διπλής εισόδου πολυπλοκότητας/δυναμισμού, μεταξύ άλλων, τον συνδυασμό του σφαιρικού/δυναμικού χαρακτήρα (2002: 129-148· 2005: 158-160).

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 90 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Οι συγγραφείς αποτυπώνουν με πρωτοτυπία τη διπολική αλληλεξάρτηση του σφαιρικού/δυναμικού χαρακτήρα και της τέχνης, με σκοπό την επίτευξη της ωρίμασης. Κάθε ήρωας, είτε καλλιτέχνης της μουσικής είτε μουσικός ακροατής, ξεχωρίζει για τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά του –σε σχέση με τις ποικίλες μορφές έκφρασης της μουσικής–, τα οποία συνθέτουν τη μοναδικότητά του. Συνεπώς, η διαμορφωτική λειτουργία της τέχνης διαφοροποιείται στον καθένα, δηλαδή κάθε πορτρέτο του εφήβου ολοκληρώνεται με μοναδικό τρό-

πο μέσω της μουσικής. Ωστόσο, καθώς αποτυπώνονται μέσα στις εφηβικές σελίδες ανεπανάληπτα πορτρέτα του καλλιτέχνη και του μουσικού ακροατή, διαπιστώνεται ότι όλοι οι ήρωες από κοινού, έχοντας να διανύσουν την απόσταση η οποία τους χωρίζει από την ενηλικίωση, εκτίθενται σε μια «μουσική περιήγηση». Η έννοια αυτή ορίζεται ως η πορεία των ηρώων προς ένα επίπεδο εσωτερικής ωρίμασης μέσω της τέχνης της μουσικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεταβολή ενός χαρακτήρα διακρίνεται σε εξωτερική ή εσωτερική, σύμφωνα με τους Γεώργιο Παπαντωνάκη και Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο. Η εξωτερική μεταβολή αναφέρεται στην ηλικιακή αύξηση ή στην αλλαγή των εξωτερικών στοιχείων του χαρακτήρα, ενώ η εσωτερική ή αλλιώς εσωτερική ωρίμαση είναι μια εσωτερική ενηλικίωση, συντελούμενη υπό την επίδραση εξωτερικών κυρίως παραγόντων (2011: 137-138). Πάντως, ανεξαρτήτως της επιρροής του χωροχρόνου, η τέχνη, ως μια εύστοχη τεχνική απόδοσης των χαρακτήρων από την πλευρά των συγγραφέων, συνδράμει στην εσωτερική μεταβολή των ηρώων, εδραιώνοντας την ισχύουσα διαμορφωτική της δράση. Η «μεγάλη περιήγηση» ή το «ταξίδι της διάπλασης» των ηρώων, δημοσιευμένες έννοιες από τον Wilhelm von Humboldt (Dahl, 1999: 399-400), συντελείται μέσω της μουσικής. Δημιουργούμενα πορτρέτα του έφηβου καλλιτέχνη με το «καλλιτεχνικό ταμπεραμέντο» –όπως ορίζεται από τον Maurice Beebe (1964: 5)– και του έφηβου μουσικού ακροατή, εντός των υπό μελέτη σύγχρονων εφηβικών μυθιστορημάτων, παραπέμπουν στον λογοτεχνικό τύπο του Bildungsroman, το οποίο ο Mikhail M. Bakhtin χαρακτηρίζει ως το μυθιστόρημα της «ανθρώπινης ανάδυσης» (1986: 21), αλλά σαφώς και στο Künstlerroman.4 Η Roberta Seelinger Trites αναφέρει ότι το Bildungsroman αποτελεί ένα από τα είδη τα οποία έχουν επηρεάσει με ιδιαίτερο τρόπο το μυθιστόρημα των νεαρών ενηλίκων (2000: 3), ενώ η Lois T. Stover και η Connie S. Zitlow, παρόλο που συμφωνούν στην αιτιολόγηση της διαφοροποίησης των μυθιστορημάτων τέχνης των νεαρών ενηλίκων από τα αληθινά Künstlerromane, παραδέχονται ότι οι σύγχρονοι συγγραφείς έχουν εμπνευστεί από τον πρότυπο ήρωα του James Joyce, τον Stephen5 (2014: ix). Εξάλλου, ο James Joyce «είναι ο συγγραφέας ο οποίος έφερε την παράδοση του Künstlerroman στην αποκορύφωση, κατορθώνοντας την πιο εντυπωσιακή σύνθεση των βασικών του θεμάτων» (Beebe, 1964: vi). Τα εφηβικά μυθιστορήματα Το σύνθημα, Ο κονσερβοσυλλέκτης και Ροκ ρεφρέν κατατείνουν προς το Künstlerroman. Ο Νικολάι, ο Πιμ και ο Λίνος είναι έφηβοι καλλιτέχνες της μουσικής, των οποίων ο δεσμός με τη μουσική προσδιορίζεται με άμεσο τρόπο κατά την αφήγηση και είναι πλήρως συνυφασμένος με την εξέλιξή τους. Μέσα από τα προβαλλόμενα εμπόδια, που αντιμετωπίζουν σε κάθε έργο, αναδεικνύονται ως πιο ώριμοι έφηβοι, αλλά και ως πιο ώριμοι καλλιτέχνες, καθόσον ο προορισμός τους δεν είναι μόνο να εξερευνήσουν τον εαυτό τους μέσα από την τέχνη, αλλά και να αναπτύξουν την τέχνη τους μέσω του εαυτού τους. Ακολούθως, τα εφηβικά μυθιστορήματα Κάπου ν’ ανήκεις, Στη διαπασών και Η μουσική που σταμάτησε τον πετροπόλεμο με-

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T 92 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ταφέρουν στοιχεία ενός Bildungsroman. Ο Γιάννης, ο Θανάσης, ο Διομήδης, ο Λευτέρης και ο Λιας ως έφηβοι μουσικοί ακροατές δίνουν αξία στην τέχνη, όντας άρρηκτα συνδεδεμένοι μαζί της με μια ιδιαίτερη σύνδεση ο καθένας. Η μουσική αποτελεί αναπόσπαστο συστατικό της διαμόρφωσης αυτών των ηρώων, καθώς εξελίσσονται ως πιο ώριμοι έφηβοι, αλλά και ως πιο ώριμοι μουσικοί ακροατές. Η παρουσία της μουσικής προσδίδει μια διαφορετική διάσταση στο εφηβικό μυθιστόρημα και εγείρει το αναγνωστικό ενδιαφέρον του εφηβικού κοινού όλο και περισσότερο, εμπεριέχοντας καινούργιους χαρακτήρες που συνοδοιπορούν με τη μουσική κατά τη διαδικασία της διαμόρφωσης μέσα από αλλεπάλληλες δοκιμασίες μέχρι την ωρίμαση. Άλλωστε, σύμφωνα με τη Διαμάντη Αναγνωστοπούλου, το εφηβικό μυθιστόρημα ως ένα λογοτεχνικό είδος προσδιορισμένο και καθορισμένο από το κοινό του επιχειρεί κάποιες λογοτεχνικές επιλογές για να το συναντήσει (2011: 40). Η μουσική, σε όλες τις ιδιαίτερες εμφανιζόμενες εκφάνσεις της μέσα στο εφηβικό μυθιστόρημα, καθίσταται συντελεστής ρύθμισης της μύησης της περίπτωσης του κάθε χαρακτήρα στη ζωή. Ο Ιωάννης Παπαδάτος αναφέρει ότι η τέχνη μέσα από τα δρώμενα συγκεκριμένων βιβλίων έχει ρόλο διαπαιδαγωγικό: είτε ως «καταφυγή», καθώς ο χαρακτήρας ερμηνεύει τη συμπεριφορά του, είτε ως «φυγή από μια θνησιγενή πραγματικότητα», είτε ως «κάθαρση αλλά και μέσο για τη λύση προβλημάτων». Οι χαρακτήρες, κατά τη διαδικασία μύησής τους στην καλλιτεχνική δημιουργία, «βρίσκουν δρόμους, λύ-

νουν αδιέξοδα, δημιουργούν προϋποθέσεις για την αυτογνωσία τους και την ουσιαστικότερη κατανόηση του περιβάλλοντος κόσμου» (1999: 176). Με την παρουσία του έφηβου καλλιτέχνη μέσα σε κάθε έργο η μουσική εκφράζεται ως προϋπάρχουσα φυσική έφεση. Στο εφηβικό μυθιστόρημα Το σύνθημα η μουσική ηχεί από το βιολί του ήρωα, τον έφηβο γητευτή Νικολάι, τον εν εξελίξει βιρτουόζο του βιολιού, στο Ο κονσερβοσυλλέκτης μέσα από έναν ιδιόρρυθμο εξελισσόμενο καλλιτέχνη των μουσικών κουτιών, τον αποξενωμένο έφηβο με το όνομα Πιμ, και στο Ροκ ρεφρέν από τον έφηβο τραγουδοποιό Λίνο, ο οποίος με ένα ροκ ρεφρέν στα τραγούδια του απαλλάσσεται από την ταύτιση με τον διάσημο καλλιτέχνη πατέρα του. Στα επόμενα έργα, ο έφηβος, ως δέκτης, δέχεται την απρόσμενη «εισβολή» της τέχνης. Στο εφηβικό μυθιστόρημα Κάπου ν’ ανήκεις η μουσική «εισβάλλει» ως πρώτη επιρροή από το ελληνικό συγκρότημα «Τρύπες» για τον έφηβο Γιάννη η οποία, καθώς τον εντάσσει σε μια «μουσική κοινότητα», τον μεταμορφώνει εντελώς, στέλνοντάς του το μήνυμα ν’ ανήκει στον εαυτό του· στο Στη διαπασών, για τον έφηβο Θανάση, από τον «ρυθμό» ελληνικών και ξένων τραγουδιών, κάποια από τα οποία τον ωθούν σε ακραίες αντιδράσεις, φέρνοντάς τον ενώπιον της αδιέξοδης πρόσληψής του, της οποίας η θεραπεία βρίσκεται μέσα στα τραγούδια και σημαίνει να γίνει κριτικός ως μουσικός ακροατής· και στο Η μουσική που σταμάτησε τον πετροπόλεμο, με την παρουσία ενός εξόριστου καλλιτέχνη, του Μίκη Θεοδωράκη με το διαμέτρημά του, του οποίου τα τραγούδια αποτελούν τον συνδετικό κρίκο της Ιστορίας με την Ιδεολογία, στοχεύοντας στην ιδεολογική αφύπνιση των εφήβων για τη συμμετοχή τους στο ιστορικό συγκείμενο της περιόδου της δικτατορίας στην Ελλάδα. Αναζητώντας την πορεία μαθητείας των ηρώων με γνώμονα τη μουσική, αποδεικνύεται ότι η απόρροια συνύφανσης της λογοτεχνίας –δηλαδή του εφηβικού μυθιστορήματος– με τη μουσική εκπέμπει μια αξιόλογη δυναμική. Καθεμία τέχνη προσφέρει τα εργαλεία της στην άλλη, ενδυναμώνοντας το δικό της περιεχόμενο. Η μουσική, ως παράγοντας διαμόρφωσης, αναλαμβάνει έναν ρόλο διττό, καθώς οι συγγραφείς την εγγράφουν στη μυθιστορηματική ζωή των ηρώων. Συγκεντρώνοντας όλα τα ειδικότερα πρωτότυπα στοιχεία από τα εν λόγω εφηβικά μυθιστορήματα τα οποία αφορούν στη μουσική σε συνάρτηση με τους χαρακτήρες, συμπεραίνεται, στην ουσία, ένας ολικός πρότυπος ρόλος. Η τέχνη της μουσικής σαν μια πυξίδα δείχνει τον δρόμο προς την αυτογνωσία, αποκαλύπτοντας πτυχές του εσωτερικού γίγνεσθαι των χαρακτήρων και αποτελεί το εφαλτήριο καθορισμού των ποικίλων διαπροσωπικών τους σχέσεων, ρυθμίζοντας την ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο. Η μουσική, καθώς οι έφηβοι κρατούν την ισορροπία στις ακροβασίες της ηλικίας τους, αποτελεί για όλους τους χαρακτήρες, είτε καλλιτέχνες είτε μουσικούς ακροατές, ένα βίωμα με το οποίο βαίνουν προς την ενηλικίωση. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το εφηβικό μυθιστόρημα απαντάται διεθνώς ως young adult novel, δηλαδή, κατά την ελληνική μετάφραση, το μυθιστόρημα των νεαρών ενηλίκων. 2. Το ερώτημα αποτελεί ουσιώδες ζητούμενο της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας: Ε.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Χύμα, (2014), Ο ρόλος της μουσικής στη διαμόρφωση των χαρακτήρων στο εφηβικό μυθιστόρημα, Ρόδος: Πανεπιστήμιο Αιγαίου. 3. Όμοιες οι απόψεις της R. J. Lukens, καταγράφονται και στο βιβλίο: R. J. Lukens & R. K. J. Cline (1995), A critical handbook of literature for young adults, New York: Longman. 4. Το Bildungsroman αποδίδεται στην ελληνική γλώσσα ως το «μυθιστόρημα διαμόρφωσης» ή το «μυθιστόρημα μαθητείας», ενώ το Künstlerroman ως το «μυθιστόρημα καλλιτεχνικής ωρίμασης» ή το «μυθιστόρημα του καλλιτέχνη» (Πάγκαλος, 2007: 296 και 297). 5. Πρόκειται για το βιβλίο του συγγραφέα James Joyce, A portrait of the artist as a young man, το οποίο πρωτοεκδόθηκε το έτος 1916.

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

Κοντολέων, Μ. (2011), Ροκ ρεφρέν, Αθήνα: Πατάκης (11999). Μανδηλαράς, Φ. (2011), Κάπου ν’ ανήκεις, Αθήνα: Πατάκης (12010). Μαργαρίτης, Κ. (2008), Ο κονσερβοσυλλέκτης, Αθήνα: Ψυχογιός. Παπαθεοδώρου, Β. (2009), Στη διαπασών, Αθήνα: Καστανιώτης. Πριοβόλου, Ε. (2012), Το σύνθημα, Αθήνα: Καστανιώτης (12008, Ελληνικά Γράμματα). Σπύρου, Δ. (2011), Η μουσική που σταμάτησε τον πετροπόλεμο, Αθήνα: Πατάκης.

ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

Ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία και αρθρογραφία

T 94 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2011), «Το αυτοβιογραφικό στοιχείο και η λειτουργία του στο εφηβικό μυθιστόρημα», στο: Μ. Κανατσούλη & Δ. Πολίτης (επιμ.), Σύγχρονη εφηβική λογοτεχνία: Από την ποιητική της εφηβείας στην αναζήτηση της ερμηνείας της, Αθήνα: Πατάκης. Bakhtin, M. M. (1986), Speech genres & other late essays, Austin: University of Texas Press. Beebe, M. (1964), Ivory towers and sacred founts: The artist as hero in fiction from Goethe to Joyce, New York: New York University Press. Dahl, P. (1999), «Bildungsroman», στο: A. Benoit-Dusausoy & G. Fontaine (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, μτφρ.: Α. Ζήρας κ.ά., τόμ. Β΄, Αθήνα: Σοκόλης. Lukens, R. J. (51995), A critical handbook of children’s literature, New York: Harper Collins College. Lukens, R. J. & R. K. J. Cline (1995), A critical handbook of literature for young Adults, New York: Longman. Nikolajeva, M. (2002), The rhetoric of character in children’s literature, Lanham: Scarecrow Press. Nikolajeva, M. (2005), Aesthetic approaches to children’s literature: An introduction, Toronto: Scarecrow Press. Πάγκαλος, Γ. (2007), «Bildungsroman», στο: Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας: Πρόσωπα, έργα, ρεύματα, όροι, Αθήνα: Πατάκης. Παπαδάτος, Ι. (1999), «Κοινωνιολογικές και παιδαγωγικές επισημάνσεις στο σύγχρονο μυθιστόρημα για παιδιά και νέους», στο: Σ. Χατζηδημητρίου (επιμ.), Ελληνική παιδική λογοτεχνία: Το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον της, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παπαντωνάκης, Γ. & Τ. Κωτόπουλος (2011), Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή: Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο για παιδιά και νέους, Αθήνα: Ίων. Stover L. T. & C. S. Zitlow (2014), Portrait of the artist as a young adult: The arts in young adult literature, Scarecrow Press. Trites, R. S. (2000), Disturbing the universe: Power and repression in adolescent Literature, Iowa City: University of Iowa Press.

ΠΡΌΓΡΑΜΜΑ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΊΑΣ «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» – ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΊΑ: ΔΙΚΑΊΩΜΑ ΌΛΩΝ ΚΑΙ ΌΧΙ ΛΊΓΩΝ Εβίτα Λοΐζου

Υποψήφια διδάκτωρ Πανεπιστημίου Frederick

Εισαγωγή

τις μέρες μας, η διαμόρφωση μαθητών ως φιλαναγνωστών αποτελεί ένα βασικό ζητούμενο τόσο της ελληνικής όσο και της κυπριακής εκπαίδευσης. Έτσι, η φιλαναγνωσία των εκπαιδευτικών αποτελεί έναν παράγοντα που παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας του ευρύτερου πληθυσμού κατά την παιδική ηλικία (Gambrell, 1996· Cramer & Castle, 1994). Κατά την τελευταία εικοσαετία, και ιδίως τα τελευταία δέκα χρόνια, υλοποιούνται στην Κύπρο πολλαπλά προγράμματα φιλαναγνωσίας, που απευθύνονται σε παιδιά πρώτης σχολικής και σχολικής ηλικίας. Δεν υπάρχουν όμως προγράμματα φιλαναγνωσίας που να έχουν σχεδιαστεί ειδικά για τις ανάγκες και τις προσδοκίες των φοιτητών παιδαγωγικών τμημάτων. Τα προγράμματα φιλαναγνωσίας είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν κατόπιν διερεύνησης συγκεκριμένων διαστάσεων των αναγνωστικών στάσεων και συνηθειών των φοιτητών παιδαγωγικών τμημάτων, που είναι εν πολλοίς αχαρτογράφητες. Είναι σημαντικό να αναφερθεί σε αυτό το σημείο ότι η παρούσα εργασία δεν σκόπευε μονάχα στην ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση προγράμματος φιλαναγνωσίας για φοιτητές παιδαγωγικών τμημάτων, αλλά στόχευε συνάμα στη διερεύνηση της ύπαρξης θετικού συναισθήματος από τους συμμετέχοντες προς την ανάγνωση, του βαθμού έμφασης στην παιδαγωγική πλευρά της παιδικής λογοτεχνίας και της συνάρτησης των διαστάσεων των αναγνωστικών στάσεων και συνηθειών των φοιτητών και φοιτητριών των παιδαγωγικών τμημάτων της Κύπρου («προδημοτική και δημοτική εκπαίδευση») με τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό. Η εν λόγω έρευνα, αφού ερεύνησε το αναγνωστικό ιστορικό των συμμετεχόντων και τις αναγνωστικές τους προτιμήσεις, δημιούργησε, εφάρμοσε και αξιολόγησε ένα πρόγραμμα φιλαναγνωσίας το οποίο απευθύνεται σε φοιτητές παιδαγωγικών τμημάτων, και μέσω της πρωτοτυπίας και των δημιουργικών δραστηριοτήτων που περιλάμβανε επιχείρησε να εμπλέξει έναν μεγάλο αριθμό πρόθυμων αλλά κυρίως απρόθυμων αναγνωστών. Η εμπλοκή ενός μεγάλου αριθμού απρόθυμων αναγνωστών είχε ως στόχο την αλλαγή της αρνητικής αναγνωστικής τους στάσης και των αρνητικών συναισθημάτων τους και συνάμα την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Η έρευνα μπορεί να θεωρηθεί καινοτόμος, μιας και είναι η πρώτη στο είδος της στην Κύπρο, και παράλληλα καινοτομεί συνδέοντας τον σχεδιασμό της εκπαιδευτικής παρέμβασης με τη διερεύνηση και την ανάλυση ορισμένων διαστάσεων-κλειδιών στην αναγνωστική στάση και στις αναγνωστικές συνήθειες των υποκειμένων της έρευνας.

Θεωρητικό πλαίσιο 1. Το Πρόγραμμα Σπουδών Λογοτεχνίας της Κύπρου και η έμφαση στη φιλαναγνωσία

T 96 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η φιλαναγνωσία απασχολεί εκπαιδευτικούς, γονείς, την κοινωνία, τους βασικούς φορείς εκπαίδευσης και τους φορείς χάραξης εκπαιδευτικής πολιτικής. Την υψηλή σημασία που πλέον της αποδίδεται στην κυπριακή εκπαίδευση και κοινωνία, και μάλιστα στο φως των εκπαιδευτικών εξελίξεων που τροχοδρόμησαν τα Αναδομημένα Αναλυτικά Προγράμματα της Κύπρου, τεκμηριώνουν πολλαπλά στοιχεία. Είναι ενδεικτικό ότι στο πλαίσιο του πρώτου στόχου για το σχολικό έτος 2016-2017, «στόχος ο οποίος αναφέρεται στη βελτίωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων», υπογραμμίζεται ο ιδιαίτερος ρόλος που καλείται να παίξει στην επίτευξή του η ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας. Ειδικότερα, στο κυπριακό Πρόγραμμα Σπουδών Λογοτεχνίας, «τόσο στη φάση της μεταρρύθμισης όσο και σε εκείνη της αναδόμησης», η φιλαναγνωσία συνιστά έναν από τους βασικούς σκοπούς στη διδασκαλία της λογοτεχνίας στο Δημοτικό σχολείο. 2. Η φιλαναγνωσία: στάση, πρόγραμμα, συνήθεια Η φιλαναγνωσία είναι ένας σχετικά πρόσφατος όρος της εκπαιδευτικής μεταγλώσσας γύρω από την πολιτική της ανάγνωσης και του βιβλίου. Η έως τώρα χρήση του μοιάζει να τον προσεγγίζει κυρίως στην έννοια του «aimer lire» ως δραστηριότητας με ειδικό βάρος στον τομέα της ατομικής κουλτούρας, παρά στην «literacy» ως διαδικασίας γραμματισμού, απόκτησης των αναγκαίων για τον σύγχρονο κόσμο δεξιοτήτων επικοινωνίας (Καρακίτσιος κ.ά., 2011). Η φιλαναγνωσία, κατά συνέπεια, έχει και την ειδικότερη σημασία μιας συμπεριφοράς που τη χαρακτηρίζουν συγκεκριμένα σχετικώς σταθερά γνωρίσματα, «οι αναγνωστικές συνήθειες». Συνδέεται με την τακτική ανάγνωση και την αφιέρωση ικανού χρόνου στο βιβλίο. Η φιλαναγνωσία ως συμπεριφορά αφενός βοηθά στην ανάπτυξη των προσωπικών και νοητικών ικανοτήτων των ατόμων και αφετέρου διευκολύνει την πρόσβασή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή (Clark και Rumbold, 2006). Τα προηγούμενα οδηγούν σε μια τρίτη σημασία της φιλαναγνωσίας, συγκεκριμένα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που αποσκοπούν στην ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας ως στάσης και ως συνήθειας. Ο όρος «φιλαναγνωσία», λοιπόν, δεν αναφέρεται μόνο στη θετική στάση και σε συγκεκριμένη συμπεριφορά του ανθρώπου, τις φιλαναγνωστικές συνήθειες, αλλά κατά τον

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Markidi χρησιμοποιείται επίσης για να περιγράψει τις «εκπαιδευτικές δραστηριότητες που στοχεύουν στη διαμόρφωση αυτής της σχέσης για την οποία είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν συγκεκριμένες γνωστικές δεξιότητες» (2011· οπ. αναφ. σε Τσιλιμένη, 2012: 12). 3. Παράγοντες φιλαναγνωσίας Οι παράγοντες που διαμορφώνουν τη φιλαναγνωσία είναι πάρα πολλοί. Αρκετοί ερευνητές διερεύνησαν τον κάθε ένα από αυτούς τους παράγοντες ξεχωριστά,

T 98 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

προκειμένου να εξετάσουν πώς ο καθένας τους επηρεάζει τη διαμόρφωση της φιλαναγνωσίας στο άτομο. Σύμφωνα με διεθνείς και ελληνικές έρευνες, υπάρχει σχέση των αναγνωστικών στάσεων με επιμέρους σημαντικούς παράγοντες, όπως είναι η ηλικία, το φύλο, η αναγνωστική ικανότητα, η νοημοσύνη, η οικογένεια, ο εκπαιδευτικός, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και η εθνικότητα (Μαλαφάντης, 2005). Αρκετές έρευνες κατέδειξαν ότι οι αναγνωστικές πρακτικές των γονέων πριν από την είσοδο του παιδιού στο σχολείο και οι στάσεις τους απέναντι στην ανάγνωση συνδέονται με τις αναγνωστικές στάσεις των παιδιών. Οι Gray & Troy (1986) αναφέρουν ότι τα παιδιά γνωρίζουν τη λογοτεχνία, παρατηρώντας, αρχικά, τους γονείς τους στο σπίτι και, ακολούθως, παρατηρώντας τους δασκάλους τους στο σχολείο. Πρόσθετα, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο του ατόμου επηρεάζει και αυτό τη διαμόρφωση της φιλαναγνωσίας. Έρευνες φανερώνουν ότι τα παιδιά των προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων εξοικειώνονται νωρίτερα από τα παιδιά λαϊκών ή μικροαστικών στρωμάτων με φιλαναγνωστικές πρακτικές, ενώ ο ρόλος της μητέρας αναδεικνύεται σε κάθε περίπτωση καταλυτικός (Κατσίκη-Γκίβαλου, Πολίτης, Χαλκιαδάκη & Τσιαμπάση, 2011). Εκτός από την οικογένεια και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο του ατόμου, η ηλικία αποτελεί και αυτή με τη σειρά της έναν από τους κυριότερους παράγοντες καλλιέργειας της φιλαναγνωσίας. Πολλοί ερευνητές, μάλιστα, όπως οι Eccles & Midley (1990), Kush & Watkins (1996) και Haladyna & Thomas (1979), διαπίστωσαν στις έρευνές τους πως το ενδιαφέρον για την ανάγνωση και η στάση των μαθητών έναντι της ανάγνωσης μειώνονται με το πέρασμα του χρόνου και αυτό είναι κάτι που επιδεινώνεται με την ηλικία. Ένας άλλος παράγοντας, που στις μέρες μας συμβάλλει στην ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας, είναι η χρήση και αξιοποίηση του διαδικτύου, ιδίως όταν ασπαζόμαστε «τους επικοινωνιακούς όρους» του πληθυσμού που μας ενδιαφέρει (Χριστοδουλίδου & Μουλά, 2013). 4. Αναγνωστικές στάσεις, κίνητρα, συνήθειες και προτιμήσεις νέων και φοιτητών παιδαγωγικών τμημάτων Η «θετική ή αρνητική» στάση προς την ανάγνωση, όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές Applegate & Applegate (2004), διαμορφώνεται από το Δημοτικό σχολείο και συγκεκριμένα από τη στάση που είχαν οι εκπαιδευτικοί των παιδιών προς την ανάγνωση και τον βαθμό που ήταν ενδιαφέροντα τα βιβλία που μελετούσαν. Ιδιαίτερα ενθαρρυντικό είναι το ότι οι αναγνωστικές στάσεις και συνήθειες των φοιτητών, όπως υποστηρίζεται από την έρευνα των Applegate & Applegate (2004), μπορούν να επηρεαστούν, αφού μέρος του δείγματος των φοιτητών ανέφερε ότι οι αναγνωστικές τους στάσεις έγιναν θετικότερες χάρη στις ακαδημαϊκές αναγνωστικές εμπειρίες. Σε αρκετές έρευνες διαπιστώνεται πως οι φοιτητές «κυρίως των παιδαγωγικών τμημάτων» έχουν αρνητική αναγνωστική στάση (Anderson, Wilson & Fielding, 1986· Ogeyik & Akyay, 2009· Applegate & Applegate, 2004).

Αναφορικά με τις αναγνωστικές συνήθειες των φοιτητών, οι ερευνητές Subashini & Balakrishnan (2013), στην έρευνα τους που σχετιζόταν με τις συνήθειες ανάγνωσης και τις στάσεις των φοιτητών σε Πολυτεχνείο της Μαλαισίας, εντόπισαν χαμηλό ενδιαφέρον για την ανάγνωση και απουσία απόλαυσης του διαβάσματος από πλευράς των φοιτητών. Οι ακαδημαϊκές αναγνωστικές συνήθειες ενός φοιτητή έχουν ήδη καθοριστεί από τη στιγμή που ο φοιτητής εισέρχεται στο πανεπιστήμιο. Έτσι, η εισδοχή των φοιτητών στο πανεπιστήμιο δεν επηρεάζει τον χρόνο που αφιερώνεται στην ανάγνωση (Gallik, 1999). Η διερεύνηση των αναγνωστικών στάσεων και συνηθειών, ιδίως των φοιτητών παιδαγωγικών τμημάτων, αποτελεί στις μέρες μας επιτακτική ανάγκη, καθώς αυτοί θα δημιουργήσουν στο μέλλον τις απαραίτητες συνθήκες και το κατάλληλο περιβάλλον στην τάξη τους με σκοπό τη δημιουργία αναγνωστικού κινήτρου στους μαθητές. Η προώθηση της φιλαναγνωσίας τόσο στους μαθητές όσο και στους υποψήφιους μελλοντικούς εκπαιδευτικούς θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από την παροχή ευκαιρίας για επιλογή των προς μελέτη αναγνωσμάτων από τους ίδιους τους μαθητές-φοιτητές, καθώς και συμπερίληψης των αναγνωστικών τους προτιμήσεων στην εκπαιδευτική διαδικασία.

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Ερευνητικό μέρος 1. Το πλαίσιο και ο χαρακτήρας της έρευνας Σκοπός της προτεινόμενης εργασίας ήταν η διερεύνηση συγκεκριμένων διαστάσεων στις αναγνωστικές στάσεις και συνήθειες φοιτητών παιδαγωγικών τμημάτων και μη, «σε όλα τα έτη σπουδών», και η ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση προγράμματος φιλαναγνωσίας για φοιτητές παιδαγωγικών τμημάτων, που δήλωσαν πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πρόγραμμα. Βάση της ανάπτυξης του προγράμματος αποτέλεσαν τα ευρήματα της διερεύνησης και της ανάλυσης των εν λόγω διαστάσεων, ενώ το πρωτόκολλο της ανάπτυξής του θα παρουσιαστεί στην εκπαιδευτική κοινότητα, ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί εν όψει διαφορετικών εκπαιδευτικών πληθυσμών και διαφορετικών αναγνωστικών προφίλ. 2. Το δείγμα της έρευνας Η προτεινόμενη έρευνα διεξήχθη στην πρώτη φάση της με δείγμα 200 φοιτητών από τον πληθυσμό των ατόμων που σπουδάζουν σε παιδαγωγικά τμήματα όλων των πανεπιστημίων της Κυπριακής Δημοκρατίας («δημοτική και προδημοτική εκπαίδευση, Λευκωσία και Λεμεσό») και 200 φοιτητών από τον πληθυσμό των ατόμων που σπουδάζουν σε τμήματα μη παιδαγωγικού προσανατολισμού, ανεξαρτήτως έτους σπουδών. Η επιλογή των συμμετεχόντων ήταν τυχαία. Στη δεύτερη φάση της εφαρμόστηκε το πρόγραμμα «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», στο οποίο συμμετείχαν 15 φοιτητές παιδαγωγικών και μη παιδαγωγικών τμη-

μάτων διαφόρων πανεπιστημίων της Κύπρου, οι οποίοι δήλωσαν την επιθυμία τους για συμμετοχή σε αυτό. 3. Τα εργαλεία συλλογής των δεδομένων Η παρούσα έρευνα, σε μια πρώτη φάση της, απεικονίζει μέσω ενός ερωτηματολογίου τις «στάσεις και συνήθειες φοιτητών». Το ερωτηματολόγιο φέρει το όνομα «ΣΤΑ.ΣΥ.», και διερευνά τις αναγνωστικές στάσεις και συνήθειες σε δείγμα φοιτητών παιδαγωγικών αλλά και άλλων πανεπιστημιακών τμημάτων. Στη δεύτερη φάση της έρευνας, μετά από την πραγματοποίηση συνεντεύξεων και λαμβάνοντας υπόψη τα ευρήματα για τις αναγνωστικές στάσεις και συνήθειες, συμπεριλαμβανομένων των ευρημάτων για τις επιλογές στον κλάδο της παιδικής λογοτεχνίας των φοιτητών, αναπτύχθηκε από την ερευνήτρια το «Πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας για εκπαιδευτικούς», με την ονομασία «ΠΡΟ.ΦΙΛ.». 4. Δημιουργία του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.»

T100 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Πριν από την εφαρμογή του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», η ερευνήτρια πραγματοποίησε συνεντεύξεις σε έναν αριθμό φοιτητών παιδαγωγικών και μη παιδαγωγικών τμημάτων με σκοπό να δημιουργήσει και να προτείνει προς εφαρμογή ένα παραδειγματικό πρόγραμμα φιλαναγνωσίας, το οποίο απευθύνεται κυρίως σε φοιτητές παιδαγωγικών τμημάτων της Κύπρου, οι οποίοι απαντώντας στο ερωτηματολόγιο «ΣΤΑ.ΣΥ.» κατέγραψαν την επιθυμία τους για συμμετοχή στο «ΠΡΟ.ΦΙΛ.». Η ελεύθερη επιλογή και η προσωπική βούληση για ανάπτυξη αποτέλεσαν προϋπόθεση για τη συμμετοχή στο πρόγραμμα. Ο τύπος της συνέντευξης που υλοποιήθηκε πριν αλλά και μετά την εφαρμογή του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» ήταν η ημιδομημένη συνέντευξη. Μέσω της εν λόγω συνέντευξης η ερευνήτρια συνέλεξε πληροφορίες σχετικά με τον χρόνο που αφιερώνουν εβδομαδιαίως για μελέτη λογοτεχνίας για ψυχαγωγικούς σκοπούς οι φοιτητές παιδαγωγικών κυρίως τμημάτων, για τα συναισθήματά τους απέναντι στην ανάγνωση λογοτεχνίας, για την κριτική τους αυτοεικόνα, για το αν είχαν στο παρελθόν ευκαιρία να γίνουν αναγνώστες/αναγνώστριες λογοτεχνίας, αλλά και για το εάν πιστεύουν ότι η λογοτεχνία πρέπει να έχει θέση στη ζωή ενός συνομηλίκου τους. Ακόμη, υπήρχαν ορισμένες ερωτήσεις που επικεντρώνονταν στο «ΠΡΟ. ΦΙΛ.» και αφορούσαν τους λόγους που παρακίνησαν τους συνεντευξιαζομένους να συμμετάσχουν σε αυτό. Για να επιλεγεί ο καταλληλότερος χώρος διεξαγωγής του προγράμματος, αλλά και προκειμένου η διαμόρφωσή του να γίνει σύμφωνα με τις προτιμήσεις των συμμετεχόντων, η ερευνήτρια ρώτησε τους συνεντευξιαζομένους πώς θα τους άρεσε να είναι διαμορφωμένος ο χώρος του προγράμματος. 5. Εφαρμογή Στην εφαρμογή του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» συμμετείχαν οι φοιτητές παιδαγωγικών κυρίως τμημάτων του δείγματος, οι οποίοι δήλωσαν σε υψηλό βαθμό πρόθυμοι

να βελτιώσουν και να εμπλουτίσουν τις αναγνωστικές εμπειρίες τους και την εν γένει σχέση τους με την ανάγνωση ως απόλαυση. Το πρόγραμμα «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» αποτελούνταν από έξι δίωρες συναντήσεις, διαφορετικού περιεχομένου η κάθε μία. Συγκεκριμένα, οι τίτλοι των συναντήσεων που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» ήταν οι ακόλουθοι: 1) Εισαγωγή στον κόσμο της Λογοτεχνίας, 2) Λογοτεχνία και Μουσική, 3) Λογοτεχνία και Κοινωνική Προσφορά, 4) Λογοτεχνία και Εικονογράφηση, 5) Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή, και 6) Λογοτεχνία και Θέατρο. Στο «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» εκτός από την ερευνήτρια συμμετείχαν διάφοροι μουσικοί, συγγραφείς και εικονογράφοι, οι οποίοι συνέβαλαν στη δημιουργία ενός πιο εντυπωσιακού και ενδιαφέροντος προγράμματος φιλαναγνωσίας, καθώς και στη βελτίωση της αναγνωστικής στάσης των συμμετεχόντων. 6. Αξιολόγηση Μετά την εφαρμογή του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», θέλοντας να εξετάσει και να αξιολογήσει τον βαθμό επιτυχίας της όλης προσπάθειας και ειδικότερα του προγράμματος, η ερευνήτρια χρησιμοποίησε και εφάρμοσε δύο ερευνητικά εργαλεία («ερωτηματολόγιο και συνέντευξη») με σκοπό να συλλέξει όλα τα απαραίτητα δεδομένα που θα την οδηγούσαν στην τελική αξιολόγηση. Το «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» αξιολογήθηκε από τους συμμετέχοντες τόσο ως προς τις συνθήκες εφαρμογής του όσο και ως προς το περιεχόμενο και τα αποτελέσματά του.

101

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Εκτός από την τελική αξιολόγηση του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», η ερευνήτρια χρησιμοποίησε και τη διαμορφωτική αξιολόγηση κατά τη διάρκεια διεξαγωγής του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», προκειμένου να επιτύχει τους ερευνητικούς στόχους που είχε θέσει πριν από την έναρξη της έρευνάς της. Για τον λόγο αυτό βρισκόταν συνεχώς δίπλα στους συμμετέχοντες και στους προσκεκλημένους, έδινε απαντήσεις σε διάφορες ερωτήσεις των συμμετεχόντων και εύρισκε λύσεις σε πιθανά έκτακτα διαδικαστικά θέματα που προέκυπταν.

Αποτελέσματα

T102 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το παραδειγματικό πρόγραμμα φιλαναγνωσίας «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» εφαρμόστηκε με επιτυχία και κατόρθωσε να δώσει απαντήσεις στο κατά πόσο οι συμμετέχοντες τοποθετούν ψηλά την αξία της παιδικής λογοτεχνίας ή την ανάγνωσή της ως απόλαυσης, όπως και αν εκτιμούν ότι είναι σε θέση να επιλέξουν αυτοδύναμα τίτλους παιδικής λογοτεχνίας με κριτήρια όχι στενά παιδαγωγικά. Κατά την εφαρμογή του «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», οι συμμετέχοντες γνώρισαν τις δυνατότητες που προσφέρει το περικείμενο στους αναγνώστες κατά την επιλογή αναγνωστικού υλικού και ασκήθηκαν στην αξιοποίησή του. Επίσης, η πλειονότητα των συμμετεχόντων δήλωσε πως μέσω της συμμετοχής τους στο «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» βελτιώθηκε η αναγνωστική τους στάση και η κριτική τους αυτοεικόνα, και αυξήθηκε το ενδιαφέρον τους για τη λογοτεχνία. Ακόμη, οι συμμετέχοντες υποστήριξαν πως η συμμετοχή τους στο «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» τούς έκανε αυτόνομους στην επιλογή αναγνωστικού υλικού για προσωπική μελέτη. Μάλιστα, οι συμμετέχοντες δεν δίστασαν να εκφράσουν την επιθυμία τους για συμμετοχή σε ένα μελλοντικό «ΠΡΟ.ΦΙΛ. 2», εφόσον τους δοθεί η ευκαιρία. Αυτό ήταν τρανταχτή απόδειξη του ότι το πρόγραμμα υπήρξε επιτυχημένο στο σύνολό του.

Επίλογος Το παραδειγματικό και αξιολογημένο πρόγραμμα φιλαναγνωσίας για εκπαιδευτικούς με τίτλο «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» έδωσε τη δυνατότητα να συμμετάσχουν σε αυτό φοιτητές όλων των πανεπιστημίων της Κύπρου, από παιδαγωγικά και μη παιδαγωγικά τμήματα, αντιπροσωπεύοντας μάλιστα όλο το κοινωνικοοικονομικό φάσμα, δεδομένου ότι η συμμετοχή σε αυτό ήταν δωρεάν. Με αυτόν τον τρόπο εξέφρασε το μήνυμα πως η Φιλαναγνωσία είναι δικαίω μα όλων και όχι λίγων. Το «ΠΡΟ.ΦΙΛ.» είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στα εκπαιδευτικά στελέχη, τους εκπαιδευτικούς φορείς («τριτοβάθμια εκπαίδευση») και τους φορείς της πολιτικής βιβλίου, όσον αφορά τη χάραξη πολιτικών και τον σχεδιασμό επιμορφώσεων και προγραμμάτων που αποσκοπούν στην ενδυνάμωση των εν ενεργεία εκπαιδευτικών ως αναγνωστών. Εν κατακλείδι, το «ΠΡΟ.ΦΙΛ.», το οποίο όπως αναφέραμε δημιουργήθηκε

και εφαρμόστηκε σε φοιτητές παιδαγωγικών και μη παιδαγωγικών τμημάτων, αποτελεί μια πρόταση η οποία μπορεί να εφαρμοστεί τροποποιημένη ανάλογα με τα άτομα στα οποία θα απευθύνεται, τις συνθήκες πραγματοποίησής της, το χρονικό διάστημα και τον χώρο υλοποίησής της. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

ΑΠΛ (2010), Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών της Λογοτεχνίας Δημοτικής Εκπαίδευσης, Κύπρος: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Αρτζανίδου, Ε., Δ. Γουλής, Στ. Γρόσδος & Α. Καρακίτσιος (2011), Παιγνίδια Φιλαναγνωσίας και Αναγνωστικές Εμψυχώσεις, Αθήνα: Gutenberg. Κατσίκη-Γκίβαλου, Άντ., Δ. Πολίτης, Α. Χαλκιαδάκη & Φ. Τσιαμπάση (2011), «Καλλιεργείται η αγάπη για το διάβασμα; Τόποι ανάγνωσης και τρόποι εκπαίδευσης», Πρόγραμμα Επιστημονικών Μελετών 2011, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.latsis-foundation.org/ell/ekpaidefsi-epistimi-politismos/epistimi/xrimatodotiseis/ all/2011/kalliergeitai-i-agapi-gia-to-diavasma-topoi-anagnosis-kai-tropoi-ekpaidefsis (ανάκτη ση: 20/10/2015). Μαλαφάντης Κ. Δ. (2005), Το παιδί και η ανάγνωση: Στάσεις, προτιμήσεις συνήθειες, Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη. Τσιλιμένη, Τ. (2012), «Αφήγηση και φιλαναγνωσία», περ. Διαδρομές 106: 8-21. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://issuu.com/psichogiosbooks/docs/t._106_internet/22 (ανάκτηση: 20-042017). Χριστοδουλίδου, Λ. & Ευ. Μουλά (2013), «Διαδίκτυο και φιλαναγνωσία: Από τα doodles της google στη λογοτεχνία ως απόλαυση και αφετηρία δημιουργίας», στο: Καλλιεργώντας τη φιλαναγνωσία: Πραγματικότητες και προοπτικές, Αθήνα: Διάδραση, σ. 138-151. Anderson, R. C., P. T. Wilson & L. G. Fielding (1986), “Growth In Reading And How Children Spend Their Time Outside Of School”, Reading Research Quarterly 23 (3), 285-303. Doi:10.1598/RRQ.23.3.2. Applegate, A. J. & M. D. Applegate (2004), “The Peter effect: Reading habits and attitudes of preservice teachers”, The Reading Teacher 57, 554-563. Clark, C. & K. Rumbold (2006), “Reading for pleasure: Α research overview”. Ανάκτηση: 3 Οκτωβρίου 2009. Cramer, E. H. & M. Castle (1994), Fostering the Love of Reading: The Affective Domain in Reading Education, International Reading Association. Eccles, J. S. & C. Midgley (1990), “Changes in academic motivation and self-perceptions during early adolescence”, στο: R. Montemayor, G. R. Adams & T. P. Gullotta (επιμ.), Advances in adolescent development, τόμ. 2: From childhood to adolescence: A transitional period?, Newbury Park, CA: Sage, σ. 134-155. Gallik, J. D. (1999), “Do they read for pleasure? Recreational reading habits of college students”, Journal of Adolescent & Adult Literacy 42, 480-489. Gambrell, L. B. (1996), “Creating classroom cultures that foster reading motivation”, The Reading Teacher 50, 14-25. Gray, M. J. & A. Troy (1986), “Elementary teachers of reading as models”, Reading Horizons 26 (3), 179-184. Haladyna, T. & G. Thomas (1979), “The attitudes of elementary school children toward school and subject maters”, Journal of Experimental Education 48, 18-23. Kush, J. C. & M. W. Watkins (1996), “Long-term stability of children’s attitudes toward reading”, Journal of Educational Research 89, 315-319. Ogeyik, C. M. & E. Akyay (2009), “Investigating Reading Habits and Preferences of Students Teachers at Foreign Language Departments”, The International Journal of Language Society and Culture 28, 72-79. Subashini, A. & M. Balakrishnan (2013), “Reading Habit and Attitude among Malaysian Polytechnic Students”, International Online Journal of Educational Sciences 5 (1), 32-41.

103

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

«ΚΟΡΙΤΣΊΣΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΎΡΑ» ΣΤΑ MANGA ΚΑΙ ANIME: Η ΠΕΡΊΠΤΩΣΗ ΤΗΣ SAILOR MOON Μίσιου Μαριάννα

Δρ, Ε.ΔΙ.Π., Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ., Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Λουκάκη Ελένη

Μ.ed., Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης

Έ T104 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

νας από τους πιο αγαπημένους ιαπωνικούς τίτλους shōjo manga και anime είναι η σειρά Sailor Moon (1991). «Δύναμη του Φεγγαριού, μεταμόρφωσέ με», φώναζε η Usagi (ή Bunny) Tsukino και μαζί της επαναλάμβαναν τις μαγικές λέξεις όλα τα μικρά και μεγαλύτερα κορίτσια της δεκαετίας του ’90. Με την κραυγή αυτή, το ξανθό κορίτσι με τις μακριές κοτσίδες, τα μπλε μάτια, τη χαρακτηριστική ναυτική στολή, μεταμορφώνεται στην πολεμίστρια Sailor Moon. Μαζί με τις συμμάχους και φίλες της, τις Πολεμίστριες Sailor, αναλαμβάνουν όλες μαζί να προστατέψουν το Ασημένιο Κρύσταλλο από τους εχθρούς και να σώσουν το Ηλιακό Σύστημα. Η Sailor Moon υπερασπίζεται το Καλό με όλη της τη δύναμη, όπως δείχνουν τα λόγια της: «Για την αγάπη και τη δικαιοσύνη, είμαι η όμορφη Πολεμίστρια με τη ναυτική στολή!» Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Δημιουργός της σειράς Sailor Moon είναι η mangaka (καλλιτέχνης manga) ιαπωνικής καταγωγής Naoko Takeuchi. Γεννημένη το 1967 στην πόλη Kōfu της Ιαπωνίας, λίγο καιρό μετά την αποφοίτησή της έκανε την είσοδό της στον κόσμο των manga με

την αισθηματική ιστορία Love Call (1986). Ακολούθησε το έργο Maria (Mari-a, 1989-1990) και η πρώτη της σειρά σε συνέχειες The Cherry Project (The Cherī Purojekuto, 1990-1991). Μετά την επιτυχία των πρώτων της manga, η Takeuchi καταπιάνεται με έργα magical girl. Πρόκειται για manga με πρωταγωνίστριες νεαρά κορίτσια που χρησιμοποιούν μαγικά και απευθύνονται σε κορίτσια ή αγόρια, αλλά και άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας. Η Takeuchi δημιούργησε τη σειρά Codename: Sailor V (Kōdo Nēmu wa Sērā Bui, 1991-1997), που κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 1991 και αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε η υπόθεση της σειράς Sailor Moon. Η Sailor V είναι η Minako Aino, μια νεαρή μαθήτρια Γυμνασίου με υπερφυσικές δυνάμεις που τις αντλεί από τον πλανήτη Αφροδίτη. Σχεδόν ταυτόχρονα με την κυκλοφορία της Sailor V, oι παραγωγοί του Studio Toei Animation έδειξαν ενδιαφέρον για τη μεταφορά του manga σε anime και ζήτησαν από την Takeuchi να προσθέσει κι άλλα κορίτσια ως κεντρικά πρόσωπα στην ιστορία. Έτσι γεννήθηκε η Sailor Moon, που εκτόπισε τη Minako και πήρε εκείνη τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Παρακολουθούμε λοιπόν την εξέλιξη της Usagi Tsukino σε Sailor Moon και τη μεταμόρφωσή της, από ένα κοριτσάκι ντροπαλό, δειλό και απρόθυμο να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής, σε μια γενναία και γεμάτη αυτοπεποίθηση νεαρή γυναίκα, έτοιμη να θυσιαστεί για να βοηθήσει τους ανθρώπους γύρω της. Η Minako παρέμεινε μέλος της ομάδας με το όνομα Sailor Venus, ενώ οι υπόλοιπες Sailor είναι οι Mercury, Mars, Jupiter και αργότερα οι Pluto, Chibi-Moon, Uranus, Neptune και Saturn. Η σειρά στην οποία πρωταγωνιστεί η Usagi Tsukino ονομάζεται Pretty Guardian Sailor Moon (Bishōjo Senshi Sērā Mūn, 1991-1997) και κυκλοφόρησε λίγο αργότερα από τη σειρά Codename: Sailor V, τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς. Το όνομα της πρωταγωνίστριας, Usagi Tsukino, είναι δηλωτικό της εμφάνισής της και του θρύλου με βάση τον οποίο μεταμορφώνεται. Η λέξη usagi στα ιαπωνικά σημαίνει κουνέλι, και ο ήχος της λέξης tsukino, όταν προφέρεται, σημαίνει «του φεγγαριού». Για τους Ιάπωνες, τα σκούρα και ανοιχτά σχέδια που σχηματίζονται στο φεγγάρι μοιάζουν με κουνέλι. Κάτι αντίστοιχο υπάρχει και στον Δυτικό κόσμο, καθώς μύθοι, θρύλοι και δοξασίες σκιαγραφούν το «πρόσωπο του φεγγαριού». Έτσι, το όνομα Tsukino Usagi σημαίνει «Κουνέλι του Φεγγαριού». Σε κουνέλι παραπέμπει και το χτένισμα της Usagi: δύο κότσοι δεξιά και αριστερά του κεφαλιού της, απ’ όπου ξεκινούν δύο μακριές κοτσίδες (Grigsby, 1999: 197). Όνομα και χτένισμα ανάγουν λοιπόν στη μετενσάρκωση της Usagi σε Πριγκίπισσα του Φεγγαριού. Η σειρά manga κυκλοφορεί για πρώτη φορά στην Ιαπωνία το 1991, αριθμώντας συνολικά 18 τόμους και 52 κεφάλαια τα οποία συγκροτούν πέντε μεγάλους κύκλους. Καινούργιοι χαρακτήρες κάνουν την εμφάνισή τους σε κάθε κεφάλαιο, άλλοτε καλοί και άλλοτε κακοί. Προστίθενται επίσης νέες Πολεμίστριες Sailor, που προέρχονται από το εξωτερικό ηλιακό σύστημα και άλλους αστεροειδείς. Oι περιπέτειες της Sailor Moon μεταφέρονται στη μικρή οθόνη με τη μορφή anime σχεδόν ταυτόχρονα με την πρώτη της κυκλοφορία σε manga. Την τηλεοπτική αυτή σειρά παρουσίασε στο ελληνικό κοινό το κα-

105

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T106 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

νάλι Ant1 στην παιδική πρωινή ζώνη του Σαββατοκύριακου (1995). Η μουσική επένδυση της σειράς είναι χαρακτηριστική: πρόκειται για το τραγούδι «Moonlight Densetsu» («Ο θρύλος του φεγγαρόφωτου»), των Dali και Misae Takamatsu, σε χαρακτηριστικούς ήχους της δεκαετίας του ’90. Η τηλεοπτική σειρά γνωρίζει μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο. Η απήχησή της είναι τέτοια που κυκλοφορούν στην ελληνική αλλά και διεθνή αγορά προϊόντα όπως: κούκλες, αυτοκόλλητα, μαγικά ραβδιά, αξεσουάρ για τα μαλλιά, κοσμήματα, στολές, CD, DVD, εσώρουχα, όλα βασισμένα στην αγαπημένη ηρωίδα. Ακόμα, το σενάριο έχει διασκευασθεί σε άλλες τέχνες, όπως είναι, για παράδειγμα, το μιούζικαλ. Οι διάφορες αυτές παραλλαγές και μετουσιώσεις αντηχούν το αρχικό έργο, ενώ πιστοποιούν τη διαχρονικότητά του, όπως εξάλλου συμβαίνει σε κάθε έργο με κλασική ποιότητα. Ας δούμε πού οφείλεται η δημοτικότητα της σειράς Sailor Moon. Διάφοροι μελετητές συγκλίνουν στην άποψη ότι η επιτυχία της έγκειται στο γεγονός ότι παρουσιάζονται δυνατές γυναίκες σε δυναμικούς κεντρικούς ρόλους (Koenigsberg, 2006· Allison, 2015). Μάλιστα, οι περιπέτειες της Sailor Moon αποτελούν την πρώτη ιαπωνική σειρά που ενδυναμώνει τα κορίτσια με το να τις μετατρέπει σε υπερηρωίδες. Ειδικά για την Ιαπωνία, αυτό ήταν μια πραγματική πολιτισμική στροφή, καθώς οι γυναίκες παραδοσιακά θεωρούνται υποδεέστερες των αντρών. Τα επεισόδια της Sailor Moon έχουν μια επαναλαμβανόμενη φόρμουλα. Καθημερινά γυμνασιοκόριτσα, με τα συνηθισμένα τους μικρο-δράματα της εφηβείας, απειλούνται από κάποιον εχθρό, που επιδιώκει να κατακτήσει τον Ασημένιο Κρύσταλλο –ένα πολύτιμο αντικείμενο με τεράστια δύναμη–, κάτοχος του οποίου είναι η Sailor Moon. Μεταμορφώνονται λοιπόν σε Πολεμίστριες Sailor προκειμένου να νικήσουν τον αντίπαλο. Παρεμβάλλεται εδώ η ιεροτελεστία της μεταμόρφωσης, που ακολουθεί ένα συγκεκριμένο μοντέλο: αυτό των κοριτσιών που μεταμορφώνονται και που απαντά στο είδος magical girl. Η σειρά manga και anime δίνει παραδείγματα δυναμισμού στα νεαρά κορίτσια της εποχής εκείνης, τα οποία βλέπουν ότι μια ομάδα έφηβων κοριτσιών σώζουν τον κόσμο χωρίς ανδρική βοήθεια. Συγχρόνως, μέσα από αυτή τη διαδικασία, ωριμάζουν και ανεξαρτητοποιούνται. O άντρας της παρέας, ο Mamoru ή αλλιώς Tuxedo Mask, είναι το αγόρι της Sailor Moon. O ρόλος του περιορίζεται στο να ενθαρρύνει τη Sailor Moon και τις συν-Πολεμίστριές της να συνεχίσουν τον αγώνα τους εναντίον του Κακού, όταν αυτές φαίνεται να χάνουν έδαφος. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία στον ανδροκρατούμενο κόσμο όχι μόνο των κόμικς γενικότερα αλλά και σ’ αυτόν της πατριαρχικής ιαπωνικής κοινωνίας (στην πλειονότητα των περιπτώσεων και στις υπόλοιπες κοινωνίες), καθώς στο τέλος είναι οι γυναίκες που ενώνονται, πολεμούν και νικούν τον εχθρό (Allison, 2015: 259). Ένας άλλος λόγος που συντελεί στην επιτυχία και διάδοση της σειράς είναι το γεγονός ότι καταφέρνει να αγγίξει την ψυχή των εφήβων, μέσα από ιστορίες δράσης και αισθηματικού ειδυλλίου. Η Usagi Tsukino είναι ένα κορίτσι 14-15 ετών. Πηγαίνει Γυμνάσιο και φοράει ναυτική στολή, που αποτελεί την κλασική σχολική ενδυμασία της Ιαπωνίας. Όμως, η ηλικία αυτή συνδέεται και

με τις δυσκολίες της εφηβείας. Διαφαίνεται λοιπόν η πρόθεση της Takeuchi να δημιουργήσει έναν χαρακτήρα δυναμικό, που διευκολύνει την ταύτιση με τα νεαρά κορίτσια. Έτσι, η ναυτική σχολική στολή γίνεται το σύμβολο της εφήβου με τις ενδεχόμενες ανησυχίες της ηλικίας. Όταν δε η Usagi μεταμορφώνεται σε Sailor Moon, τότε μετατρέπεται σε σύμβολο δύναμης, θάρρους και αυτοπεποίθησης, αρετές που συχνά αποζητούν οι έφηβοι/έφηβες. Αλλά και ο ίδιος ο χαρακτήρας της Usagi διευκολύνει τα νεαρά κορίτσια να ταυτιστούν μαζί του, με τη δειλή και αδέξια προσωπικότητά της, την επιρρέπειά της στο φαγητό και ιδιαίτερα τα γλυκίσματα, την αναζήτηση του μεγάλου έρωτα και τις χαμηλές επιδόσεις της στο σχολείο. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η σχολική αποτυχία εκλαμβάνεται ιδιαίτερα αρνητικά στην Ιαπωνία, κάτι που συνεπάγεται τεράστια πίεση για τα νεαρά παιδιά, οδηγώντας πολλά από αυτά στην αυτοκτονία. Τέλος, η μορφή της Sailor Moon είναι οικεία και στα αγόρια και τους άντρες, καθώς τους θυμίζει το κορίτσι της διπλανής πόρτας (Koenisberg, 292). Η εφηβική (κοριτσίστικη) ζωή απεικονίζεται ανοικτά, άμεσα και ειλικρινά. Η εξέλιξη της Sailor Moon κατά την εκτέλεση του καθήκοντος δείχνει τις δυνατότητες και τις επιλογές που έχουν τα νεαρά κορίτσια, αλλά και τις δυσκολίες που θα αντιμετωπίσουν στη ζωή τους. Η φιλία, η αλληλοβοήθεια αλλά και η μοναξιά, οι σχολικοί βαθμοί, η αποτυχία και o σχολικός εκφοβισμός, ο έρωτας και η αγάπη, οι σωματικές αλλαγές αλλά και οι διάφορες μορφές της σεξουαλικής ταυτότητας είναι μόνο μερικά από τα θέματα που πραγματεύονται τα επεισόδια της σειράς. Παράλληλα αναδύονται αξίες και αρχές, που ανάγουν στην ιαπωνική κουλτούρα, αλλά ταυτόχρονα είναι παγκόσμιες. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι η ιαπωνική κοινωνία αποθαρρύνει τον ατομικισμό και ενθαρρύνει τη συναίνεση. Έτσι, η Sailor Moon νικά χωρίς τη χρήση βίας, με όπλα την κατανόηση και τη συμπόνια, ενώ η παρουσία κοριτσιώνσυμμάχων που πολεμούν μαζί της ενισχύει την έννοια της ομαδικότητας. Η απόλυτη μοναξιά είναι κάτι που φοβάται (Pretty Guardian Sailor Moon, τ. 7: 227). H Sailor Moon, αν και παντοδύναμη, δεν μπορεί να πολεμήσει μόνη της γιατί δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς συντροφιά. Όσο ισχυρή και να είναι, η δύναμή της αχρηστεύεται χωρίς την αγάπη των συν-Πολεμιστριών της και φίλων της. Τα λόγια της είναι χαρακτηριστικά: «Η δύναμη δεν είναι κάτι που αποκτιέται. Γεννιέται. Και δεν μπορεί να γεννηθεί από τον εαυτό της, από μόνη της. Ούτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο από έναν [άνθρωπο]. Θα σου δείξω τη δική μας δύναμη, που καμία άλλη δεν μπορεί να την ξεπεράσει» (Pretty Guardian Sailor Moon, τ. 10: 173, 174). Και αλλού, η δύναμη του Ασημένιου Κρυστάλλου ενισχύεται, αλλά η Sailor Moon, αντί να κρατήσει όλη τη δύναμη του Κρυστάλλου για τον εαυτό της, τη μοιράζεται με τις υπόλοιπες Πολεμίστριες, ενισχύοντας και τις δικές τους δυνάμεις (Pretty Guardian Sailor Moon, τ. 10: 192-197). Η συναίνεση λοιπόν προωθείται ως αξία για το καλό του συνόλου. Εξάλλου, μια από τις πιο γνωστές και διαδεδομένες φράσεις της είναι: «Girl! Power!» Σε ό,τι αφορά την εξωτερική εμφάνιση της Sailor Moon και των άλλων Πο-

107

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T108 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

λεμιστριών, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα εντυπωσιακά μαλλιά, τα μάτια, τα ψηλά καλλίγραμμα πόδια, το μακιγιάζ, τα κοσμήματα, τα γεμάτα θηλυκότητα ρούχα και οι μπότες τους αποτελούν για αρκετές νεαρές έφηβες μια φαντασίωση για το τι θέλουν να αποκτήσουν και πώς θέλουν να είναι. Επιπλέον, η προσωπικότητά τους και ιδιαίτερα η μεταμόρφωσή τους από αδύναμα κοριτσάκια σε σωτήρες, καθώς και η σωματική τους αλλαγή σε γυναίκες με στήθος και καμπύλες αφορούν επίσης την εφηβεία. Το μοτίβο της μεταμόρφωσης αποτελεί κοινό γνώρισμα των αγορίστικων (shōnen) και κοριτσίστικων (shōjo) manga. Ωστόσο, όταν η Usagi Tsukino μεταμορφώνεται σε Sailor Moon δεν το κάνει με τον τρόπο που o αντίστοιχος πρωταγωνιστής μεταμορφώνεται στα shōnen manga. Σε αυτά, η μεταμόρφωση είναι «ρομποτική». Δηλαδή, ένα φυσιολογικό αγόρι μεταμορφώνεται σε έναν πολεμιστή-μηχανή (Orbough, 2003:215). Αντίθετα, στη σειρά Sailor Moon η πρωταγωνίστρια και οι συν-Πολεμίστριές της αποκτούν με τρόπο μαγικό μια καινούργια, φανταχτερή ενδυμασία. Από φυσιολογικά κορίτσια μεταμορφώνονται σε υπερηρωίδες με όμορφη σέξι εμφάνιση, μοντέρνα κοσμήματα (τσόκερ, σκουλαρίκια, τιάρα στο μέτωπο), γάντια και διάφορα αξεσουάρ, που πολλές φορές χρησιμεύουν ως όπλα. Η ναυτική τους στολή αποτελείται επίσης από μία αποκαλυπτική κοντή φούστα με πιέτες που ανεμίζουν, η οποία αναδεικνύει τα μακριά και καλλίγραμμα πόδια τους. H εμφάνιση της Sailor Moon και των συμμάχων της υποδηλώνει ότι πρόκειται για όμορφες και δυναμικές κοπέλες που είναι ικανές όχι μόνο να φροντίζουν την εξωτερική τους εμφάνισή τους αλλά ταυτόχρονα να προστατεύουν και να υπερασπίζονται τους ανθρώπους που αγαπούν. Επιπλέον, εξάγεται το συμπέρασμα ότι τα κορίτσια ξέρουν να πολεμούν χωρίς να ντύνονται ή να συμπεριφέρονται σαν άντρες (Fujimoto, 2015: 38). Χαρακτηριστική είναι η ενδυμασία της πρωταγωνιστικής ομάδας, κάτι που εξυπηρετεί δύο σκοπούς. Πρώτον, όπως έγινε αναφορά παραπάνω, η σχολική ναυτική στολή επιλέχθηκε με σκοπό να γίνει σύμβολο δύναμης για τα κορίτσια του Γυμνασίου. Δεύτερον, προσδίδει στις Πολεμίστριες ένα στοιχείο σεξουαλικότητας, κάνοντάς τες να φαίνονται όχι μόνο ισχυρές και δυναμικές αλλά και επιθυμητές. Επιπλέον, αρκετά από τα εξωτερικά τους φυσικά και ενδυματολογικά χαρακτηριστικά αναδύουν αισθησιασμό και δημιουργούν μια εικόνα που απευθύνεται και στο ανδρικό κοινό. Η ναυτική στολή δεν φοριέται μόνο από κορίτσια του Γυμνασίου, αλλά, ως μοτίβο, είναι δημοφιλής και στον χώρο της πορνογραφίας. Συνεπώς, για τους άνδρες, η στολή αυτή είναι ένας τρόπος να δουν τη Sailor Moon ως σύμβολο του σεξ (Allison, 2015). Υποστηρίζεται επίσης ότι στη σειρά Sailor Moon διατηρούνται αρκετά από τα ηδονοβλεπτικά και ερωτικά στοιχεία πολλών ανδρικών κόμικς, καθώς παρεμβάλλονται σύντομες σκηνές αποκάλυψης του γυμνού σώματος κατά τη διαδικασία της μεταμόρφωσης, ενώ συχνά αποκαλύπτεται και το λευκό εσώρουχο των Πολεμιστριών (Orbaugh, 2003: 215). Θα πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του το πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το έργο, που σχετίζεται με την πατριαρχική ιαπωνική κοινωνία, την κουλτούρα σεβασμού προς τους μεγαλύ-

τερους και τις σκοτεινές πρακτικές που απορρέουν από αυτές, με αποτέλεσμα νεαρά κοινωνικώς ευάλωτα κορίτσια να συναναστρέφονται με ωριμότερους άντρες για λίγα χρήματα. Η Takeuchi φαίνεται να αναπαράγει με ειλικρίνεια ό,τι συμβαίνει στην κουλτούρα και κοινωνία της χώρας της, φροντίζει όμως να ενδυναμώνει τα κορίτσια ώστε να έχουν επίγνωση των επιλογών τους, της ανεξαρτησίας τους και της δύναμής τους να αντεπεξέρχονται στις δυσκολίες. Επιπλέον, το anime είναι κάτι περισσότερο από ένα κινούμενο σχέδιο για μικρά παιδιά και εφήβους, καθώς μας πληροφορεί για τις αντιλήψεις που επικρατούν όσον αφορά την ταυτότητα του φύλου. Οι χαρακτήρες παρουσιάζονται με αδυναμίες, πάθη αλλά και ιδιαίτερες σεξουαλικές προτιμήσεις. Οι αντισυμβατικές σχέσεις και οτιδήποτε θεωρείται ακατάλληλο και ταμπού στην παιδική μιντιακή κουλτούρα λογοκρίνεται και συγκαλύπτεται τουλάχιστον στις τηλεοράσεις του Δυτικού κόσμου, καθώς η σειρά παίζει στη ζώνη του «παιδικού προγράμματος», προς μεγάλη δυσαρέσκεια της δημιουργού Naoko Takeuchi. Συγκεκριμένα, στον τέταρτο τηλεοπτικό κύκλο, αλλά και στο manga, παρουσιάζονται σε ερωτική σχέση οι Sailors Uranus και Neptune (οι Πολεμίστριες Ουρανός και Ποσειδώνας). Το επιβεβαιώνει μάλιστα η ίδια η Takeuchi: «[…] ναι, είναι ζευγάρι» (McCarter, 2009). Επίσης, στον πέμπτο τηλεοπτικό κύκλο εμφανίζονται οι Sailor Starlights, που στη γη είναι άνδρες, αλλά όταν μεταμορφώνονται αλλάζει το φύλο τους και γίνονται γυναίκες. Η τηλεοπτική τους μεταμόρφωση δείχνει μάλιστα τα ανδρικά σώματα να αποκτούν στήθος. Και εδώ η δημιουργός εξέφρασε έκπληξη, αν όχι δυσαρέσκεια, γι’ αυτή την αλλαγή, υποστηρίζοντας ότι μόνο οι γυναίκες έχουν το χάρισμα της μεταμόρφωσης (McCarter, 2009). Γι’ αυτό και οι Sailors Starlights στο manga είναι γυναίκες. Επιπλέον, αρκετοί είναι οι δευτερεύοντες χαρακτήρες που παρουσιάζονται στην τηλεοπτική σειρά ως ομοφυλόφιλοι, παρά το γεγονός ότι το αυθεντικό σενάριο του manga, πέρα από τη σχέση των Sailors Ουρανού και Ποσειδώνα, δεν περιλαμβάνει ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Αυτό οδήγησε πολλές χώρες της Ευρώπης και την Αμερική να μην προβάλουν τους δύο τελευταίους κύκλους. Επίσης, πολλές μεταγλωττίσεις του Δυτικού κόσμου δίνουν γυναικείες φωνές στους ανδρικούς ομοφυλόφιλους χαρακτήρες, για να δείξουν δήθεν ότι είναι γυναίκες, και παρουσιάζουν τη σχέση των Ποσειδώνα και Ουρανού συγγενική και όχι ερωτική (Helms, 2000: 141). Όμως, στον βωμό της επιτυχίας και του χρήματος, θυσιάστηκαν πολλά από την πρωτοτυπία της αρχικής ιστορίας. Κάτω από την πίεση της συνεχούς παραγωγής τηλεοπτικών επεισοδίων για τους παγκόσμιους φαν της Sailor Moon, η ίδια η Takeuchi δεν κατάφερνε πάντα να κρατά ποιοτική την πλοκή και την αξιοπιστία των χαρακτήρων, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται αρκετά κενά και ασάφειες (Koenigsberg, 2006: 297). Στην Ιαπωνία, η πολιτισμική σημασία των magical girl manga πηγάζει από τα θέματα της ενδυνάμωσης και της ανεξαρτησίας, ενώ παράλληλα διατηρούνται τα θηλυκά χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστριών και η γυναικεία υπόστασή τους. Για τα κορίτσια στην Ιαπωνία, η Sailor Moon είναι η επιτομή της ιαπωνικής έννοιας shōjo, δηλαδή του «κοριτσίστικου». Επιπλέον, αποτελεί ένα

109

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

αντι-συμβατικό manga καθώς απευθύνεται στα νέα παιδιά και τους δείχνει τον δρόμο της αναζήτησης της αλήθειας τους πέρα από τα κλειστά κοινωνικά όρια. Αλλά η δημοτικότητα της Sailor Moon δεν περιορίζεται στην Ιαπωνία. Η Sailor Moon έχει την ελευθερία να ακολουθεί την καρδιά της. Έχει επίσης τη δύναμη να ξεπερνάει όλα τα εμπόδια που παρουσιάζονται στον δρόμο της. Είναι σαν να μας ψιθυρίζει: Αγάπα τον εαυτό σου, ύμνησε τη φιλία, ακολούθα τα όνειρά σου. Ίσως γι’ αυτό, τα τελευταία 25 χρόνια, εκατομμύρια νεαρές γυναίκες και άνδρες σε όλο τον κόσμο έχουν γίνει αφοσιωμένοι οπαδοί της και την έχουν κατατάξει στο πιο αγαπημένο shōjo manga και anime όλων των εποχών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

T110 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Allison, Anne, «Sailor Moon – Japanese Superheroes for Global Girls», στο: Timothy J. Craig (επιμ.), Japan Pop: Inside the World of Japanese Popular Culture, New York: Routledge 2015, σ. 259-276. Fujomoto, Yukari, «SailorMoon! The Treasure Box All the Girls Want», στο: Masami Toku (επιμ.), International Perspectives on Shojo and Shojo Manga: The Influence of Girl Culture, New York: Routledge Research in Cultural and Media Studies 2015, σ. 32-39. Grigsby, Mary, «The Social Production οf Gender as Reflected in Two Japanese Culture Industry Products: Sailormoon and Crayon Shin-Chan», στο: J. A. Lent (επιμ.), Themes and Issues in Asian Cartooning: Cute, Cheap, Mad, and Sexy, Bowling Green, OH: Popular Press 1999, σ. 183-211. Helms, Udo, «Obscenity and Homosexual Depiction in Japan», στο: Andrew Grossman (επιμ.), Queer Asian Cinema: Shadows in the Shade, New York: Harrington Park Press 2000, σ. 127143. Koenigsberg, David, «Welcome to Japan, round eye! Now die!: Sailor Moon, a warrior woman?», στο: D. Mainon & J. Ursini (επιμ.), The modern Amazons: Warrior woman on-screen, Pompton Plains, NJ: Limelight 2006, σ. 291-297. McCarter, Charles, «Public Interview with Takeuchi Naoko – She is the one named Takeuchi Naoko. Ex:Clusive», The Online World of Anime and Manga (2009). Ανακτήθηκε στις 17 Μαρτίου 2017 από τη διεύθυνση: <https://web.archive.org/web/20090221051150/http:// www.ex.org/3.6/13-feature_takeuchi.html>. Orbaugh, Sharalyn, «Busty Battlin’ Babes: The Evolution of the Shôjo in 1990s Visual Culture», στο: Joshua S. Mostow, Norman Bryson & Maribeth Graybill (επιμ.), Gender and Power in the Japanese Visual Field, Honolulu: University of Hawaii Press 2003, σ. 201-228. Takeuchi, Naoko, Pretty Guardian Sailor Moon, τόμ. 10, New York Kodansha Comics, 2013, σ. 173, 174, 192-197. Takeuchi, Naoko, Pretty Guardian Sailor Moon, τόμ. 7, New York Kodansha Comics, 2013, σ. 227.

παρουσίαση

ΖΩΗ ΚΑΝΑΒΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Γεννήθηκε στη Νέα Αγχίαλο του Βόλου. Παρακολούθησε μαθήματα Εξελικτικής Ψυχολογίας και Ψυχολογίας του παιδιού, καθώς και Φιλοσοφίας, στο βραχύβιο Κέντρο Φιλοσοφικών Ερευνών. Πολύ ωφελήθηκε από την παρακολούθηση των σεμιναρίων που οργάνωνε επί σειρά ετών η Εταιρεία Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη. Από το 1977 ασχολείται με τη συγγραφή παιδικών κι εφηβικών βιβλίων. Θεατρικά έργα της μεταδόθηκαν από το κρατικό ραδιόφωνο. Επίσης, ως παραγωγός, είχε μακρόχρονη συνεργασία, ιδιαιτέρως γόνιμη, με τον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος. Δίδαξε σε σχολές γονέων, σε σχολές υποψήφιων κατηχητών της Αρχιεπισκοπής Αθηνών και στη ΧΕΝ, στην τάξη των υποψήφιων baby sitters. Ήταν τακτική συνεργάτις του περιοδικού Συνεργασία, και κείμενά της σχετικά με την παιδική λογοτεχνία έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα περιοδικά, εφημερίδες και πρακτικά συνεδρίων. Έχει τιμηθεί για το σύνολο του έργου της και την προσφορά της στην παιδική λογοτεχνία από την Αρχιεπισκοπή Αθηνών, την Αποστολική Διακονία, τον καθεδρικό ναό της γενέτειράς της, από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, την Εταιρεία Χριστιανικών Γραμμάτων και, τελευταία, από την Ένωση Συλλόγων Γονέων Μαθητών Α΄βάθμιας & Β΄ βάθμιας Εκπαίδευσης Δήμου και από την 7η Έκθεση Ορθοδόξου Χριστιανικού Βιβλίου. Το βιβλίο της Πασχαλιά με ότο στοπ (νέος τίτλος: Γεια χαρά… Πάμε) αναγράφηκε στον τιμητικό πίνακα του Πανεπιστημίου της Πάδοβα.

ΕΧΕΙ ΓΡΑΨΕΙ ΤΑ ΚΑΤΩΘΙ ΒΙΒΛΙΑ: 1) Λιοντάρια στον ιππόδρομο (μυθιστόρημα), εικ.: Κ. Σαμοϊλη, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 1977 (εξαντλημένο). 2) Να σας πω μια ιστορία; (μικρές ιστορίες), Έπαινος της Γ.Λ.Σ. 1977, εικ.: Ελ. Λιοκουκουδάκη, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 1980 (εξαντλημένο). 3) Τα γενέθλια της χελώνας (μικρές ιστορίες), Βραβείο Γ.Λ.Σ.1979, εικ.: Ε. Καρύδη, Εκδ. Γεμετζόπουλος, 1980 (εξαντλημένο). 4) Ο γλάρος του Αϊ-Γιωργιού (μυθιστόρημα), εικ.: Μαρίας Κοκιάδη, Εκδ. Τήνος, 1980 (εξαντλημένο). 5) Ο σαλίγκαρος βγαίνει αμαξάδα (μικρές ιστορίες), εικ. Ε. Καρύδη, Εκδ. Γεμετζόπουλος, 1981 (εξαντλημένο).

111

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

6) Ιστορίες με τη γιαγιά κασέτα (μικρές ιστορίες), εικ.: Εύη Τσακνιά, Εκδ. Καμπανά, 1981 (εξαντλημένο). 7) Με τις αλυσίδες της ελευθερίας (μυθιστορηματική βιογραφία του Αποστόλου Παύλου), Βραβείο του Κ.Ε.Π.Β. 1980, εικ.: Λευτέρη Λιοκουκουδάκη, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 1981 (εξαντλημένο). 8) Το στοίχημα (ιστορικό μυθιστόρημα), εικ.: Έφη Κοσμαδοπούλου, Εκδ. Αργώ, 1981 (εξαντλημένο). 9) Από κει βγαίνει ο ήλιος (ιστορικό μυθιστόρημα), Βραβείο Γ.Λ.Σ. 1983, Εικ.: Σταμάτα Γιαρμενίτη, Εκδ. Ακρίτας, 1984 (εξαντλημένο).

T112 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

10) Πασχαλιά με ότο στοπ (Το χρονικό μιας πολιτείας), Α΄ Έπαινος του Κ.Ε.Π.Β. 1982 (Αναγράφτηκε στον τιμητικό πίνακα του Πανεπιστημίου της Πάδοβα), εικ.: Γιάννης Ζήκας, Α.Σ.Ε. Θεσσαλονίκης 11984, 21988 (εξαντλημένο). 11) Ο πολεμιστής του Μεγάλου κάστρου (μυθιστορηματική βιογραφία του Οικουμενικού Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη), Βραβείο Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων 1985, εικ.: Φωτεινή Τζημόκα, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 1987 (εξαντλημένο). 12) Το τραγούδι του Φιλήμονα (κείμενα ανθολογημένα από τα Συναξάρια, δοσμένα με τη μορφή διηγήματος), εικ.: Φωτεινή Τζημόκα, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 1988. Νέα έκδοση: 2011, συμπληρωμένη, εικ.: Όλγα Κατσηρέα. 13) Ιστορίες με τον παππού Νικόδημο (κείμενα ανθολογημένα από τα Συναξάρια, δοσμένα με τη μορφή παραμυθιού), εικ.: Χρ. & Ν. Λιόνδα, Εκδ. Αστήρ, 1989. 14) Ο Μιχάλης με το μηχανάκι (κοινωνικό μυθιστόρημα), εικ.: Σπ. Ορνεράκης, Εκδ. Α.Σ.Ε. Θεσσαλονίκης, 11984, 21988 (εξαντλημένο). 15) Ο αρπιστής και η Μηλίτσα (σπονδηλωτό μυθιστόρημα με ήρωες πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας, που έγιναν γραμματόσημα), εικ.: Δώρα Κεπερτή, Εκδ. Αστήρ, 1991. 16) Ιστορίες όλο φως (ιστορίες από το Νέο Μαρτυρολόγιο, δοσμένες με τη μορφή διηγήματος), εικ.: Μάρκος Καμπάνης, Εκδ. Αστήρ-Παπαδημητρίου, 1995. 17) Ο γιος της βροντής (μυθιστορηματική βιογραφία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου), εικ.: Ν. Κακαδιάρης, Εκδ. Αστήρ-Παπαδημητρίου, 1995. 18) Με την προσευχή και το κοντύλι (μυθιστορηματική βιογραφία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά), Εκδ. Αστήρ, 1997. 19) Γεια Χαρά, πάμε (χρονικό), εικ.: Δ. Μουστάκη, Εκδ. Αστήρ, 1998. Προηγούμενες εκδόσεις: Α.Σ.Ε. Θεσσαλονικης, 1984, 1988 (με τίτλο: Πασχαλιά με ότο-στοπ). 20) Στη γειτονιά της αγάπης (μυθιστόρημα για εφήβους), Εκδ. Άγκυρα, 1999 (εξαντλημένο). 21) Κατηχητικό αλφαβητάρι (κείμενα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, καθώς και από τα Συναξάρια αγίων, δοσμένα με τη μορφή σπονδυλωτού αφηγήματος), Εκδ. Αστήρ, 1999. 22) Ελπίδα ή Λουΐζα (μυθιστόρημα με θέμα τα παιδιά με ειδικές ανάγκες), Εξώφυλλο: Νίκη Καραγάτση, Εκδ. Εστίας, 2000. 23) Χίλια μύρια κύματα, Αϊβαλί γη του παππού μου (ιστορικό μυθιστόρημα), Εκδ. Αστήρ, 2001. 24) Η Βίβλος για παιδιά (επιλεγμένα κείμενα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη), εικ.: Χρήστος Γουσίδης, Εκδ. Ακρίτας, 2001. Έχει μεταφραστεί στα Αγγλικά και τα Αλβανικά. 25) Το αλφαβητάρι της Κυριακής (ιστορίες από τη λαϊκή και τη θρησκευτική παράδοση και από την καθημερινή ζωή των παιδιών, σε είκοσι τέσσερις

113

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T114 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ενότητες – κάθε ενότητα παραπέμπει σε μία διαφορετική αρετή), εικ.: Χρήστος Δήμος, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 2002. 26) Οι Πράξεις των αποστόλων για παιδιά, εικ.: Χριστίνα Παπαθέου-Δουλιγέρη, Εκδ. Ακρίτας, 2004 (εξαντλημένο). 27) Ο άι-Βασίλης και το φλουρί της βασιλόπιτας (αυτοβιογραφικό αφήγημα), εικ.: Χριστίνα Παπαθέου-Δουλιγέρη, Εκδ. Ακρίτας, 2004· Π. Κυριακίδης, 5 2005 (εξαντλημένο). 28) Είπεν ο Κύριος (οι πιο γνωστές Παραβολές του Χριστού διασκευασμένες για παιδιά), εικ.: Χριστίνα Παπαθέου-Δουλιγέρη, Εκδ. Ακρίτας, 2006. 29) Το αηδόνι της Ανατολής (μυθιστορηματική βιογραφία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου), Εκδ. Αρμός, 2007. 30) Οι τραγουδιστές του Θεού (γνωστοί υμνογράφοι της Εκκλησίας μας), εικ.: Χρήστος Γουσίδης, Εκδ. Ακρίτας, 2009. 31) Του Δωδεκάμερου και της Λαμπρής (διηγήματα), εικ.: Σπύρος Γούσης, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 2009. 32) Καλεσμένοι στο Δείπνο της Αγάπης (περιγραφή ομαδικού εκκλησιασμού παιδιών του Δημοτικού σχολείου), εικ.: Σπύρος Γούσης, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 2012. 33) Αγία Βαρβάρα (το Συναξάρι της Αγίας, δοσμένο με τη μορφή νουβέλας), εικ.: Γιαννούλης Λυμπερόπουλος, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 2015. 34) Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης (το Συναξάρι του Οσίου, δοσμένο με τη μορφή νουβέλας), εικ.: Γιαννούλης Λυμπερόπουλος, Έκδ. της Αποστολικής Διακονίας, 2016. 35) Όσιος Νικηφόρος ο Λεπρός – Ο κλειδούχος (το Συναξάρι του Οσίου, δοσμένο με τη μορφή νουβέλας), εικ.: Αγγελική Δελεχά, Εκδ. Άθως, 2018.

ANAΛΟΓΙΑ ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΑ Διηγήματά της έχουν δημοσιευθεί σε Ανθολόγια, Ημερολόγια, περιοδικά ποικίλης ύλης, αλλά και επιλεκτικά σε βιβλία με προκαθορισμένο θέμα: 1) Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, Οργανισμός εκδόσεων διδακτικών βιβλίων, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2001. Ενότητα Πρώτη: «Ο σαλίγκαρος βγαίνει αμαξάδα», σ. 32· «Το πεύκο», σ. 32-34. Ενότητα τέταρτη: «Ο βρεκεκέξ και η εγγόνα του», σ. 271-273. 2) Νέα Ανθολογία Παιδικού Διηγήματος, Εξώφυλλο-Σκίτσα: Ηλίας Κουτσονικόλας, Εκδ. Καμπανά, 1987. 3) Ο κήπος με τις ιστορίες, εικ.: Τέτη Σώλου, Εκδ. Αστήρ, 1988. 4) Καλή μέρα, φύση (σύντομα διηγήματα), εικ.: Κάτυ Βασιλακοπούλου, Εκδ. Σμυρνιωτάκης, 1989. 5) Τα γιορτινά μας (συλλογή διηγημάτων), εικ.: Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου, Εκδ. Αστήρ, 1993 (για τη Γ.Λ.Σ.). 6) Στο Γαλαξία της Ενωμένης Ευρώπης (συλλογή διηγημάτων), εικ.: Ζαφείρης Ιωσηφίδης, Εκδ. Άγκυρα, 1994 (για τη Γ.Λ.Σ.).

7) Πατρίδες ψυχής (συλλογή διηγημάτων), Εκδ. Πατάκη, 1998 (για τη Γ.Λ.Σ.). 8) Νικητής απόμεινε η χαρά (συλλογή διηγημάτων), εικ.: Σπύρος Γούσης, Εκδ. Άγκυρα, 2000. 9) Θυμάμαι, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2000. 10) Θα ’θελα κάτι να σου πω (συλλογή διηγημάτων), εικ.: Ναταλία Καπατσούλα, Εκδ. Ψυχογιός, 2001. 11) Μικρά χαμόγελα, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2001. 12) Ιστορίες που γράφει η ζωή (συλλογή διηγημάτων), εικ.: Χρήστος Δήμος, Εκδ. Ψυχογιός, 2002. 13) Σχολικές αναμνήσεις, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2002. 14) Ένα φόρεμα για μένα, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2003. 15) Ένα τραγούδι μια ιστορία, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2004. 16) Παίζουμε; (συλλογή διηγημάτων με θέμα το παιχνίδι), εικ.: Σπύρος Γούσης, Εκδ. Αστήρ, 2005 (για τη Γ.Λ.Σ.). 17) Πόλεμος και Ειρήνη (συλλογή διηγημάτων), εικ.: Θανάσης Τσίτσικας, Εκδ. Ψυχογιός, 2005. 18) Αν αύριο δε βρέξει;, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2005. 19) Αγάπη (εξώφυλλο, εσωτερική διακόσμηση, κείμενα από βιβλία των εκδ. Ακρίτας), Εκδ. Ακρίτας, 2006. 20) Μίλα μου γι’ αγάπη (σύντομα κείμενα), εικ.: Λίζα Ηλιού, Εκδ. Πορτοκάλι, 2006 (για τη Γ.Λ.Σ.). 21) Τα κλειδιά του κόσμου, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2007. 22) Πάσχα το τερπνόν (συλλογικός θεματικός τόμος), εικ.: Χρήστος Γουσίδης, Εκδ. Ακρίτας, 2008. 23) Το ταξίδι που δεν έγινε, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2008. 24) Αν ήμουν, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2009. 25) Ο δρόμος εκείνος, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2010. 26) Μια παλιά φωτογραφία, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2011. 27) Και ξαφνικά όλα γύρισαν ανάποδα, Λογοτεχνικό Ημερολόγιο Γ.Λ.Σ., 2012. 28) Ε, λοιπόν, ΟΧΙ! (σύντομα διηγήματα), Εκδ. Παρρησία, 2014 (για τη Γ.Λ.Σ.). Για τη Ζωή Κανάβα έχουν γράψει οι παρακάτω μελετητές της Παιδικής Λογοτεχνίας: 1) Δημήτρη Γιάκου, Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, Εκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα, 1991, κεφ. Ε΄: «Η Π.Λ. στην εικοσαετία 1970-1990», σ. 136. 2) Αλέξη Αλεξίου & Αυγής Παπάκου-Λαγού, Σύγχρονα πρόσωπα και έργα της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, Εκδ. Γιάννης Β. Βασδέκης, 1986, σ. 66-67. 3) Χάρη Σακελαρίου, Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας (Ελληνική και Παγκόσμια), Εκδ. Νόηση, 2008, σ. 191, 211, 219, 291, 302.

ΜΕΛΕΤΕΣ 1) Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1982 (Βραβείο Γ.Λ.Σ. 1980), σ. 119.

115

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

2) Β. Δ. Αναγνωστόπουλος & Αντώνης Δελώνης, Παιδική Λογοτεχνία και Σχολείο, Εκδ. Πατάκη, 1984, σ. 120, 190, 201. 3) Ηρακλής. Ε. Καλλέργης, Προσεγγίσεις στην Παιδική Λογοτεχνία, Εκδ. Καστανιώτη, 1995, σ. 145. 4) Ηρακλής Ε. Καλλέργης, Για το φως της ψυχής του παιδιού, Εκδ. Γρηγόρη, 2008, σ. 52, 97, 190. 5) Σύγχρονες τάσεις και απόψεις για την Π.Λ. – Πρακτικά του Δ΄ Σεμιναρίου του Κ.Ε.Π.Β., Εκδ. Ψυχογιός, 1991: Θέτη Χορτιάτη, «Το Διήγημα και το Μυθιστόρημα για Παιδιά και Νέους στην τελευταία εικοσαετία», σ. 58· Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, «Τάσεις στη Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία», σ. 101.

ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ

T116 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1) Η παιδική λογοτεχνία & το μικρό παιδί: Εισηγήσεις από το Β΄ Σεμινάριο του Κ.Ε.Π.Β., Εκδ. Καστανιώτη, 1986, Β΄ Μέρος, εισήγηση Ζωής Κανάβα: «Από τον αρχαίο μύθο στο έντεχνο παραμύθι», σ. 159-162. 2) Κ.Ε.Π.Β., Ο κόσμος της Παιδικής Λογοτεχνίας: Η συγγραφή και η εικονογράφηση, Επιμέλεια: Μαρία-Μάγδα Τζαφεροπούλου, τόμ. Α΄, Εκδ. Καστανιώτη, 2001, Μέρος πρώτο, «Η συγγραφή: Δεύτερη ενότητα: Κοντά στην αγωγή»: Ζωή Κανάβα, «Λογοτεχνία και αγωγή», σ. 90-100. 3) Κ.Ε.Π.Β., Παιδική Λογοτεχνία: Θεωρία και πράξη, Επιμέλεια: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, τόμ. Β΄, Εκδ. Καστανιώτη, 1994, Μέρος δεύτερο, «Η μελέτη της Π.Λ. – Θεωρητικές και πρακτικές απαντήσεις»: Ζωή Κανάβα, «Το στοιχείο της αγάπης στην Π.Λ.», σ. 238.

συνέντευξη EΙΡΗΝΗ ΚΑΤΣΙΠΗ-ΣΠΥΡΙΔΑΚΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Ειρήνη Κατσίπη-Σπυριδάκη γεννήθηκε στη Σαντορίνη. Σπούδασε στην Αρσάκειο Παιδαγωγική Ακαδημία Ψυχικού, στο Παιδαγωγικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη Νομική Σχολή Αθηνών. Μετεκπαιδεύτηκε στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης, έχει παρακολουθήσει πλείστα επιμορφωτικά σεμινάρια και υπηρέτησε στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση από τη θέση της δασκάλας, της διευθύντριας και της Προϊσταμένης Γραφείου. Στον χώρο της εκπαίδευσης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και διάσωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ξεκίνησε τη συγγραφική της δραστηριότητα γράφοντας σενάρια για παιχνίδια ρόλων, ποιή ματα και θεατρικά έργα για σχολικές γιορτές και παραστάσεις. Το θεατρικό έργο της «Ο Καραγκιόζης οικολόγος» έχει παρουσιαστεί αρκετές φορές από μαθητές Δημοτικών σχολείων. Έχει συμμετάσχει σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς κι έχει λάβει τιμητικές διακρίσεις. Το 1999 πήρε έπαινο από τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» για το ηθογραφικό μυθιστόρημά της Οι δυο πέτρες. Το 2006, το ιστορικό μυθιστόρημα Ταξίδι στη Βασιλεύουσα βραβεύτηκε από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά και κυκλοφόρησε το 2007 από τις εκδόσεις Κέδρος. Το έργο αναφέρεται στα χρόνια της Εικονομαχίας στο Βυζάντιο, και συμπεριλήφθηκε στη βραχεία λίστα των Κρατικών Βραβείων. Το 2007 συμμετείχε στον διαγωνισμό της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, στην κατηγορία «Αλησμόνητες πατρίδες του Μικρασιατικού Ελληνισμού», και βραβεύτηκε για το έργο της Στο δρόμο του ήλιου, το οποίο εκδόθηκε το 2008 από τις εκδόσεις Κέδρος, έχοντας ως κεντρικό θέμα του τη Μικρασιατική Εκστρατεία και τον ξεριζωμό των Ελλήνων Μικρασιατών. Συμπεριλήφθηκε στη βραχεία λίστα των Κρατικών Βραβείων για έργα που εκδόθηκαν το 2008. Ομοίως και το 2010, διακρίθηκε για το ιστορικό μυθιστόρημα Οι Αμαζόνες της Ανατολής, που εκδόθηκε το 2011 από την Ένωση Σπάρτης Μικράς Ασίας υπό τον τίτλο Στο οροπέδιο των ρόδων. Το βιβλίο αναφέρεται στην παρουσία των Ελλήνων στη Σπάρτη της Πισιδίας και στον τιτάνιο αγώνα των γυναικών ύστερα από την εκτόπιση του ανδρικού πληθυσμού από τον Κεμάλ το 1921. Το 2016 συμμετείχε στον πανελλήνιο διαγωνισμό του ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ. για τη

117

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

συγγραφή βιογραφίας μιας μικρασιατικής προσωπικότητας, αποσπώντας το β΄ βραβείο για τη λογοτεχνική βιογραφία του Φώτη Κόντογλου με τίτλο Χάρισμα και χρέος. Το 2018 συμμετείχε στον διαγωνισμό με θέμα «1922: Πριν ή μετά», που προκήρυξε η Ένωση Μαγνησίας Μικράς Ασίας, με το μονόπρακτο θεατρικό έργο «Το τελευταίο βράδυ». Το έργο τιμήθηκε με έπαινο. Σύμφωνα με την προκήρυξη, το έργο θα παρουσιαστεί προσεχώς σε παράσταση από την Ομάδα ΣΙΠΥΛΟΝ και το Ιωνικό Θέατρο, ενώ μαζί με τα άλλα διακριθέντα έργα θα εκδοθεί από την Ένωση Μαγνησίας Μικράς Ασίας και τις εκδόσεις Λεξίτυπον. Είναι μέλος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, παντρεμένη και μητέρα δύο κοριτσιών.

T118 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Aγγελική Βαρελλά: Τι ρόλο έπαιξε η ιδιότητα της δασκάλας στο συγγραφικό σας έργο; Ειρήνη Κατσίπη-Σπυριδάκη: Η ιδιότητα του δασκάλου αποτελεί βασικό στοιχείο της ταυτότητας και της προσωπικότητάς μου και οπωσδήποτε επηρέασε τη γραφή μου, ως προς τη θεματολογία, τη γλώσσα και το ύφος. Ακολουθώντας στη σχολική τάξη τον «απλό, σαφή κι έντιμο τρόπο» διδασκαλίας, πασχίζω συνειδητά σε κάθε συγγραφική απόπειρα να υπηρετήσω τις παιδαγωγικές αρχές της απλότητας, της σαφήνειας και προπάντων της εντιμότητας. Αυτή η έγνοια παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην επιλογή του θέματος, στους στόχους που θέτω, στη μυθοπλασία, στη δομή του έργου, στο χτίσιμο των χαρακτήρων, στο ύφος και στη γλώσσα. Επίσης, η αγάπη μου και η ενασχόληση με το ιστορικό μυθιστόρημα είναι απόρροια της επαγγελματικής μου ζωής: οφείλεται στην επί σειρά ετών διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας και στην προσπάθεια να κάνω τους μαθητές μου να αγαπήσουν και να ενδιαφέρονται για το μάθημα, να ερευνούν, να κριτικάρουν και να αμφισβητούν. Τα παιδιά αγαπούν τα «παραθέματα» της Ιστορίας. Τους αρέσει να ακούν διηγήσεις από τη ζωή, τις δυσκολίες και την καθημερινότητα των αθρώπων που έζησαν στο παρελθόν, χωρίς την υποχρέωση να θυμούνται άγνωστα τοπωνύμια, μάχες και χρονολογίες. Επίσης, η διαθεματική προσέγγιση του μαθήματος μέσα από τη λογοτεχνία δίνει στο μάθημα ευχάριστη μορφή και επιπρόσθετο ενδιαφέρον, όταν γίνεται ο παραλληλισμός και η σύνδεση του ιστορικού χρόνου με τη σύγχρονη πραγματικότητα. Γνωρίζοντας καλά τη στρατηγική τού «να εγείρεις το συναίσθημα, για να οικοδομήσεις τη γνώση», τολμώ να ισχυριστώ ότι πολλές φορές «σκηνοθετούσα» τη διδασκαλία. Από την αφυπηρέτησή μου και μετά, βρίσκομαι μακριά από την τάξη. Όμως, η αγάπη για την Ιστορία είναι φλόγα που δεν έχει σβήσει. Ως συγγραφέας ασχολούμαι κυρίως με το ιστορικό μυθιστόρημα, όπου η λογοτεχνία αφηγείται την Ιστορία έχοντας πάντα την αγωνία της καλής επικοινωνίας με τον αναγνώστη και της εκ μέρους του κατανόησης των αφηγουμένων. Το ιστορικό μυθιστόρημα εξ ορισμού κινείται στη σφαίρα του παρελθόντος και στα μονοπάτια ενός διαφορετικού βίου και νοοτροπίας. Όμως, η ιδιότητα του εκπαιδευτικού με κάνει να πιστεύω στη σπουδαιότητα και στη χρησιμότητα αυτού του είδους της λογοτεχνίας. Μέσα από τη μυθοπλασία και το ταξίδι σε μια άλλη εποχή, γίνεται η εμπέδωση του σχολικού μαθήματος, ενισχύεται η «ιστορική μνήμη» και επιτυγχάνεται αβίαστα ο «ιστορικός εγγραμματισμός», ενώ ταυτόχρονα προάγονται συναισθηματικοί κι εννοιολογικοί στόχοι. Α.Β.: Πώς εξελίσσεται, κατά τη γνώμη σας, η παιδική λογοτεχνία; Ε.Κ.-Σ.: Εφόσον δεχόμαστε ότι η λογοτεχνία είναι δείκτης της γλωσσικής και πολιτισμικής φυσιογνωμίας ενός λαού, και παράλληλα αποτελεί αισθητικό και

119

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T120 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μορφωτικό αγαθό που συμβάλλει στην ανθρωπιστική παιδεία και στην εμπέδοση των οικουμενικών αξιών, πρέπει να αποδεχθούμε και την υποχρέωση που έχει να αφουκράζεται και να παρακολουθεί όσα υπηρετεί και σηματοδοτεί. Όσον αφορά την παιδική λογοτεχνία, ο συντονισμός της με την πραγματικότητα οφείλει να είναι ταχύτερος, γιατί τα παιδιά και οι νέοι, που αποτελούν το αναγνωστικό κοινό της, είναι οι ομάδες που ενστερνίζονται και ακολουθούν ευκολότερα κάθε αλλαγή και εξέλιξη, είτε αυτή αφορά τον τρόπο ζωής είτε τις εφαρμογές που σχετίζονται με τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Κι αν αυτό συνέβαινε πάντα, η τάση των νέων ανθρώπων για το καινούργιο και το διαφορετικό εκδηλώνεται με πιο έντονο τρόπο σήμερα, στην εποχή της άμεσης πληροφόρησης, καθώς οι πολιτισμικές και οικονομικές μεταβολές είναι τόσο ισχυρές, ώστε να δημιουργούν κραδασμούς στις δομές και τους θεσμούς της κοινωνίας (οικογένεια, σχολείο, εκκλησία κ.λπ.). Άλλωστε, τα φιλοσοφικά ρεύματα, οι τάσεις και οι βιοθεωρίες που επικρατούν σε κάθε εποχή αφήνουν το αποτύπωμα σε όλους τους τομείς και τις εκφράσεις της ζωής. Όπως καθρεπτίζονται οι ανάγκες και οι αντιλήψεις της εκάστοτε εποχής στην αρχιτεκτονική των κτιρίων, στη διακόσμηση των σπιτιών, στην εξέλιξη της ενδυμασίας κ.λπ., έτσι συμβαίνει και στη λογοτεχνία. Κάνοντας τη σύγκριση ανάμεσα στα έργα παιδικής λογοτεχνίας των περασμένων αιώνων και των δικών μας χρόνων, εύκολα θα διαπιστώσουμε τις διαφορές ως προς το ύφος, το λεξιλόγιο, τη θεματολογία, την προβολή κοινωνικών προτύπων και τη στοχοθεσία. Π.χ., ο προφανής διδακτισμός δεν γίνεται πλέον αποδεκτός, ούτε αρέσουν το εξεζητημένο λεξιλόγιο και το περίτεχνο ύφος. Αντίθετα, εκτιμάται η τέχνη του «επιμελώς» απλού και η αξία του διδάγματος που δεν επιβάλλεται αλλά το αποκομίζει αβίαστα ο αναγνώστης. Ωστόσο, οι πανανθρώπινες αξίες, η αντίληψη για την αγάπη και την κοινωνική αλληλεγγύη, και η ηθική διάσταση του πολιτισμού μας παραμένουν σταθεροί πυλώνες. Μπορεί να παρουσιάζονται με όψη σύγχρονη και μοντέρνα, εντούτοις δεν έχουν αφανιστεί. Αντίθετα, προβάλλονται ως αντίδοτο στα κοινωνικά προβλήματα και ως δυνατότητα αντίστασης του ατόμου απέναντι στις δυσκολίες και στα δυσάρεστα της πραγματικότητας. Όλοι οι άνθρωποι του βιβλίου γνωρίζουν ότι η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία είναι αναγκασμένη να δίνει διμέτωπο αγώνα: αφενός να αφουγκράζεται και να μετουσιώνει σε λόγο τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες των αναγνωστών της, και αφετέρου να λαμβάνει υπόψη τον κόσμο και τις συνθήκες που τους περιβάλλουν. Να λαμβάνει υπόψη της, δηλαδή, τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο εξαιτίας του υπερφορτωμένου σχολικού-εκπαιδευτικού προγράμματος, και τον καταιγισμό της εικόνας και της πληροφορίας, που προσφέρουν με εύκολο και συνήθως ευχάριστο τρόπο ο Η/Υ, το διαδίκτυο, η τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Βέβαια, είναι αδύνατο να αρνηθούμε τα τεχνολογικά επιτεύγματα που ελκύουν τα παιδιά. Το ζητούμενο είναι να γίνεται αξιολόγηση με κριτήριο το τελικό όφελος. Τι θα αποκομίσει το παιδί και ο νέος από την προσκόλληση στα ηλεκτρονικά μέσα, τι θα κερδίσει από την αγαπητική σχέση που θα ανα-

πτύξει με τη λογοτεχνία. Εξασφαλίζεται η ενεργός συμμετοχή στη διαδικασία της γνώσης; Αναπτύσσεται η φαντασία και η ικανότητα για κριτική ερμηνεία και κατανόηση; Ενισχύεται η περιέργεια και η αμφισβήτηση, ή μήπως το παιδί παραμένει ευκολόπιστος δέκτης της πληροφορίας και απαθής παρατηρητής; Συμπερασματικά, θεωρώ ότι η παιδική λογοτεχνία παρακολουθεί τα σημάδια των καιρών. Όμως, πρέπει να σέβεται το αναγνωστικό κοινό της και παράλληλα να πείθει ότι αξίζει να της αφιερώνεται χρόνος και να αντιμετωπίζεται ως πολιτισμικό και μορφωτικό αγαθό. Α.Β.: Επηρεάζει, κατά τη γνώμη σας, η επικαιρότητα την παιδική λογοτεχνία; Ε.Κ.-Σ.: Η παιδική λογοτεχνία, όπως κάθε μορφή τέχνης, επηρεάζεται από την επικαιρότητα, δηλαδή από τα προβλήματα και τις ιδέες που κυριαρχούν. Άλλωστε, ο συγγραφέας ζει και κινείται μέσα στον κόσμο, και φιλοδοξεί «να πιάσει τον σφιγμό της εποχής», οι σελίδες του βιβλίου του να γίνουν καθρέπτης όπου ο αναγνώστης θα αντικρίσει και θα αναγνωρίσει τους προβληματισμούς και τις αγωνίες του. Έτσι, στα περισσότερα λογοτεχνικά έργα, ακόμη και σ’ εκείνα που αναφέρονται στο παρελθόν (ιστορικά, ηθογραφικά μυθιστορήματα) ή σε κόσμους φανταστικούς (παραμύθια), είναι σαφείς οι αναφορές που υπαγορεύονται από την πραγματική ζωή και οι παραλληλισμοί με τα σύγχρονα προβλήματα στο πλαίσιο της κοινωνίας, του σχολείου, της οικογένειας και της ατομικής ζωής. Οι τίτλοι των βιβλίων στις προθήκες των βιβλιοπωλείων και η ενημερώση που διαχέεται στο διαδίκτυο, προκειμένου να επικοινωνήσουν οι εκδοτικοί οίκοι τις νέες εκδόσεις και να προωθήσουν το προϊόν τους, αποτελούν την απόδειξη ότι οι συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας ασχολούνται έχοντας ως ενδιαφέροντα τα αιτήματα και τα ζητήματα του σύγχρονου παιδιού. Υπάρχουν πολλά έργα που αντλούν το θέμα τους από την επικαιρότητα και τους προβληματισμούς που εγείρει η κοινωνική, η οικογενειακή και η σχολική ζωή. Συνεπώς, η έμπνευση των συγγραφέων αρδεύεται από την οικονομική κρίση, την ανεργία, το προσφυγικό ζήτημα, το διαζύγιο, τη σχέση των φύλων, τον σεβασμό της διαφορετικότητας, τη φιλία, τον σχολικό εκφοβισμό κ.λπ. Ωστόσο, έχω την άποψη ότι η πληθώρα των τίτλων που απευθύνονται σε παιδιά και νέους, η ποικιλία, το εύρος των θεμάτων και η όμορφη εικονογράφιση δεν εγγυώνται ούτε εξασφαλίζουν πάντοτε «την καλή ποιότητα». Σε αρκετές περιπτώσεις δεν λαμβάνονται υπόψη οι ιδιατερότητες του αναγνωστικού κοινού. Αυτές που σχετίζονται με την ηλικία, τις πραγματικές ανάγκες του παιδιού, την αντιληπτική και κριτική ικανότητά του, την τάση να έχει πρότυπα, να οικοδομήσει υγιείς σχέσεις και να διαμορφώσει λεξιλόγιο. Στόχος μας είναι το βιβλίο να σταθεί σαν φίλος. Να προσεγγίσει το παιδί με καλή διάθεση και εντιμότητα και ν’ αφήσει κάποιο θετικό αποτύπωμα: είτε ως απλή ψυχαγωγία και ευχαρίστηση είτε ως γνώση, γλωσσικός πλούτος και θετικός επηρεασμός της συμπεριφοράς και του συναισθηματικού του κόσμου.

121

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

νέα

ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΜΕΛΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ 50 χρόνια προσφοράς στην Παιδική και Νεανική λογοτεχνία

T122 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μαρία Κουρκουμέλη Στα πλαίσια του 36ου Διεθνούς Συνεδρίου της ΙΒΒΥ (Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα) και με αφορμή τα 50 χρόνια του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, που συμπληρώνονται το 2019, τιμήθηκαν σε ειδική εκδήλωση τα μέλη και οι συνεργάτες που στήριξαν το έργο του Ελληνικού Τμήματός της από τη γέννησή του μέχρι σήμερα. Είναι το ελάχιστο «ευχαριστώ» στους ανθρώπους που συνέβαλαν στη μακρόχρονη πορεία του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και εξακολουθούν να τον στηρίζουν ποικιλοτρόπως. Αν και η συμβολή τους στην προαγωγή και την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας είναι μεγάλη και πολύτιμη, θα περιοριστούμε παρακάτω σε μια εξαιρετικά σύντομη αναφορά της άμεσης σχέσης τους με το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, συγγραφέας Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου – Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ είναι ανεξίτηλα δεμένος με την επίτιμη πρόεδρό του. Η πορεία του και η καταξίωσή του στον ελληνικό χώρο αλλά και στο εξωτερικό είναι αποτέλεσμα σε μεγάλο βαθμό των στοχευμένων δράσεών της και της διαρκούς και συστηματικής προσπάθειάς της για τη διάδοση και την προώθηση της λογοτεχνίας για παιδιά και για νέους. Με ζήλο, αποφασιστικότητα αλλά και πολλή εθελοντική δουλειά αφιερώθηκε στην ανάπτυξη και τη διάδοση της παιδικής λογοτεχνίας υπηρετώντας επάξια τους σκοπούς του σωματείου. Αν και το πλούσιο και πολυσχιδές έργο της δεν μπορεί να παρουσιαστεί σε λίγες γραμμές, εν συντομία αναφέρουμε: υπήρξε το στήριγμα και πρότυπο μίμησης για νέους συγγραφείς, πολύτιμη βοηθός στους πανεπιστημιακούς δασκάλους που πάσχιζαν να καθιερώσουν το μάθημα της παιδικής λογοτεχνίας, ενθουσιώδης αγωνίστρια για τη διάδοση της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας με κάθε μέσο (έντυπο, ηλεκτρονικό, ραδιοτηλεοπτικό ή διαλέξεις, εισηγήσεις σε συνέδρια και αιτήματα προς τους κρατικούς φορείς, διοργανώτρια συνεδρίων, σεμιναρίων, εκθέσεων) και συνέβαλε αποφασιστικά ώστε το Ελληνικό Τμήμα να γίνει ένα από τα πιο δραστήρια της ΙΒΒΥ. Ακόμη και σήμερα δεν παύει να νοιάζεται για αυτό, να παρακολουθεί με στοργικό ενδιαφέρον τις δράσεις του και ενίοτε να συμβουλεύει παρά πολύ διακριτικά τα μέλη του και να τα κάνει κοινωνούς της ιστορίας του. Συμμετείχε στα Δ.Σ. ανελλιπώς από το 1978 ως το 2008: ταμίας (1978-80 και 1982-84), σύμβουλος (1980-82), γενική γραμματέας (1984-90 και 19962000), σύνδεσμος με την ΙΒΒΥ (1990-96), ανταποκρίτρια του περιοδικού Bookbird (1982-05), πρόεδρος (2000-08). Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Λέσχης «Μελέτη και έρευνα της λογοτεχνίας για παιδιά» και του πρώτου ελληνικού θεωρητικού (μη κερδοσκοπικού) περιοδικού για την παιδική/vεαvική λογοτεχνία, Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Προτάθηκε δύο φορές ως υποψήφια για τo διεθνές βραβείο παιδικής λογοτεχνίας H. C. Andersen, το 1994 και το 2010. Είναι το μέλος του Ελληνικού Τμήματος που έχει παρακολουθήσει τα περισσότερα συνέδρια της ΙΒΒΥ, αρχίζοντας από το 1976. Αποδίδει στα ελληνικά, κάθε χρόνο, το Μήνυμα της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου (2 Απριλίου). Η δράση της εκτιμήθηκε από την ΙΒΒΥ, που το 2014 την ανακήρυξε επίτιμο μέλος, ενώ προηγουμένως την είχε εκλέξει μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής (1998-2002) και την είχε ορίσει πρόεδρο της Κριτικής Επιτροπής του Βραβείου ΙΒΒΥ-ASAHI (2002, 2003). Πάνος Αλέφαντος, τέως σχολικός σύμβουλος Είχε ανεπίσημα συνδεθεί με τον Κύκλο από το 1986, όταν βοήθησε στην πραγματοποίηση του 3ου σεμιναρίου του: «Η συμβολή της παιδικής λογοτεχνίας στην πνευματική καλλιέργεια των παιδιών»1 (Αίγιο, 1987). Υπήρξε άοκνος 1 Η παιδική λογοτεχνία – Η συμβολή της στην πνευματική καλλιέργεια των παιδιών, Π. Κουτσούμπος Α.Ε., Αθήνα 1989.

123

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ταμίας του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου από το 1988 ως το 2006. Είναι επί σειρά ετών αθλοθέτης. Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, για να τιμήσει την προσφορά του ως εθελοντή, θέσπισε ομώνυμο βραβείο «σε Εθελοντή (φυσικό πρόσωπο ή εθελοντική ομάδα) ο οποίος με τη δράση του προωθεί τη φιλαναγνωσία». Βασίλης Αναγνωστόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΠΤΠΕ

T124 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Συμμετείχε στα Δ.Σ. του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου από το 1988 ως το 2000. Διετέλεσε πρόεδρος από το 1994 ως το 2000. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος της Λέσχης «Μελέτη και έρευνα της λογοτεχνίας για παιδιά» και διευθυντής του περιοδικού της Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, που από το 1986 προάγει τη θεωρητική θεμελίωση της παιδικής λογοτεχνίας και προβάλλει τη σύγχρονη παραγωγή του χώρου. Για την προσφορά του, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ τίμησε «το δραστήριο και υπεύθυνο μέλος του, που … υποστήριξε πολλαπλώς την πραγματοποίηση των στόχων του»,2 με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2001, και καθιέρωσε το βραβείο «Βασίλης Αναγνωστόπουλος», «σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κάθε ειδικότητας, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη φιλαναγνωσία και τη νεανική λογοτεχνία». Νικόλας Ανδρικόπουλος, εικονογράφος, συγγραφέας Φιλοτέχνησε την αφίσα για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου το 2004. Υπήρξε υποψήφιος για το βραβείο H. C. Andersen, τη μεγαλύτερη διεθνή διά κριση στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, το 2002. Έχει πάρει μέρος σε πολλές διεθνείς εκθέσεις εικονογράφων, όπως στην Μπρατισλάβα (Διεθνής Έκθεση Εικονογράφησης, ΒΙΒ) και την Μπολόνια. Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου, εικονογράφος, συγγραφέας Από το 1990 ως το 2012 ήταν δραστήριο μέλος των Δ.Σ. (από το 1996 μέχρι το 2012 ήταν liaison officer με την ΙΒΒΥ). Υπήρξε συντονίστρια και διοργανώτρια εκθέσεων και εργαστηρίων εικονογράφησης υπό την αιγίδα του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ. Επί σειρά ετών είχε αναλάβει την επικοινωνία με την ΒΙΒ, για τη συμμετοχή Ελλήνων εικονογράφων στην Μπρατισλάβα. Έχει συμμετάσχει σε κριτικές επιτροπές. Τιμήθηκε για την πολύχρονη προσφορά της με την ανώτερη τιμητική διάκριση του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2008. 2 Απόσπασμα από την ομιλία της Κ. Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου κατά την απονομή του βραβείου «Πηνελόπη Δέλτα». Δημοσιεύεται στο Δελτίο 2002, Αθήνα: Καστανιώτης.

Αγγελική Βαρελά, συγγραφέας Το 2004 έγραψε το μήνυμα της αφίσας για τον εορτασμό της παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού βιβλίου: «Το φως των βιβλίων». Προτάθηκε για το βραβείο H. C. Andersen το 1990 και το βιβλίο της Η Ελλάδα κι εμείς αναγράφηκε στον Τιμητικό Πίνακα της ΙΒΒΥ το 1968. Έχει συμμετάσχει σε πλήθος φιλαναγνωστικών δράσεων του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, καθώς και σε συνέδρια, σεμινάρια, διημερίδες και ανθολογίες. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Λέσχης «Μελέτη και έρευνα της λογοτεχνίας για παιδιά» και υπεύθυνη ύλης του περιοδικού Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Γιάννης Βασιλαράκης, π. Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Διετέλεσε β΄ αντιπρόεδρος τη διετία 1994-1996. Υπήρξε πρόεδρος κριτικών επιτροπών και εισηγητής σε συνέδρια και σεμινάρια που διοργάνωσε ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Συμμετείχε στην οργανωτική επιτροπή και επιμελήθηκε τα πρακτικά του 5ου σεμιναρίου «Φιλαναγνωσία και Παιδική λογοτεχνία» (1994, Αθήνα: Δελφίνι). Άντα Γκίβαλου-Κατσίκη, Ομότιμη Καθηγήτρια νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Συμμετείχε ως εισηγήτρια σε συνέδρια, διημερίδες και διαλέξεις που διοργάνωσε το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, καθώς και σε κριτικές επιτροπές. Ως ενεργό και δραστήριο μέλος του, όχι μόνο «διακονεί με αφοσίωση τη λογοτεχνία για παιδιά και νέους»,3 αλλά και γνωστοποίησε το έργο του στους/ις φοιτητές/τριές της. Για την προσφορά της, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ την τίμησε με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2005. Ηρακλής Καλλέργης, Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών Ανάμεσα στους πρωτοπόρους καθηγητές για την καθιέρωση του μαθήματος της παιδικής λογοτεχνίας, συνεργάστηκε με τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και στήριξε πολλαπλώς το έργο του: έλαβε μέρος ως εισηγητής σε πολλά συνέδρια που διοργάνωσε το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, υπήρξε επί σειρά ετών αθλοθέτης των βραβείων του και συμμετείχε σε κριτικές επιτροπές. Για την προσφορά του, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ τον τίμησε με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2006. Μάνος Κοντολέων, συγγραφέας Υπήρξε υποψήφιος για το βραβείο H. C. Andersen, τη μεγαλύτερη διεθνή διά κριση στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, το 2002. Στήριξε το έργο του Ελ3 Απόσπασμα από την ομιλία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου κατά την απονομή του βραβείου «Πηνελόπη Δέλτα». Δημοσιεύεται στο Δελτίο 2006, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

125

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ μέσω πολλών ρόλων: Διετέλεσε μέλος του Δ.Σ. το διάστημα 1994-1996, ήταν εισηγητής σε συνέδρια, διημερίδες, διαλέξεις και εκδηλώσεις φιλαναγνωσίας, καθώς και μέλος κριτικών επιτροπών. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους.

T126 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κούλα Κουλουμπή, εκπαιδευτικός Από το 1998 συμμετείχε στο Δ.Σ. του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και διετέλεσε αντιπρόεδρός του από το 1994 ως το 2006. Ήταν υπεύθυνη προγράμματος όλων των συνεδρίων, σεμιναρίων και ημερίδων που πραγματοποίη σε ο Κύκλος στο διάστημα αυτό, καθώς και υπεύθυνη για τη λειτουργία της βιβλιοθήκης του. Υπήρξε μέλος και πρόεδρος κριτικών επιτροπών για τα ετήσια βραβεία του. Προώθησε την παιδική λογοτεχνία και ιδιαίτερα την αφήγηση μέσω ομιλιών σε σχολεία, συλλόγους γονέων και εκπαιδευτικών, βιβλιοθήκες και άλλους φορείς, καθώς επίσης με ανακοινώσεις σε σεμινάρια και συνέδρια στην Ελλάδα, την Κύπρο και τη Σουηδία. Για την προσφορά της, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ την τίμησε με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη», και το 2007 θέσπισε βραβείο «Κούλα Κουλουμπή», «σε εν ενεργεία νηπιαγωγό ή παιδαγωγό, ο οποίος εισάγει με τους πιο ευφάνταστους τρόπους τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας στον κόσμο του παιδικού βιβλίου». Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, καθηγητής Παιδαγωγικής και Λογοτεχνίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Συμμετείχε ως εισηγητής σε συνέδρια και σεμινάρια που διοργάνωσε ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο των πρακτικών του Διήμερου Συνεδρίου με τίτλο 30 χρόνια Διαδρομές στην Παιδική και Νεανική λογοτεχνία – Ιστορία, έρευνα και μέλλον του παιδικού βιβλίου.4 Μιχάλης Μερακλής, Ομότιμος Καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών «Ήταν ένας από τους κύριους εισηγητές στο διεθνές συνέδριο της ΙΒΒΥ, που διεξήχθη στην Αθήνα το 1976 και το οποίο αποτέλεσε ορόσημο στην εξέλιξη και την ανάπτυξη της παιδικής μας λογοτεχνίας».5 Έκτοτε, συμμετείχε πολλές φορές ως κύριος εισηγητής σε συνέδρια και διημερίδες που διοργάνωσε το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ. Το 1989, έπειτα από προσπάθειες και του Κύκλου 4 Κ. Μαλαφάντης & Μ. Κουρκουμέλη (επιμ.), Διαδρομές στην παιδική λογοτεχνία, Ψυχογιός, Αθήνα 2017. 5 Απόσπασμα από την ομιλία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου κατά την απονομή του βραβείου «Πηνελόπη Δέλτα». Δημοσιεύεται στο Δελτίο 2003, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και κατόπιν εισήγησής του θεσπίστηκε το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βραβείου. «Κατενόησε πλήρως το έργο του (Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) και δεν έπαψε να διακηρύσσει την εκτίμησή του σ’ αυτό».6 Για τη συνολική προσφορά του, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ τον τίμησε με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2002. Αθηνά Μπίνιου, συγγραφέας Διετέλεσε μέλος του Δ.Σ. Είναι αθλοθέτρια και μέλος κριτικών επιτροπών. Το σπουδαιότερο όμως είναι πως δεν παύει να στηρίζει, πρωτίστως ηθικά, τα μέλη του Δ.Σ. του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ. Κυριάκος Ντελόπουλος, βιβλιοθηκονόμος Συμμετείχε στο Δ.Σ. του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου για δύο διε τίες (1976-1978, 1986-1988). Στο πρόσωπό του, το Ελληνικό Τμήμα έχει βρει ακόμα έναν διά βίου υποστηρικτή του. Γιάννης Σ. Παπαδάτος, αναπληρωτής καθηγητής ΤΕΠΑΕΣ Πανεπιστημίου Αιγαίου Πρόεδρος της κριτικής επιτροπής για τα ετήσια βραβεία που προκήρυξε το ελληνικό τμήμα της ΙΒΒΥ τη διετία 2016-2018. Συμμετείχε ως εισηγητής σε πολλά συνέδρια και σεμινάρια που διοργάνωσε το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ. .. Για την προσφορά του, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ τον τίμησε με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2016. Ηρώ Παπαμόσχου, συγγραφέας Υπήρξε ακούραστη και εργατικότατη ταμίας από το 2008 ως το 2016. Είναι μέχρι σήμερα μέλος του Δ.Σ. Έχει συμμετάσχει σε πλήθος φιλαναγνωστικών δράσεων του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, καθώς και σε συνέδρια, διημερίδες, εργαστήρια, σεμινάρια, ανθολογίες, συλλογικούς τόμους και επισκέψεις σε σχολεία, ενώ τον έχει εκπροσωπήσει επάξια σε διάφορες εκδηλώσεις. Διατσέντα Παρίση, εικονογράφος Υπήρξε υποψήφια για την ανώτερη τιμητική διάκριση της ΙΒΒΥ, το βραβείο H. C. Andersen, το 1990 και το 2010. Ήταν μέλος κριτικών επιτροπών. Συμμετείχε πολλές φορές στη Διεθνή Έκθεση Εικονογράφησης στην Μπρατισλάβα. Χαρακτηριστική είναι η ανιδιοτελής προσφορά της στον σχεδιασμό και φιλοτέχνηση αφισών και εντύπων για δράσεις του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ, όπως π.χ. η αφίσα: «Με σύμμαχό σου τα βιβλία διώξε τη βία από τα σχολεία», για τον εορτασμό της 6ης Μαρτίου, Πανελλήνιας Ημέρας κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού. 6 Ό.π.

127

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

Γιολάντα Πατεράκη, συγγραφέας Υπήρξε μέλος κριτικών επιτροπών και συμμετείχε με κείμενά της σε ανθολο γίες του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Για το συνολικό έργο της, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ την τίμησε με την ανώτερη τιμητική του διάκριση, το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», το 2000. Ζάννα Φλώρου-Μελά, συγγραφέας Αποσπάσματα ιστορίας του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου έχουν αποτυπωθεί στον φωτογραφικό φακό της. Η εθελοντική μαγνητοσκόπηση των σημαντικότερων εκδηλώσεών του και η ανιδιοτελής προσφορά των σχετικών CD έκαναν πιο πλούσιο το αρχείο του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ.

T128 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βάσω Ψαράκη, εικονογράφος, συγγραφέας Φιλοτέχνησε την αφίσα για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου το 1991. Προτάθηκε ως υποψήφια για την ανώτερη τιμητική διάκριση της ΙΒΒΥ, το βραβείο H. C. Andresen, το 1986 και το 2006. Συμμετείχε πολλές φορές στη Διεθνή Έκθεση Εικονογράφησης στην Μπρατισλάβα, σε εργαστήρια και εκθέσεις που διοργάνωσε το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, και το έχει εκπροσωπήσει στο εξωτερικό ως ομιλήτρια στην ΒΙΒ της Μπρατισλάβας το 2003 και στην ετήσια διεθνή έκθεση που διοργάνωσε το Κορεατικό Τμήμα της ΙΒΒΥ το 2008. Λίτσα Ψαραύτη, συγγραφέας Ως υπεύθυνη επικοινωνίας με το Διεθνές Κέντρο Τεκμηρίωσης Βιβλίων για παιδιά με αναπηρία για μία δεκαετία (1984-1994), εργάστηκε με ζήλο ώστε να αποστέλλονται και να υπάρχουν ελληνικά βιβλία στην περιοδεύουσα έκθεση που διοργανώνεται και στους καταλόγους που εκδίδονται κάθε δύο χρόνια, ενώ κατάφερε να εκτεθούν έργα του δύο φορές στην Αθήνα. Διετέλεσε ταμίας (1984-1994) και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Ήταν υποψήφια για την ανώτερη τιμητική διάκριση της ΙΒΒΥ, το βραβείο H. C. Andresen, το 2000. Τους ευχαριστούμε από καρδιάς, για όλα όσα πρόσφεραν στο Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, κυρίως όμως στην παιδική και νεανική λογοτεχνία, κι ελπίζουμε πως θα συνεχίσουν να μας καθοδηγούν και να μας συμπαρίστανται, ώστε μαζί να προετοιμάσουμε το μέλλον, όπου η Ανατολή θα εξακολουθεί να συναντά τη Δύση μέσα από τα παιδικά βιβλία και τα παραμύθια.

ΤΟ 36ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΙΒΒΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ: ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ!

Ολοκληρώθηκε με επιτυχία, το Σάββατο 1 Σεπτεμβρίου 2018, το 36ο Παγκόσμιο Συνέδριο της ΙΒΒΥ στην Αθήνα. Για τρεις ημέρες, η Ανατολή συνάντησε τη Δύση μέσα από τα παιδικά βιβλία και τα παραμύθια, με τη συμμετοχή 500 συνέδρων που ταξίδεψαν από όλον τον κόσμο στην Ελλάδα και εμπλούτισαν με τις σκέψεις και τις ιδέες τους τον διεθνή επιστημονικό διάλογο για την παιδική και νεανική λογοτεχνία. Το συνέδριο τελούσε υπό την Αιγίδα της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας, κυρίου Προκοπίου Παυλόπουλου, και εντάχθηκε στο πρόγραμμα των εκδηλώσεων για την «Αθήνα – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018». H επίσημη έναρξη του συνεδρίου πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών παρουσία όλων των συνέδρων και πολλών επισήμων. Η Βασιλική Νίκα, πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, στην εναρκτήρια ομιλία της καλωσόρισε τους συνέδρους, εισηγητές, συγγραφείς, εικονογράφους, εκδότες και ερευνητές από 65 χώρες. Κατά τις τρεις ημέρες του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν επιστημονικές συζητήσεις, εκθέσεις forum, βραβεύσεις, κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στο επιστημονικό πρόγραμμα του συνεδρίου συμμετείχαν έξι προσκεκλημένοι ομιλητές για τις κεντρικές εισηγήσεις: • Ο Dr. Perry Nodelman, με θέμα «Fish is People: What Posthumanism Can Teach Us about Children’s Picture Books, and What Children’s Picture Books Can Teach Us about Posthumanism». • Η Dr. Kathy G. Short, με θέμα «The Dangers and Possibilities of Reading Globally». • Η Dr. Leila (Roya) Maktabi Fard, με θέμα «Two Women, Two Continents, One Aspiration». • Η συγγραφέας και ακτιβίστρια κ. Deborah Ellis, με θέμα «Before They Give The Order». • Ο συγγραφέας και reading promoter κ. Gregory Maguire, με θέμα «The Light within the Story: Fairy Tales in a Dark Time».

129

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

• Ο εκδότης κ. Michael Neugebauer, με θέμα «Creating awareness of IBBY and their mission: Through the Hans Christian Andersen Award for Illustration exhibitions».

Dr. Perry Nodelman

T130 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

κ. Deborah Ellis

κ. Gregory Maguire

Στο πλαίσιο του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν επίσης σημαντικές βραβεύσεις: • Η Αμερικανίδα συγγραφέας Katherine Paterson βραβεύτηκε με το τιμητικό βραβείο Jella Lepman κατά την τελετή έναρξης. Στην ίδια τελετή, η Maria Jesus Gil ανακηρύχθηκε Επίτιμο Μέλος της ΙΒΒΥ. • Η απονομή του IBBY – Asahi Reading Promotion Awards 2018. To βραβείο παρέλαβε, για το πρόγραμμα Les Doigts Qui Rêvent (Reading fingers), ο Philipe Claudet. • Η απονομή διπλωμάτων σε δημιουργούς και εκδότες των οποίων βιβλία περιλαμβάνονται στους τιμητικούς πίνακες της ΙΒΒΥ (IBBY Honor List 2018). Για την Ελλάδα προτάθηκαν οι δημιουργοί Άννα Κοντολέων (συγγραφή), Κέλλυ Ματαθία Κόβο (εικονογράφηση) και Δήμητρα Δότση (μετάφραση), ύστερα από πρόταση του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ.

H σημαντικότερη στιγμή των Συνεδρίων της ΙΒΒΥ είναι η τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Hans Christian Andersen (HCAA). Η τελετή απονομής πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή, 31 Αυγούστου 2018, στο Κέντρο Πολιτι-

σμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Νικητές του HCAA 2018 ήταν: α. για τη συγγραφή η Eiko Kadono από την Ιαπωνία, και β. για την εικονογράφηση ο Igor Oleynikov από τη Ρωσία. Την απονομή έκανε η πρόεδρος της επιτροπής HCAA 2018, κα Patricia Aldana, ενώ χαιρετισμό απηύθυνε, εκ μέρους του χορηγού του βραβείου, Nami Island Inc., η αντιπρόεδρος του Nami Island, κα Lee Kye Young.

Στο συνέδριο της Αθήνας φιλοξενήθηκαν σημαντικές εκθέσεις της ΙΒΒΥ με βιβλία από όλο τον κόσμο: η IBBY Honor List 2018, τα βιβλία των νικητών, των φιναλίστ και των υποψηφίων για το HCAA 2018, η έκθεση IBBY Collection of Books for Young People with Disabilities, η έκθεση Silent Books Final Destination Lampedusa, καθώς επίσης και μέρος της έκθεσης εικονογράφησης της Μπρατισλάβας.

Στο πλαίσιο του συνεδρίου διοργανώθηκε στρογγυλό τραπέζι με θέμα «The Crisis of Culture or The Culture of Crisis – The case of children and young people’s literature». Στη συζήτηση συμμετείχαν η συγγραφέας και Επίτιμο Μέλος της IBBY Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, ο συγγραφέας και Πρεσβευτής 2018 για το Παιδικό και Νεανικό Βιβλίο Βαγγέλης Ηλιόπουλος, η βραβευμένη με HCAA και ΑLMA Αμερικανίδα συγγραφέας Katherine Paterson, καθώς και οι φετινοί νικητές του ΗCAA 2018: η συγγραφέας Eiko Kadono από την Ιαπωνία και ο εικονογράφος Igor Oleynikov από τη Ρωσία.

131

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

T132 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στην τελετή λήξης, ο νέος πρόεδρος της ΙΒΒΥ, Mingzhou Zhang, παρουσίασε τη νέα εκτελεστική επιτροπή της ΙΒΒΥ, ενώ ανακοινώθηκε και η καθιέρωση διεθνούς βραβείου για την προώθηση της φιλαναγνωσίας, το οποίο θα απονέμεται ανά διετία και θα ονομάζεται ΙΒΒΥ i-READ Outstanding Reading Promotion Award. Με αφορμή τα 50 χρόνια του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, που συμπληρώνονται το 2019, τιμήθηκαν για την πολυετή προσφορά τους στο Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ και τους σκοπούς του: ο Πάνος Αλέφαντος, ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος, ο Νικόλας Ανδρικόπουλος, η Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου, η Αγγελική Βαρελλά, ο Ιωάννης Βασιλαράκης, η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, ο Ηρακλής Καλλέργης, ο Μάνος Κοντολέων, η Κούλα Κουλουμπή, ο Μιχάλης Μερακλής, ο Κυριάκος Ντελόπουλος, ο Κωνσταντίνος Μαλαφάντης η Αθηνά Μπίνιου, ο Γιάννης Παπαδάτος, η Ηρώ Παπαμόσχου, η Διατσέντα Παρίση, η Γιολάντα Πατεράκη, η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, η Ζάννα Φλώρου-Μελά, η Βάσω Ψαράκη και η Λίτσα Ψαραύτη. Η Αντιπροσωπεία της Ρωσίας, διοργανώτριας χώρας του επόμενου συνεδρίου, παρουσίασε την πρόοδο των εργασιών της και προσκάλεσε τους σύνεδρους να λάβουν μέρος στο 37ο Συνέδριο της ΙΒΒΥ, το 2020, στη Μόσχα. Η τελετή λήξης ολοκληρώθηκε με την παρουσίαση ελληνικών παραδοσιακών χορών με τη συμμετοχή όλων των συνέδρων. O απερχόμενος πρόεδρος της ΙΒΒΥ Wally De Doncker, ο νέος πρόεδρος Mingzhou Zhang, η διευθύνουσα σύμβουλος Liz Page και τα μέλη της εκτελεστικής επιτροπής της ΙΒΒΥ εξέφρασαν την ικανοποίηση και τις θερμότερες ευχαριστίες τους στο Ελληνικό Τμήμα για την επιτυχή διοργάνωση του συνεδρίου σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα –μόλις έναν χρόνο– από την ανάθεσή του. Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ εκφράζει τις ευχαριστίες του στη Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) για την τιμή της ανάθεσης, για την εμπιστοσύνη και την αμέριστη συμπαράσταση σε όλη αυτή τη δύσκολη και συναρπαστική πορεία της διοργάνωσης ενός διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου. Τα μέλη του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου νιώθουν υπερήφανοι που συμμετέχουν ενεργά σε αυτό το παγκόσμιο δίκτυο εθελοντών, οι οποίοι στόχο έχουν να φέρουν τα παιδιά κοντά στο καλό βιβλίο ακόμη και στην τελευταία γωνιά του πλανήτη. Το Διοικητικό Συμβούλιο εκφράζει τις θερμές ευχαριστίες του στην Α.Ε. τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κύριο Προκόπιο Παυλόπουλο, που έθεσε το συνέδριο υπό την αιγίδα του. To Διοικητικό Συμβούλιο ευχαριστεί θερμά: Τους χορηγούς, υποστηρικτές και εκθέτες του συνεδρίου: το Nami Island Inc., τον ΟΣΔΕΛ, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, το Κοινωφελές Ίδρυμα «Λίλιαν Βουδούρη», την εταιρεία ΙΚΕΑ, την εταιρεία Airotel Group of Hotels, τον εκδοτικό οίκο Μέλισσα, τις εκδόσεις Πατάκη, τις εκδόσεις Μεταίχμιο, τις εκδόσεις Νεφέλη, τις εκδόσεις Ίκαρος, τις εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή Δεμένη, το

οινοποιείο Κατώγι Αβέρωφ, την εταιρεία Coca Cola, την ACVB, την εταιρεία Pelikan, το MOMA και την εταιρεία Sam Mills Hellas. Τους χορηγούς υποτροφιών: Gregory Maguire, Elizabeth Poe και το Public. Τον χορηγό επικοινωνίας: diastixo.gr. Την επιστημονική επιτροπή: Evelyn Arizpe, Elizabeth Poe, Αγγελική Γιαννικοπούλου, Σοφία Καλαντζάκου, Τζίνα Καλογήρου, Μένη Κανατσούλη, Βίκυ Πάτσιου, Δημήτρη Πολίτη, Τασούλα Τσιλιμένη και τον πρόεδρο της επιτροπής Δρα Πέτρο Πανάου. Τα μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής: Βασιλική Νίκα (πρόεδρος), Μαρία Δελάκη, Κατερίνα Δερματά, Βαγγέλη Ηλιόπουλο, Εύα Καλισκάμη, Χρύσα Κουράκη, Μαρία Κουρκουμέλη, Αθηνά Μπίνιου, Μαίρη Κρητικού, Πάττυ Παπαδήμου, Έλενα Πατάκη, Άννυ Ραγιά, Κατερίνα Σέρβη. Την Εύη Καλιονάκη και τον Δικαίο Χατζηπλή, για τα γραφιστικά και το λογότυπο του συνεδρίου. Το γραφείο ΑFEA – Travel and Congress Services και ιδιαίτερα τις κυρίες: Σίσσυ Λυγνού και Κλεοπάτρα Γιάτσου και όλους τους συνεργάτες τους, για την άψογη συνεργασία. Την κυρία Άντζελα Παλαιολόγου, για την επιμέλεια του παράλληλου ψυχαγωγικού πολιτιστικού προγράμματος. Τους καλλιτεχνικούς συνεργάτες: «Λύραυλος», τη σοπράνο Ζαφειρώ Χατζηφωτίου και τον μουσικό Παναγιώτη Στέφο, το Εθνικό Ωδείο και τους μουσικούς Μυρτώ Ξαρουχάκη, Μιχάλη Γεννάδη και Ηλία Γυφτονικολό, την Ένωση Θεσσαλών Άνω Λιοσίων, Ζεφυρίου, Φυλής «Ρήγας Φεραίος» και την Εταιρεία Ορχηστικής Τέχνης «Βάκχαι». Τέλος, το Διοικητικό Συμβούλιο ευχαριστεί από καρδιάς τους εθελοντές: Θοδωρή Αργυράκη, Βαρβάρα Καρζή, Μαρία Κουτούπη, Κατερίνα Κουτσοσπύρου, Γιούλα Λυμπεράκη, Δήμητρα Μαναβή, Άσπα Μανώλη, Εύη Μυλωνά, Αιμιλία Φουντούκη, Εύη Χρηστομάτη· τα μέλη μας: Δώρα Δώριζα, Σοφία Κανλή και Ευαγγελία Κληρονόμου· τη Δήμητρα Φώτου· και τα παιδιά: Πάρι Τσαγγαίο, Μελίτη Τσαγγαίου και Άννυ Μαρκοπούλου, για τη βοήθεια, τη θετική τους διάθεση και τον ενθουσιασμό τους. Ραντεβού το 2020 στο 37ο Συνέδριο της ΙΒΒΥ στη Μόσχα! Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου

133

ΤΕΥΧΟΣ 126 / 2018

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Eλένη Βαζούρα (evazoura@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@gmail. com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Eλένης Βαζούρα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.

T134 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων). • Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.

Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους Εσείς κι εμείς πάντα σ’ επαφή! w w w . p s i c h o g i o ερευνητές s . g r σπουδαστές PSICHOGIOS Publications και γενικά Always in touch! w w w . p s i c h o όσους g i o sενδιαφέρονται . g r για τα παιδικά βιβλία.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

PSICHOGIOS Publications w w w . p s i c h o g i o s . g r

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Για αναγνώστες με απαιτήσεις

For a very demanding readership

Διαβά Z ου με μαζί!