Diadromes 93

93 ΑΝΟΙΞΗ 2009

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ

Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ... ηλεκτρονικές!

93-tefxos_internet.indd 1

29/4/09 11:59:02

93-tefxos_internet.indd 2

29/4/09 11:59:09

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

Είναι δύσκολο, καθώς φαίνεται, να γυρίσει κανείς την πλάτη του στη σύγχρονη τεχνολογία και ιδιαίτερα στην ηλεκτρονική παρουσία της. Αντίθετα, επειδή είναι φιλική, προσιτή και πολυδύναμη, ανοίγει νέους ορίζοντες σε όλες τις επιστήμες και τις τέχνες. Εδώ και δύο δεκαετίες ζούμε τη μεγάλη έκρηξη της ηλεκτρονικής επικοινωνίας και την πλήρη επικράτηση της υψηλής τεχνολογίας. Με το διαδίκτυο «έγινε ο κόσμος γειτονιά κι η Οικουμένη σπίτι». Έτσι, το άτομο νιώθει δυνατό, εφόσον μπορεί κι αναζητεί πληροφορίες και τις έχει αστραπιαία στη διάθεσή του, ή μπορεί να διαλέγεται με άτομα άλλων χωρών και άλλων ηπείρων. Η σύγχρονη μορφή αναλφαβητισμού είναι η άγνοια χειρισμού του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Γι’ αυτό και η πρόοδος ενός λαού κρίνεται σήμερα, σε μεγάλο βαθμό, από το ποσοστό των χρηστών Η/Υ και τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης. Μπροστά, λοιπόν, σε αυτή την πραγματικότητα και οι Διαδρομές, που από αυτό το τεύχος προχωρούν ακόμη ένα βήμα προς τα εμπρός, διατηρώντας πάντοτε την ποιότητα των προβληματισμών τους σε θέματα όπως: παιδικό/εφηβικό βιβλίο, εικονογράφηση, γλώσσα, ποίηση, θέατρο, χαρακτήρες, ρατσισμός, πολυπολιτισμός, ιστορία, ναρκωτικά, φυσικό περιβάλλον, βία, πόλεμος, κ.λπ. Τα άρθρα που θα αποστέλλονται, θα ομαδοποιούνται σε θεματικές ενότητες και αφιερώματα με πληρέστερο τρόπο, αφού δεν θα υπάρχει περιορισμός σε σελίδες, όπως αναγκαστικά υπήρχε στις έντυπες Διαδρομές. Τώρα το σπίτι των Διαδρομών είναι ανοιχτό προς όλους τους χρήστες των Η/Υ. Καλές συναντήσεις, λοιπόν, και καλό κατευόδιο σε όλους. Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

93-tefxos_internet.indd 1

29/4/09 11:59:16

Περίοδος Γ’ : Άνοιξη 2009 Τεύχος 93 Mάρτιος - Απρίλιος - Μάιος 2009 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

3rd Period: Spring 2009 No 93 March - April - May 2009 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

ISSN 1105-1523 Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, 10678 Αθήνα Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος e-mail: vanagno@ece.uth.gr Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05 Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50 Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@the.forthnet.gr Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Εικόνα Εξωφύλλου: Από το βιβλίο Η χαμένη Αλφαβήτα, εκδ. Στρατής, της εικονογράφου Ίριδας Σαμαρτζή Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Κλειώ Ζαχαριάδη, 210.2804.841, e-mail: klio@psichogios.gr Πόπη Γαλάτουλα, e-mail: popi@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Owner: DIADROMES Club for Children’s Literature Study and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., 10678 Αthens, Greece Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos e-mail: vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05 Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50 Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81 Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@the.forthnet.gr Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Cover Illustration: From the book Τhe Lost Alfavita, Stratis Pubications, Illustrator: Irida Samartzis Marketing, Public Relations and Advertisments: Klio Zachariadi, 210.2804.841, e-mail: klio@psichogios.gr Popi Galatoula, e-mail: popi@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727

93-tefxos_internet.indd 2

29/4/09 11:59:22

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις Η εικονογράφος του τεύχους: Ίρις Σαμαρτζή Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου και το Μήνυμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα

CONTENTS 4 5

Points

8

International Children’s Book Day and the Anual IBBY Message

This Issue’s Illustrator: Iris Samartzi

Θάνατος στη Γάζα της Λίτσας Ψαραύτη

10

Death in Gaza

by Litsa Psarafti

Tο παιδί πίσω από τις λέξεις: ο εννοούμενος αναγνώστης και η ιδεολογική του λειτουργία της Σούλας Οικονομίδου

12

The child behind the worlds: the implied reader and its ideological function

by Soula Economidou

‘Εμφυλες αναπαραστάσεις στο Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, του ΥΠΕΠΘ της Τασούλας Τσιλιμένη

30

Racial representations in the literary anthology for nursery shcools by the Ministry of National Education and Religious Affairs

by Tassoula Tsilimeni

Ένθετο 16-σέλιδο Βιβλιοπαρουσιάσεις (41 τίτλοι)

37 54

16-page Booklist insert with Reviews (41 titles)

O ήρωας ως αναγνώστης στο μυθιστόρημα του Roald Dahl, Ματίλντα και την κινηματογραφική του μεταφορά της Ιωάννας Κωστάκη

60

The hero as a reader in Roald Dahl’s, Matilda and in the book’s motion picture version

by Ioanna Kostaki

Ο Ελληνικός Κωνσταντινουπολίτικος περιοδικός Τύπος για παιδιά και νέους στις αρχές του εικοστού αιώνα της Ζαχαρούλας Καραβά

72

Μagazines for Greek children and teens in Istanbul at the beginning of the 20th Century

by Zacharoula Karava

Η 2η Διεθνής Έκθεση Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου του Βαγγέλη Ηλιόπουλου

78

Τhe 2nd International Athens Children’s and Young Adult Book Fair

by Vagelis Iliopoulos

Συνέντευξη της Ελένης Πριοβόλου από την Αγγελική Βαρελλά

79

Interview with Helen Priovolou by Αngeliki Varella

40 χρόνια Κύκλος – Τιμώντας όσους διετέλεσαν στο Δ.Σ., τους πρωτεργάτες της παιδικής λογοτεχνίας του Βαγγέλη Ηλιόπουλου

81

Τhe 40th Anniversary of the Circle of the Greek Children’s Book – Honouring those individuals who served on the Board of Directors and the pioneers of Greek children’s literature

by Vagelis Iliopoulos

Διαδρομικά

Various

Προκήρυξη Συγγραφής Παιδικών Βιβλίων

83 84

Νέα

87

News

Η δημιουργία παιδικών βιβλίων – Πρόθεση και σκοποί της Ann Thwaite μετάφραση: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

The creation of Children’s Books – Intention and methods

by Ann Thwaite translated by Loty Petrovits-Andrutsopulou

Announcement of the Children’s Book Writing Competition

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους.

The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

93-tefxos_internet.indd 3

29/4/09 11:59:26

επισημά

επισημάνσεις επισημάνσεις επισημάνσεις

Ήταν ένα μικρό καράβι Ήταν ένα μικρό καράβι που ήταν α-α-ανυποψίαστο! Κρίμα, κρίμα, κρίμα, κρίμα το κατάπιε μαύρο κύμα! Έμπορος από μαυράκι το ’χει κάνει βαποράκι λίγο λίγο δοκιμάζει και δε νιώθει πως βουλιάζει κι όπως ήτανε φτιαγμένο αχαμνό, μαστουρωμένο

4 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

σαν να έπεσε σε νάρκη στων ναρκωτικών τη νάρκη ναρκωμένος νάρκισσος τον ρουφάει η άβυσσος. Κρίμα, κρίμα, κρίμα, κρίμα το κατάπιε μαύρο κύμα! Ήταν ένα μικρό καράβι που ήταν α-α-ανυποψίαστο! Θέτη Χορτιάτη

Χρόνους πολλούς τσι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Τσ’ έχω μες στην καρδιά μου Και θέλω κι ηλεκτρονικά Πάλι να ’ναι κοντά μου. Κωστής Λαγουδιανάκης Ηράκλειο Κρήτης

93-tefxos_internet.indd 4

29/4/09 11:59:33

ά

η εικονογράφος του τεύχους

ΙΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ Η Ίρις Σαμαρτζή γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Γραφιστική και Αρχιτεκτονική εσωτερικού χώρου-Διακόσμηση στη Σχολή Βακαλό, απ’ όπου αποφοίτησε με υποτροφία. Έχει παρακολουθήσει σεμινάρια πάνω στην παιδική ζωγραφική και στη δραματική τέχνη στην εκπαίδευση. Συνεργάστηκε με τη Σχολή Βακαλό ως βοηθός καθηγητή στα μαθήματα Σκηνογραφίας, Product Design και Αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης εσωτερικών χώρων (2001-2006). Από το 2003 διδάσκει ζωγραφική και κατασκευές σε ιδιωτικό εκπαιδευτήριο (νηπιαγωγείο και δημοτικό). Έχει συμμετάσχει στις εξής εκθέσεις: • 05/2008: «Το ελληνικό design – 50 χρόνια Σχολή Βακαλό», Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς.

• 11/12/2003-10/01/2004: Έκθεση με θέμα τον αρχιτέκτονα Jorn Utzon / Bagsvaerd Church, στη Σχολή Βακαλό.

• 10/2003: Ετήσια ομαδική έκθεση TRASH ART με θέμα ένα τρισδιάστατο περιοδικό κόμικς, με τίτλο «Το Υπουργείο Υγείας προειδοποιεί...».

• 06/2002: Ετήσια ομαδική έκθεση TRASH ART με θέμα «Ονειρόκοσμοι».

93-tefxos_internet.indd 5

5 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 11:59:43

6 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Παράλληλα συνεργάζεται με εκδοτικούς οίκους για την εικονογράφηση παιδικών βιβλίων, όπως: Σε μια σκηνή θεάτρου όπου όλα είναι μαγικά, Εκδόσεις Κέδρος, Ο Αστερίας των Χριστουγέννων, Εκδόσεις Κέδρος, Το ξύπνημα των κούκων (Έπαινος για την εικονογράφηση από το ΕΚΕΒΙ, 2008, και Βραβείο επαγγελματία εικονογράφου από τον πολυχώρο «Αγγέλων Βήμα»), Εκδόσεις Ταξιδευτής, Μαριάννα,το κορίτσι που πετάει, Εκδόσεις Πατάκη, Η χαμένη Αλφαβήτα, Εκδόσεις Στρατής, Το νησί των αριθμών, Εκδόσεις Στρατής, Ο πειρατής των χρωμάτων, Εκδόσεις Στρατής, Ναι και όχι στη χώρα των διαπραγματεύσεων, Εκδόσεις Κέδρος, Το πρώτο λουλούδι, Εκδόσεις Πατάκη, Το δέντρο με τα ψέματα, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Το τελευταίο φύλλο, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Τα χριστούγεννα της Μάχης, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Ένα μαύρο βότσαλο που το λέγανε Μαυρίκιο, Εκδόσεις Διάπλαση, Μελομακάρονα και κουραμπιέδες εν δράσει, Εκδόσεις Διάπλαση, Η αλεπού κι ο σπουργίτης, Εκδόσεις Διάπλαση, 12 δώρα για τα Χριστούγεννα, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Ένα δελφίνι στο σαλόνι μας, Ηλεκτρικές ιστορίες, Ιστορίες για τα σκουπίδια, Πίσω στο δάσος μου, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Μια βόλτα στο Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης Αγγελική Χατζημιχάλη, Εκδόσεις Ταξιδευτής, Από την καλή κι από την ανάποδη (Έπαινος για την εικονογράφηση από το ΕΚΕΒΙ, 2006), Εκδόσεις Ταξιδευτής, Ο Μαντίνος στην Ονειρούπολη, Εκδόσεις Διήγηση, Ο Μαντίνος στο βυθό, Εκδόσεις Διήγηση, Ο Γαλετζάς, Εκδόσεις Ταξιδευτής, ΥΠΟ ΕΚΔΟΣΗ

Γίνομαι καλύτερος – Παραμύθια που σκίζουν, Εκδόσεις Διάπλαση, Ιστορία Ροχ, Εκδόσεις Ταξιδευτής, Ο πειρατής των χρωμάτων, Εκδόσεις Στρατής.

93-tefxos_internet.indd 6

29/4/09 11:59:53

93-tefxos_internet.indd 7

29/4/09 12:00:00

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ – 2.4.2ΟΟ9

H

8 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, την ημέρα που γεννήθηκε ο μεγάλος Δανός παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Την καθιέρωσε η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (Ιnternational Board on Books for Young People – ΙΒΒΥ) το 1966. Από τότε, κάθε χρόνο, ένα διαφορετικό εθνικό τμήμα της οργάνωσης αυτής ετοιμάζει το έντυπο υλικό του εορτασμού, που διανέμεται σε όλο τον κόσμο, με σκοπό να τονίσει την αξία των βιβλίων και της ανάγνωσης και να ενθαρρύνει τη διεθνή συνεργασία για την ανάπτυξη και τη διάδοση της παιδικής λογοτεχνίας. Το 2009, υπεύθυνο για το υλικό του εορτασμού είναι το Τμήμα της Αιγύπτου. Το υλικό αυτό είναι αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας. Σε όλες τις χώρες, τα παιδιά, οι συγγραφείς, οι εικονογράφοι, οι μεταφραστές, οι βιβλιοθηκάριοι, οι εκδότες και οι εκπαιδευτικοί γιορτάζουν την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου με διάφορες εκδηλώσεις σε σχολεία, βιβλιοθήκες, βιβλιοπωλεία, πλατείες και άλλους χώρους, δείχνοντας έτσι την αγάπη και το ενδιαφέρον τους για τα βιβλία και το διάβασμα.

ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ 2.4.2009 Είμαι ο κόσμος

Είμαι ο κόσμος κι ο κόσμος είμαι εγώ – με τα βιβλία είμαι ό,τι επιθυμώ! Λέξεις και εικόνες, μύθοι, ποιήματα στη γη με περπατάνε δίχως βήματα.

Τη χώρα που ’χει τον κρυμμένο θησαυρό, και τα λυχνάρια, τα χαλιά τα μαγικά, τα τζίνια, τα φαντάσματα, τα ξωτικά, στης Σεχραζάντ τα παραμύθια θα τα βρω.

Με τις σελίδες του βιβλίου φτερουγίζω, στο χώρο και στο χρόνο ταξιδεύω. Κι ενώ απ’ όπου είμαι δε σαλεύω, φανταστικές στεριές και θάλασσες διασχίζω.

Κι όσο πιο πολύ διαβάζω, τόσο νιώθω μια χαρά, που με τίποτα δεν την αλλάζω. Βιβλίο, είσαι τέλεια συντροφιά! Απόδοση: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

93-tefxos_internet.indd 8

29/4/09 12:00:05

9 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

Η αφίσα της ΙΒΒΥ για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, 2009

93-tefxos_internet.indd 9

29/4/09 12:00:10

ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗ ΓΑΖΑ Λίτσα Ψαραύτη Συγγραφέας

Ο

10 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 10

πόλεμος είναι ο καλύτερος φίλος μου, αν και μερικές φορές κουράζομαι να μεταφέρω τόσο πολλές ψυχές σκοτωμένων. Οι πληγωμένοι με νιώθουν όταν πλησιάζω. Μερικοί γαντζώνονται από τη ζωή και τότε πρέπει να περιμένω. Με τα μικρά παιδιά, όμως, είναι διαφορετικά. Για να μην τα τρομάξω, δεν παρουσιάζομαι ποτέ με το φρικτό μου πρόσωπο και τα μαύρα ρούχα. Μεταμορφώνομαι σε έναν καλοσυνάτο παππού, κάθομαι κοντά τους, τα χαϊδεύω, τους λέω παραμύθια, τα παρηγορώ. Σ’ αυτή την άσχημη πόλη με τα κακοφτιαγμένα σπίτια μες στη μέση της άνυδρης ερήμου, έρχομαι συχνά τα τελευταία εξήντα χρόνια. Βλέπετε, ο πόλεμος κρατάει εδώ ακόμα, όσο κανένας άλλος στην ιστορία. Δεν χρειάζεται ν’ ακούσω τις σειρήνες, γιατί πρώτα πέφτουν οι πύραυλοι και οι βόμβες κι έπειτα χτυπούν συναγερμό. Τρέχω τότε να προλάβω για να παραλάβω τις ψυχές των παιδιών που φεύγουν από τα πληγωμένα τους κορμάκια. Τον τελευταίο μήνα έχω εγκατασταθεί σ’ αυτή την πολύπαθη πόλη. Πολλές

29/4/09 12:00:17

φορές, όσο κι αν προσπαθώ, δεν φτάνω στην ώρα μου. Βρίσκω ένα σχολείο ή ένα νηπιαγωγείο γκρεμισμένα. Οι ψυχές των παιδιών είναι έτοιμες να μου παραδοθούν, τα μάτια τους είναι ανοιχτά λες κι ονειρεύονται ακόμα. Παίρνω και ψυχές μεγαλύτερων παιδιών· τ’ αγόρια είναι ακόμη αμούστακα. Τα περισσότερα κρατούν μια πέτρα στα χέρια τους και η οργή είναι αποτυπωμένη στα μελαχρινά πρόσωπά τους. Έπειτα τρέχω στα νοσοκομεία. Τα παιδιά κλαίνε όταν είναι πληγωμένα, φοβούνται. Βλέπουν τον πόνο και την απόγνωση στα μάτια των γονιών τους. Τότε αναλαμβάνω εγώ να γλυκάνω τον πόνο τους. Τα παίρνω στην αγκαλιά μου και τα γαληνεύω, βάζω βάλσαμο στις καρδιές τους. Είναι όλα αθώα και μ’ εμπιστεύονται, μέσα στον πανικό τους δεν ξέρουν καλά-καλά τι τους συμβαίνει. Οι λιγοστοί γιατροί νύχτα-μέρα καθαρίζουν τις πληγές στα μικρά σώματα, ράβουν κεφάλια, κόβουν πόδια και χέρια. Το οινόπνευμα δεν είναι αρκετό και οι γιατροί το αραιώνουν και δεν τσούζει, γι’ αυτό και τα παιδιά δεν πονούν, δεν κλαίνε. Τα περισσότερα μου παραδίνουν τις ψυχές τους πριν προλάβουν να δουν τα κουτσουρεμένα κορμάκια τους. Αφήνουμε πίσω μας τα γκρεμισμένα σχολεία, τους καπνούς, το θόρυβο της μάχης. Ανεβαίνουμε ψηλά, ο ουρανός είναι καταγάλανος, δροσερός και μεταξένιος. Φτάνουμε επιτέλους εκεί που δεν υπάρχει πια οργή, φόβος, οδύνη, πόνος…

93-tefxos_internet.indd 11

11 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:00:23

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ: Ο ΕΝΝΟΟΥΜΕΝΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΚΑΙ Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Σούλα Οικονομίδου Επίκουρος Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θράκης

Κ

12 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 12

άθε φορά που εξετάζουμε την αναγνωστική πράξη σε σχέση με ένα κείμενο παιδικής λογοτεχνίας ερχόμαστε αντιμέτωποι με το θεμελιώδες ζήτημα του αναγνώστη και του τρόπου με τον οποίο εκείνος προσλαμβάνει τα νοήματα του συγκεκριμένου κειμένου. Το βασικό ερώτημα που εγείρεται (από πλευράς των ενηλίκων) αφορά στο εάν και κατά πόσο το συγκεκριμένο κείμενο είναι καταληπτό από τα παιδιά-αναγνώστες1. Εάν, δηλαδή, η αναγνωστική τους εμπειρία αλλά και η ηλικιακή τους ωριμότητα επιτρέπει την επικοινωνία τους μ’ αυτό. Ο Wolfgang Iser, θεμελιωτής της θεωρίας της πρόσληψης, έχει, πιστεύουμε, περιγράψει την αναγνωστική αυτή επικοινωνία με τον καλύτερο τρόπο χρησιμοποιώντας την εξής παρομοίωση: η πράξη της ανάγνωσης μοιάζει με τη συμμετοχή σε μια συζήτηση όπου οι συζητητές, δηλαδή κείμενο και αναγνώστης, προσπαθούν να φτάσουν σε μία συμφωνία σχετικά με το θέμα που συζητούν2. Ποιοι είναι, λοιπόν, αυτοί οι δύο συζητητές, όπως τους όρισε ο Iser, στην περίπτωση της παιδικής λογοτεχνίας; Το ερώτημα γίνεται ιδιαιτέρως σύνθετο καθώς οι δημιουργοί και οι αναγνώστες της τελευταίας δεν ανήκουν στην ίδια ηλικιακή ομάδα. Έτσι, από τη μία πλευρά, έχουμε ένα κείμενο γραμμένο, και ενίοτε εικονογραφημένο, από έναν ενήλικα με τρόπο που υποτίθεται ότι αρμόζει στις αντιληπτικές ικανότητες, στις εμπειρίες, στις ευαισθησίες ή στην αναγνωστική επάρκεια ενός εννοούμενου αναγνώστηπαιδιού και, από την άλλη, έχουμε έναν πραγματικό αναγνώστη-παιδί. Πιο αναλυτικά, ο ενήλικας συγγραφέας ενός κειμένου για παιδιά το προσαρμόζει στις ικανότητες και δεξιότητες που πιστεύει ότι έχει ο αναγνώστης του3. Έχει επομένως, ο συγγραφέας, αναπόφευκτα, μία εικόνα του εννοούμενου αναγνώστη του από την πρώτη στιγμή της συγγραφικής διαδικασίας, όπως έχει μία γενικότερη εικόνα των «σημερινών παιδιών», η οποία αναπόφευκτα επηρεάζεται από την κυρίαρχη αντίληψη περί παιδικότητας που χαρακτηρίζει την εκάστοτε κοινωνία, την εκάστοτε εποχή. Αυτό όμως μπορεί να αποτελεί πρόβλημα. Διότι άλλος μπορεί να είναι κατά τη γνώμη του συγγραφέα ο εννοούμενος αναγνώστης του και άλλος ο πραγματικός αναγνώστης-παιδί που θα πάρει το έργο του στα χέρια του. Η αντιληπτική ικανότητα, η αναγνωστική εμπειρία αλλά και γενικότερα οι εμπειρίες της παιδικότητάς τους μπορεί να διαφέρουν. Υπάρχει δηλαδή ένα σημαντικό κενό όσον αφορά το ποιος είναι ο αναγνώστης ενός κειμένου παιδικής λογοτεχνίας. Δεν ωφελεί, επομένως, σε μία ανάλυση ενός έργου παιδικής λογοτεχνίας να ρωτήσουμε το συγγραφέα σε ποιον αναγνώστη απευθύνεται, ούτε ωφελεί να λάβουμε υπόψη μας τους τρέχοντες επιστημονικούς ορισμούς

29/4/09 12:00:28

περί της σύγχρονης παιδικότητας και στη συνέχεια να ψάξουμε να δούμε εάν το έργο είναι «κατάλληλο» γι’ αυτά τα παιδιά των… ορισμών. Οφείλουμε, πιστεύουμε, να στραφούμε στο ίδιο το έργο και να εξετάσουμε τι είδους εννοούμενο αναγνώστη το ίδιο υπονοεί ή, καλύτερα, κατασκευάζει. Ο Iser μάς έχει δείξει ότι η πιο χρήσιμη διαδικασία σ’ αυτή την κατεύθυνση είναι να εξετάσουμε σε ποιον το ίδιο το κείμενο κάνει «εκκλήσεις», εκκλήσεις οι οποίες πραγματώνονται κυρίως μέσα από τα κενά της αφήγησης, μέσα από την απροσδιοριστία του κειμένου και ταυτόχρονα μέσα από την καταληπτότητά του. Οφείλουμε να επισημάνουμε εδώ την έμφαση που αποδίδει ο Iser στο κείμενο και όχι στο συγγραφέα του4. Πράγματι, τέτοιου είδους εκκλήσεις δεν είναι συνειδητό έργο του συγγραφέα και μόνον. Μπορεί να αντικατοπτρίζουν την αντίληψη περί παιδικότητας που έχει κάθε φορά ένας συγκεκριμένος συγγραφέας, αλλά μπορεί να αντικατοπτρίζουν και άλλα στοιχεία του κειμένου τα οποία ο συγγραφέας δεν ελέγχει. Για παράδειγμα, τις ακατέργαστες ιδεολογικές θέσεις του, οι οποίες διαποτίζουν το έργο του χωρίς ο ίδιος να το συνειδητοποιεί, την πιθανή νοσταλγία του για τη δική του παιδική ηλικία ή, αντίθετα, τα πιθανά τραύματα ή απωθημένα του σε σχέση με την παιδική του ηλικία. Όλο αυτό το «φορτίο», επεξεργασμένο ή ανεπεξέργαστο, απευθύνεται σε κάποιον εννοούμενο αναγνώστη ο οποίος διαγράφεται μέσα στο κείμενο.

93-tefxos_internet.indd 13

29/4/09 12:00:37

14 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 14

Τα παραπάνω στοιχειοθετούν, πιστεύουμε, τη σημαντικότητα της έννοιας του εννοούμενου αναγνώστη. Πράγματι, το να εντοπίσουμε σε ποιον αναγνώστη ένα έργο παιδικής λογοτεχνίας απευθύνεται και τους τρόπους με τους οποίους το επιτυγχάνει είναι εξαιρετικά χρήσιμο: διότι, δεδομένης της ρευστότητας που χαρακτηρίζει την έννοια της παιδικότητας και κατ’ επέκταση την έννοια της παιδικής λογοτεχνίας, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε για να ορίσουμε την τελευταία είναι να ορίσουμε τον αποδέκτη της. Και, όπως αναφέραμε παραπάνω, ο αποδέκτης ενός παιδικού λογοτεχνικού έργου μπορεί να εντοπισθεί μόνον μέσα από το ίδιο το έργο5. Αυτό που θα επιχειρήσουμε παρακάτω είναι να εξετάσουμε πώς εντοπίζεται ο εννοούμενος αναγνώστης και πώς λειτουργεί η σχέση/«συζήτηση» μεταξύ εκείνου και του κειμένου σε ένα πρωτότυπο και πολύπλοκο σύγχρονο ελληνικό βιβλίο, Τα 88 Ντολμαδάκια6 του Ευγένιου Τριβιζά. Ο λόγος που επιλέξαμε το παράδειγμα του συγκεκριμένου βιβλίου είναι διότι προσφέρει στους αναγνώστες του μία ασυνήθιστη και πολυδιάστατη αναγνωστική εμπειρία η οποία βασίζεται, όπως θα δείξουμε, στην μεταμυθοπλαστική του δομή και λειτουργία. Μία καίρια παρατήρηση σε σχέση με όσα θα αναφέρουμε στη συνέχεια αφορά στη σχέση του εννοούμενου αναγνώστη, ο οποίος δεν είναι παρά μία έννοια, με τον πραγματικό αναγνώστη ο οποίος έχει, αντιθέτως, σάρκα και οστά και ο οποίος κρατά στα χέρια του και διαβάζει ένα κείμενο λογοτεχνίας. Ο εννοούμενος αναγνώστης, ο οποίος, καθόλου τυχαία, αποκαλείται και πρότυπος ή ιδανικός αναγνώστης, είναι αυτός ο οποίος είναι θεωρητικά σε θέση να πραγματώσει όλες τις δυνατότητες του κειμένου: τόσο αυτές που μπορεί να είχε υπόψη του ο ίδιος ο συγγραφέας όσο και αυτές που το ίδιο το κείμενο δημιουργεί, «ερήμην» του συγγραφέα. Ο Iser, εισηγητής της έννοιας με τη σημασία που τη χρησιμοποιούμε εδώ, το ορίζει με τον καλύτερο τρόπο: «ο εννοούμενος αναγνώστης περιγράφει τις προϋποθέσεις του κειμένου, προϋποθέσεις που ενεργοποιούνται και αντιμετωπίζονται διαφορετικά από τους σε κάθε ιστορική περίοδο διαφορετικούς αναγνώστες»7. Κατά την ανάγνωση, ο πραγματικός αναγνώστης, διαφορετικός σε κάθε ιστορική περίοδο, καλείται από το ίδιο το κείμενο να ταυτιστεί με τον εννοούμενο. Αυτό είναι η κατάληξη της αναγνωστικής πράξης που θα επιθυμούσε ίσως ο συγγραφέας κάθε κειμένου. Ωστόσο, αυτό δεν είναι πάντα εφικτό: πολλές φορές ο πραγματικός αναγνώστης δεν έχει τα «προσόντα» που θεωρητικά έχει ο εννοούμενος και η ταύτιση δεν είναι δυνατή8. Στην περίπτωση που εξετάζουμε, η οποία είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας αναγνωστικής εμπειρίας, εάν μία τέτοια ταύτιση πετύχει τότε ο πραγματικός αναγνώστης θα εισπράξει όλα τα οφέλη ενός βιβλίου όπως Τα 88 Ντολμαδάκια, τα οποία, όπως θα δείξουμε, είναι πολλά και σημαντικά. Περνώντας τώρα στην ανάλυση του περιεχομένου του βιβλίου οφείλουμε να αρχίσουμε με μία διευκρίνιση. Το βιβλίο είναι εικονογραφημένο με ασπρόμαυρες εικόνες. Σε κάθε σελίδα του συνυπάρχουν λόγος και εικόνα. Κατ’ αρχάς, το ίδιο το γεγονός πιστεύουμε ότι είναι εξαιρετικά δηλωτικό στην κατεύ-

29/4/09 12:00:42

θυνση του εννοούμενου αναγνώστη εάν λάβουμε υπόψη μας ότι τα βιβλία που εικονογραφούνται είναι, για ευνόητους λόγους, βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής και πρωτο-σχολικής ηλικίας. Ωστόσο η διευκρίνιση που θέλουμε να κάνουμε αφορά στον τρόπο με τον οποίο θα προσεγγίσουμε το συγκεκριμένο εικονογραφημένο βιβλίο. Η βασική ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα διάφορα είδη εικονογραφημένων βιβλίων είναι η σχέση που συνδέει τα κείμενα και τις εικόνες τους. Για να το θέσουμε αλλιώς, υπάρχουν εικονογραφημένες ιστορίες που διαβάζονται και χωρίς τις εικόνες, και άλλες όπου η παρουσία των εικόνων είναι καθοριστική για την ολοκλήρωση του νοήματος της αφήγησης. Η περίπτωση του βιβλίου που εξετάζουμε ανήκει στην πρώτη κατηγορία. Φυσικά οι εικόνες συμπληρώνουν την αίσθηση της ιστορίας καθώς δίνουν μορφή σε πρόσωπα και πράγματα και αναπαριστούν εικονιστικά τη δράση. Ωστόσο, είναι δυνατόν να εξετάσουμε, όπως και διευκρινίζουμε ότι θα κάνουμε, τις ιστορίες στηριζόμενοι αποκλειστικά στο κείμενο, στο βαθμό που το τελευταίο δεν εξαρτάται από τις εικόνες για να ολοκληρώσει τα νοήματά του και για να επικοινωνήσει με τον αναγνώστη του. Θα ήταν επίσης σκόπιμο να διευκρινίσουμε εδώ ότι όπως η ανάγνωση ενός κειμένου προϋποθέτει την ύπαρξη ενός εννοούμενου αναγνώστη που να μπορεί να αντεπεξέλθει στην αποκωδικοποίηση του γραπτού λόγου, έτσι και η «ανάγνωση» μιας εικόνας προϋποθέτει την εξοικείωση του θεατή/«αναγνώστη» με στοιχειώδεις κώδικες που χρησιμοποιεί η εικονιστική αφήγηση, και άρα προϋποθέτει και αυτή έναν εννοούμενο θεατή9. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η εικονογράφηση της Βαρβάκη συμπληρώνει πολύ έξυπνα το κείμενο και συχνά υποβάλλει ή μάλλον πραγματώνει εικονιστικά και την κωμική χροιά κάποιας συγκεκριμένης σκηνής. Ωστόσο, αφενός παραμένει απόλυτα πιστή στην πλήρη απόδοση των αφηγηματικών πληροφοριών του κειμένου και αφετέρου δεν δυσκολεύει τον αναγνώστη στην αποκωδικοποίηση των εικόνων με το να εισάγει πολύ εξειδικευμένους κώδικες εικονιστικής αναπαράστασης. Στρέφοντας, λοιπόν, την προσοχή μας εξ ολοκλήρου στα κείμενα του βιβλίου θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε ποια είναι εκείνα τα στοιχεία τους τα οποία ολοκληρώνουν την εικόνα του εννοούμενου αναγνώστη στον οποίο το βιβλίο απευθύνεται και τον οποίο εντέλει κατασκευάζει. Οφείλουμε κατ’ αρχάς να περιγράψουμε το πρωτότυπο αφηγηματικό εύρημα του Τριβιζά, εφόσον αυτό είναι καθοριστικό για την αναγνωστική πραγμάτωση του βιβλίου του. Στα 88 Ντολμαδάκια δεν έχουμε μία, ενιαία και γραμμική ιστορία. Έχουμε, ωστόσο, μία κεντρική ηρωίδα, την Έμμα, τις περιπέτειες της οποίας παρουσιάζει, σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, ο γνώριμος αόρατος παντογνώστης αφηγητής. Από μία κοινή αφετηρία (το χτύπημα του τηλεφώνου στο σπίτι της ηρωίδας) δημιουργούνται διαφορετικές ιστορίες ανάλογα με την επιλογή που καλείται να κάνει κάθε φορά ο αναγνώστης. Όλα αρχίζουν από την πρώτη σελίδα

93-tefxos_internet.indd 15

15 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:00:47

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 16

όπου ο αναγνώστης ρωτάται: «Τι θέλεις να κάνει η Έμμα; να σηκώσει ή να μην σηκώσει το τηλέφωνο;» Η απάντησή του είναι καθοριστική για το ποια τροπή θα πάρει η ιστορία και επομένως ο ενεργητικός του ρόλος αποτελεί προϋπόθεση για να υπάρξει συνέχεια στην ιστορία. Η κάθε επιλογή του, ανάμεσα σε άλλοτε δύο και άλλοτε πολύ περισσότερες προτεινόμενες λύσεις, τον στέλνει σε μία άλλη τυχαία σελίδα του βιβλίου10, η οποία προχωρά την ιστορία, με κεντρική ηρωίδα πάντα την Έμμα, ένα βήμα παραπέρα, και στη συνέχεια του θέτει ένα νέο δίλημμα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται παρά πολλές μικρές ιστορίες, «τα πολύκλωνα παραμύθια» όπως χαρακτηρίζονται στο εσώφυλλο του βιβλίου. Ορισμένα από τα «προσόντα» του εννοούμενου αναγνώστη, τα οποία ο πραγματικός αναγνώστης μπορεί να διαθέτει, αναδεικνύονται μέσα από την προσεκτική ανάλυση του περιεχόμενου των ιστοριών οι οποίες μπορούν να δημιουργηθούν στα πλαίσια του βιβλίου. Θα επικεντρωθούμε καταρχήν σε μία από τις πολλές εν δυνάμει ιστορίες του βιβλίου, την οποία οι δικές μας επιλογές συνέταξαν, και η οποία είναι αντιπροσωπευτική ως προς το περιεχόμενό της, το στιλ και το χιούμορ που τη χαρακτηρίζουν: η Έμμα, η πρωταγωνίστρια του βιβλίου, απαντάει στο τηλέφωνο που χτυπά και μιλά με την Αθανασία, την πιο καλή της φίλη, η οποία την προσκαλεί στο αποκριάτικο πάρτι της. Στο δρόμο για το πάρτι σταματά την Έμμα, που είναι ντυμένη νοσοκόμα, ένας νάνος καβάλα σ’ έναν τεράστιο κόκορα και της ζητά να τον ακολουθήσει για να θεραπεύσει το βασιλιά της Χώρας του Χαρτοπόλεμου. Η Έμμα αρνείται και συνεχίζει το δρόμο της αλλά πέφτει θύμα απαγωγής. Δύο γραμματόσημα την οδηγούν δια της βίας στη Χώρα των Γραμματοσήμων, όπου ένα σπάνιο γραμματόσημο υποφέρει από πονόδοντο. Η Έμμα τού σφραγίζει το δοντάκι που πονάει, χρησιμοποιώντας το τσιμπιδάκι, τη σφραγίδα και το κουτάκι με το ταμπόν που βγάζει από το βαλιτσάκι της και σε αντάλλαγμα τα γραμματόσημα την πηγαίνουν στο σπίτι της Αθανασίας. Όμως, όπως την πληροφορεί ένα κόκκινο βουβάλι που βόσκει εκεί όπου βρισκόταν μέχρι τότε το σπίτι της Αθανασίας, μία κακιά μάγισσα έχει μεταμορφώσει το σπίτι σε σπιρτόκουτο και τα παιδιά σε σπίρτα επειδή θύμωσε που δεν την κάλεσε η Αθανασία στο πάρτι της. Η Έμμα αναλαμβάνει να βρει τη μάγισσα και να σώσει τους φίλους της. Εντοπίζει τη μάγισσα σ’ ένα κακόφημο καφενείο, μπαίνει μέσα και παραγγέλνει στον συνταξιούχο βρικόλακα που εκτελεί χρέη σερβιτόρου έναν ζελέ σπέσιαλ. Τη στιγμή που η μάγισσα ετοιμάζεται να ανάψει ένα σπίρτο, η Έμμα της αρπάζει το σπιρτόκουτο και τρέχοντας ξεφεύγει από τη μάγισσα που την καταδιώκει και επιστρέφει εκεί όπου βόσκει ακόμη το κόκκινο βουβάλι. Αυτό προσπαθεί και τελικά θυμάται τα μαγικά λόγια που είχε πει η μάγισσα τη στιγμή της μεταμόρφωσης, η Έμμα προφέρει ανάποδα τις εφτά μαγικές λέξεις και το σπίτι της Αθανασίας, με όλα τα παιδιά εκεί, εμφανίζεται ξανά και το πάρτι συνεχίζεται από εκεί που είχε σταματήσει.

29/4/09 12:00:52

Με βάση την παραπάνω ενδεικτική ιστορία, θα επιχειρήσουμε να δείξουμε ότι ο εννοούμενος αναγνώστης γίνεται αντιληπτός όταν εξετάσουμε τις δυσκολίες του κειμένου στις οποίες αυτός πρέπει να αντεπεξέλθει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θα λέγαμε ότι οι δυσκολίες που παρουσιάζει η αφήγηση είναι τριών ειδών: κατ’ αρχάς είναι τα κενά της αφήγησης, όλα όσα δηλαδή η αφήγηση αποσιωπά ως ευνόητα ή αυτονόητα. Σ’ αυτή την περίπτωση ο εννοούμενος αναγνώστης είναι εκείνος ο υποθετικός αναγνώστης ο οποίος είναι σε θέση να καλύψει τέτοια κενά κατανοώντας και αυτά που δεν λέγονται. Μία δεύτερη δυσκολία είναι να παρακολουθήσει απρόσκοπτα τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Τριβιζάς και ιδιαίτερα τα γλωσσικά του παιχνίδια όπως, για παράδειγμα, τις παρηχητικές ετυμολογίες ή τις παρετυμολογίες στις ονομασίες τόπων και προσώπων, παιχνίδια στα οποία βασίζεται στις περισσότερες των περιπτώσεων και η κωμικότητα των κειμένων του. Η τρίτη, τέλος, δυσκολία την οποία συναντά ο «ιδανικός», «πρότυπος» ή, εντέλει, εννοούμενος αναγνώστης είναι το ιδιότυπο, συχνά παράλογο, χιούμορ του Τριβιζά. Η δυσκολία αυτή, παρόλο που την αριθμούμε ως τρίτη, είναι στην ουσία προέκταση των προηγούμενων, στο βαθμό που για να αντεπεξέλθει σ’ αυτήν ο αναγνώστης πρέπει να έχει την ικανότητα να αντεπεξέρχεται και στις δύο παραπάνω, δηλαδή να μπορεί να συμπληρώνει και νοηματικά αλλά και λεκτικά κενά της αφήγησης. Μόνον έτσι, όπως θα δείξουμε παρακάτω, θα είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται το πού έγκειται κάθε φορά η κωμικότητα συγκεκριμένων καταστάσεων και διαλόγων. Ας εξετάσουμε τώρα διεξοδικά τις παραπάνω δυσκολίες σε σχέση με την ιστορία της οποίας την πλοκή περιγράψαμε παραπάνω. Ποια είναι τα κενά που οφείλει να καλύψει ο αναγνώστης σ’ αυτή την ιστορία; Το πρώτο και κεντρικό κενό είναι αυτό που αφορά στη βασική παραμυθιακή σύμβαση σύμφωνα με την οποία το πραγματικό και το φανταστικό/υπερφυσικό μπορούν να συνυπάρχουν και να επικοινωνούν στην ίδια ιστορία. Η Έμμα συναντά στο δρόμο της ένα νάνο καβάλα σ’ έναν τεράστιο κόκορα, στη συνέχεια δύο γραμματόσημα που οδηγούν αυτοκίνητο την απάγουν, ενώ στο τέλος κατατροπώνει μια μάγισσα με τη βοήθεια ενός κόκκινου βουβαλιού που μιλάει. Η ερώτηση που μοιραία έλκεται είναι εάν «γίνονται τέτοια πράγματα». Για να απαντήσει ο αναγνώστης καταφατικά, καλύπτοντας αυτό το κενό που δημιουργεί η αφήγηση, και να μην σταματήσει μπροστά στο παράλογο μιας τέτοιας κατάστασης, οφείλει να έχει την απαιτούμενη εξοικείωση με τη σχετική παραμυθιακή σύμβαση, να έχει δηλαδή την απαραίτητη αναγνωστική εμπειρία μαγικών παραμυθιών όπου το αδύνατον είναι δυνατό και όπου το φανταστικό γίνεται πραγματικό. Αλλά εάν το παραπάνω είναι ένα κενό που εύκολα καλύπτει, λόγω εμπειρίας και μόνον, ένας αναγνώστης-παιδί, υπάρχουν και κενά άλλου τύπου, δυσκολότερα στη συμπλήρωσή τους, τα οποία προϋποθέτουν συγκεκριμένες γνώσεις και εμπειρίες. Θα τα παραθέσουμε εδώ υπό τη μορφή των ερωτήσεων που γεννούν: «Γιατί», όπως αναφέρει η αφήγηση, «τα οικόσημα κατοικούν στη χώρα με τους μεσαιωνικούς πύργους και τα παράσημα στη χώρα με τους καμουφλαρισμένους στρατιώτες;»11 Στην προκειμένη περίπτωση, εννοούμενος αναγνώστης είναι εκείνος ο υποθετικός αναγνώστης ο οποίος γνωρίζει τι ση-

93-tefxos_internet.indd 17

17 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:00:57

18 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 18

μαίνουν οι λέξεις «οικόσημο» και «παράσημο» και επομένως τη σχέση που τα συνδέει με τις χώρες τους, και είναι κατά συνέπεια σε θέση να συμπληρώσει αυτό το γνωστικό κενό και εντέλει να αποκωδικοποιήσει και να εκτιμήσει και την κωμικότητα της ιδέας του Τριβιζά. Μία άλλη γκάμα ερωτήσεων/κενών που δημιουργεί η αφήγηση αφορά στην αρρώστια του γραμματόσημου: «γιατί ένα γραμματόσημο υποφέρει από πονόδοντο και όχι από πονοκέφαλο;», «γιατί το θεραπεύει η Έμμα σφραγίζοντας το δόντι που πονά;», «τι θα πει “σφραγίζω” ένα δόντι;», «πώς σφραγίζουμε το δοντάκι ενός γραμματόσημου – όπως ο οδοντογιατρός;», «γιατί, τότε, η Έμμα βγάζει από το βαλιτσάκι της τσιμπιδάκι, ταμπόν και σφραγίδα και το σφραγίζει όπως ένας ταχυδρομικός υπάλληλος;» Ο εννοούμενος αναγνώστης είναι εδώ εκείνος ο οποίος πληροί μία στοιχειώδη προϋπόθεση: έχει, δηλαδή, τις απαραίτητες γνώσεις ώστε αφενός να μπορεί να συνδυάσει τις έννοιες «δόντι» και «γραμματόσημο» και αφετέρου να κατανοεί τη διττότητα της έννοιας του ρήματος «σφραγίζω». Εφ’ όσον πληροί αυτή την προϋπόθεση τότε μόνον είναι σε θέση να συμπληρώσει τα αντίστοιχα κενά και να αντιληφθεί πού στηρίζεται η κωμικότητα των λογοπαιγνίων του Τριβιζά. Μένοντας λίγο περισσότερο στο χιούμορ που διαπερνά την αφήγηση θα θέλαμε να σχολιάσουμε ορισμένα ακόμη χαρακτηριστικά παραδείγματα για να δείξουμε αφενός πόσο κεντρικό ρόλο παίζει η κωμικότητα στην όλη ψυχαγωγική αλλά και κοινωνικοποιητική διάσταση του συγκεκριμένου βιβλίου, και αφετέρου πώς η κατανόηση της κωμικότητας προϋποθέτει τη συμπλήρωση νοηματικών και λεκτικών κενών από πλευράς εννοούμενου αναγνώστη. Ας μείνουμε προς στιγμήν στην κωμικότητα των ίδιων των χαρακτήρων της ιστορίας: γιατί είναι αστεία, για παράδειγμα, η ύπαρξη ενός «συνταξιούχου βρικόλακα» ή ενός «λαθρέμπορου ναφθαλίνης» στο κακόφημο καφενείο όπου καταλήγει η Έμμα; Η κωμικότητα τέτοιων χαρακτήρων δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή εάν ο αναγνώστης δεν γνωρίζει τι σημαίνει βρικόλακας και επομένως δεν αντιλαμβάνεται ότι οι έννοιες «συνταξιούχος» και «βρικόλακας» είναι ασυμβίβαστες ή αν δεν γνωρίζει τι είναι ναφθαλίνη και πόσο ευτελής είναι η αξία της. Η κωμικότητα των καταστάσεων, πάλι, εγείρει παρόμοια ερωτηματικά: γιατί είναι αστείο το ότι, για παράδειγμα, ο οδηγός του τανκ, μέσα στο οποίο κρύβεται η Έμμα, είναι ένας επιλοχίας από τη Βοημία που τρώει παγωτό χωνάκι βύσσινο; Εάν ο αναγνώστης δεν συμπληρώσει ένα συγκεκριμένο νοηματικό κενό, εάν δεν αναγνωρίσει, δηλαδή, την ανάρμοστη σχέση της ιδιότητας και της συμπεριφοράς του στρατιωτικού, τότε δεν θα μπορέσει να αντιληφθεί γιατί μία τέτοια κατάσταση είναι κωμική. Είναι σημαντικό να διακρίνουμε στο σημείο αυτό δύο ιδιαίτερες περιπτώσεις κωμικότητας οι οποίες συναντώνται στα 88 Ντολμαδάκια και οι οποίες επίσης συναρτώνται με την έννοια του εννοούμενου αναγνώστη: πρόκειται αφενός για την περίπτωση όπου το αστείο πηγάζει από τη χρήση ανατριχιαστικών, αηδιαστικών, αποκρουστικών λέξεων για την περιγραφή προσώπων ή αντικειμένων, και αφετέρου για την περίπτωση όπου το αστείο πηγάζει από την ομαδοποίηση και συσχέτιση εμφανώς άσχετων και παράδοξων αντικειμέ-

29/4/09 12:01:02

νων ή προσώπων. Το γλυκό που σερβίρεται στην Έμμα στο κακόφημο καφενείο αποτελεί παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης: η Έμμα παραγγέλνει ένα «σπέσιαλ ζελέ» το οποίο, ακριβώς επειδή είναι «σπέσιαλ», φτάνει «πασπαλισμένο με πιτυρίδα κοκκινομάλλη πειρατή»12. Εάν είχε παραγγείλει τούρτα, αυτή θα ήταν φτιαγμένη «από βούρκο βάλτου και κλούβια αυγά»13 και εάν είχε παραγγείλει καμπιάρι, αυτό θα ήταν φτιαγμένο από «σάλιο δράκου και μύξα γορίλα με παγάκι από λασπόνερο»14. Στη δεύτερη περίπτωση, τώρα, ενδεικτικά παραδείγματα αποτελούν τα δώρα που λαμβάνει η Έμμα από το βασιλιά του Λιχουδιστάν, δηλαδή «ένα ζαχαρωμένο μήλο, ένα καναρίνι, ένα ασημένιο καρύδι και ένα ιπτάμενο κοφίνι της μπουγάδας»15 ή η λίστα με όλα όσα καταπίνει η γαλάζια φάλαινα, δηλαδή «δώδεκα πειρατικά καράβια, τρεις φάρους, ένα φεριμπότ, εφτά σημαδούρες, είκοσι γοργόνες και εκατό χιλιάδες γάβρους»16. Η ερώτηση που έλκεται στις συγκεκριμένες περιπτώσεις είναι εάν αυτού του τύπου οι υπερβολές είναι όντως αστείες, και εάν είναι, σε ποιον αναγνώστη απευθύνονται τέτοιου είδους αστεία. Θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι τέτοιες υπερβολές θυμίζουν ή ίσως μιμούνται αντίστοιχες υπερβολικές, σκατολογικές ή και εσχατολογικές διηγήσεις των μικρών παιδιών. Όταν σε κύκλους ομηλίκων αυτοσχεδιάζουν δημιουργώντας φανταστικές ιστορίες ή, πιο συχνά, ανέκδοτα, τα παιδιά συχνά γελούν με χοντροειδή αστεία, με σκληρές κοροϊδίες χαρακτήρων και συμπεριφορών ή με περιγραφές γεμάτες βία και θάνατο, από τη μια εξορκίζοντας με το γέλιο τους πιο ανείπωτους φόβους και αγωνίες τους και από την άλλη, περνώντας μέσα από την υπερβολή των λέξεων στην περιοχή του ανέφικτου ή του απαγορευμένου και υπονομεύοντας έτσι τον κόσμο που τους παραδίδεται. Θα μπορούσαμε, κατά συνέπεια, να ισχυρισθούμε ότι η κατανόηση της κωμικότητας τέτοιων περιγραφών στα 88 Ντολμαδάκια προϋποθέτει και άρα προδιαγράφει με σαφήνεια έναν εννοούμενο αναγνώστη που είναι παιδί, και ως παιδί μπορεί και να αναγνωρίζει σ’ αυτές τα όσα δεν λένε αλλά υποθάλπουν, και, επιπλέον, να ταυτίζεται με όλα όσα υποθάλπονται. Η περίπτωση του ενήλικα εννοούμενου αναγνώστη είναι μάλλον απίθανη: διότι, θα ήταν δύσκολο γι’ αυτόν να ξεπεράσει ή, καλύτερα, να δια-περάσει την απέχθεια ή την αίσθηση της γελοιότητας που η ανάγνωση τέτοιων περιγραφών τού προκαλούν και να φτάσει στην αντίπερα όχθη, στην όχθη της απρόσκοπτης, κυριολεκτικής ψυχαγωγίας. Γι’ αυτόν, πιστεύουμε, η κωμικότητα που περιγράψαμε παραπάνω μένει ανενεργή. Ανακεφαλαιώνοντας τα όσα παραπάνω αναφέραμε για τα κενά που δημιουργούνται κατά την αφήγηση μιας τυχαίας ιστορίας διαπιστώνουμε ότι ο εννοούμενος αναγνώστης που αυτή προϋποθέτει ή κατασκευάζει είναι ένας αναγνώστης-παιδί. Ένα παιδί, όμως, το οποίο μπορεί να συμπληρώνει αυτά τα κενά και να απολαμβάνει την κωμικότητα που συχνά πηγάζει από τη συμπλήρωσή τους: για

93-tefxos_internet.indd 19

19 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:01:07

20 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 20

να το κάνει, πρέπει να έχει τις απαιτούμενες γνώσεις σχετικά με τον περιβάλλοντα κόσμο, την απαιτούμενη γλωσσική επάρκεια, τις απαιτούμενες αναγνωστικές εμπειρίες και τέλος την απαιτούμενη εξοικείωση με βασικές συμβάσεις του λογοτεχνικού είδους στο οποίο οι ιστορίες στα 88 Ντολμαδάκια ανήκουν. Υπάρχει, ωστόσο, μία ακόμη βασική διάσταση του κειμένου την οποία θα θέλαμε να εξετάσουμε αναλυτικά σε σχέση πάντα με την έννοια του εννοούμενου αναγνώστη: η ιδεολογική. Στο βαθμό που κάθε κείμενο παιδικής λογοτεχνίας είναι εγγενώς κοινωνικοποιητικό εφόσον βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν τον κόσμο τους και να ενταχθούν σ’ αυτόν, το τι είδους ιδεολογήματα εγγράφονται σ’ αυτό και, επιπλέον, το πώς το ίδιο το κείμενο επιδιώκει να τα μεταβιβάσει στους αναγνώστες του είναι, πιστεύουμε, βασικά ερωτήματα που οφείλουμε να θέτουμε κάθε φορά που αναλύουμε ένα τέτοιο κείμενο. Σε σχέση με την ιδεολογική λειτουργία οποιουδήποτε κειμένου θα θέλαμε να τονίσουμε ότι ένα, αλλά όχι το μόνο, από τα μέσα με τα οποία αυτή πραγματώνεται με έναν αφανή τρόπο είναι η συμπλήρωση από πλευράς του αναγνώστη εκείνων των κενών που αφορούν σε κοινωνικές αντιλήψεις και συμπεριφορές, ιδέες ή πίστεις. Διότι, καλώντας τον αναγνώστη να κατανοήσει αυτό το οποίο αποσιωπάται και το οποίο παρουσιάζεται έτσι ως αυτονόητο, το κείμενο του ζητά στην ουσία να αποδεχτεί το ιδεολόγημα που αυτό το ίδιο κατασκευάζει και προβάλλει17. Ορισμένα παραδείγματα από τις ιστορίες που εμπεριέχονται στα 88 Ντολμαδάκια θα διευκρινίσουν αυτή τη θέση. Όταν η Έμμα απάγεται από τα γραμματόσημα τα οποία της εξηγούν ότι κάποιο γραμματόσημο είναι βαριά άρρωστο και χρειάζεται τη βοήθειά της, ο αναγνώστης καλείται να επιλέξει τι να κάνει η Έμμα. Μία από τις επιλογές της είναι να πηδήξει από το αυτοκίνητο που τρέχει, στο δρόμο. Τι σημαίνει αυτή της η πράξη; Η απάντηση που δεν αναφέρεται και πρέπει επομένως να συμπληρωθεί από τον αναγνώστη είναι ότι αρνείται να βοηθήσει αυτόν που έχει ανάγκη τις υπηρεσίες της ως νοσοκόμας. Εάν τώρα ο αναγνώστης, έχοντας συμπληρώσει αυτό το σχετικά εύκολο νοηματικό κενό, αποφασίσει αυτή να είναι η επιλογή της, η εξέλιξη είναι εύγλωττη: η Έμμα πέφτει από το αυτοκίνητο και σπάζει το πόδι της. Γιατί; Το ίδιο το κείμενο προτείνει εμμέσως ένα συμπέρασμα λέγοντας: «έμεινε ένα μήνα με το πόδι στο γύψο κι από τότε ποτέ, μα ποτέ δεν ξαναπήδησε από αυτοκίνητο την ώρα που έτρεχε. Ποτέ»18. Ωστόσο το ιδεολογικό συμφραζόμενο εδώ δεν αφορά στη συμπεριφορά των επιβατών ενός κινούμενου αυτοκινήτου. Το ιδεολογικό συμφραζόμενο είναι ότι δεν εγκαταλείπουμε κάποιον που έχει ανάγκη τη βοήθειά μας. Η συγκεκριμένη αυτή άποψη δεν εκφράζεται άμεσα πουθενά. Προβάλλεται ως αυτονόητη μέσα από την εξέλιξη της πλοκής, υπό την προϋπόθεση ότι ο αναγνώστης από μόνος του θα συμπληρώσει το [ιδεολογικό] κενό, συνδέοντας την εξέλιξη με την αιωρούμενη ερώτηση: «τι παθαίνει η Έμμα – άρα τι παθαίνει όποιος αρνείται να βοηθήσει κάποιον που τον έχει ανάγκη;» Στην αντίθετη κατεύθυνση της πλοκής, όταν δηλαδή ο αναγνώστης επιλέξει να βοηθήσει η Έμμα το γραμματόσημο που πονά, η εξέλιξη είναι επιβραβευτική για την ηρωίδα.

29/4/09 12:01:13

Το ίδιο συμβαίνει και με το δίλημμα το σχετικό με το αν η Έμμα θα προσπαθήσει να βοηθήσει τους φίλους της, τους οποίους η μάγισσα μεταμόρφωσε σε σπίρτα, ή θα αγνοήσει το γεγονός και θα γυρίσει σπίτι της. Εάν μεν ο αναγνώστης επιλέξει το πρώτο, η Έμμα μετά από περιπέτειες σώζει τους φίλους της και καταλήγει ευτυχισμένη. Εάν επιλέξει το δεύτερο, η Έμμα καταλήγει μόνη και δυστυχισμένη: «την άλλη μέρα κανείς δεν την πήρε τηλέφωνο. Ούτε κανείς την κάλεσε για να παίξουνε μαζί. Πέρασε την Κυριακή ολομόναχη. Και την άλλη εβδομάδα που είχε τα γενέθλιά της, δεν της έφερε κανείς δώρο ούτε της ευχήθηκε κανείς χρόνια πολλά. Της έλειπε η Αθανασία και όλοι οι άλλοι φίλοι της. Και το μετάνιωσε πικρά που δεν τους είχε βοηθήσει».19

Όπως διαφαίνεται, το κενό που αφήνεται στον αναγνώστη να συμπληρώσει είναι: «Τι κάνουμε όταν οι φίλοι μας χρειάζονται τη βοήθειά μας». Το προβαλλόμενο επομένως ως αυτονόητο, αλλά καθ’ όλα κατασκευασμένο ιδεολόγημα περί της αξίας της φιλίας αλλά και περί των υποχρεώσεων που αυτή συνεπάγεται δεν γράφεται αλλά εγγράφεται στο κείμενο. Ωστόσο, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο στρέφεται η όλη ιδεολογική λειτουργία του κειμένου είναι ο αναγνώστης και πιο συγκεκριμένα η ενεργή συμμετοχή του και η ικανότητά του να συμπληρώνει τέτοια κενά όπως αυτά που δείξαμε. Ένα τελευταίο και ενδιαφέρον παράδειγμα αφανούς ιδεολογικής λειτουργίας του κειμένου το οποίο προϋποθέτει την ενεργοποίηση του εννοούμενου αναγνώστη είναι το εξής: σε κάποια στιγμή μιας από τις περιπέτειές της, η Έμμα βρίσκεται χαμένη σ’ ένα δάσος, όταν εμφανίζονται ένας πρίγκιπας και ένας ξυλοκόπος, χαρακτηριστικές και συμβολικές παραμυθιακές φιγούρες: «ο πρίγκιπας φορούσε βελούδινη στολή και είχε ριγμένη στους ώμους του μια χρυσοκέντητη μπέρτα. Ο ξυλοκόπος φορούσε πουκάμισο από τσουβάλι και λασπωμένες μπότες»20. Και οι δύο ερωτεύονται την Έμμα και τη ζητούν σε γάμο. Ο αναγνώστης πρέπει να επιλέξει ποιον από τους δύο να δεχτεί η Έμμα. Εάν επιλέξει τον ξυλοκόπο, το τέλος της ιστορίας είναι απότομο: στην επόμενη κιόλας σελίδα οι νιόπαντροι φτάνουν όχι σε μια αχυροκαλύβα αλλά σ’ ένα κρυστάλλινο παλάτι. Ο ξυλοκόπος αποδεικνύεται ότι είναι στην πραγματικότητα ένας μεταμφιεσμένος πρίγκιπας και η ιστορία τελειώνει με το «κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα». Τι οδηγεί την ιστορία σ’ αυτή τη στερεοτυπική ευτυχή κατάληξη; – Η επιλογή του ξυλοκόπου και όχι του πρίγκιπα από την Έμμα, μοιάζει να είναι η απάντηση, δεδομένων των εξελίξεων. Άρα, η συγκεκριμένη επιλογή της ηρωίδας επιβραβεύεται. Το κενό που δημιουργείται και που οφείλει να συμπληρώσει ο εννοούμενος αναγνώστης είναι τι έκανε η Έμμα ώστε να αξίζει επιβράβευσης ή, αλλιώς, γιατί μία τέτοια επιλογή επιβραβεύεται. Η απάντηση που θα δώσει μόνος του ο εννοούμενος αναγνώστης, αυτόματα και χωρίς να του ζητηθεί, και η οποία δεν δίνεται από το κείμενο επειδή ακριβώς θεωρείται αυτονόητη, επιβεβαιώνει, αναπαράγει και εντέλει ενισχύει την αντίληψη ότι οι ταπεινοί ή, ίσως, οι ελεήμονες [;] ανταμείβονται.

93-tefxos_internet.indd 21

21 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:01:18

93-tefxos_internet.indd 22

29/4/09 12:01:23

93-tefxos_internet.indd 23

29/4/09 12:01:26

24 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 24

Αλλά το ιδεολόγημα που το κείμενο εγγράφει με αυτό τον αφανή τρόπο γίνεται πιο άμεσα αντιληπτό όταν φωτιστεί από την αντίθετη επιλογή/εξέλιξη της πλοκής: εάν, λοιπόν, ο αναγνώστης επιλέξει η Έμμα να διαλέξει τον πρίγκιπα, αυτός αποδεικνύεται, όπως είναι αναμενόμενο, ένας μεταμφιεσμένος ξυλοκόπος και οδηγεί την Έμμα σε μια αχυροκαλύβα. Το ενδιαφέρον είναι ότι η τρόπον τινά «ηθική» δοκιμασία της ηρωίδας παίρνει εδώ μία παράταση. Η Έμμα διάλεξε τον πρίγκιπα, αλλά είναι αντάξια ενός πρίγκιπα; φαίνεται να είναι μία ερώτηση που εγείρεται. Όταν, λοιπόν, ο πρίγκιπας αποδεικνύεται ξυλοκόπος, ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με ένα ακόμη δίλημμα: τι πρέπει να κάνει η Έμμα: να τον αφήσει και να φύγει ή να μείνει μαζί του; Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο αναγνώστης καλείται να κάνει μία επιλογή καθαρά ηθικής, δηλαδή ιδεολογικής, φύσης. Η εξέλιξη της πλοκής καταξιώνει ή, αντίθετα, απαξιώνει την επιλογή του και επισφραγίζει έτσι μία συγκεκριμένη ιδεολογική θέση. Εάν, λοιπόν, η Έμμα επιλέξει να μείνει με τον φτωχό ξυλοκόπο και πάλι επιβραβεύεται: ο ξυλοκόπος βρίσκει ένα θησαυρό που αλλάζει τη ζωή τους καθώς η Έμμα, εντελώς αντικομφορμιστικά για τέλος παραμυθιού, προτείνει και αγοράζουν ένα καΐκι, το βάφουν βυσσινί με κίτρινο κατάρτι και μ’ αυτό γυρίζουν όλο τον κόσμο21. Εάν όμως επιλέξει να αφήσει τον ξυλοκόπο «σύξυλο και να φύγει»22, συναντά στο δάσος μια αρκούδα που την καταβροχθίζει. Τι παθαίνει εκείνος που είναι μεγαλομανής και που, επιπλέον, δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες των επιλογών του; είναι η άγραφη ερώτηση, δηλαδή το κενό που η ιστορία καλεί τον αναγνώστη να απαντήσει με βάση τις εξελίξεις. Υπάρχει, ωστόσο, ένα στοιχείο που κάνει το ζήτημα της ιδεολογικής λειτουργίας της συγκεκριμένης ιστορίας ακόμη πιο ενδιαφέρον: ο συγγραφέας δικαιολογεί την επιλογή της ηρωίδας του να μείνει με τον ξυλοκόπο, αποδίδοντας στον τελευταίο τα εξής χαρακτηριστικά: «ήταν καλόκαρδος, έπαιζε φλάουτο και τον αγαπούσαν όλα τα ζώα και τα πουλιά του δάσους»23. Γιατί το κάνει; και, δεύτερον, τι είδους κριτήρια είναι αυτά που εφευρίσκει για λογαριασμό της ηρωίδας του; Πρόκειται, πιστεύουμε, για μια περίπτωση όπου γίνεται ευδιάκριτη η συνειδητή επιλογή του συγγραφέα να παρέμβει στον ιδεολογικό αντίκτυπο των νοημάτων που κατασκευάζει. Προβάλλοντας, μέσα από τα κριτήρια που αποδίδει στην ηρωίδα του, μία άποψη που θα τη χαρακτηρίζαμε εναλλακτική, δηλαδή αντι-υλιστική και αντίθετη προς τη σύγχρονη τάση εμπορευματοποίησης των ανθρώπινων σχέσεων (σημασία έχει η καρδιά και όχι τα λεφτά) και εμμέσως οικολογική (όποιος έχει καλή σχέση με την φύση είναι de facto καλός) προκαταλαμβάνει τον αναγνώστη του: διότι, υποδεικνύοντάς του, με τη φωνή του παντογνώστη αφηγητή του, ποια είναι τα κριτήρια της ηρωίδας του, αποκλείει άλλα πιθανά πολύ πιο συμβατικά κίνητρα που θα μπορούσαν να αποδοθούν σ’ αυτήν και να εξηγήσουν την επιλογή της, όπως μια αίσθηση δικαίου από πλευράς της ή, ίσως πάλι, μια συμπονετική και υποχωρητική στάση. Με αυτό τον τρόπο, επομένως, το κείμενο δεν φαίνεται να αφήνει κενό για τον αναγνώστη να συμπληρώσει, εφόσον το ίδιο δίνει την απάντηση στην ερώτηση γιατί η Έμμα μένει τελικά με τον ξυλοκόπο. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι παρά την παρέμβαση του ίδιου του συγγραφέα δη-

29/4/09 12:01:31

μιουργείται ένα σημαντικό ιδεολογικό κενό που παραμένει για να συμπληρωθεί από τον αναγνώστη και το οποίο διαφαίνεται όταν αντιπαραβάλλουμε την αντίθετη επιλογή της ηρωίδας να εγκαταλείψει τον ξυλοκόπο: διότι όταν το κάνει, «καταδικάζεται» σ’ έναν, όπως αναφέραμε, μάλλον «αντι-οικολογικό» θάνατο. Επομένως, ανεξάρτητα, εντέλει, κριτηρίων, η επιλογή της να μείνει μαζί του, διαπιστώνει κανείς ότι επιβραβεύεται και η επιλογή της να τον εγκαταλείψει τιμωρείται. Άρα, η πλήρωση αυτού του κενού με βάση τις εξελίξεις οδηγεί τον αναγνώστη σε ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα και ως εκ τούτου σε ένα συγκεκριμένο ιδεολόγημα περί της ηθικής τάξης των συμπεριφορών. Αναφέραμε παραπάνω, και επανερχόμαστε για να καταλήξουμε, ότι η όλη ιδεολογική λειτουργία ενός κειμένου, όταν πρόκειται για τη συμπλήρωση κενών ιδεολογικής φύσης, στρέφεται γύρω από τον άξονα που λέγεται αναγνώστης. Διότι, εάν, τελικά, ο ίδιος δεν μπορέσει να συμπληρώσει το κενό που δημιουργείται, να απαντήσει, δηλαδή, σε κάποια εννοούμενη ερώτηση ή να εννοήσει το «αυτονόητο», τότε το νόημα, ή το ιδεολόγημα, δεν πραγματώνεται και άρα ο αναγνώστης εντέλει δεν αποκομίζει όλα όσα το κείμενο «προόριζε» γι’ αυτόν. Για μια φορά ακόμη, λοιπόν, χρειάζεται να τονίσουμε ότι τα νοήματα/ ιδεολογήματα που εγγράφονται σε ένα κείμενο, και τα οποία ο εννοούμενος ή ιδανικός αναγνώστης είναι θεωρητικά σε θέση να αποκωδικοποιήσει, δεν είναι αυτονόητα αποκωδικοποιήσιμα από οποιονδήποτε πραγματικό αναγνώστη. Ολοκληρώνοντας την ανάλυσή μας θα θέλαμε να επιστρέψουμε στον αντίκτυπο του αφηγηματικού ευρήματος που χαρακτηρίζει το υπό εξέταση βιβλίο, διότι αυτό σχετίζεται εντέλει άμεσα τόσο με τον συνολικό ρόλο του εννοούμενου αναγνώστη όσο και με τον ιδεολογικό αντίκτυπο των ιστοριών που το βιβλίο εμπεριέχει. Μία πρώτη εμφανής συνέπεια του ευρήματος είναι ότι ανατίθεται στον αναγνώστη ένας κεντρικός ρόλος όχι απλώς στη νοηματοδότηση αλλά στην ίδια τη συγκρότηση της κάθε ιστορίας, εφόσον, όπως δείξαμε, χωρίς τη συμμετοχή του απλώς δεν μπορεί να υπάρξει ιστορία. Στην πράξη, η συμμετοχή του σημαίνει την ελευθερία του να επιλέγει, από τις προτεινόμενες, εκείνη την εξέλιξη που ο ίδιος επιθυμεί. Δεν πρέπει να μας διαφύγει βέβαια το γεγονός ότι ο αναγνώστης δημιουργεί ιστορίες με «προ-κατασκευασμένα» υλικά: οι λύ-

93-tefxos_internet.indd 25

25 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:01:39

26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 26

σεις που του προτείνονται είναι αναγκαστικά προ-κατασκευασμένες και αυτός καλείται απλώς να επιλέξει ανάμεσα σ’ αυτές. Οι εξελίξεις που δρομολογούνται από τις επιλογές του είναι επίσης προ- κατασκευασμένες και οδηγούν σε άλλα συγκεκριμένα διλήμματα24. Απόλυτη δυνατότητα δημιουργίας και όχι απλώς επιλογής έχει μόνο σ’ εκείνες τις περιπτώσεις όπου ο ίδιος καλείται να ολοκληρώσει την ιστορία που συνέταξε γράφοντας πάνω στη λευκή σελίδα του βιβλίου το τέλος το οποίο κατά τη γνώμη του ταιριάζει. Ωστόσο, ο αναγκαστικός αυτός περιορισμός στη δημιουργικότητα της φαντασίας του αναγνώστη αποτελεί στοιχειώδη προϋπόθεση για τη συγκρότηση του συγκεκριμένου παιχνιδιού στο οποίο ο αναγνώστης καλείται να συμμετάσχει, και δεν μειώνει, πιστεύουμε, τη σημαντικότητα του νεοτερικού αυτού ευρήματος. Επιπλέον, αφήνει στον αναγνώστη επαρκή περιθώρια πρωτοβουλίας και αποφασιστικότητας ώστε το παιχνίδι αυτό να ανάγεται σε μία διαδικασία συν-γραφής λογοτεχνίας, ή καλύτερα, σ’ ένα μάθημα για το πώς συγκροτείται μια ιστορία, ποια είναι, δηλαδή, η λογική που στηρίζει τον ιστό μιας μυθοπλασίας, γεγονός που υποδηλώνει μία δεύτερη συνέπεια του αφηγηματικού αυτού ευρήματος που είναι η δημιουργία μίας μεταμυθοπλαστικής αφήγησης. Το βιβλίο που εξετάζουμε υπάγεται στην ευρεία κατηγορία των μεταμυθοπλαστικών έργων στο βαθμό που πληροί τη βασική προϋπόθεση της μεταμυθοπλασίας: ένα κείμενο λογοτεχνίας πραγματώνεται αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα την ίδια τη διαδικασία της συγγραφής του. Όπως επιδιώκεται με κάθε έργο μεταμυθοπλασίας25, είτε πρόκειται για λογοτεχνία για παιδιά είτε για ενήλικες, η ίδια η λογοτεχνία προβάλλεται ως ένα παιχνίδι λέξεων και νοημάτων, ως μία κατασκευή. Ως τέτοια, μπορεί να ανακατασκευασθεί μέσα από έναν ενεργό διάλογο με τον αναγνώστη της26. Το τεχνητό της λογοτεχνικής κατασκευής αναδεικνύεται ιδιαίτερα στην περίπτωση που εξετάζουμε, όταν ο συγγραφέας οπισθοχωρεί, αφήνοντας χώρο για τον εννοούμενο αναγνώστη να αναλάβει έναν παρόμοιο ρόλο. Με αυτό τον τρόπο ο παραδοσιακός ρόλος του συγγραφέα ως κάποιου ο οποίος κατέχει το «θείο δώρο» της έμπνευσης και το μοναδικό ταλέντο να δημιουργεί με τη γλώσσα, σε ένα μεγάλο βαθμό απομυθοποιείται. Ο καθένας μοιάζει να μπορεί να συλλάβει και να γράψει μια ιστορία, με την προϋπόθεση ότι τηρεί βασικούς αφηγηματικούς κανόνες όπως αυτούς που, εμμέσως πλην σαφώς, διδάσκουν στον εννοούμενο αναγνώστη τους Τα 88 Ντολμαδάκια. Ένα βασικό, επομένως, πλεονέκτημα του όλου αφηγηματικού, κύρια μεταμυθοπλαστικού, ευρήματος του βιβλίου που εξετάζουμε είναι η εγρήγορση του αναγνώστη ως προς τους αφηγηματικούς μηχανισμούς με τους οποίους το κείμενο προσπαθεί να τον επηρεάσει. Για παράδειγμα, ο αναγνώστης ο οποίος παρατηρεί ότι το εάν το τέλος θα είναι αίσιο ή θλιβερό εξαρτάται από μία δική του επιλογή, συνειδητοποιεί ότι οι ιστορίες εξελίσσονται και τελειώνουν με κάποιον συγκεκριμένο τρόπο όχι επειδή «έτσι έγιναν τα πράγματα», αλλά επειδή «έτσι ήθελε ο συγγραφέας να γίνουν τα

29/4/09 12:01:46

πράγματα». Συνειδητοποιεί , δηλαδή, τι σημαίνει η σύμβαση του τέλους στη λογοτεχνία, με άλλα λόγια, το πόσο αυθαίρετη και «τεχνητή» είναι η κατάληξη μιας ιστορίας. Μία τέτοια εγρήγορση σημαίνει, κατά συνέπεια, τον απεγκλωβισμό του εννοούμενου αναγνώστη από το ρόλο του παθητικού αποδέκτη της μυθοπλασίας και των εγγεγραμμένων σ’ αυτήν ιδεολογημάτων: σημαίνει, με άλλα λόγια, ότι δεν είναι εύκολο πλέον για τη μυθοπλασία να τον κατευθύνει ιδεολογικά ωθώντας τον προς συγκεκριμένες ταυτίσεις. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι κάθε ιστορία δεν παράγει αναπόφευκτα κάποιο συμπέρασμα και δεν κατασκευάζει σε ιδεολογικό επίπεδο κάποια νοήματα τα οποία καλεί τον αναγνώστη να εισπράξει: δείξαμε, άλλωστε, αναλυτικά πώς το κάνει με εργαλείο της την πλήρωση συγκεκριμένων κενών από πλευράς του αναγνώστη. Σημαίνει απλώς ότι επειδή ακριβώς ο αναγνώστης ωθείται στο να κατευθύνει την κάθε ιστορία, γίνεται δυσκολότερο το να κατευθυνθεί απ’ αυτήν. Αυτό πιστεύουμε ότι είναι και το μεγάλο προσόν ενός βιβλίου όπως Τα 88 Ντολμαδάκια: το ότι δίνει, λόγω της μεταμυθοπλαστικής του λειτουργίας, ένα μεγάλο περιθώριο ελευθερίας στον αναγνώστη του να παίξει με τα νοήματα, να κατασκευάσει και να ανακατασκευάσει ιστορίες και εντέλει να αρχίσει να αποκτά αντιστάσεις στην ιδεολογική χειραγώγησή του από τον ομολογουμένως υποβλητικό λόγο της μυθοπλασίας. Αυτή, πιστεύουμε, είναι μία εξαιρετικά χρήσιμη, μία πολύτιμη εμπειρία για κάποιον που είναι στα πρώτα στάδια μιας «καριέρας» αναγνώστη λογοτεχνίας.

27 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Είναι γι’ αυτόν το λόγο που οι εκδότες παιδικής λογοτεχνίας σπεύδουν να διευκολύνουν τους υποψήφιους ενήλικους αγοραστές ορίζοντας στο οπισθόφυλλο την ηλικία των αναγνωστών στους οποίους το βιβλίο απευθύνεται, ωσάν η ηλικία να αποτελεί το μόνο κριτήριο για μία επιτυχημένη αναγνωστική πράξη.

2. Ιser, W. (1978), The Act of Reading: a theory of aesthetic response, Routledge and Kegan Paul.

3. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Michel Tournier ο οποίος έγραψε δύο μυθιστορήματα βασισμένα στον ίδιο μύθο, τον μύθο του Ροβινσώνα: το Ο Παρασκευάς ή το Καθαρτήριο του Ειρηνικού (1967), έργο για ενήλικες, και το Ο Παρασκευάς ή η Πρωτόγονη Ζωή (1971), έργο για παιδιά. Στη δεύτερη περίπτωση, χωρίς να αφαιρέσει τίποτα από τη φιλοσοφική και ιδεολογική υπόσταση του έργου, και χωρίς να προδώσει τη λογοτεχνικότητά του, χρειάστηκε εντούτοις (όπως διαφαίνεται από τη σύγκριση των δύο έργων) να μειώσει την απροσδιοριστία του και να αυξήσει την καταληπτότητά του ώστε να το προσαρμόσει στις αντιληπτικές και αναγνωστικές ικανότητες ενός αναγνώστη-παιδιού.

4. Περισσότερα για τη Θεωρία της Πρόσληψης και τις θέσεις του Wolfgang Iser, βλ. στο Iser, W. (1974), The Implied Reader: Patterns of communication in prose fiction from Bunyan to Beckett, The Johns Hopkins University Press, και στα: Κάλφας, Α. (1993), Ο Μαθητής ως Αναγνώστης, Τα Τραμάκια, στο Γλώσσα και Λογοτεχνία, 1985, The Open University, Κουτσουμπός, και Stephens, J. (1992), Language and Ideology in Children’s Fiction, Longman.

5. Περισσότερα για την έννοια της παιδικότητας και τον εννοούμενο αναγνώστη στην ομότιτλη ενότητα του βιβλίου μου: Οικονομίδου, Σ. (2000), Χίλιες και Μία Ανατροπές: η Νεοτερικότητα στην Λογοτεχνία για Μικρές Ηλικίες, Ελληνικά Γράμματα.

6. Τριβιζάς, Ε. (1997), Τα 88 Ντολμαδάκια, Καλέντης.

7. Βλέπε στο Κάλφας, Α., Ο Μαθητής ως Αναγνώστης, ibid., σ. 22.

8. Δεν θα αναφερθούμε στην παρούσα ανάλυση σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου η ταύτιση δεν είναι επιθυμητή. Στην περίπτωση αυτή η συγκροτημένη άποψη του πραγματικού αναγνώστη επί των θεμάτων που θίγει η μυθοπλασία μπορεί να διαφοροποιείται κάθετα από τις θέσεις που καλείται να διαμορφώσει, μέσα από ταυτίσεις, ο εννοούμενος αναγνώστης.

93-tefxos_internet.indd 27

29/4/09 12:01:50

28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

9. Για μία εξαιρετική ανάλυση του τι σημαίνει εννοούμενος θεατής κατά την ανάγνωση ενός εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου, βλ. το: Νodelman, Perry (1988), Words about Pictures: the Narrative Art of Children’ s Picture Books, The University of Georgia Press.

10. Συχνά, όπως άλλωστε αναγγέλλεται και στο οπισθόφυλλο, για να βρει τη σελίδα με τη συνέχεια που προτιμά ο αναγνώστης, πρέπει να λύσει ένα αίνιγμα ή να απαντήσει σε κάποια ερώτηση.

11. Τριβιζάς, Ε., Τα 88 Ντολμαδάκια, ibid., σ. 159.

12. Ibid., σ. 45.

13. Ibid., σ. 135.

14. Ibid., σ. 115.

15. Ibid., σ. 103.

16. Ibid., σ. 75.

17. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι επί του θέματος η ανάλυση του John Stephens, στο Language and Ideology in Children’s Fiction, ibid., και ιδιαίτερα το κεφάλαιο με τίτλο «Readers and subject positions in children’s fiction».

18. Τριβιζάς, Ε., Τα 88 Ντολμαδάκια, ibid., σ. 47.

19. Ibid., σ. 122.

20. Ιbid., σ. 107.

21. Ibid., σ. 10.

22. Ibid., σ. 17.

23. Ibid., σ. 120.

24. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις το δίλημμα δεν είναι κατ’ ουσία δίλημμα: ο αναγνώστης ρωτάται εάν βαρέθηκε να διαβάζει ή όχι. Εάν μεν βαρέθηκε, του προτείνεται να κάνει κάτι κωμικό όπως, για παράδειγμα, να μετρήσει πόσες τρύπες έχει η αλατιέρα και μετά να συνεχίσει. Εάν δεν βαρέθηκε, του υποδεικνύεται σε ποια σελίδα να προχωρήσει.

25. Περισσότερα για τη μεταμυθοπλασία στην παιδική λογοτεχνία, βλ. στο: Patricia Waugh (1996), Metafiction: the theory of self-conscious fiction, Routledge. Επίσης στην ομότιτλη ενότητα του βιβλίου μου Χίλιες και Μία Ανατροπές: η Νεοτερικότητα στην Λογοτεχνία για Μικρές Ηλικίες, ibid., και στο άρθρο της Τζίνας Καλογήρου, «Μεταμυθοπλασία και παράδοση στο έργο του Χρήστου Μπουλώτη», στο: Αυδίκος, Ε. (επιμ.), Από το Παραμύθι στα Κόμικς – Παράδοση και Νεοτερικότητα, Οδυσσέας, 1996.

26. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα νεοτερικά παραμύθια, όπως για παράδειγμα Τα Τρία Μικρά Λυκάκια του Τριβιζά, τα οποία, χωρίς τον «δέοντα σεβασμό» στην παράδοση, ανακατασκευάζουν τα παλιά παραμύθια ή χρησιμοποιούν με παιγνιώδη ελευθερία τα υλικά τους για να φτιάξουν μία νέα εμπνευσμένη κατασκευή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική και μεταφρασμένη Αναγνωστόπουλος, Β. (1990), Θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας Β΄. Συζητήσεις, Αθήνα, Καστανιώτης. Ανοικτό Πανεπιστήμιο (1985), Γλώσσα και Ιδεολογία, Αθήνα, Κουτσουμπός. Αποστολίδου, Β. (1999), «Λογοτεχνία και ιδεολογία: το ζήτημα των αξιών κατά την διδασκαλία της λογοτεχνίας», στο: Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αποστολίδου, Β. και Χοντολίδου, Ε. (επιμ.), Αθήνα, Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.

Bergson, H. (21998), Το Γέλιο: Δοκίμιο για τη Σημασία του Κωμικού, μτφρ. Τομανάς, Β., Αθήνα, Εξάντας-Νήματα. Ηλία, Ε. (1999), «Η προσέγγιση λογοτεχνικών κειμένων σύμφωνα με τις θεωρίες της “αναγνωστικής ανταπόκρισης”», στο: Αποστολίδου, Β., Χοντολίδου, Ε. (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα, Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.

Holub, C. R. (2001), Θεωρία της Πρόσληψης: μία κριτική εισαγωγή, μτφρ. Τσακοπούλου, Κ., Αθήνα, Μεταίχμιο. Καλογήρου, T. (1996), «Μεταμυθοπλασία και παράδοση στο έργο του Χρήστου Μπουλώτη», στο: Αυδίκος, Ε. (επιμ.), Από το Παραμύθι στα Κόμικς – Παράδοση και Νεοτερικότητα, Αθήνα, Οδυσσέας. Καλογήρου, Τ., Βησσαράκη, Ε. (2005), «Η συμβολή της θεωρίας της L. M. Rosenblatt στον

93-tefxos_internet.indd 28

29/4/09 12:01:55

εμπλουτισμό της Διδακτικής της Λογοτεχνίας», στο: Καλογήρου, Τ., Λαλαγιάννη, Κ. (επιμ.), Η Λογοτεχνία στο Σχολείο: θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στην πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, Αθήνα, Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός. Κάλφας, Α. (1993), Ο Μαθητής ως Αναγνώστης: Λογοτεχνική Θεωρία και Διδακτική Πράξη, Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια. Κανατσούλη, Μ. (1993), Ο Μεγάλος Περίπατος του Γέλιου: το Αστείο στην Παιδική Λογοτεχνία, Αθήνα, Έκφραση. Οικονομίδου, Σ. (2000), Χίλιες και Μία Ανατροπές: η Νεοτερικότητα στην Λογοτεχνία για Μικρές Ηλικίες, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. Οικονομίδου, Σ. (2004), «Για ένα ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά: ο εννοούμενος αναγνώστης και η ιδεολογική λειτουργία του ως εργαλεία αξιολόγησης», στο Δαμανάκης, Μ., Μητροφάνης, Γ. (επιμ.), Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισμικότητα (Πρακτικά Διημερίδας), Ρέθυμνο, Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ. Πολίτης, Δ. (1996), «Ο ρόλος του αναγνώστη και η “συναλλακτική” θεωρία της L. M. Rosenblatt», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, τ. 11. Τζιόβας, Δ. (1983), «Η έννοια του αναγνώστη στη θεωρία της λογοτεχνίας», Ο Πολίτης, τ. 62. Τριβιζάς, Ε., (1994), «Τα νήματα του χιούμορ στο μαγικό χαλί της φαντασίας», Διαβάζω, τ. 336 (25 Μαΐου, Αφιέρωμα). Φρυδάκη, Ε. (1999), «Ευέλικτες χρήσεις της λογοτεχνικής θεωρίας: το παράδειγμα του συνδυασμού της πρόσληψης και της κοινωνιοκριτικής», στο: Αποστολίδου, Β., Χοντολίδου, Ε. (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα, Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.

Ξενόγλωσση Bearne, E. (1994), “Where do stories come from?”, στο: Styles, M., Bearne, E., Watson, V. (επιμ.), The Prose and the Passion: Children and their Reading, London, Cassell.

Fox, C. (1989), “Children thinking through story”, στο: English in Education, 23.

Fox, C. (1995), At the Very Edge of the Forest: the Influence of Literature on the Storytelling of Children, London, Cassell.

Gemake, J. (1984), “Interactive reading: How to make children active readers”, στο: The Reading Teacher, 37.

Hollindale, P. (1988), Ideology and the Children’s Book, Stroud, Thimble Press.

Iser, W. (1978), The Act of Reading: a theory of aesthetic response, London, Routledge and Kegan Paul.

Iser, W. (1974), The Implied Reader: Patterns of communication in prose fiction from Bunyan to Beckett, Baltimore and London, The Johns Hopkins University Press.

MacFall, A. (1993), “Talking story: What children know and feel about literature”, Reading, 27.

Mackey, M. (1990), “Metaficti on for Beginners: Allan Ahlberg’s Ten in a Bed”, στο: Children’s Literature in Education, τόμος 21, αρ. 3, σσ. 179-187.

Moss, G. (1992), “Metafiction, Illustration and the Poetics of Children’s Literature”, στο: Hunt, P. (επιμ.), Literature for Children. Contemporary Criticism, London and New York, Routledge. Νodelman, Perry (1988), Words about Pictures: the Narrative Art of Children’s Picture Books, The University of Georgia Press.

Rosenblatt, M. L. (1978), The Reader, the Text, the Poem, Carbondale and Edwardsville, Southern Illinois University Press.

Stephens, J. (1992), Language and Ideology in Children’s Fiction, London and New York, Longman.

Stott, J. (1995), “Will the Real Dragon Stand Up, Please? Convention and Parody in Children’s Stories”, στο: Fox, G. (επιμ.), Celebrating Children’s Literature in Education, London, Hodder & Stoughton.

Suleiman R. S. & Crosman, I. (επιμ.) (1980), The Reader in the Text: essays on audience and interpretation, Princeton, New Jersey, Princeton University Press.

Waugh, P. (1984), Metafiction: the Theory and Practice of Self-conscious Fiction, London and New York, Routledge.

93-tefxos_internet.indd 29

29 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:02:00

ΕΜΦΥΛΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ, ΤΟΥ ΥΠΕΠΘ1 Τασούλα Τσιλιμένη Επίκουρος Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Η 30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 30

Προσχολική Αγωγή ως υποχρεωτική βαθμίδα της εκπαίδευσης στη χώρα μας έχει πολύ πρόσφατο παρελθόν. Μόλις έκλεισε ένα χρόνο η υποχρεωτική φοίτηση ενός έτους για τα «μεγάλα» νήπια. Παρ’ όλα αυτά, οι ανάγκες της σύγχρονης εποχής, όπως η έξοδος της γυναίκας στους εργασιακούς χώρους, οι οικονομικές συνθήκες και ο τρόπος ζωής σε σύγχρονα αστικά κέντρα κ.ά. την έχουν καθιερώσει στη συνείδηση του πολίτη, με αποτέλεσμα η φοίτηση των παιδιών σε αυτή τη βαθμίδα να έχει αυξητικές τάσεις. Μάλιστα, με την καθιέρωση του ολοήμερου σχολείου ιδρύθηκε ένας σημαντικός αριθμός νέων νηπιαγωγείων. Οι ιδιαιτερότητες της ηλικίας των νηπίων έχουν καθορίσει την εφαρμογή μιας εναλλακτικής μορφής αναλυτικού προγράμματος, μακριά από συγκεκριμένη διδακτική ύλη και συγκεκριμένα σχολικά εγχειρίδια, σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Παρ’ όλα αυτά, το υπουργείο σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο συντάσσει και θέτει στην υπηρεσία των νηπιαγωγών ένα πρόγραμμα στο οποίο τίθενται σαφείς παιδαγωγικοί στόχοι. Οι στόχοι αυτοί εστιάζουν σε θέματα ανάπτυξης και καλλιέργειας περιοχών που αφορούν την αντίληψη, τη γνώση, τη συναισθηματική και κοινωνική πλευρά του παιδιού, ώστε να αποκτήσει όλα τα απαραίτητα εφόδια για την ένταξή του στην κοινωνική πραγματικότητα που το περιβάλλει. Οι εκπαιδευτικοί της Προσχολικής εκπαίδευσης χρησιμοποιούν πολλά υλικά και μέσα, μεθόδους και διδακτικές προς επίτευξη των παιδαγωγικών στόχων. Ένα υλικό το οποίο εξυπηρετεί τους βασικούς στόχους αγωγής και από πολύ νωρίς βρήκε πρόσφορο έδαφος στην Προσχολική εκπαίδευση είναι και τα λογοτεχνικά κείμενα, καθώς αποτελούν εξαιρετικό μέσο για την επίτευξη παιδαγωγικών στόχων. Ήδη από την εποχή του Froebel, η ανάγνωση/αφήγηση ιστοριών καθιερώθηκε στα γνωστά τότε ως Kinder-garden (Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη, 1977).

29/4/09 12:02:06

Η χρήση και θέση του λογοτεχνικού βιβλίου στο νηπιαγωγείο ενισχύθηκε το 1999, όταν δόθηκε προς εφαρμογή το ΝΠΠΣ, που αφορούσε ζητήματα Γλώσσας για την «Προδημοτική εκπαίδευση-Νηπιαγωγείο» (Π.Ι.) και τη Δημοτική. Στο πρόγραμμα αυτό δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα λογοτεχνικά κείμενα, καθώς προτείνονται ως υλικό για την «προφορική επικοινωνία», «Ανάγνωση», «Γραφή και γραπτή έκφραση» (Πρόγραμμα Σπουδών για την Προδημοτική Εκπαίδευση- Νηπιαγωγείο, 1999). Ανεξάρτητα όμως από το συγκεκριμένο πρόγραμμα, η ανάγνωση/αφήγηση λογοτεχνικών κειμένων από τη νηπιαγωγό είναι συνδεδεμένη με την ημερήσια απασχόληση των νηπίων στο χώρο, ως μέσο ψυχαγωγίας, αλλά και σύνδεσης με άλλες περιοχές, όπως μελέτη περιβάλλοντος, καλλιέργεια ηθική, κοινωνική, αισθητική, κ.ά. Στη βαθμίδα αυτή δεν διατίθενται βιβλία από το ΥΠΕΠΘ ούτε στους μαθητές – αφού τα νήπια δεν έχουν κατακτήσει την αναγνωστική ικανότητα2 – ούτε στους εκπαιδευτικούς3. Το 1996, για πρώτη φορά τυπώνεται και διατίθεται το Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το νηπιαγωγείο, βιβλίο που απευθύνεται στον/στην νηπιαγωγό, αλλά και στα νήπια. Το 2001 ακολουθεί μια έκδοση «συμπληρωμένη» με στοιχεία εικονογράφησης. Στόχος αυτής της έκδοσης, όπως μας πληροφορεί η συντακτική ομάδα, είναι «να αποτελέσει ένα χρήσιμο βοήθημα για τον εκπαιδευτικό και να διευκολύνει την έγκαιρη προσέγγιση του παιδιού στη λογοτεχνική δημιουργία, σε συνδυασμό με τους ευρύτερους στόχους της γλωσσικής καλλιέργειας...» Στην ανάλυση των στόχων πιο κάτω σημειώνεται ακόμη ότι: «[το παιδί] να δεχτεί μια ποικιλία μηνυμάτων, γνωστικών, κοινωνικών, συναισθηματικών, και να κατανοήσει μια ποικιλία καταστάσεων, όπως μετουσιώνονται μέσα από τη λογοτεχνία». Τα παιδικά λογοτεχνικά κείμενα, ως φορείς κοινωνικών αξιών και συμπεριφορών της απτής πραγματικότητας, αποτελούν ουσιαστικό μέσο της κοινωνικοποίησης και της ιδεολογικής στάσης του αναγνώστη. Το θέμα της ιδεολογίας των κειμένων έχει απασχολήσει μελετητές και ειδικούς (Αναγωστόπουλος Β. Δ., 2001/Αποστολίδου Β., 1999/Καλλέργης Η., 1995), όπως επίσης και η επίδρασή τους στην απόκτηση στάσεων και συμπεριφορών. Για τις επιδράσεις των αναγνωσμάτων έχουν γίνει σημαντικές έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στη χώρα μας (Φραγκουδάκη Α., 1979). Έχει αποδειχθεί ότι μέσα από διαδικασίες όπως αυτή της ταύτισης και της μίμησης, οι οποίες συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση (Μαραγκουδάκη Ε., 2000), διοχετεύονται αξίες και πρότυπα. Τα λογοτεχνικά κείμενα αναπαριστούν μικρά ή μεγάλα τμήματα της πραγματικότητας στην οποία καλούνται να ενταχθούν τα νήπια. Η αναπαράσταση κοινωνικών σχέσεων, στάσεων και συμπεριφορών είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ηλικία αυτή, καθώς το παιδί της ηλικίας των 4-6 χρόνων βρίσκεται υπό διαμόρφωση και ολοκλήρωση βασικών δομών της συναισθηματικής, ιδεολογικής και κοινωνικής του συμπεριφοράς. Ένα από τα σημεία, στα οποία επικέντρωσε ένας σημαντικός αριθμός ερευ-

93-tefxos_internet.indd 31

31 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:02:10

32 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

νών σε παιδικά αναγνώσματα, είναι και αυτό που αφορά τις έμφυλες αναπαραστάσεις (Μαραγουδάκη Ε., 2000/Νίλσεν-Γεωργίου Μ., 1980/Κανταρτζή Ε., 1991/Κανατσούλη Μ., 1997/Ζερβού Α., 1997, κ.ά.). Δεδομένου ότι το Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το νηπιαγωγείο αποτελεί την πλέον σύγχρονη απόπειρα δημιουργίας μιας ανθολογίας/συλλογής κειμένων τα οποία αναπτύσσουν μια ευρεία θεματική, σκιαγραφούν και αναδεικνύουν χαρακτήρες και καθημερινές κοινωνικές καταστάσεις και τίθεται από την πολιτεία στην υπηρεσία των εκπαιδευτικών προς χρήση, σκεφτήκαμε να διερευνήσουμε το περιεχόμενό του, σε ό,τι αφορά ζητήματα φύλου, σε μια εποχή η οποία διαθέτει ένα υπόβαθρο νομοθετικά θεσμοθετημένο (Μαραγκουδάκη Ε., 2000, σελ. 30) και μια κοινωνική, από ιδεολογικής άποψης, ευαισθητοποίηση για την ισότητα των φύλων. Επιπροσθέτως σημειώνεται ότι οι συγγραφείς παιδικών αναγνωσμάτων, επηρεαζόμενοι από το σύγχρονο πνεύμα της εποχής περί ισότητας, κατέθεσαν δημιουργήματα με μια νέα άποψη σε ζητήματα σχετικά με το φύλο στον επαγγελματικό και ενδοοικογενειακό τομέα, αλλά και γενικότερα τη συμπεριφορά του φύλου (Κανατσούλη Μ., 1997/Οικονομίδου Α., 2004). Η θεματολογία των κειμένων, όπως μας πληροφορεί το εισαγωγικό σημείωμα του Ανθολογίου, «αφορά την οικογένεια, [...] καθώς και το κοινωνικό περιβάλλον» (σ. 5). Είναι γνωστό εξ άλλου ότι τα κείμενα που απευθύνονται σε προ-αναγνώστες περιγράφουν σκηνές της καθημερινής ζωής της οικογένειας, βιώματα των παιδιών, ηθικές αξίες, κ.λπ. Οι ήρωες είναι συνήθως ζώα, άνθρωποι, αντικείμενα (Τσιλιμένη Τ., 2003). Το φαινόμενο του ανθρωπομορφισμού/ανιμισμού είναι χαρακτηριστικό των κειμένων και των αναγνωστών αυτής της ηλικίας (Αναγνωστόπουλος Β. Δ., 1996). Σημειώνουμε ότι 125 κείμενα από το σύνολο των κειμένων του Ανθολογίου δηλαδή η πλειοψηφία, έχουν εκδοθεί μεταξύ 1980-2000, πράγμα που σημαίνει ότι αναμένεται να καταγραφούν απόψεις που σκιαγραφούν τις σύγχρονες θέσεις της εποχής σε θέματα φύλου. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι και το γεγονός ότι αξιοσημείωτο μέρος των κειμένων του Ανθολογίου είναι μικρές ιστορίες (Τσιλιμένη Τ., 2003) οι οποίες χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό και αναπαριστούν μεταξύ άλλων οικογενειακές σκηνές, εμπειρίες και βιώματα των μικρών παιδιών.

Η μέθοδος και το αντικείμενο της έρευνας

Το Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το νηπιαγωγείο (ως ανθολογία) έχει την ιδιαιτερότητα μιας συλλογής πολιτιστικής παραγωγής που δεν εστιάζεται μόνο σε πρόσφατα έργα, αλλά περιέχει και κείμενα άλλων εποχών, με άλλες κοινωνικές και ιδεολογικές αντιλήψεις. Σε ό,τι αφορά τη χρήση του συγκεκριμένου εντύπου, αντλούμε πληροφορίες από το ίδιο το Ανθολόγιο: «το Ανθολόγιο, ως βοήθημα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τη συχνότητα που κάθε νηπιαγωγός κρίνει, φτάνει να ταιριάζει στο πρόγραμμα και να συνδέεται αρμονικά με αυτό» (Ανθολόγιο, 2001). Στο Ανθολόγιο – ως ένα από τα μοναδικά βιβλία που έχει στη διάθεσή της η νηπιαγωγός, το οποίο φέρει την εγκυρότητα του επίσημου φορέα εκπαί-

93-tefxos_internet.indd 32

29/4/09 12:02:15

δευσης συνδυαστικά με άλλα λογοτεχνικά βιβλία που χρησιμοποιούνται ως αναγνώσματα – μας απασχόλησε: α) η συχνότητα χρήσης του από τον/την νηπιαγωγό σε εβδομαδιαία βάση. Η έρευνά μας, μέσω ερωτηματολογίου προς τις νηπιαγωγούς, εξετάζει επίσης: Την αναγνωστική προτίμηση από τις/τους νηπιαγωγούς για τα λογοτεχνικά κείμενα. Εάν ξαναδιαβάζονται τα κείμενα που ήδη διαβάζονται μία φορά, και με ποια συχνότητα. β) οι έμφυλες αναπαραστάσεις στα ανθολογημένα κείμενα. Το δείγμα της έρευνας που αφορά τα φυσικά πρόσωπα είναι τυχαίο και το αποτέλεσαν 175 εν ενεργεία νηπιαγωγοί σε δημόσια νηπιαγωγεία των περιφερειών Καλαμάτας, Κατερίνης, Ναυπλίου. Σε ό,τι αφορά τα κείμενα, η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε υπαγορεύτηκε από το ίδιο το υλικό της έρευνας και είναι αυτή της ανάλυσης περιεχομένου (Πάλλα Μ., 1992/Σακαλάκης Μ., 1984/Holsti Ο. Ρ., 1969). Οι τρόποι διαφοροποίησης των φύλων στα υπό εξέταση κείμενα κατηγοριοποιούνται/ ελέγχονται με βάση: α) την ενασχόληση των μελών στο σπίτι, στην οικογένεια (ευθύνες, δραστηριότητες που αναλαμβάνουν ή αποδίδονται στα μέλη, καταμερισμός), β) την επαγγελματική ενασχόληση των γονέων έξω από το σπίτι, γ) την κοινωνική συμπεριφορά (στοργικότητα, τρυφερότητα, επιθετικότητα, ανεξαρτησία, ανυπακοή), δ) τα παιχνίδια των παιδιών, δηλαδή τα είδη των παιχνιδιών που προτιμούν ή με τα οποία ασχολούνται τα αγόρια και κορίτσια.

33 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

Στις 303 σελίδες του Ανθολογίου φιλοξενούνται όλα τα λογοτεχνικά είδη και κάτω από 295 τίτλους στεγάζονται: 9 προσευχές, 18 «δημοτικά», 13 «λαϊκά», 160 ποιήματα (έμμετρα), 12 κείμενα μυθολογίας, θρύλοι, μύθοι του Αισώπου και 83 σύγχρονα κείμενα. Από το δείγμα της έρευνας εξαιρούνται: α) οι προσευχές, β) τα δημοτικά, γ) τα λαϊκά, ε) οι μύθοι-Μυθολογία/θρύλοι, και στ) τα ποιήματα πατριωτικού περιεχομένου. Οι κατηγορίες αυτές χαρακτηρίζονται από ιδιαιτερότητες και έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Το τελικό υπό εξέταση δείγμα ανέρχεται στα 237 κείμενα (πεζά και έμμετρα) [150 ποίησης (έμμετρα) και 87 πεζά]. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Α. ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

Τα στοιχεία που προέκυψαν από το ερωτηματολόγιο στο οποίο απάντησαν νηπιαγωγοί και αφορούν τη συχνότητα χρήσης του ανθολογίου σε εβδομαδιαία βάση, μας πληροφορούν ότι:

93-tefxos_internet.indd 33

29/4/09 12:02:21

34 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Σε σύνολο 175 νηπιαγωγών, οι 164 (93,71%) χρησιμοποιούν το Ανθολόγιο στην εκπαιδευτική διαδικασία ως μέσο και βοήθημα. Ο βαθμός συχνότητας χρήσης σε εβδομαδιαία βάση κυμαίνεται ως εξής: • 1-2 φορές την εβδομάδα, 148 νηπιαγωγοί (90,24%).

• 3-4 φορές την εβδομάδα, 15 νηπιαγωγοί (9,14%).

• Περισσότερο: 1 νηπιαγωγός. Η θετική δήλωση των εκπαιδευτικών για την επανάγνωση των κειμένων ανέρχεται σε 96, και αναλυτικά η συχνότητα δηλώνεται ως εξής: • 93 νηπιαγωγοί συνηθίζουν να ξαναδιαβάζουν τα κείμενα 2-3 φορές (56,70%).

• 3 νηπιαγωγοί ανεβάζουν την προτίμηση σε μεγαλύτερο βαθμό, χωρίς να δηλώνεται με ακρίβεια (1,82%). Το λογοτεχνικό είδος το οποίο συγκεντρώνει την μεγαλύτερη αναγνωστική προτίμηση των νηπιαγωγών είναι οι μικρές ιστορίες, ενώ ακολουθεί το ποίημα και το παραμύθι. Το στοιχείο αυτό είναι ενδιαφέρον, καθώς όπως προαναφέρθηκε οι μικρές ιστορίες είναι αφηγήσεις που επικεντρώνονται σε θέματα ενδοοικογενειακών καταστάσεων και αναπτύσσουν ηθικές αξίες αλλά και βιώματα των μικρών παιδιών. Β. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

Τα στοιχεία που προέκυψαν από το περιεχόμενο του Ανθολογίου και αφορούν τις έμφυλες αναπαραστάσεις στα ανθολογημένα κείμενα έχουν ως εξής:

α) Ενασχόληση των μελών στο σπίτι/στην οικογένεια

Ο καταμερισμός δραστηριοτήτων στα κείμενα δείχνει σε ένα βαθμό την ύπαρξη ή όχι ισόρροπης κατάστασης των φύλων σε μια οικογένεια. Στα περισσότερα κείμενα είναι το πρόσωπο της μητέρας εκείνο το οποίο αναφέρεται συχνότερα. Αντίθετα, η παρουσία του πατέρα είναι ισχνή. Συνήθως δεν γίνεται αναφορά στους λόγους της απουσίας του4. Στις ελάχιστες περιπτώσεις κατά τις οποίες ο πατέρας βρίσκεται στο σπίτι δεν αναλαμβάνει κάποια ασχολία, αλλά παρουσιάζεται να παρακολουθεί τηλεόραση και κάποιες φορές αναλαμβάνει, φορώντας τις πυτζάμες του, να διαβάσει ένα βιβλίο στα παιδιά. Το πρόσωπο που σταθερά φεύγει για τη δουλειά είναι ο πατέρας. Στα κείμενα στα οποία θίγεται το θέμα της ετοιμασίας του τραπεζιού και της προετοιμασίας του σπιτιού για την αλλαγή εποχής (στρώσιμο χαλιών, κ.λπ.), της ανατροφής των παιδιών, της προετοιμασίας για το σχολείο, για εκδρομή, την υγιεινή φροντίδα του σώματος πριν τη νυχτερινή κατάκλιση, της προετοιμασίας των μαθημάτων του σχολείου στο σπίτι, της συνοδείας των παιδιών στο σχολείο, του ελέγχου των ζημιών, της αγοράς των απαραίτητων για το σπίτι, κ.λπ., αναθέτονται όλα στη μητέρα. Στην περίπτωση που αναφέρονται παιδιά να συμμετέχουν σε ασχολίες του σπιτιού με παραδοσιακό γυναικείο χαρακτήρα, αυτά είναι τα κορίτσια.

93-tefxos_internet.indd 34

29/4/09 12:02:26

β) Επαγγέλματα

Εφόσον αναφέρεται η επαγγελματική ασχολία κάποιου, ο πατέρας είναι αυτός που έχει τη συγκεκριμένη υπευθυνότητα. Όταν γίνεται μνεία σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, άντρας είναι ο ταμίας στην τράπεζα, άντρας ο μπογιατζής και ο ηλεκτρολόγος, γυναίκα η καθαρίστρια και η δασκάλα. Εξαίρεση στο σημείο αυτό αποτελεί ένα κείμενο (Κοντολέων Μ., Ο Φωκίων ήταν ελάφι, σελ. 147) στο οποίο τονίζεται ιδιαίτερα η σημασία των γραμμάτων σχετικά με την ανάπτυξη του πνευματικού επιπέδου του ανθρώπου και της ελευθερίας, στο οποίο τη θέση του δασκάλου κατέχει άντρας και όχι γυναίκα. Σε ένα μόνο κείμενο δίνεται θέση αξιόλογη και ανωτέρου αξιώματος σε γυναίκα, καθώς αναφέρεται ότι κατέχει τη θέση του δημάρχου, χωρίς όμως να γίνεται ιδιαίερη μνεία στη δράση αυτού του προσώπου. Στα ποιήματα που υμνούν την εργασία ως δραστηριότητα, κανένα δεν εμπλέκει τη γυναίκα.

γ) Χαρακτηριστικά συμπεριφοράς φύλου

Ο πατέρας παρουσιάζεται να αγοράζει λουλούδια στη μητέρα. Η οδήγηση είναι ασχολία του πατέρα, εκτός από μία περίπτωση στην οποία η μητέρα οδηγεί και αυτή αυτοκίνητο. Τα αγόρια χαρακτηρίζονται για τη ζωηράδα τους και σκαρφαλώνουν στα δέντρα. Στα κείμενα που παρουσιάζουν ήρωες οι οποίοι χαρακτηρίζονται από αδυναμία ως αποτέλεσμα μιας κοινωνικής αιτίας, αυτά είναι κορίτσια (βλ. το ποίημα Σεμίλα του Γ. Παρθενίου).

35 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

δ) Παιχνίδια-Ενασχολήσεις

Τα κορίτσια παίζουν με κούκλες, φλιτζανάκια, πιατικά, ενώ τα αγόρια κυνηγούν πουλιά και κυλιούνται στο χορτάρι. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στα κείμενα (ποιήματα-πεζά) τα οποία επετειακά ασχολούνται με τη γιορτή του πατέρα και της μητέρας, τα 7 εξυμνούν τη μητέρα και 1 μόνο τον πατέρα. Γεγονός που υπογραμμίζει την άποψη ότι η μητέρα είναι εκείνη η οποία ασχολείται και προσφέρει περισσότερο στα παιδιά. Διαπιστώνουμε επίσης ότι οι άντρες ποιητές στους στίχους τους εξυμνούν την αγάπη, την ευγνωμοσύνη και την αφοσίωσή τους στο πρόσωπο της μητέρας, υπογραμμίζοντας τους λόγους που επικεντρώνονται στο γεγονός ότι οι μητέρες στάθηκαν δίπλα τους ως ιδανικές μητέρες και ιδανικές νοικοκυρές. Αντίθετα, οι γυναίκες ποιήτριες στα ποιήματα της ίδιας θεματικής δεν κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στις θυσίες και στους κόπους, αλλά υπογραμμίζουν περισσότερο τη συναισθηματικότητα της μητέρας. Μια παρατήρηση που αφορά το φύλο των συγγραφέων: σχετικά με τους ποιητές/ποιήτριες, καταγράφονται 31 γυναίκες με 77 τίτλους και 46 άντρες με 85 έργα, αντίστοιχα.

93-tefxos_internet.indd 35

29/4/09 12:02:31

Στα πεζογραφήματα σημειώνουμε ότι 59 τίτλοι υπογράφονται από γυναίκες συγγραφείς (δεν υπάρχει αντιστοιχία τίτλων και συγγραφέων· η ίδια συγγραφέας υπογράφει αρκετούς τίτλους) και 14 από άντρες.

Συμπεράσματα

36 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μέσα από τα στοιχεία της παρούσας μελέτης για την αναζήτηση έμφυλων αναπαραστάσεων στα κείμενα του Ανθολογίου του νηπιαγωγείου, διαπιστώνουμε ότι: • Τα κείμενα του Ανθολογίου αποτελούν αναγνωστικό υλικό με το οποίο έρχονται σε επαφή τα νήπια με υψηλή συχνότητα και σε επανάληψη, γεγονός που επιτονίζει την επίδραση ως ανάγνωσμα σε όλα τα επίπεδα, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία της δραστηριότητας της επανάληψης στην εμπέδωση και αφομοίωση.

• Η έμφυλη αναπαράσταση κινείται στα γνωστά επίπεδα και μορφές που έως τώρα μέσω ερευνών έχουν κατατεθεί και αφορούν και άλλα σχολικά εγχειρίδια ή παιδικά αναγνώσματα. Δηλαδή, η θέση της γυναίκας είναι στο σπίτι, κοντά στα παιδιά. Η μητέρα είναι εκείνη στην οποία αποδίδεται η ευθύνη σε θέματα ανατροφής, διαπαιδαγώγησης, κ.λπ., είναι πάντα χαμογελαστή, πρόθυμη και στοργική.

• Την ευθύνη της εργασίας έχει ο πατέρας.

• Στο επίπεδο της εικονογράφησης, μολονότι πρόκειται για δειγματολειπτικά στοιχεία, όπως προαναφέρθηκε, διαπιστώνεται ότι έξι φορές αναπαριστώνται αγόρια και τέσσερις φορές κορίτσια.

• Το φύλο του συγγραφέα που υπερτερεί είναι το γυναικείο, γεγονός που μας υπενθυμίζει στατιστικά δεδομένα της περιόδου 1970-1980 (Αναγνωστόπουλος Β. Δ., 1996). Η άποψη, όμως, ότι η συγγραφή παιδικών αναγνωσμάτων είναι «γυναικεία υπόθεση», ως προέκταση της αγωγής του παιδιού, έχει κλονιστεί, καθώς όλο και περισσότεροι άντρες συγγραφείς ασχολούνται με τη μυθοπλασία (Οικονομίδου Α., 2004).

• Η σημαντικότερη διαπίστωση είναι ότι παρόλο που η ανθολόγηση έγινε πολύ πρόσφατα, οι ανθολόγοι-συντακτική ομάδα δεν έλαβαν υπόψη τους τα σύγχρονα κοινωνικά και θεσμικά δεδομένα σχετικά με τη θέση της γυναίκας και την ισότητα των φύλων σε επίπεδο εργασιακό και ενδοοικογενειακό. Παρέλειψαν να συμπεριλάβουν κείμενα που να αναδεικνύουν την ισότητα και να ανατρέπουν σεξιστικά στερεότυπα. Με δεδομένο ότι το Ανθολόγιο αποτελεί την επίσημη πρόταση της πολιτείας για πνευματική τροφή των παιδιών, όπως και το γεγονός ότι τα αναγνώσματα αποτελούν παράγοντα κοινωνικοποίησης των παιδιών, θεωρούμε αναγκαία μια ΝΕΑ έκδοση Ανθολογίου, που θα περιέχει κείμενα που θα ενισχύουν στη συνείδηση των αναγνωστών την ισότιμη θέση της γυναίκας στην εργασία, στην οικογένεια και στο κοινωνικό γίγνεσθαι, σε μια εποχή που η κάθε μορφή διαφορετικότητας αποτελεί το ζητούμενο στο πνεύμα της αποδοχής και της συνύπαρξης με τους άλλους.

93-tefxos_internet.indd 36

29/4/09 12:02:36

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

β ιβλιοπαρουσίαση

93 ΜΑΡ-ΑΠΡ-ΜΑΪΟΣ 2009

37/1

93-tefxos_internet.indd 37

29/4/09 12:02:42

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Κατερίνα Αναγνώστου

Ο ΣΚΑΝΤΖΟΧΟΙΡΟΣ ΠΟΥ ΗΘΕΛΕ ΝΑ ΤΟΝ ΧΑΪΔΕΨΟΥΝ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Μίνωας, Αθήνα 2008, σελ. 32

O μικρός σκαντζόχοιρος φοβάται το καθετί… μα πιότερο απ’ όλα φοβάται τα φίδια! Βιάζεται να μεγαλώσει και μαζί του να μεγαλώσουν και τ’ αγκάθια του… Και κάποτε τα καταφέρνει. Όλοι τρέμουν στο πέρασμά του! Αλλά και πάλι δεν είναι ευχαριστημένος γιατί τώρα δεν έχει φίλους. Και πόσο θα ήθελε να γνωρίσει τη χαρά της φιλίας… Έτσι αποφασίζει να ζητήσει τις συμβουλές των μεγάλων. Άραγε, θα βρει τον τρόπο ν’ αποκτήσει αυτό που λαχταρά;

Α.Β.

Μερκούριος Αυτζής

ΕΝΑ... ΨΥΓΕΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΡΦΕΑ Εικ.: Λήδα Βαρβαρούση Ψυχογιός, Αθήνα, 2009, χ.α.σ.

Η παχυσαρκία των μικρών παιδιών είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της παιδικής ηλικίας στη χώρα μας. Με αυτό το θέμα καταπιάνεται ο Μερκούριος Αυτζής, μέσα από μια ιστορία με ήρωα τον Ορφέα, που ήταν «φουσκωμένος σαν μπαλόνι» και τα παιδιά στο σχολείο τον φώναζαν «φούσκα» και «μπουλντόζα». Όμως, μ’ ένα παιχνίδι που επινοούν η δασκάλα και η μητέρα του, ο Ορφέας από λαίμαργος και «φαγάς» γίνεται «βιβλιοφάγος», ξεπερνώντας το πρόβλημά του. Χαριτωμένη και ταιριαστή η εικονογράφηση, που στολίζει το ενδιαφέρον αυτό βιβλίο.

Λ.Π.-Α.

Άρης Δημοκίδης

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΓΑΠΟΥΣΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ Εικ.: Γιώργος Σγουρός Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σελ. 45

Όλοι ξέρουμε ότι υπάρχουν παιδιά που δεν αγαπούν τα βιβλία, κι ένας τέτοιος μεγάλος «βιβλιοδιώχτης» ήταν και ο Άρης. Έλα όμως που βρέθηκε μόνος του κλεισμένος σ’ ένα βιβλιοπωλείο. Για να περάσει η ώρα του άρχισε να διαβάζει με βαρεμάρα στην αρχή, με ενδιαφέρον στη συνέχεια. Κι έγινε και ήρωας. Τώρα, το πώς έγινε αυτό; Διαβάστε για να το μάθετε.

38/2

93-tefxos_internet.indd 38

Α.Β.

29/4/09 12:02:49

Χαρά Κατσάρη

ΚΑΝΤΕ ΜΕ ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ! Εικ.: Μαρία Τζαμπούρα Π Εκδοτική, Αθήνα 2008, σελ. 29

Η Νταίζη, μια νεαρή μάγισσα τρίτης γενιάς, δεν ήθελε να είναι μάγισσα, ήθελε να είναι πριγκίπισσα. Την ίδια στιγμή μια νεαρή πριγκίπισσα, στο γειτονικό βασίλειο, είχε βαρεθεί τη ζωή της πριγκίπισσας και ασυλλόγιστα δέχτηκε να ανταλλάξει τη ζωή της με τη ζωή της νεαρής μάγισσας. Όμως αλίμονο αν δεν εκτιμάς όσα έχεις· και βέβαια οτιδήποτε μπορεί να συμβεί όταν αρνείσαι τον εαυτό σου. Θα μπορέσουν η Νταίζη και η πριγκίπισσα να ξαναγυρίσουν στον πραγματικό εαυτό τους, η μια να ζήσει με τον πρίγκιπά της και η άλλη να μαγειρεύει τα μάγια της και να πετάει με τη σκούπα της; Θ.Χ.

Σοφία Μαντουβάλου

ΑΛΛΑ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΗΣ ΜΑΪΜΟΥΣ ΚΙ ΑΛΛΑ ΤΗΣ ΚΟΥΚΟΥΒΑΓΙΑΣ

Εικ.: Ελένη Τσάμπρα Πατάκης, Αθήνα 2008, χ.α.σ.

Η διαφορετική αντίληψη των χρωμάτων που έχουν οι δυο ηρωίδες της ιστορίας αυτής, μια καρακάξα και μια κουκουβάγια, γίνεται αφορμή για μια χαριτωμένη περιπέτεια. Η ζωγραφιές που ζωγραφίζει για χάρη τους η «ζωγράφος» μαϊμού, μια χρωματιστή και μια ασπρόμαυρη, φανερώνουν τον διαφορετικό τρόπο που βλέπουν τα πράγματα τα δυο πουλιά, αλλά και τα άλλα ζώα που εμπλέκονται στην ιστορία. Έτσι, με χιούμορ και έξυπνο τρόπο, οι μικροί αναγνώστες μπαίνουν στη θέση τους και κατανοούν τις διαφορές αυτές. Χαρούμενο, πρωτότυπο και καλογραμμένο βιβλίο. Λ.Π.-Α.

Λένα Μερίκα

Η ΝΙΤΣΑ ΧΕΛΩΝΙΤΣΑ ΑΛΛΑΖΕΙ ΣΠΙΤΙ! Εικ.: Σπύρος Γούσης Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 25

Η Νίτσα χελωνίτσα αποφασίζει να αλλάξει σπίτι. Το άδειο κουκλόσπιτο της Μπάρμπι μοιάζει κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της. Χωρίς να το πολυσκεφτεί, εγκαταλείπει το ταπεινό της καβούκι και βάζει πλώρη για τη νέα της γειτονιά, μπαίνοντας έτσι σε μια απρόβλεπτη περιπέτεια. Θα τα καταφέρει να μπει στο κλαμπ

39/3

93-tefxos_internet.indd 39

29/4/09 12:02:56

των επωνύμων με τα αστραφτερά σπίτια; Ένα θαυμάσιο παραμύθι γραμμένο με κέφι και φαντασία. Εκπληκτικά το «ντύνει» η θαυμάσια έγχρωμη εικονογράφηση. Γ.Γ.-Σ.

Δέσποινα Μπογδάνη-Σουγιούλ

ΜΕ ΕΝΑ ΧΑΡΤΙΝΟ ΦΕΓΓΑΡΑΚΙ... ΤΑΞΙΔΕΥΩ Εικ.: Μαρίνα Μαρκολίν Πατάκης, Αθήνα 2006, σελ. 30

Τρεις μικρές φιγούρες γλιστρούν κρυφά από το Δέντρο της Καλοσύνης και χάνονται μέσα στο σκοτάδι. Αναζητούν το Μάνο για να του χαρίσουν ένα μικρό χάρτινο φεγγαράκι που θα τον ταξιδέψει, εφτά νότες πασπαλισμένες με ζάχαρη που θα γλυκάνουν τη ζωή του και μια μουσική για να τραγουδήσει. Θα τον βρουν, άραγε; ΄Ενα τρυφερό όλο αγάπη παραμύθι, που οι χρωματιστές εικόνες του ζεσταίνουν την καρδιά. Δικαίως τιμήθηκε με Έπαινο από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου. Γ.Γ.-Σ.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου ΠΑΣΧΑΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΣΧΑΛΙΤΣΑ Εικ.: Γιώργος Σγουρός Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 42

Ένα μικρό, ορφανεμένο κόκκινο ζουζούνι βρίσκει καταφύγιο στην αγκαλιά μιας στοργικής Πασχαλιάς. Οι δυο τους δένονται με αληθινή αγάπη και το ζουζούνι δέχεται την πρόταση της Πασχαλιάς να γίνουν μαμά και παιδί. Κάποιοι γείτονες – ένα σαλιγκάρι, ένα σκουλίκι και μια κερασιά – από άγνοια ή κακή προαίρεση προσπαθούν να ματαιώσουν αυτή την «υιοθεσία», μα τελικά η αγάπη θα νικήσει και το ζουζουνάκι θα το βαφτίσουν οι ηλιαχτίδες «Πασχαλίτσα» τη μέρα της Λαμπρής, για να δείχνει τ’ όνομά του ότι είναι πια οριστικά το παιδί της μαμάς Πασχαλιάς. Καλεσμένοι στα βαφτίσια είναι όλοι – και οι καλοί και οι κακοί γείτονες. Ένα πρωτότυπο, τρυφερό κι ευρηματικό παραμύθι, έξοχα εικονογραφημένο, που θα το χαρούν μικροί και μεγάλοι όλο το χρόνο, κι όχι μόνο τις μέρες του Πάσχα. Α.Β.

40/4

93-tefxos_internet.indd 40

29/4/09 12:02:59

Μαρία Ρουσάκη

Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΙΟΥΚ ΕΧΕΙ ΛΟΞΙΓΚΑ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σελ. 45

Μόνον εκείνος που έχει τυραννιστεί στη ζωή του από λόξιγκα μπορεί να συμπονέσει τον κύριο Κιουκ για το μαρτύριο που περνάει εδώ και χρόνια. Ο καημένος, δοκίμασε πολλά κόλπα, αλλά ο λόξιγκας δεν ήθελε να φύγει. Φυσικά, όλα έχουν ένα μυστικό. Κι αυτό το μυστικό έμαθε ο κ. Κιουκ κι έπαψε να βασανίζεται βρίσκοντας την υγεία του. Α.Β.

Ελένη Ρουφάνη

ΚΡΥΦΤΟ ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ Εικ.: Ελένη Ρουφάνη Κέδρος, Αθήνα 2008, χ.α.σ.

Η Χριστίνα και ο Πέτρος είναι δυο αδέλφια που τσακώνονται συνέχεια. Μα κάποια μέρα η Χριστίνα ανακαλύπτει το θυμό και τη μοναξιά του αδελφού της ταξιδεύοντας μέσα στις ζωγραφιές του. Ο Πέτρος πάλι πετάει στ’ αστέρια. Χοροπηδώντας από πλανήτη σε πλανήτη, παίζοντας, θα ανακαλύψει ότι ο θυμός δεν σκοτώνει την αγάπη, ενώ ένα αλλόκοτο πλάσμα θα του δείξει πως δεν χρειάζεται να είναι όλοι ίδιοι για να χαρούν τη μυρωδιά μιας αγκαλιάς. ΄Οταν ξυπνήσουν τα δυο αδέλφια θα νιώσουν ελεύθερα πια να τσακώνονται και να αγαπιούνται. ΄Ενα χρωματιστό παραμύθι που μιλά για τη δύναμη της σχέσης, μέσα από τις διαφορές των χαρακτήρων. Και μιλά θαυμάσια. Γ.Γ.-Σ.

Μαίρη Σάββα-Ρουμπάτη

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΡΕΛΑΘΗΚΕ Ή Ο ΚΟΣΜΟΣ ΖΕΣΤΑΘΗΚΕ; Εικ.: Νίκη Λεωνίδου Λιβάνης, Αθήνα 2008, σελ. 45

Μια μικρή αρκουδίτσα, παρέα με τα παιδιά που λαχταρούν να μάθουν τι συμβαίνει με το περιβάλλον, δίνει συμβουλές στους περιβαλλοντολόγους που είναι πρόθυμοι να κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να αποτρέψουν την καταστροφή της γης. Ίσως τα παιδιά καταφέρουν να πείσουν τους μεγάλους που γενικά αδιαφορούν. Η ζωγραφική της Νίκης Λεωνίδου, έγχρωμη και χορταστική, βοηθάει στην κατανόηση του προβλήματος. Α.Β.

41/5

93-tefxos_internet.indd 41

29/4/09 12:03:04

Ματούλα Τόλκα

Ο ΨΑΡΙΝΟΣ ΚΑΙ Η ΨΑΡΙΝΑ ΠΑΝΕ ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΑ Λιβάνης, Αθήνα 2009, σελ. 46

Τα ψάρια, που ζούσαν μια ήρεμη ζωή, αντιμετωπίζουν ένα φοβερό κίνδυνο. Εμφανίζεται η Μόλυνση που πρώτα μεταμορφώνεται σε τερατάκια και ύστερα σε Πετρελαιοκηλίδα! Μια φανταστική ιστορία με οικολογικό περιεχόμενο και με πρόθεση να μάθει τα παιδιά ν’ αγαπούν και να σέβονται τη Φύση.

Λ.Π.-Α.

Χρυσάνθη Τσιαμπαλή-Κελεπούρη Ο ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΥΜΩΜΕΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ Εικ.: Χρήστος Δήμος Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 55

Ο Βασίλης ξόδευε πολύ χαρτί για να ζωγραφίσει τα «αριστουργήματά» του. Δεν του άρεσε η ζωγραφιά; Δεν την έβρισκε αρκετά καλλιτεχνική; Τσαλάκωνε το χαρτί και το πετούσε στο καλάθι των αχρήστων. Βουνό το καλάθι από στραπατσαρισμένα χαρτιά. Ώσπου… Ε, μα γιατί το είχε ο Βασιλάκης το μυαλό; Κατάλαβε το λάθος του κι έμαθε για την ανακύκλωση πολλά πράγματα. Α.Β.

Μπίλλι Ρόζεν ‒ Μάκης Τσίτας ΜΗ ΦΕΥΓΕΙΣ

Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 47

Κάθε φορά που η γιαγιά επισκέπτεται τον εγγονό της, ο Αλέξης νιώθει χαρούμενος κι ευτυχισμένος. Όταν όμως έρχεται η ώρα να φύγει, το αγόρι στενοχωριέται, γιατί φοβάται ότι δεν θα ξαναγυρίσει, όπως έγινε με τη θεία του που πέθανε. Η γιαγιά τού εξηγεί τι γίνεται όταν κάποιος μεγαλώνοντας πολύ φεύγει για πάντα κι ο Αλέξης νιώθει ικανοποιημένος. Θα περιμένει, όπως πάντα, τη γιαγιά του για να συνεχίσουν τα παιχνίδια και τις βόλτες στην παιδική χαρά. Μια τρυφερή ιστορία γραμμένη με γνώση και ευαισθησία που θα την απολαύσουν και οι γιαγιάδες, όταν θα τη διαβάζουν στα εγγόνια τους. Λ.Ψ.

42/6

93-tefxos_internet.indd 42

29/4/09 12:03:10

για παιδιά 7 ετών και πάνω Μαρία Αγγελίδου

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΕΚΛΕΨΑΝ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ Εικ.: Μυρτώ Δεληβοριά Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 45

Ο αρχαίος βασιλιάς Παλαμήδης έβαλε σκοπό της ζωής του να βρει έναν τρόπο για να μην ξεχνούν οι άνθρωποι όσα ξέρουν. Ο θεός Ερμής έρχεται στον ύπνο του και τον συμβουλεύει πώς θα κλέψει τα μυστικά των θεών. Με το φίλο του τον Φορωνέα ανακαλύπτουν τη μυστική σπηλιά, πιάνουν στον ύπνο τις τρεις Μοίρες και κλέβουν τα 24 μυστικά. Από τότε οι άνθρωποι έμαθαν τα γράμματα της αλφαβήτας, και εμείς μια ωραία, πρωτότυπη και καλογραμμένη ιστορία. Λ.Ψ.

Αγγελική Βαρελλά

ΤΑΞΙΔΙ ΧΩΡΙΣ ΒΑΛΙΤΣΑ Εικ.: Ελένη Τσάμπρα Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 71

Ο μικρός Δημήτρης είναι πανευτυχής που για πρώτη φορά θα πάει ταξίδι με τους γονείς του και θα έχει τη δική του ολοκαίνουργια βαλίτσα. Μόλις όμως φτάνουν στο Παρίσι ανακαλύπτουν ότι η βαλίτσα του χάθηκε, οπότε ο Δημήτρης κοντεύει να σκάσει από τη στενοχώρια του. Ούτε η περιπλάνηση στον μαγικό κόσμο της Ντίσνεϊλαντ ούτε και τα λόγια της μαμάς θα καταφέρουν να του δώσουν λίγη χαρά. Μέχρι τη στιγμή που θα βρεθεί η βαλίτσα, και ο Δημήτρης θ’ αρχίσει να σχεδιάζει με τη μαμά του το επόμενο ταξίδι τους. Έξυπνη και διασκεδαστική ιστορία, γραμμένη με το γνωστό χιούμορ της συγγραφέα, που θ’ αρέσει στους μικρούς αναγνώστες. Λ.Ψ.

Μυρσίνη Βιγγοπούλου

ΤΟ ΧΕΛΙ, Ο ΓΛΙΣΤΡΟΥΛΗΣ Εικ.: Τέτη Σώλου Άθως, Αθήνα 2008, σελ. 60

Η υπέροχη ιστορία των χελιών, μια πραγματικά απίστευτη ιστορία, εκτυλίσσεται σαν σε παραμύθι μέσα στις σελίδες του βιβλίου. Το

43/7

93-tefxos_internet.indd 43

29/4/09 12:03:14

CD που το συνοδεύει κάνει ακόμα πιο προσιτή την περιπέτεια του Γλιστρούλη, που δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να μάθουν ορισμένα εκπληκτικά μυστικά για τα χέλια, τη γέννηση, το μεγάλωμά τους και το ταξίδι τους ως τον Αμβρακικό. Η ζωγραφική της Τέτης Σώλου πλούσια και με πολλά ευρήματα. Α.Β.

Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου ΜΙΛΑ, ΜΗ ΦΟΒΑΣΑΙ

ΕΨΥΠΕ, Μάρτιος 2008, σελ. 68

Πρόκειται για συλλογικό τόμο, όπου οι συμμετέχοντες βάζουν τον καλύτερο εαυτό τους για να υποστηρίξουν το θέμα τους, που είναι η αντιμετώπιση της βίας στο σχολείο. Η Ελένη Δικαίου σηκώνει ψηλά τη σημαία της Φροξυλάνθης, ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος εκπέμπει μηνύματα από τη φωλιά του Νίκου, ενώ η Τζέμη Τασάκου περιγράφει το ημερολόγιο ενός κακού. Εικονογραφούν η Λήδα Βαρβαρούση, ο Χρήστος Ζωίδης, η Διατσέντα Παρίση, η Βάσω Ψαράκη και μαθητές. Μια παιδοψυχίατρος, ένας ειδικός παραγωγός και ένας κοινωνικός λειτουργός εκφράζουν τις απόψεις τους για τη βία και τον εκφοβισμό, ένα μεγάλο πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνίας, προσπαθώντας να βοηθήσουν τα παιδιά σε ανάλογες καταστάσεις. Α.Β.

Μαρία Λυρατζή ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΜΥΘΟΧΩΡΑ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Πατάκης, Αθήνα 2008, σελ. 144

Η Κοκκινοσκουφίτσα, η Σταχτοπούτα και η Χιονάτη εξαφανίζονται μυστηριωδώς. Το μυστήριο αποφασίζουν να εξιχνιάσουν οι γνωστοί ήρωες της Παραμυθοχώρας: Η βασίλισσα Φαντασία, η κυρία Συγγραφίδου, ο Κοντορεβιθούλης και ο αστυνόμος Σαΐνης. Οι δυσκολίες είναι πολλές, αλλά... Η συγγραφέας ανησυχεί –και πολύ σωστά– γιατί τα σημερινά παραμύθια έχουν κατακλυστεί από μάγους και τέρατα. Την ανησυχία της αυτή την ντύνει με θαυμάσια ευρήματα, με δράση και με λογοτεχνική γραφή. Η ασπρόμαυρη ζωγραφική τονίζει το κείμενο. Γ.Γ.-Σ.

44/8

93-tefxos_internet.indd 44

29/4/09 12:03:18

Παναγιώτα Μπαλινάκου ΖΩΗ ΜΕ ΠΑΡΕΑ

Εικ.: Κατιάννα Μπαλή Ποιότητα, Αθήνα 2008, σελ. 184

Στις σελίδες του βιβλίου παρουσιάζονται ολοζώντανες καθημερινές αλήθειες, όταν οι μεγάλοι και οι μικροί προσπαθούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους δίνοντας και παίρνοντας. Όταν το κάπνισμα των μεγάλων ενοχλεί τους μικρούς, όταν το κινητό των μικρών γίνεται αιτία παρατηρήσεων από τους μεγάλους… Μικροί και μεγάλοι, όλοι μαζί, σε μια παρέα αγάπης μπορούν να τα βρουν, για να κυλά η ζωή σαν τραγούδι. Οι μεγάλοι δημιουργώντας μια ευχάριστη, διασκεδαστική ατμόσφαιρα, νιώθουν δυνατοί και γεμάτοι όνειρα, ενώ οι μικροί εμπνέονται, εμψυχώνονται και σιωπηρά διαπαιδαγωγούνται. Θ.Χ.

Βασιλική Νευροκοπλή

ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Εικ.: Νικόλας Ανδρικόπουλος Λιβάνης, Αθήνα 2008, σελ. 50

Η Θεοδώρα αντιλαμβάνεται τον κόσμο με την ακοή και την αφή, γιατί είναι τυφλή. Μ’ αυτό τον τρόπο μέσα από τους ήχους γίνεται αγαπημένη φίλη της μουσικής. Αποκτά φήμη σ’ όλη την Ανατολή και μ’ αυτή την ιδιαιτερότητα – της μουσικής ως αγάπης της ψυχής – θα διαλέξει και τον άντρα που θα πάρει. Παραμύθι με ποιητικό τρόπο γραφής που διανθίζεται και με ποιήματα. Μαζί με την ιδιόμορφη ζωγραφική του Νικόλα Ανδρικόπουλου συνιστούν ένα σύνολο που ευφραίνει τα μάτια και την καρδιά. Α.Β.

Εύα Τσιμιακάκη Ο ΥΜΝΟΣ ΤΩΝ ΤΑΥΡΟΜΑΧΗΤΩΝ Εικ.: Διονύσης Πάλμας Κέδρος, Αθήνα 2008, σελ. 175

Στη Λιβαδοχώρα η ομορφιά και η δύναμη είναι σπουδαία προσόντα. Αν είσαι αγελάδα αδύνατη, έχεις πρόβλημα. Το ίδιο κι αν είσαι ταύρος και δεν είσαι δυνατός. Η Καλλιρρόη είναι μια κοκκαλιάρα αγελάδα, γι’ αυτό και δυσκολεύεται να βρει ταίρι. ΄Ωσπου μια μέρα ερωτεύεται τον Πολύκαρπο, τον πιο διάσημο αθλητή της αρένας. Θα καταφέρει να τον κάνει να την αγαπήσει; Και ποιο είναι το μυστικό του Πολύκαρπου; ΄Ενα βιβλίο που θίγει με τρόπο έξυπνο

45/9

93-tefxos_internet.indd 45

29/4/09 12:03:23

κι ανάλαφρο δυο σύγχρονα προβλήματα: τις δίαιτες και το ντόπινγκ. ΄Ενα μυθιστόρημα-παραμύθι που ενθουσιάζει με το ύφος, την πλοκή και τα ευρήματά του. Κλείνοντάς το, χωρίς διδακτισμό, έχεις μάθει για τη σημασία που έχει να αγαπάς κάποιον γι’ αυτό που είναι. Η εικονογράφηση έξυπνη, έγχρωμη, διασκεδαστική. Γ.Γ.-Σ.

Άννα Χατζημανώλη Σειρά: Σύγχρονα θέματα για παιδιά

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ – ΧΤΥΠΟΚΑΡΔΙΑ ΣΤΙΣ ΒΙΤΡΙΝΕΣ, σελ. 46 Εικ.: Σόφη Σενόγλου

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ – Η ΜΕΓΑΛΗ ΞΕΜΥΑΛΙΣΤΡΑ, σελ. 46 Εικ.: Εύα Καρατινού

ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ – Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΡΔΙΟΚΛΕΦΤΡΑ, σελ. 46 Εικ.: Αθηνά Σταμάτη Κίρκη, Θεσσαλονίκη 2008

Τρία βιβλία που μέσα από μια ιστορία σχετική με το θέμα, με διάφορες ασκήσεις και παιχνίδια κατατοπίζουν αξιόπιστα τα παιδιά για το τι σημαίνει κατανάλωση, ποιος είναι ο ρόλος της διαφήμισης, πώς επηρεάζει τη ζωή μας η τηλεόραση. Βιβλία εύχρηστα και ευχάριστα, που δημιουργήθηκαν με έγνοια για τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Με το πολύτιμο υλικό τους μπορούν να βοηθήσουν γονείς και εκπαιδευτικούς, ώστε να βοηθήσουν κι εκείνοι με τη σειρά τους τα παιδιά να μάθουν διασκεδάζοντας, να προβληματιστούν και να αποκτήσουν γνώσεις απαραίτητες στην εποχή μας. Λ.Π.-Α.

Θέτη Χορτιάτη ΛΕΞΟΧΑΡΕΣ ΚΑΙ ΛΕΞΟΠΑΝΗΓΥΡΙΑ Εικ.: Αφροδίτη-Ελένη Σεφερίδου Διά Βίου, Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 64

Το νέο βιβλίο της ποιήτριας Θέτης Χορτιάτη είναι όντως ένα... λεξοπανηγύρι. Με το ταλέντο, τη φαντασία και την πείρα της στα λεκτικά παιχνίδια, παίζει με τη γλώσσα με χιούμορ και ευρηματικότητα, δημιουργώντας μια χαρούμενη ατμόσφαιρα. Οδηγεί τα παιδιά να χαρούν τον πλούτο της γλώσσας, να παίξουν με γλωσσοδέτες, βιβλιοαινίγματα, ανατροπές παραμυθιών και άλλα πολλά. Παράλληλα, θίγει σύγχρονα θέματα, όπως το περιβάλλον και διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ή αντιλαμβάνονται τα παιδιά. ΄Ενα βιβλίο απολαυστικό, που μπορεί να γίνει πολύτιμο εργαλείο και στα χέρια των δασκάλων. Λ.Π.-Α.

46/10

93-tefxos_internet.indd 46

29/4/09 12:03:27

Η ΜΙΚΡΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΥΠΕΡΟΧΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ Εικ.: Ρόμπερτ Ίνγκπεν Μετ.: Μαρία Αγγελίδου Παπαδόπουλος, Αθήνα 2006, σελ. 132

Μια εγκυκλοπαίδεια γεμάτη μάγισσες, στρίγγλες, ξωτικά και τέρατα, όλα σε τάξη, και μια υπέροχη εικονογράφηση από τον σπουδαίο Ρόμπερτ Ίνγκπεν. Στο βιβλίο βρίσκονται συγκεντρωμένα όλα τα εξωτικά πλάσματα που είναι ένοικοι των παραμυθιών και των μύθων διεθνώς, με «βιογραφικά στοιχεία» θελκτικά κι άλλοτε «τρομακτικά». Και βέβαια, συγκάτοικοι όλων αυτών των φανταστικών όντων είναι και οι δικοί μας γνώριμοι από τη μυθολογία, ο Ηρακλής, οι Κένταυροι, οι Φαύνοι, οι Νεράιδες και οι Νύμφες. Εργασία πολύ χρήσιμη για μελέτη. Α.Β.

Αντριέν Κρες

Η ΑΛΕΞ ΚΑΙ Ο ΕΙΡΩΝΙΚΟΣ ΤΖΕΝΤΛΕΜΑΝ Απόδοση: Κατερίνα Αθανασίου Εξώφυλλο: John Rocco Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2007, σελ. 322

Το μικρό της όνομα, που είναι Άλεξ, τα κοντά μαλλιά της και ο δυναμισμός της την κάνουν να μοιάζει με αγόρι. Οι περιπέτειες αρχίζουν όταν η Άλεξ ξεκινά ένα ταξίδι με σκοπό να σώσει τον αγαπημένο της δάσκαλο Άντεργουντ, τον οποίο απήγαγαν πειρατές. Στο δρόμο της θα συναντήσει τον καπετάν Μεγάθυμο, τον Κορίανδρο, τον Ταχυδακτυλουργό, το Υπερβολικά Τεράστιο Χταπόδι, τις Κακές Κόρες… Ένας κόσμος φανταστικός, τρυφερός, πνευματώδης, όπου περιέχονται και στοιχεία της σύγχρονης πραγματικότητας και τεχνολογίας. Θ.Χ.

Τζέραλντιν Μακόγκρεν

ΜΟ, ΤΟ ΕΞΩΓΗΙΝΟ ΚΙΝΗΤΟ Εικ.: Ross Collins Μετ.: Μαλβίνα Αβαγιανού Ψυχογιός, Αθήνα 2007, σελ. 102

Με μεγάλο κέφι η Αγγλίδα συγγραφέας περιγράφει, χωρίς να απέχει και πολύ, τις περιπέτειες ενός κινητού τηλεφώνου του μέλλοντος. Το μόνο που δεν κάνει για την ώρα η Μο, το εξωγήινο τηλέφωνο, είναι να ψήνει καφέ. Κατά τα άλλα, όλα τα μπορεί, όπως το

47/11

93-tefxos_internet.indd 47

29/4/09 12:03:31

να ξεφεύγει έξυπνα από όσους την απειλούν. Εκλεκτός φίλος της είναι ο Σέιν, που δεν διαθέτει κινητό. Η εξέλιξη της ιστορίας είναι φανταστική, αλλά πολύ κοντά στις επιτεύξεις της τεχνολογίας.

Α.Β

Οσκάρ Μπρενιφιέ Σειρά: Σκέψου μαζί μου

Η ΕΥΤΥΧΙΑ! ΤΙ ΕΙΝΑΙ; Εικ.: Κατρίν Μερίς

ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ! ΤΙ ΕΙΝΑΙ; Εικ.: Σερζ Μπλοχ Καστανιώτης, 2008

Τα βιβλία της σειράς αυτής, γραμμένα με γνώση κι ευαισθησία, προσεγγίζουν τα θέματά τους με τρόπο πρωτότυπο. Ο Γάλλος συγγραφέας, διδάκτωρ φιλοσοφίας, έχοντας κατά νου τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες των σημερινών παιδιών, θέτει ερωτήματα, εξηγεί και συμβουλεύει αναπτύσσοντας διάλογο με τους μικρούς αναγνώστες, ένα διάλογο που ενδιαφέρει και τους μεγάλους. Τα εύθυμα σκίτσα και η καλαίσθητη έκδοση κάνουν τα βιβλία της σειράς εύχρηστα και ελκυστικά. Λ.Π.-Α.

Λόις Ντάνκαν

ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΓΙΑ ΣΚΥΛΟΥΣ Μετ.: Φωτεινή Μοσχή Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 192

Οι Γουόκερ μετακομίζουν σε μια νέα πόλη και τους φιλοξενεί η θεία Άλις, που είναι αλλεργική στους σκύλους. Αυτό όμως χειροτερεύει τα πράγματα για την Άντι και τον αδελφό της, τον Μπρους, οι οποίοι λατρεύουν όλα τα σκυλιά, ανεξαρτήτως ράτσας. Όταν συναντούν ένα αδέσποτο που χρειάζεται βοήθεια, η Άντι σκαρφίζεται ένα σχέδιο: φτιάχνει ένα ξενοδοχείο για σκύλους. Αλλά το μυστικό αποκαλύπτεται και έτσι προκαλείται μεγάλη αναστάτωση. Θα καταφέρουν άραγε τα παιδιά να διατηρήσουν το σπίτι για τους τετράποδους φίλους τους; Από την πώληση κάθε αντιτύπου του βιβλίου ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΓΙΑ ΣΚΥΛΟΥΣ, τα €0,50 διατίθενται για την υποστήριξη του έργου της Ελληνικής Φιλοζωικής Εταιρείας.

Α.Β.

48/12

93-tefxos_internet.indd 48

29/4/09 12:03:38

για μεγάλα παιδιά και νέους Χαρά Γιαννακοπούλου ΛΗΤΩ

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008, σελ. 116

Αθήνα, δεκαετία του 1990. Η Λητώ ψάχνεται, αναζητά κατευθύνσεις, ονειρεύεται και αναρωτιέται γιατί πρέπει να περάσει κανείς από το σχολείο για να κατακτήσει τη ζωή. Τρέχει σε συναυλίες με το συγκρότημα του ξαδέλφου της του Μίκη, ονειρεύεται να ταξιδέψει. Ο Βασίλης, ο ΄Αγγελος, οι πλάκες, ο πόνος, η χαρά, η μουσική, το διάβασμα, θα την κάνουν να συνειδητοποιήσει την έννοια του παιχνιδιού της ζωής. ΄Ενα ολόδροσο νεανικό μυθιστόρημα με φυσιολογικούς χαρακτήρες, σωστές σχέσεις οικογένειας, φίλων, σχολικής πραγματικότητας. Τίποτα «φτιαχτό», τίποτα ψυχρά βαλμένο. Μια ζέστη αποπνέει προς τον αναγνώστη η «εφηβική επανάσταση».

Γ.Γ.-Σ.

Σοφία Ζαραμπούκα

ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΥ Κέδρος, Αθήνα 2008, σελ. 149.

Δυο παιδιά, αδέλφια, ένα κορίτσι στην εφηβεία και το αγόρι έντεκα χρονών, βρίσκονται μαζί με τη μητέρα τους στο σπίτι ενός αυταρχικού θείου. Με αισιοδοξία και χιούμορ θα ξεπεράσουν τις δυσκολίες. Η αγάπη και η αρχή του έρωτα φτερουγίζουν προστατευτικά γύρω τους. Τα παιδιά απλώνουν τα δικά τους φτερά, ετοιμάζονται να πετάξουν μακριά. Και τα καταφέρνουν. ΄Οταν ένα καινούργιο πρόσωπο, ο Παύλος, εμφανίζεται, η ζωή παίρνει άλλη θαυμάσια μυρωδιά. ΄Ενα ολοκληρωμένο μυθιστόρημα, που με ελαφρά διακριτικά βήματα αγγίζει θέματα όπως ο αυταρχισμός, τα αισθήματα του Παύλου για τη μητέρα του Πέτρου, ο ξενιτεμός της αδελφής. Γ.Γ.-Σ.

49/13

93-tefxos_internet.indd 49

29/4/09 12:03:42

Αργυρώ Κοκορέλη

ΜΙΑ ΜΠΟΥΝΙΑ ΚΙ ΕΝΑ ΦΙΛΑΚΙ Εξώφυλλο, σκίτσα: Βασίλης Παπατσαρούχας Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008, σελ. 87

Δυο ξαδέρφια, ο Νίκος και η Ρένα, η όμορφη Λαλίλα, οι καλοκαιρινές διακοπές, η παρέα, δυο χωριά, ο ποντικός, οι ψείρες, η γατούλα η Φρου-Φρου, μια καλύβα πάνω στη βαλανιδιά, πολλά και διάφορα ακόμη, αληθινά, ολοζώντανα, καθημερινά, συνθέτουν ενδιαφέροντα περιστατικά που προσφέρονται με τέχνη και γνώση της νεανικής ψυχοσύνθεσης. Διαδραματίζονται αστείες, απρόβλεπτες, διασκεδαστικές καταστάσεις, γύρω από τις σχέσεις των δύο φύλων, στο δροσερό και ευαίσθητο πέρασμα από την παιδική στην εφηβική ηλικία.

Θ.Χ.

Μαρία Μανωλάκου

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΣ Εστία, Αθήνα 2008, σελ. 275

Ένα ημερολόγιο τόσο συγκινητικό μέσα στην απλότητά του, γραμμένο από ένα κορίτσι που έζησε την Κατοχή στο πετσί του, ημερολόγιο με στοιχεία για την άγρια εποχή που πέρασε η Ελλάδα με τους κατακτητές, ένα μεγάλο ξεχείλισμα ψυχής, ελπίδας και αγάπης· αυτό είναι το ημερολόγιο της Μαρίας Μανωλάκου. Ίσως θα έπρεπε να συμπεριληφθεί στα Αναγνωστικά. Σε όσους έζησαν την περίοδο αυτή, το βιβλίο θα αρέσει πάρα πολύ και θα ξαναφέρει στην επιφάνεια μνήμες πολλές. Α.Β.

Τζεφ Κίνι

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΣΠΑΣΙΚΛΑ (2) Μετ.: Χαρά Γιαννακοπούλου Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 232

Ό,τι κι αν κάνετε, μη ρωτήσετε ποτέ τον Γκρεγκ Χέφλι πώς πέρασε τις καλοκαιρινές διακοπές, γιατί δεν θέλει με τίποτα να μιλάει γι’ αυτό. Τώρα που ξεκινάει η νέα σχολική χρονιά, ο Γκρεγκ θέλει να αφήσει πίσω του τους τελευταίους τρεις μήνες… ή, μάλλον, ένα συγκεκριμένο συμβάν. Και δυστυχώς για εκείνον, ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο Ρόντρικ, ξέρει τα πάντα για το συμβάν που θέλει να αποσιωπήσει ο Γκρεγκ. Ωστόσο, τα μυστικά έχουν τον τρόπο να βγαίνουν κάποτε στη φόρα… ειδικά όταν μπαίνει στη μέση ένα

50/14

93-tefxos_internet.indd 50

29/4/09 12:03:46

συγκεκριμένο ημερολόγιο. Ο αγαπημένος Γκρεγκ Χέφλι κρατάει για δεύτερη χρονιά ημερολόγιο… και σκοπεύει να το κάνει για πολλές χρονιές ακόμη! Α.Β.

Τζεραλντίν Μακόρκραν ΛΕΥΚΟ ΣΚΟΤΑΔΙ

Απόδοση: Βίκη Λιανού Εξώφυλλο: Βασίλης Παπατσαρούχας Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008, σελ. 345

Η δεκατετράχρονη Σιμ θα ζήσει ένα περιπετειώδες ταξίδι στη λευκή ήπειρο, την Ανταρκτική, γεμάτο εκπλήξεις, μυστικά, οφθαλμαπάτες, αυταπάτες, το φαινόμενο του «Ήλιου του Μεσονυχτίου», σε μια πραγματικότητα αντιφατική, όπως το λευκό σκοτάδι της παγωμένης γης. Ένα μυστηριώδες μυθιστόρημα με πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για την Ανταρκτική, για τον κάπτεν Όουτς, τον εξερευνητή της αποστολής του Σκοτ στον Νότιο Πόλο το 1911, γεμάτο χιούμορ, οξυδέρκεια και καυστικές περιγραφές για τους ανθρώπους και τις άδηλες πλευρές τους. Θ.Χ.

Τζούντι Μπλουμ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ;

Μετ.: Ρενάτα Δελημάρα Κέδρος, Αθήνα 2008, σελ. 232

Η Κάθριν και ο Μάικλ γνωρίζονται σ’ ένα πάρτι παραμονή Πρωτοχρονιάς και ο έρωτας τους είναι κεραυνοβόλος. Έχουν μια τέλεια σχέση, ώσπου φτάνει το καλοκαίρι και οι δυο ερωτευμένοι αναγκαστικά χωρίζουν. Η Κάθριν γνωρίζει κάποιον άλλο και βρίσκεται μπροστά σ’ ένα τεράστιο δίλημμα. Η αγάπη της για το Μάικλ ήταν απλώς το πρώτο σκαλοπάτι για να γνωρίσει έναν καινούργιο κόσμο; Ή μήπως είναι μια αγάπη που μπορεί να κρατήσει για πάντα;… Ένα τρυφερό βιβλίο για τις πρώτες αγάπες. Α.Β.

51/15

93-tefxos_internet.indd 51

29/4/09 12:03:50

Τσαρλς Ντίκενς

ΟΛΙΒΕΡ ΤΟΥΙΣΤ Εικ.: Elena Khomutinnikova Λιβάνης, Αθήνα 2009, σελ. 116

Το κλασικό αριστούργημα του Ντίκενς, που διηγείται τις τραγικές περιπέτειες του μικρού ΄Ολιβερ με το ευτυχές τέλος, προσφέρεται διασκευασμένο για μεγάλα παιδιά σε νέα έκδοση, με προσεγμένη μετάφραση και ωραία εικονογράφηση. Είναι βέβαιο ότι θα το απολαύσουν μικροί και μεγάλοι αναγνώστες, αφού η αντοχή του λογοτεχνικού αυτού έργου στο χρόνο έχει αποδείξει ότι πρόκειται για ένα βιβλίο που δεν πρέπει να λείπει από καμιά βιβλιοθήκη. Λ.Π.-Α.

Μάργκαρετ Πίτερσον Χάντιξ ΔΙΠΛΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Πατάκης, Αθήνα 2008, σελ. 252

Όταν η Μπέθανι ήταν δεκατριών ετών, οι γονείς της την άφησαν στο σπίτι της θείας Μίρλι και εξαφανίστηκαν. Η Μπέθανι κατάλαβε ότι κάτι σοβαρό συνέβαινε και δεν άργησε να μάθει από τη θεία της ότι είχε μια αδερφή, την Ελίζαμπεθ, που σκοτώθηκε. Στην πόλη όπου ζει η Μίρλι όλοι γνώριζαν και αγαπούσαν την Ελίζαμπεθ, την όμορφη πρωταθλήτρια της ενόργανης γυμναστικής. Η Μπέθανι νιώθει αισθήματα μειονεξίας και ανασφάλειας και φτάνει στα όρια της απελπισίας όταν μαθαίνει ότι είναι κλώνος της Ελίζαμπεθ. Ο γιατρός πατέρας, από υπερβολική αγάπη για την πεθαμένη κόρη του, βοήθησε τη γυναίκα του να γεννήσει την κλωνοποιημένη Μπέθανι. Το κορίτσι θα χρειαστεί να επισκεφτεί ψυχιάτρους και ψυχοθεραπευτές για να βρει την πνευματική της ισορροπία και να ενταχθεί στη μικρή κοινωνία της πόλης. Καλογραμένο μυθιστόρημα, με δυνατούς χαρακτήρες, ζωηρούς διαλόγους και στέρεη δομή, που καταπιάνεται με το δύσκολο θέμα της κλωνοποίησης. Επειδή δεν γνωρίζουμε αν επιτρέπεται η κλωνοποίηση ανθρώπων, πράγμα που απευχόμαστε, θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε το κατά τα άλλα πολύ καλό βιβλίο προϊόν φαντασίας. Λ.Ψ.

52/16

93-tefxos_internet.indd 52

29/4/09 12:03:53

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το παρόν άρθρο ανακοινώθηκε στο Διεθνές Συνέδριο που διοργάνωσε το Πάντειο Πανεπιστήμιο στις 2-3 Ιουνίου 2005, με θέμα: «Το φύλο... αλλάζει!» Εδώ παρουσιάζεται με ορισμένες τροποποιήσεις.

2. Εξαίρεση αποτέλεσε η διανομή τού Ακούω βλέπω και μιλώ, σκέπτομαι και συζητώ, ενός «βιβλιοτετραδίου», όπως χαρακτηρίστηκε, για τα νήπια, το 1994, με αντίστοιχο βιβλίοβοήθημα για τον/τη νηπιαγωγό, με σκοπό να προσφέρουν «τα καταλληλότερα ερεθίσματα στο προγραφικό και προαναγνωστικό στάδιο», την καλλιέργεια (βλ. ομότιτλο βιβλίο για τη νηπιαγωγό, σελ. 7). Είχε προηγηθεί στο ίδιο πνεύμα το βιβλίο για νήπια και νηπιαγωγό, Πού πόσο ποιό, ψάχνω βρίσκω και μετρώ, που αφορούσε τη μαθηματική σκέψη. Και τα δυο αυτά βιβλιοτετράδια τυπώθηκαν μία φορά και δεν είχαν σταθερή παρουσία στο νηπιαγωγείο (βλ. Ακούω βλέπω και μιλώ, σκέπτομαι και συζητώ, ΟΕΔΒ, 1995).

3. Μόλις το φθινόπωρο του 2008 δόθηκε πακέτο με έντυπο εκπαιδευτικό υλικό για το ολοήμερο νηπιαγωγείο στους Σχ. Συμβούλους της Π.Α., που περιλαμβάνει: α) Οδηγό γονέων, β) Οδηγό νηπιαγωγών, γ) Εγχειρίδιο δραστηριοτήτων για τη νηπιαγωγό, δ) Εγχειρίδιο δραστηριοτήτων νηπίων, και ε) Εγχειρίδιο για τη Γλώσσα και τα Μαθηματικά.

4. Σχετική έρευνα η οποία κατέγραφε τις υποθέσεις των μικρών αναγνωστών για την αιτιολόγηση της απουσίας του πατέρα, ενώ δεν αναφέρονταν στο κείμενο, έδειξε ότι οι αναγνώστες θεωρούν με φυσικότητα ότι ο πατέρας είναι «στη δουλειά» (Τσιλιμένη Τ., Η αναπαράσταση του γυναικείου φύλου στα σύγχρονα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία, ανακοίνωση σε διημερίδα για το φύλο στο Παν. Θεσσαλίας, 2004).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αναγνωστόπουλος Β. Δ. (1996), Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 10η έκδ. Αναγνωστόπουλος Β. Δ. (2001), Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία, Καστανιώτης. Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το νηπιαγωγείο (1996), ΥΠΕΠΘ-Π.Ι., ΟΕΔΒ, Αθήνα, α΄ έκδ. Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το νηπιαγωγείο (2001), ΥΠΕΠΘ-Π.Ι., ΟΕΔΒ, Αθήνα α΄ έκδ. Αποστολίδου Β. (1999), «Λογοτεχνία και ιδεολογία: το ζήτημα των αξιών κατά τη διδασκαλία της λογοτεχνίας», στα Πρακτικά με τίτλο Λογοτεχνία και εκπαίδευση, επιμ. Αποστολίδου Β.-Χοντολίδου Ε., Τυπωθήτω. Ζερβού Α. (1997), Στη χώρα των θαυμάτων, Πατάκης. Καλλέργης Η. (1995), Προσεγγίσεις στην παιδική λογοτεχνία, Καστανιώτης. Κανατσούλη Μ. (1997), Πρόσωπα γυναικών σε παιδικά αναγνώσματα, Πατάκης. Κανταρτζή Ευαγγελία (1991), Η εικόνα της γυναίκας, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη. Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη Π. ( 1977), Νηπιαγωγική, τόμ. ΙΙ, Βλάσσης. Μαραγκουδάκη Ε. (2000), Εκπαίδευση και διάκριση των φύλων, Οδυσσέας. Νίλσεν-Γεωργίου Μ. (1980), Η οικογένεια στα αναγνωστικά του δημοτικού, Κέδρος. Οικονομίδου Α. (2004), Τελικά τα αγόρια κλαίνε; Έμφυλες ταυτότητες στη λογοτεχνία για μικρές ηλικίες, μια πρώτη προσέγγιση (http://www.keimena.ece.uth.gr), τ. 1. Πάλλα Μ. (1992), «Η ανάλυση περιεχομένου», Φιλόλογος 67. Πρόγραμμα Σπουδών για την Προδημοτική Εκπαίδευση – Νηπιαγωγείο, Δημοτικό (1999) ΥΠΕΠΘ-Π.Ι. Σακαλάκη Μ. (1984), Κοινωνικές ιεραρχίες και σύστημα αξιών. Ιδεολογικές δομές στο νεοελληνικό μυθιστόρημα 1900-1980, Κέδρος. Τσιλιμένη Τ. (2003), Οι μικρές ιστορίες κατά την εικοσαετία 1970-1990, Καστανιώτης. Τσιλιμένη Τ. (2004), Η αναπαράσταση του γυναικείου φύλου στα σύγχρονα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία, ανακοίνωση σε διημερίδα για το φύλο, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. ΦΕΚ, αρ. φ. 93 (1999). Φραγκουδάκη Α. (1979), Τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου, Θεμέλιο.

Holsti O. P. (1969), Content analysis for the social sciences and humanities, Addison Wesley Publishing Co, Philadelphia.

93-tefxos_internet.indd 53

53 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:03:56

διαχρονικά*

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ – ΠΡΟΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΙ Ann Thwaite (Βρετανία)

Θ

54 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

α εξετάσω το θέμα θέτοντας δύο μεγάλα ερωτήματα. Επειδή, μάλιστα, οι γυναίκες συγγραφείς για παιδιά είναι περισσότερες από τους άντρες, θα χρησιμοποιήσω θηλυκή αντωνυμία, παρόλο, βέβαια, που τα ερωτήματα αφορούν εξίσου και τους άντρες συγγραφείς. Το πρώτο ερώτημα: Πόσο σωστό είναι να θεωρεί μια συγγραφέας για παιδιά τον εαυτό της απλώς συγγραφέα, δημιουργό λογοτεχνίας; Ως ποιο σημείο μπορεί να έχει την πρόθεση απλώς να γράφει αυτό που θέλει να γράφει, να γράφει για τον εαυτό της, λέγοντας «αν αρέσουν στα παιδιά αυτά που γράφω, τότε υποθέτω πως είμαι συγγραφέας για παιδιά», κι αυτό το χαρακτηρισμό να τον δέχεται απρόθυμα; Και το δεύτερο ερώτημα: Κατά πόσο η συγγραφέας για παιδιά πρέπει να έχει αδιάκοπα κατά νου το κοινό της, επιδιώκοντας συνειδητά να εμπλουτίζει το μυαλό των παιδιών, να συμπληρώνει τα κενά των γνώσεών τους, ν’ ανοίγει παράθυρα και να ορθώνει καθρέφτες, να μορφώνει ενώ ταυτόχρονα θα ψυχαγωγεί; Γενικά, πιστεύω ακράδαντα στην ελευθερία του συγγραφέα να γράφει εκείνο που θέλει να γράψει, να εκφράζεται. Τα περισσότερα από τα παγκόσμια αριστουργήματα λογοτεχνίας γράφτηκαν με ελάχιστη σκοτούρα για τις «πωλήσεις», ελάχιστη σκέψη για οικονομικά οφέλη, ελάχιστη έγνοια για τις πνευματικές ικανότητες των αναγνωστών. Ο προσφιλέστερός μου ορισμός για την πρόθεση του συγγραφέα, την αιτία που γράφει, είναι ο ορισμός του εξαίρετου Άγγλου ποιητή Φίλιπ Λάρκιν, που πέθανε νωρίς. ΄Εγραψε κάποτε: «Γράφω (...) για να διατηρήσω τα πράγματα που είδα/σκέφτηκα/αισθάνθηκα (αν έτσι μπορώ να καταδείξω μια σύνθετη και πολύπλοκη εμπειρία), τόσο για τον εαυτό μου όσο και για τους άλλους, μολονότι αισθάνομαι πως πρώτιστη ευθύνη έχω έναντι της ίδιας της εμπειρίας, που προσπαθώ να σώσω από τη λήθη, προς όφελός της. Για ποιο λόγο πρέπει να γίνει αυτό δεν ξέρω. Νομίζω ωστόσο πως η παρόρμηση για διατήρηση βρίσκεται στη βάση κάθε τέχνης». Κάπου αλλού ο Λάρκιν χρησιμοποίησε το χαρακτηρισμό «άλμη για το λόγο» για να περιγράψει την πρόθεσή του. Πολλοί συγγραφείς, νομίζω, συμφωνούμε * Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. To άρθρο της Ann Thwaite, από την εισήγησή της στο 20ό Συνέδριο της ΙΒΒΥ στο Τόκιο της Ιαπωνίας, είχε δημοσιευτεί στο τεύχος 5 (Άνοιξη 1987).

93-tefxos_internet.indd 54

29/4/09 12:04:01

μαζί του, ότι (παρόλο που μπορεί να έχουμε κατά νου εκείνους τους «άλλους» που αναφέρει, τους τελικούς αναγνώστες μας) πρώτιστη ευθύνη έχουμε έναντι της ίδιας της εμπειρίας – εκείνου που θέλουμε να πούμε. Ο Henry James μιλούσε με παρόμοιο πνεύμα, όταν έλεγε στους συγγραφείς «προσπαθήστε να είστε από τους ανθρώπους από τους οποίους τίποτα δε χάνεται». Εξαίρετη συμβουλή κι από τους δύο αυτούς συγγραφείς, που δεν έγραψαν για παιδιά, προς τους συγγραφείς που γράφουν γι’ αυτά. Ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων, είτε το θέλει συνειδητά είτε όχι, μπορεί να πλουτίσει σε τεράστιο βαθμό τις εμπειρίες ενός παιδιού, να ξυπνήσει την όρεξή του για το άπειρο ενδιαφέρον του πραγματικού κόσμου, να το μπάσει στη ζωή με τρόπο που η εικόνα στην οθόνη (αναβοσβήνοντας αδιάκοπα μπροστά στα μάτια του παθητικού θεατή) σπάνια μπορεί να το καταφέρει. Θα ήθελα, ωστόσο, να παρατηρήσω ότι το να γράφει κανείς βιβλία για τα παιδιά είναι κάτι διαφορετικό από τα άλλου είδους γραψίματα· ότι η συγγραφέας πρέπει να έχει πολύ περισσότερο κατά νου τους αναγνώστες απ’ ό,τι μια συγγραφέας για μεγάλους. Κι αυτό ισχύει ακόμη κι όταν μιλάμε για τα εκλεκτότερα παιδικά βιβλία – εκείνα που εντάσσονται στην κατηγορία «λογοτεχνία». Φυσικά, θα υπάρχουν πάρα πολλά παιδικά βιβλία που δεν εντάσσονται στην κατηγορία αυτή και δεν έχουν τέτοιες απαιτήσεις. Τα περισσότερα παιδικά βιβλία εξυπηρετούν πρακτικούς σκοπούς – και δεν ζούμε, βέβαια, σε κρυστάλλινο πύργο ώστε να μην παραδεχόμαστε ότι οι συγγραφείς, οι ζωγράφοι και οι εκδότες, όπως ο καθένας, πρέπει να εξασφαλίσουν τα προς το ζην και ότι πάρα πολλά βιβλία εκδίδονται απλώς για να αποφέρουν σε κάποιον χρήματα. Ασφαλώς, πολλά βιβλία κυκλοφορούν για ειδικούς μορφωτικούς σκοπούς, για να μάθουν στα παιδιά να διαβάζουν, για να τα διδάξουν σχετικά με άλλες χώρες, με επιστήμες, με τέχνες, ή για το πώς λειτουργούν οι θεσμοί μας. Υπάρχουν βιβλία για κάθε πιθανό θέμα, όπως και για τις αιώνιες προτιμήσεις των παιδιών (στην Αγγλία: για δεινόσαυρους, για κάστρα, για το ποδόσφαιρο, το διάστημα, τα άλογα – το υλικό των δημοφιλών σχολικών «προγραμμάτων» ανάγνωσης). Μπορούμε, νομίζω, να υποθέσουμε ότι οι συγγραφείς αυτών των παιδικών βιβλίων έχουν την πρόθεση να μεταδώσουν μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες μ’ ευχάριστο τρόπο και παράλληλα να κερδίσουν μερικά επιπλέον χρήματα. Λέω «επιπλέον», γιατί οι συγγραφείς αυτοί είναι συχνά δάσκαλοι ή ειδικοί σ’ έναν συγκεκριμένο τομέα και διαθέτουν άλλους πόρους ζωής. Πιστεύω όμως ότι τα βιβλία για το οποία συζητούμε εδώ είναι βιβλία που μπορούν να ονομαστούν λογοτεχνικά, είναι το είδος εκείνο που μπορεί πραγματικά να βοηθήσει τα παιδιά στην αλληλοκατανόηση, το είδος των βιβλίων που ενδιέφεραν την Jella Lepman, την ιδρύτρια της ΙΒΒΥ. (...) Αναφέρω συχνά ότι βιβλία για κάστρα, ή για το ποδόσφαιρο, ή για οτιδήποτε άλλο, λένε στα

93-tefxos_internet.indd 55

55 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:04:04

56 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 56

παιδιά πολλά (συχνά περισσότερα απ’ όσα θέλουν να μάθουν) σχετικά με το θέμα τους. Τα μυθιστορήματα όμως, τα καλά μυθιστορήματα για παιδιά, τους μιλάνε για την ίδια τη ζωή, για τις ανθρώπινες σχέσεις και για άλλα πράγματα πιο ενδιαφέροντα από τα κάστρα και το ποδόσφαιρο. Υπάρχουν και πάρα πολλά μυθιστορήματα που δεν πετυχαίνουν κάτι τέτοιο. Ούτε για μια στιγμή δεν θέλω να πω ότι τα μυθιστορήματα είναι συνολικά καλύτερα από τα βιβλία γνώσεων γενικώς. Στην πραγματικότητα, ως συγγραφέας και βιογραφιών για ενήλικους, συχνά πιστεύω εντελώς το αντίθετο και λυπούμαι που υπάρχουν τόσο κακές βιογραφίες για παιδιά. Πολλοί από τους πλέον επιτυχημένους μυθιστοριογράφους για παιδιά γράφουν απλά μια ιστορία που μπορεί πρόσκαιρα να ψυχαγωγήσει, λίγη όμως είναι η τροφή που αφήνει πίσω της. ΄Ενας κριτικός χώρισε κάποτε τη μυθιστοριογραφία για παιδιά σε δύο κατηγορίες: τη «διαφανή» και τη «συμπαγή». Με τη διαφανή ιστορία προχωρεί κανείς εύκολα. Το παιδί δεν χρειάζεται να θυμάται ιδιαίτερα τι έχει προηγηθεί, ενώ στο τέλος λίγα θα του μείνουν. Αντίθετα, με τη «συμπαγή» ιστορία, ο αναγνώστης εισπράττει ένα αυξανόμενο φορτίο, ένα φορτίο που αξίζει να το επωμίζεται και που μένει στο μυαλό του για πολύ χρονικό διάστημα, όταν η ιστορία τελειώσει. Περιόρισα, λοιπόν, την έννοια «παιδικά βιβλία» στο θέμα μου, ώστε να σημαίνει μόνο καλή «συμπαγή» μυθιστοριογραφία για παιδιά. Πεποίθησή μου είναι ότι οι συγγραφείς τέτοιων έργων πρέπει να λογαριάζουν τους αναγνώστες τους, πρέπει να γράφουν γι’ αυτούς κι όχι κατά πρώτο λόγο για τους εαυτούς του, πράγμα που δεν είναι απαραίτητο στους συγγραφείς για μεγάλους. Οι συγγραφείς για παιδιά πρέπει πραγματικά να καταβάλλουν μια, λίγο-πολύ, συνειδητή προσπάθεια ώστε να καταστούν κατανοητοί και προσιτοί σε μυαλά με πολύ λιγότερες εμπειρίες από τις δικές του. Οι συγγραφείς για παιδιά πρέπει να ακολουθούν ένα βασικό σχέδιο διήγησης, με τρόπο που δεν τον συναντάμε συχνά σήμερα στη λογοτεχνία για μεγάλους. Η Jill Paton Walsh είπε κάποτε πως αν ζούσε σήμερα ο ΄Ομηρος, η Οδύσσεια θα ήταν ένα βιβλίο για παιδιά, καθώς το «μυθιστόρημα για μεγάλους» στα τέλη του 20ού αιώνα, ως λογοτεχνικό είδος, σπάνια διηγείται μια ιστορία. Καταλαβαίνω γιατί τόσοι και τόσοι διακεκριμένοι συγγραφείς για παιδιά διστάζουν να παραδεχτούν ότι πρέπει να σκέπτονται τους αναγνώστες τους. Θαρρούν πως ωθούνται πιεστικότερα σ’ ένα γκέτο – και οι συγγραφείς για παιδιά υποτιμώνται μάλιστα αρκετά. Μερικοί από τους Ιάπωνες φίλους μου έμειναν κατάπληκτοι όταν το είπα αυτό. Φαντάζονταν ότι στην Αγγλία, χώρα με τέτοια πλούσια παράδοση στην παιδική λογοτεχνία (με σεβαστούς Οξφορδιανούς να έχουν ασχοληθεί μ’ αυτήν, όπως ο Carrol, o Tolkien και ο Lewis), ο συγγραφέας για παι-

29/4/09 12:04:13

διά θα ήταν ένα μέλος της κοινωνίας που θα έχαιρε μεγάλης εκτίμησης. Η Philippa Pearce, η διαλεχτή εκπρόσωπός μας στην ΙΒΒΥ –είμαι βέβαιη– θα ήταν η πρώτη που θα το παραδεχόταν: Παρόλο που τα βιβλία της τα χαίρονται αφάνταστα τα παιδιά, παρόλο που τη θαυμάζουν πραγματικά οι δάσκαλοι και οι υπεύθυνοι των παιδικών βιβλιοθηκών, η ευρύτερη φήμη της (αν μπορούμε να την πούμε έτσι) είναι ατυχώς πολύ μικρότερη από εκείνη πολλών πολύ λιγότερο καλών συγγραφέων για μεγάλους. Παλαιότερα δεν συνέβαινε αυτό. Ο Γλάδστων, όταν ήταν πρωθυπουργός της Αγγλίας, περιέγραψε στον Frances Hodgson Burnett πόσο του άρεσε ο Μικρός Λόρδος (...). ΄Ετσι λοιπόν, οι συγγραφείς για παιδιά, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν ίση μεταχείριση με τους συγγραφείς για μεγάλους, δηλώνουν συχνά στην Αγγλία ότι γράφουν για τον εαυτό τους και μόνο. Αν οι εκδότες θέλουν να περιλάβουν τα βιβλία τους στους καταλόγους για παιδιά, είναι δική τους υπόθεση, όμως η πρόθεση των συγγραφέων είναι να γράψουν τα βιβλία που έχουν στο μυαλό τους. Μόνο με μια τέτοια δήλωση νιώθουν ότι μπορούν να υποστηρίξουν την απαίτησή τους να είναι «πραγματικοί» συγγραφείς. Δεν χωρά καμιά αμφιβολία ότι το πρόβλημα αυτό υφίσταται στην Αγγλία και δεν το επινόησα για να δημιουργήσω μια ενδιαφέρουσα συζήτηση. Σ’ ένα συνέδριο του Ομίλου Συγγραφέων για Παιδιά, στην Αγγλία το 1984, ένας από τους πιο σημαντικούς και επιτυχημένους επιμελητές βιβλίων για παιδιά, με μακρόχρονη καριέρα, είπε: «Πολλοί δεν δίνουν καμιά σημασία στα παιδικά βιβλία, κι αν δώσουν, δεν τα θεωρούν “πραγματικά” βιβλία, ούτε τους συγγραφείς τους “πραγματικούς” συγγραφείς». Μας είναι ίσως δύσκολο να το πιστέψουμε αυτό (...). Πρέπει όμως να το αντιμετωπίσουμε, τόσο ως συγγραφείς όσο και ως κριτικοί. Και οι προθέσεις μας και οι μέθοδοί μας πρέπει να λάβουν υπόψη τους τη στάση αυτή. Ο Γκράχαμ Γκριν, ο διάσημος μυθιστοριογράφος, αναφέρει αναπολώντας την παιδική του ηλικία στην αυτοβιογραφία του: «Η επίδραση που ασκεί η ανάγνωση κατά την παιδική ηλικία είναι βαθύτατη. Το μέλλον βρίσκεται, σε μεγάλο βαθμό, στα ράφια των βιβλιοθηκών. Η ανάγνωση από μικρή ηλικία επηρεάζει τη συμπεριφορά περισσότερο από οποιαδήποτε θρησκευτική διδασκαλία». Με τέτοια δύναμη και επιρροή που όλοι, πιστεύω, την παραδεχόμαστε, ακόμη κι αν λίγο την αναγνωρίζει το πλατύ κοινό, είναι φανερό πως έχει εξαιρετική σημασία το να ασχολούνται σοβαρά με το έργο τους οι συγγραφείς για παιδιά, και να το επιτελούν όσο καλύτερα μπορούν, με όποιους σκοπούς ή μεθόδους. Είναι, πάντως, αλήθεια ότι οι περισσότεροι από τους καλύτερους συγγραφείς –μολονότι υποσυνείδητα λογαριάζουν το ειδικό κοινό της παιδικής λογοτεχνίας– δεν έχουν συγκεκριμένους πρακτικούς σκοπούς, όταν απευθύνεται στους αναγνώστες τους. Τα παιδικά βιβλία άρχισαν να γίνονται λογοτεχνία μόνον όταν ξέφυγαν από τα παλιά διδακτικά καλούπια. Και συνήθως η λογοτεχνία (και όχι τα σχολικά βοηθήματα ή τα βιβλία γνώσεων) είναι εκείνη που ασκεί τη βαθιά επίδραση, για την οποία έγραψε ο Γκράχαμ Γκριν.

57 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

Μετάφραση: Λ.Π.-Α.

93-tefxos_internet.indd 57

29/4/09 12:04:18

93-tefxos_internet.indd 58

29/4/09 12:04:21

93-tefxos_internet.indd 59

29/4/09 12:04:24

Ο ΗΡΩΑΣ ΩΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΣΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ROALD DAHL, ΜΑΤΙΛΝΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΟΡΑ Ιωάννα Κωστάκη Φιλόλογος, Μεταπτυχιακό στο «Παιδικό Βιβλίο και Παιδαγωγικό Υλικό», Πανεπιστήμιο Αθηνών

Π

60 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

1.1. Ο ήρωας ως αναγνώστης στην παιδική λογοτεχνία

ολλά είναι τα παραδείγματα από την παιδική και νεανική λογοτεχνία στα οποία ανιχνεύεται ο ήρωας ως αναγνώστης λογοτεχνικών κυρίως βιβλίων. Κάνοντας λόγο για ανάγνωση δεν εννοούμε απλώς τα κείμενα που ο ήρωας διαβάζει, αλλά πολύ περισσότερο την πρόσληψη και ερμηνεία τους από αυτόν1. Εννοούμε τη συνάντηση του ήρωα με το κείμενο και το νόημα που ο ίδιος του δίνει. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μικρού Μπάστιαν στην Ιστορία χωρίς Τέλος του Μ.

Ende, του Τομ Σόγερ στο ομώνυμο έργο του M. Twain, του Μπενουά στη Μωβ Ομπρέλα της Α. Ζέη και πολλών άλλων μυθιστορηματικών ηρώων της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας. Ο μυθιστορηματικός ήρωας διαβάζει για διάφορούς λόγους. Είτε για να ανακαλύψει καινούργιες γνώσεις και να λύσει κάποιο μυστήριο, είτε για να πετύχει κάποιο στόχο, είτε από ενδιαφέρον, είτε γιατί αγαπά πολύ το διάβασμα2. Αναμφίβολα, το τι είδους βιβλία διαβάζει ο ήρωας, μας δίνει στοιχεία για το χαρακτήρα του, τη φιλοκαλία του και τις ιδεολογικές επιρροές της εποχής του3. Μια ενδιαφέρουσα εικόνα του ήρωα ως αναγνώστη λογοτεχνικών βιβλίων δίνεται στο μυθιστόρημα Ματίλντα του Άγγλου συγγραφέα Roald Dahl, γραμμένο το 1989. Η μεταφορά του μυθιστορήματος στη μεγάλη οθόνη το 1996 από τον Αμερικανό ηθοποιό και σκηνοθέτη Danny DeVito μάς δίνει την ευκαιρία για πολλαπλές συγκρίσεις μεταξύ των δύο μέσων και ανίχνευσης των λειτουργιών της ανάγνωσης και του ρόλου που στο κάθε μέσο αυτή επιτελεί.

1.2. Μεθοδολογία ανάλυσης

Η θεωρία της αφήγησης, όπως διατυπώθηκε από τον G. Genette, θεωρήθηκε απαραίτητο «εργαλείο» για την προσέγγιση του συγκεκριμένου μυθιστορή-

93-tefxos_internet.indd 60

29/4/09 12:04:30

ματος, καθώς μέσα από τη διερεύνηση των αφηγηματικών τρόπων και της εστίασης εξετάζεται με ευκολία η λειτουργία της ανάγνωσης. Επιπλέον, ως δεύτερο «εργαλείο» χρησιμοποιείται η θεωρία της κινηματογραφικής μεταφοράς του μυθιστορήματος στον κινηματογράφο. Η θεωρία αυτή, με βασικότερους εκπροσώπους τους Bluestone, Wagner και Metz, δανείζεται αρκετά στοιχεία της αφηγηματολογίας για την προσέγγιση των κινηματογραφικών μεταφορών, καθώς αντιμετωπίζει την ταινία ως ένα αφήγημα, το οποίο ονομάζει φιλμικό, σε αντιπαραβολή με το λογοτεχνικό αφήγημα. Κατά τον Metz το κινηματογραφικό αφήγημα είναι μια κλειστή συνέχεια λόγου, η οποία αποπραγματοποιεί μια χρονική συνέχεια γεγονότων. Η ταινία είναι ένα αφηγηματικό κείμενο, με τη διαφορά ότι αντί για λέξεις χρησιμοποιεί εικόνες, οι οποίες αντιστοιχούν σε εκφωνήματα4. Έτσι, αφού η ταινία αντιμετωπίζεται ως αφήγημα ανιχνεύονται σ’ αυτήν το είδος της εστίασης5, ο αφηγητής6 (αφηγηματική φωνή) καθώς και οι αφηγηματικές λειτουργίες του R. Barthes7 που είναι δυνατόν να μεταφερθούν από το μυθιστόρημα στην ταινία. Όσον αφορά το πολυσυζητημένο ζήτημα της πιστότητας της ταινίας στο μυθιστόρημα, το οποίο θέτουν οι θεατές αλλά και αρκετοί μελετητές, αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό εξαλείφεται από τον G. Wagner, ο οποίος ορίζει τρεις κατηγορίες κινηματογραφικών μεταφορών: τη μετάθεση, το σχόλιο και την αναλογία8. Με βάση λοιπόν τη θεωρία της κινηματογραφικής μεταφοράς, η οποία οδηγεί σε μια συγκριτική ανάλυση λογοτεχνίας και κινηματογράφου, ανιχνεύεται η λογοτεχνική ανάγνωση και στα δύο μέσα, ο τρόπος με τον οποίο ο αναγνώστης/θεατής την προσλαμβάνει αλλά και οι διαφορές στον τρόπο μετάδοσης του ρόλου της. Οι διαφορές που παρατηρούνται, πηγάζουν τόσο από το γεγονός ότι τα δύο μέσα χρησιμοποιούν διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και μετάδοσης του μηνύματος όσο και από τον διαφορετικό τρόπο και σκοπό παραγωγής του κάθε μέσου και πρόσληψής του από τον αναγνώστη/θεατή.

61 ΤΕΥΧΟΣ 92 / 2008

1.3. Υπόθεση μυθιστορήματος

Κεντρική ηρωίδα του μυθιστορήματος είναι η μικρή Ματίλντα, ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα αντίξοο οικογενειακό περιβάλλον. Οι γονείς της από τη στιγμή που γεννιέται την παραμελούν και δεν δίνουν την παραμικρή σημασία στην κόρη τους. Χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και οι δύο, ένας απατεώνας έμπορος αυτοκινήτων ο πατέρας, θεωρούν την τηλεόραση αποκλειστική πηγή μόρφωσης και διασκέδασης, ενώ το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι το κέρδος και η καλοπέραση. Έτσι η Ματίλντα ουσιαστικά μεγαλώνει μόνη της, μαθαίνοντας από μικρή ηλικία να φροντίζει τον εαυτό της. Εκείνο όμως που γοητεύει τον αναγνώστη είναι η πρόωρα αναπτυγμένη ευφυΐα και ευστροφία της. Όταν ήταν ενάμισι έτους, μιλούσε ήδη με απόλυτη άνεση και ήξερε τόσο πολλές λέξεις που συναγωνιζόταν τους μεγάλους. Σε ηλικία τριών ετών μαθαίνει μόνη της ανάγνωση από τις εφημερίδες και τα περιοδικά που βρίσκει στο σπίτι. Στα τέσσερά της, για να μη βαριέται μόνη στο σπίτι τόσες ώρες, πηγαίνει στη βιβλιοθήκη της πόλης και αρχίζει να «καταβροχθίζει» τα παιδικά αλλά και τα λογοτεχνικά βιβλία των ενηλίκων. Διαβάζει Ντίκενς, Μπροντέ, Χέμινγουεϊ και πολλούς

93-tefxos_internet.indd 61

29/4/09 12:04:35

62 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

άλλους κλασικούς συγγραφείς. Οι γονείς της δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για τις αναγνωστικές ικανότητες της κόρης τους και για την εκπληκτική εξυπνάδα της. Αντιθέτως, την αποτρέπουν από το διάβασμα και τονίζουν την παιδευτική αξία της τηλεόρασης. Η Ματίλντα βρίσκει επιτέλους κατανόηση και αποδοχή όταν πηγαίνει σχολείο. Εκεί, μια προικισμένη και ευαίσθητη δασκάλα ανακαλύπτει το κρυφό της ταλέντο, καθώς μένει άφωνη από τις λογοτεχνικές αλλά και ποικίλες άλλες γνώσεις του μικρού κοριτσιού. Δυστυχώς η διευθύντρια του σχολείου είναι πολύ σκληρή και αυστηρή με τους μαθητές. Μισεί θανάσιμα τα παιδιά και έχει μετατρέψει το σχολείο σε τόπο βασανιστηρίων τους. Έτσι, και εκεί η Ματίλντα νιώθει στερημένη και αδικημένη, όπως και τα υπόλοιπα παιδιά. Ωστόσο, εκτός από την ευφυΐα και εξυπνάδα της, η Ματίλντα αναπτύσσει και μια μαγική/υπερφυσική ικανότητα να μετακινεί αντικείμενα. Χρησιμοποιώντας όλες αυτές τις δυνάμεις της κατορθώνει να εξευτελίσει και να διώξει από το σχολείο την απάνθρωπη διευθύντρια. Όταν οι γονείς της αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πόλη, γιατί ανακαλύφθηκαν οι απατεωνιές του πατέρα, η Ματίλντα παρακαλεί τους γονείς της να μείνει με την αγαπημένη της δασκάλα. Εκείνοι άλλο που δεν θέλουν να την ξεφορτωθούν, οπότε με ελαφριά καρδιά την αφήνουν πίσω. Η μικρή ηρωίδα βρίσκει επιτέλους αγάπη, ζεστασιά και αποδοχή. Το πανέξυπνο αυτό κοριτσάκι κερδίζει αμέσως τη συμπάθεια του αναγνώστη, ενώ θεσμοί όπως οικογένεια και σχολείο παρουσιάζονται με την αρνητική τους όψη και του δημιουργούν κάποιο σκεπτικισμό για την αναγκαιότητα της ύπαρξής τους ή και σκέψεις για την αλλαγή του πνεύματος και του τρόπου λειτουργίας τους.

2.1. Ο ήρωας ως αναγνώστης στο μυθιστόρημα και την ταινία

Η σκιαγράφηση του ήρωα-αναγνώστη, στη δική μας περίπτωση της Ματίλντα, δίνεται κυρίως στο πρώτο κεφάλαιο, το οποίο έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η Βιβλιοφάγος». Στο κεφάλαιο αυτό ο αναγνώστης λαμβάνει όλες τις πληροφορίες που δικαιολογούν τον τίτλο. Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής κάνει λόγο για ένα παιδί «καταπληκτικό», δηλαδή ευαίσθητο και πανέξυπνο9. Όπως μας αφηγείται, «η Ματίλντα όταν ήταν ενάμισι έτους μιλούσε ήδη με απόλυτη άνεση και ήξερε τόσο πολλές λέξεις που συναγωνιζόταν τους μεγάλους». Παρακάτω ο αναγνώστης μαθαίνει ότι στα τρία της είχε μάθει μόνη της ανάγνωση, διαβάζοντας τις εφημερίδες και τα περιοδικά που βρίσκονταν στο σπίτι, ενώ στα τέσσερα «μπορούσε να διαβάζει γρήγορα και καλά και όπως ήταν φυσικό άρχισε να λαχταρά να διαβάσει και βιβλία». Όταν λοιπόν ζητά από τον πατέρα της ένα βιβλίο εκείνος της απαντά: «Και τι το θέλεις εσύ το παλιοβιβλίο; –Να το διαβάσω, μπαμπά. –Δε σου κάνει η τηλεόραση; Για όνομα του Θεού! Έχουμε μια τόσο όμορφη τηλεόραση δώδεκα ιντσών και εσύ τώρα έρχεσαι να μου ζητήσεις να σου αγοράσω ένα βιβλίο!»10Απογοητευμένη η Ματίλντα δεν το βάζει κάτω, βρίσκει μόνη της τη διεύθυνση της δημόσιας βιβλιοθήκης του χωριού και κάθε απόγευμα που μένει μόνη στο σπίτι, ξεκινά με τα πόδια για να διαβάσει βιβλία. Η βιβλιοθηκάριος και μαζί της ο αναγνώστης ξαφνιάζεται βλέποντας ένα τετράχρονο κορίτσι να έρχεται μόνο του σε μια βιβλιοθήκη και

93-tefxos_internet.indd 62

29/4/09 12:04:40

να ζητά να διαβάσει βιβλία. Ο παντογνώστης αφηγητής παραχωρεί τη θέση του στα πρόσωπα του έργου για να ξεδιπλώσει τη σπάνια αναγνωστική ικανότητα της ηρωίδας. Αφού διάβασε κάθε παιδικό βιβλίο ζήτησε να διαβάσει και κάτι άλλο. Ο διάλογος ανάμεσα στη Ματίλντα και τη βιβλιοθηκάριο είναι αποκαλυπτικός: «–Μπορώ να σε βοηθήσω, Ματίλντα; τη ρώτησε. –Αναρωτιέμαι τι θα μπορούσα να διαβάσω στη συνέχεια. Έχω διαβάσει όλα τα παιδικά.

–Εννοείς ότι έχεις δει τις εικόνες τους! –Ναι, μα παράλληλα έχω διαβάσει και τα κείμενα! Νομίζω πως μερικά ήταν πολύ κακά, αλλά υπήρχαν και άλλα που ήταν υπέροχα. Μου άρεσε πιο πολύ από όλα ο “Μυστικός Κήπος”. Ήταν γεμάτος μυστήριο. Το μυστήριο του δωματίου πίσω από την κλειστή πόρτα και το μυστήριο του κήπου πίσω από το μεγάλο τοίχο!»11 Εδώ η Ματίλντα δηλώνει τις απόψεις της και κάνει κριτική στα παιδικά βιβλία. Οι κρίσεις βέβαια αυτές είναι κρίσεις του συγγραφέα-αφηγητή, ο οποίος, όπως θα φανεί και παρακάτω, χρησιμοποιεί τους ήρωες ως προσωπείο για να εκφράσει τις προσωπικές του ιδέες για τα λογοτεχνικά βιβλία και όχι μόνο. Το σπάνιο αναγνωστικό χάρισμα της Ματίλντα διευρύνεται λοιπόν παρακάτω για να συμπεριλάβει έργα κλασικά, τόσο της παιδικής όσο και της λογοτεχνίας των ενηλίκων. Διαβάζει σε ελάχιστο χρόνο τις Μεγάλες Προσδοκίες του Ντίκενς, το οποίο της αρέσει πολύ και ζητά να διαβάσει και άλλα βιβλία του ίδιου συγγραφέα, τον οποίο προτιμά ιδιαίτερα, κάτι που εκφράζει και την έμμεση προτίμηση του R. Dahl στον μεγάλο αυτόν Άγγλο κλασικό12. Μέσα σε έξι εβδομάδες η Ματίλντα διαβάζει τα εξής βιβλία: Νίκολας Νίκλεμπι του Τσαρλς Ντίκενς, Όλιβερ Τουίστ του Τσαρλς Ντίκενς, Τζέιν Έιρ της Σάρλοτ Μπροντέ, Περηφάνια και προκατάληψη της Τζέιν Όστεν, Η Τες ντ’ Ιμπερβίλ του Τόμας Χάρντι, Κιμ του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, Ο αόρατος άνθρωπος του Χ. Τζ. Γουέλς, Ο γέρος και η θάλασσα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ, Βουή κι Αντάρα του Γουίλιαμ Φόνκερ, Τα σταφύλια της οργής του Τζον Στάινμπεκ, Οι καλοί σύντροφοι του Τζ. Μπ. Πρίσλεϊ, Ο Βράχος του Μπράιτον του Γκράχαμ Γκριν, και Η φάρμα των ζώων του Τζορτζ Όργουελ13. Ο αφηγητής επισημαίνει ότι ήταν «ένας συγκλονιστικός κατάλογος που γέμισε την κυρία Φελπς με θαυμασμό και συγκίνηση». Ανάλογο θαυμασμό για τη μικρή ηρωίδα νιώθει και ο ίδιος ο αναγνώστης. Η ηρωίδα διατυπώνει μάλιστα ξανά τις απόψεις της για μερικά από τα βιβλία που διάβασε, οι οποίες απηχούν, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, τις απόψειςκρίσεις του συγγραφέα-αφηγητή. «–Ο κύριος Χέμινγουεϊ λέει πολλά πράγματα που δεν καταλαβαίνω. Ιδιαίτερα για τους άνδρες και τις γυναίκες. Μα, παρ’ όλα αυτά, μου άρεσε πολύ. Με τον

93-tefxos_internet.indd 63

63 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:04:48

64 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 64

τρόπο που τα διηγείται, νιώθω σαν να βρίσκομαι κι εγώ εκεί και να τα βλέπω την ώρα που συμβαίνουν»14. Η βιβλιοθηκάριος, η κυρία Φελπς, εκφράζει την άποψη ότι «ένας πολύ καλός συγγραφέας σε κάνει να αισθάνεσαι πάντα έτσι». Ο αφηγητής κλείνει το κεφάλαιο αυτό κάνοντας αναφορά στα νοερά ταξίδια και τους ήρωες που γνώριζε η Ματίλντα διαβάζοντας στην αναπαυτική της πολυθρόνα: «Τα βιβλια τη μετέφεραν σε καινούργιους κόσμους και της γνώριζαν καταπληκτικούς ανθρώπους που ζούσαν συναρπαστικές ζωές. Ταξίδεψε με παλιά ιστιοφόρα με τον Τζόζεφ Κόνραντ. Πήγε στην Αφρική με τον Έρνεστ Χέμινγουεϊ και στην Ινδία με τον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ. Ταξίδεψε σ’ ολάκερο τον κόσμο, ενώ καθόταν στο μικρό της δωμάτιο, σ’ ένα εγγλέζικο χωριό»15. Μέσα από αυτό το κεφάλαιο ο αφηγητής «ζωγραφίζει» το «πορτρέτο» ενός κοριτσιού χαρισματικού, που σε πολύ μικρή ηλικία έχει διαβάσει ένα πλήθος λογοτεχνικών έργων, από τα καλύτερα και πλέον κλασικά της νεότερης λογοτεχνίας. Η πνευματική και νοητική ανάπτυξη της μικρής ηρωίδας αντιβαίνει τη λογική και ανατρέπει κάθε θεωρία ψυχολογίας για την εξελικτική ανάπτυξη των παιδιών. Στην περίπτωσή μας η ηρωίδα δεν είναι απλώς μια αναγνώστρια –ή, καλύτερα, ακροάτρια– παιδικών βιβλίων, αφού τα παιδιά σε αυτή την ηλικία δεν έχουν πάει ακόμα σχολείο και δεν ξέρουν ανάγνωση. Δεν έχει καν το ρόλο του αναγνώστη-παίκτη, αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Appleyard, όπως αρμόζει στην ηλικία της16. Θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε επαρκή αναγνώστη, δανειζόμενοι τον αντίστοιχο όρο από τη θεωρία της πρόσληψης, ή και αναγνώστη-διανοητή, ακόμα και ερμηνευτή, ρόλο που δίνει ο Appleyard στον ενήλικα. Όμως, ακόμα και αν ο αφηγητής πλάθει μια ηρωίδα με παράξενες, αδιανόητες για την ηλικία της ικανότητες, ο αναγνώστης οικειοποιείται αυτή την παράξενη μορφή, καθώς η Ματίλντα διατηρεί την παιδική της ψυχή και παιδική της αφέλεια. Τελικά, στα μάτια του είναι απλώς ένα παιδί που αγαπά το διάβασμα. Ο συγγραφέας λοιπόν θέλει να τονίσει τη δύναμη της λογοτεχνικής ανάγνωσης, κάτι που το διατυπώνει καθαρά στις τελευταίες γραμμές του πρώτου κεφαλαίου, παρά τις υπερφυσικές δυνατότητες ενός παιδικού μυαλού. Το αντίστοιχο κεφάλαιο έχει μεταφερθεί σχεδόν αυτούσιο στην ταινία, με εμφανείς όμως κάποιες διαφορές. Και εδώ ένας τριτοπρόσωπος αφηγητής μιλάει για την οικογένεια της Ματίλντα και για την ίδια, τονίζοντας ότι ήταν από πολύ μικρή ένα χαρισματικό παιδί, σε αντίθεση με τους βαρετούς και χαζούς γονείς της. Το σκηνικό μετατοπίζεται από το αγγλικό χωριό του βιβλίου σε μια αμερικάνικη επαρχία. Ας σημειωθεί ότι η ταινία είναι αμερικανικής παραγωγής. Στην ταινία προστίθενται βέβαια και άλλες λεπτομέρειες, όπως η ικανό-

29/4/09 12:04:54

τητά της να μαγειρεύει και να ντύνεται. Η σκηνή, στην οποία η Ματίλντα ζητά ένα βιβλίο από τον πατέρα της είναι η ίδια, όπως και στο βιβλίο. Στη συνέχεια παρακολουθούμε τη μικρή Ματίλντα να πηγαίνει στη βιβλιοθήκη και να διαβάζει με μανία, λείπει ωστόσο ο κατάλογος των βιβλίων που υπάρχει στο βιβλίο, τα σχόλιά της για τον Ντίκενς και για άλλους συγγραφείς. Στην ταινία επίσης ο τριτοπρόσωπος αφηγητής κάνει το εξής σχόλιο για την ανάγνωση της μικρής ηρωίδας: «Τα βιβλία έστελναν στη Ματίλντα μήνυμα παρηγοριάς. Δεν είσαι μόνη», και παρακάτω, όταν οι σχέσεις με την οικογένειά της γίνονται ανυπόφορες: «Η Ματίλντα ήθελε ένα φίλο σαν τους καλούς ανθρώπους των βιβλίων της. Σκέφτηκε ότι οι δράκοι που μιλάνε και οι πριγκίπισσες ίσως υπάρχουν μόνο στα παραμύθια». Ο αφηγητής του βιβλίου δεν βλέπει την ανάγνωση σαν παρηγοριά στη μοναξιά της, μόλο που ο αναγνώστης θα μπορούσε έμμεσα να το συμπεράνει, αφού η Ματίλντα έμενε πολλές ώρες μόνη της και δεν είχε πώς να γεμίζει το χρόνο της, ενώ το τελευταίο σχόλιο δεν γίνεται καθόλου στο βιβλίο. Ένα σχόλιο απαισιόδοξο, που προσγειώνει το θεατή στη σκληρή πραγματικότητα. Στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου σκιαγραφείται ακόμα βαθύτερα η εικόνα της μικρής ηρωίδας ως αναγνώστριας. Εδώ, η ικανότητα ανάγνωσης δεν αποτελεί απλώς ένα ιδιότυπο και αξιοπερίεργο γνώρισμά της, αλλά, πολύ περισσότερο, δρα καταλυτικά στις σχέσεις της με τα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντός της (οικογένεια και σχολείο). Η δασκάλα τής Ματίλντα ανακαλύπτει από την πρώτη κιόλας μέρα τις αναγνωστικές της ικανότητες και μένει άφωνη από τις γνώσεις της στα μαθηματικά και τη λογοτεχνία. Για να τη δοκιμάσει, της δίνει ένα σκωπτικό ποίημα και τη ρωτάει τι είδους ποίηση είναι αυτή. Η Ματίλντα αμέσως δίνει τη σωστή απάντηση. Μάλιστα συνθέτει και η ίδια ένα ποίημα για τη δασκάλα της. Έτσι σιγά-σιγά δημιουργείται μια μυστική, θα λέγαμε, σχέση ανάμεσά τους, η οποία τροφοδοτείται από την κοινή τους φιλαναγνωσία. Ο παρακάτω διάλογος είναι αποκαλυπτικός της σχέσης αυτής: «–Ποιος σ’ έμαθε να διαβάζεις, Ματίλντα; ρώτησε η Δεσποινίς Χόνεϊ. –Μόνη μου έμαθα, Δεσποινίς Χόνεϊ. –Και έχεις διαβάσει κανένα βιβλίο, κανένα παιδικό βιβλίο, εννοώ; –Έχω διαβάσει όλα εκείνα που βρίσκονται στη δημόσια βιβλιοθήκη της Χάι Στριτ, Δεσποινίς Χόνεϊ. –Και σου άρεσαν; –Μερικά μου άρεσαν πολύ, άλλα όμως μου φάνηκαν ανιαρά. –Πες μου ένα που σου άρεσε. –Μου άρεσε “Το λιοντάρι, η Μάγισσα και η ντουλάπα”. Νομίζω πως ο κύριος Κ. Σ. Λιούις είναι ένας πολύ καλός συγγραφέας. Αλλά τα βιβλία του έχουν μια αδυναμία. Δεν έχουν αρκετά αστεία! –Έχεις δίκιο σ’ αυτό, είπε η Δεσποινίς Χόνεϊ. –Το ίδιο συμβαίνει και με τα βιβλία του κυρίου Τόλκιν. –Νομίζεις πως όλα τα παιδικά βιβλία θα έπρεπε να είναι αστεία; –Έτσι νομίζω. Τα παιδιά δεν είναι τόσο σοβαρά όσο οι μεγάλοι και τους αρέσει να γελούν»17. Και παρακάτω: «Μου αρέσει πάρα πολύ ο Κάρολος Ντίκενς, είπε η Ματίλντα. Με κάνει πολύ να γελώ. Ιδιαίτερα ο κύριος Πίκγουικ». Εδώ η Ματίλντα συμπεριφέρεται πάλι σαν ένας επαρκής αναγνώστης, αντίθετα με την ηλικία της, εκφράζει ακόμα και τη γνώμη της για το πώς θα έπρεπε να είναι τα παιδικά βιβλία, η οποία απηχεί βέβαια τη γνώμη του συγγραφέα. Όσον αφορά τώρα την αντίστοιχη σκηνή στην ταινία, παρατηρείται ότι και σ’ αυτήν η

93-tefxos_internet.indd 65

65 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:04:58

66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 66

δασκάλα μένει άφωνη από την πρόωρη εξυπνάδα και τις γνώσεις της Ματίλντα. Τα παραπάνω όμως κομμάτια που εντοπίστηκαν στο βιβλίο απουσιάζουν από την ταινία. Αντί γι’ αυτά υπάρχει ο εξής διάλογος ανάμεσα στη δασκάλα και τη Ματίλντα: «–Σ’ αρέσει να διαβάζεις; –Λατρεύω το διάβασμα. Πιο πολύ Νταρς Τσίκενς. Τσαρλς Ντίκενς. Θα μπορούσα να τον διαβάζω κάθε μέρα. –Κι εγώ το ίδιο, απαντά η δασκάλα». Εδώ ο σεναριογράφος βάζει αυτόν τον αναγραμματισμό του ονόματος στο στόμα της Ματίλντα για να προκαλέσει το γέλιο, αλλά και για να τονίσει, θα λέγαμε, τη μικρή της ηλικία. Παρατηρείται επίσης ότι η φιλαναγνωσία της Ματίλντα τονίζεται λιγότερο σ’ αυτή τη σκηνή απ’ ό,τι στο αντίστοιχο κεφάλαιο του βιβλίου. Ενώ όμως η αγάπη για το διάβασμα ενώνει τη μικρή ηρωίδα με τη δασκάλα της, τη χωρίζει, αντιθέτως, με την αυστηρή και σκληρή διευθύντρια του σχολείου της. Η διευθύντρια, όπως αντιπαθεί κάθε παιδί έτσι αντιπαθεί και την ίδια τη Ματίλντα. Και φυσικά όχι μόνο δεν αναγνωρίζει τη φιλομάθεια και την εξυπνάδα της, αλλά την επιπλήττει για τις ικανότητές της και πιστεύει ότι απλώς της κάνει την «έξυπνη», αφού δεν μπορεί να πιστέψει ότι μια μαθήτρια της πρώτης δημοτικού μπορεί να ξέρει τόσα πράγματα. Η ρήξη στη σχέση της ηρωίδας με τη διευθύντρια προκαλείται από την ανάγνωση λογοτεχνικών έργων της πρώτης. Σε μια επίσκεψη της διευθύντριας στην τάξη της Ματίλντα, δεν αργεί να προκληθεί ένταση μετά από τον παρακάτω διάλογο: «(...) –Όταν θα έχεις διδάξει εδώ για τόσα χρόνια όσα εγώ, θα συνειδητοποιήσεις πως δεν έχει κανένα όφελος το να είσαι καλή με τα παιδιά. Διάβασε το “Νίκολας Νίκλεμπι”, δεσποινίς Χόνεϊ, του κυρίου Ντίκενς. Διάβασε για το θαυμάσιο κύριο Γουόκφορντ Σκουίρς, το διευθυντή του Ντοθμπόις Χολ. Ήξερε πώς να συμπεριφέρεται στα μικρά τέρατα (...). Ήξερε ακόμα πώς να χρησιμοποιεί τη βέργα (...). Υπέροχο αυτό το βιβλίο. Μα δεν πιστεύω πως όλα αυτά τα βλακόμουτρα που έχουμε εδώ θα μπορέσουν να το διαβάσουν ποτέ (...). –Εγώ το έχω διαβάσει, είπε η Ματίλντα ήρεμα. (...). –Μου λες ψέματα, δεσποινίς μου! φώναξε η Τράντσμουλ, κοιτάζοντας τη Ματίλντα. Αμφιβάλλω αν υπάρχει έστω

29/4/09 12:05:06

κι ένα μόνο παιδί σ’ όλο το σχολείο, που να έχει διαβάσει αυτό το βιβλίο. Και τώρα έρχεσαι εσύ, μια γαριδούλα που δεν έχει ακόμα βγει από το αυγό της, της πρώτης δημοτικού, και μου λες ένα τεράστιο ψέμα σαν κι αυτό!»18 Ο διάλογος αυτός είναι αποκαλυπτικός της στάσης της διευθύντριας απέναντι στα παιδιά αλλά και της ιδεολογίας που έχει για το ρόλο του δασκάλου. Η διευθύντρια εξυμνεί την καρικατούρα του διευθυντή στο έργο του Ντίκενς, κάτι που δεν ακούγεται περίεργο στα αυτιά του αναγνώστη, καθώς και εκείνη αντιπροσωπεύει την ίδια ακριβώς καρικατούρα. Ο συγγραφέας έχει επηρεαστεί φανερά από τα έργα του Ντίκενς και ενσυνείδητα το δηλώνει αυτό στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, στο οποίο ουσιαστικά γελοιοποιεί το θεσμό του σχολείου και της οικογένειας και εξυψώνει την ανάγνωση μέσα από ένα μικρό, χαρισματικό κορίτσι. Ας σημειωθεί ότι η αντίστοιχη σκηνή δεν υπάρχει στην ταινία. Γενικότερα, όπως παρατηρείται από τη μέχρι τώρα προσέγγιση, λείπουν από την ταινία τα σημεία που αναφέρονται στα λογοτεχνικά έργα και κυρίως εκείνα του μεγάλου Άγγλου συγγραφέα Ντίκενς.

2.2. Η λειτουργία της ανάγνωσης μέσα από τη συγκριτική μελέτη του μυθιστορήματος και της ταινίας

Όπως σημειώθηκε και στην παραπάνω μελέτη, η ταινία διαφέρει σημαντικά από το μυθιστόρημα στον τρόπο παρουσίασης και νοηματοδότησης της ανάγνωσης. Λείπει ο κατάλογος των βιβλίων που διαβάζει η μικρή ηρωίδα, καθώς και τα σχόλιά της για συγκεκριμένα βιβλία. Αντίθετα, στη μέση περίπου της ταινίας και στο τέλος εμφανίζεται η ηρωίδα να διαβάζει το Μόμπι-Ντικ του Χ. Μέλβιλ. Αυτό εξηγείται πιθανόν από το γεγονός ότι η ταινία είναι αμερικανικής παραγωγής (Χόλιγουντ) και γι’ αυτό ο σεναριογράφος χρησιμοποιεί ονόματα συγγραφέων που είναι γνωστά στο αμερικανικό κοινό. Στην ταινία η ανάγνωση προβάλλεται σαν παρηγοριά στη μοναξιά της ηρωίδας και καταλήγει να μεταδώσει ένα απαισιόδοξο μήνυμα: οι ήρωες των βιβλίων υπάρχουν μόνο στη φαντασία μας. Η ζωή είναι πεζή, διαφορετική. Το νόημα της ανάγνωσης δεν είναι όμως το ίδιο στο βιβλίο. Πουθενά δεν αναφέρεται η μοναξιά της Ματίλντα. Τονίζεται, βέβαια, η διαφυγή της από την πραγματικότητα μέσα από την ανάγνωση βιβλίων. Αλλά η ανάγνωση παίρνει το νόημα της απόλαυσης, του ταξιδιού σε κόσμους που η ίδια δεν θα μπορούσε αλλιώς να γνωρίσει. Η ανάγνωση, σύμφωνα με τον παντογνώστη αφηγητή, διεύρυνε τους ορίζοντές της. Εδώ ακριβώς περικλείεται το νόημα που ο συγγραφέας επιλέγει να της δώσει. Η ανάγνωση κάνει τον άνθρωπο ανοιχτόμυαλο, καλλιεργεί τη φαντασία του, τον κάνει πνευματικό. Λαμπρό παράδειγμα η ίδια η ηρωίδα, η οποία διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά ενός ισορροπημένου και πνευματικού ανθρώπου. Επίσης, στην ταινία λείπουν οι συχνές αναφορές στο όνομα και κυρίως στα έργα του Ντίκενς, αν και προβάλλεται ως ο συνδετικός κρίκος στη σχέση της Ματίντας με τη δασκάλα της, αφού είναι ο αγαπημένος τους συγγραφέας. Ολόκληροι διάλογοι πάνω στα έργα του απουσιάζουν όμως από την ταινία, όπως ο διάλογος της Ματίλντα με τη διευθύντρια για το βιβλίο του Νίκολας Νίκλεμπι, ο οποίος αισθητοποιεί ακό-

93-tefxos_internet.indd 67

67 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:05:11

68 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μα περισσότερο τη γελοιογραφική μορφή της σκληρής διευθύντριας. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί ότι η φιλαναγνωσία της ηρωίδας προβάλλεται σε αρκετά σημεία του κειμένου και όχι μόνο στο πρώτο κεφάλαιο με τον τίτλο «Η Βιβλιοφάγος». Η ανάγνωση σε πολλά σημεία προωθεί την πλοκή, κυρίως μέσα από τους αποκαλυπτικούς διαλόγους, όπως αναλύθηκαν στις προηγούμενες ενότητες. Στην ταινία η φιλαναγνωσία της ηρωίδας εντοπίζεται μόνο στο πρώτο μέρος. Στη συνέχεια προβάλλεται περισσότερο η δύναμή της να κινεί αντικείμενα. Μάλιστα, στην ταινία η Ματίλντα κάνει περισσότερα μαγικά απ’ ό,τι το βιβλίο, ενώ τα οπτικά εφέ, ο δυνατός φωτισμός και τα ζωηρά χρώματα κυριαρχούν δηλώνοντας έτσι τη χολιγουντιανή προέλευσή της. Στο τέλος του βιβλίου η Ματίλντα χάνει οριστικά τις μαγικές της ικανότητες γιατί, όπως εξηγεί η δασκάλα της, τώρα πια βρίσκεται σε μεγαλύτερη τάξη και έχει να συναγωνιστεί παιδιά ωριμότερα από την πρώτη δημοτικού. Έτσι, η ενέργεια του μυαλού της καταναλώνεται στις διανοητικές της προσπάθειες, ενώ πριν δεν έβρισκε διέξοδο και διοχετευόταν σε υπερφυσικές ενέργειες. Στο τέλος όμως της ταινίας η Ματίλντα συνεχίζει να κάνει μαγικά, μεταφέροντας ένα βιβλίο από τη βιβλιοθήκη στα χέρια της. Αυτό γίνεται για λόγους εντυπωσιασμού των μικρών, κυρίως, θεατών.

3. Επίλογος: Συμπεράσματα

Παραπάνω επιχειρήθηκε η σκιαγράφηση του ήρωα ως αναγνώστη λογοτεχνικών έργων με κύριο στόχο την ανίχνευση της λειτουργίας της ανάγνωσης στο μυθιστόρημα και την κινηματογραφική του μεταφορά. Διαπιστώσαμε ότι ο ρόλος της ανάγνωσης είναι περισσότερο σημαντικός και καθοριστικός για την ηρωίδα στο μυθιστόρημα από ό,τι είναι στην ταινία. Ωστόσο, η φιλαναγνωσία και φιλομάθειά της αναδεικνύονται και στα δύο μέσα. Το μυθιστόρημα είναι όμως περισσότερο «λογοτεχνικό», ενώ η ταινία στοχεύει απλώς στη διασκέδαση του μικρού και του ενήλικα θεατή, δίχως να ενδιαφέρεται να του μεταδώσει κάποια άποψη για τα βιβλία ή να τον προβληματίσει πάνω σε σοβαρότερα θέματα, όπως είναι ο θεσμός του σχολείου, έτσι όπως προβάλλεται από την καρικατούρα της «αντιπαιδαγωγικής» διευθύντριας. Πάντως, όποια και αν είναι τα παρόντα συμπεράσματα, οφείλουμε να τονίσουμε ότι μέσα από τη συγκριτική μελέτη λογοτεχνικών κειμένων με τις κινηματογραφικές τους μεταφορές φτάνουμε σε σημαντικά συμπεράσματα γύρω από την πρόθεση της ταινίας σε σχέση με τη λογοτεχνική της πηγή. Η συγκριτική μελέτη δίνει αφόρμηση για περαιτέρω διερεύνηση και καθώς είναι αρκετά εύχρηστη, μπορεί να χρησιμεύσει στην κινηματογραφική εκπαίδευση των νέων ή να συμπληρώσει το μάθημα της λογοτεχνίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης στο πλαίσιο της διαθεματικότητας, που τα νέα προγράμματα σπουδών προωθούν. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Για έναν ορισμό του όρου «ανάγνωση», βλ. Ζερβού, Α. (1996), «Ο συγγραφέας, ο ήρωας και ο αναγνώστης: το παιχνίδι της εναλλαγής των αναγνώσεων στην παιδική λογοτεχνία», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, 11, σ. 11.

2. Για ποιους λόγους ο ήρωας διαβάζει, βλ. το άρθρο του Γ. Παπαντωνάκη (2005), «Ο μυθιστο-

93-tefxos_internet.indd 68

29/4/09 12:05:16

ρηματικός ήρωας ως αναγνώστης», Διαδρομές, 5, σσ. 17-27. Εδώ ο συγγραφέας προσεγγίζει αρκετές περιπτώσεις ηρώων-αναγνωστών σε ελληνικά παιδικά μυθιστορήματα.

3. Βλ. Ζερβού, Α. (1996), «Ο συγγραφέας, ο ήρωας και ο αναγνώστης: το παιχνίδι της εναλλαγής των αναγνώσεων στην παιδική λογοτεχνία», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, 11, σ. 11.

4. Βλ. Κακλαμανίδου, Ρ. (2006), Όταν το μυθιστόρημα συνάντησε τον κινηματογράφο, Αιγόκερως, σ. 44. Βλ. επίσης, Cartmell, D. & Whelehan, I. (1999), Adaptations. From text to screen, screen to text, Routledge, σσ. 9-11.

5. Ό.π., σσ. 52-54 6. Ό.π., σσ. 54-57.

7. Ό.π., σ. 38.

8. Ό.π., σ. 39. Η μετάθεση, όπου το λογοτεχνικό έργο μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη με ελάχιστη έκδηλη επέμβαση. Το σχόλιο, όπου το λογοτεχνικό έργο μεταλλάσσεται ηθελημένα ή αθέλητα, με αλλαγές στο τέλος, μετατόπιση της δράσης σε διαφορετική χρονική περίοδο, κ.ά. Η αναλογία, όπου οι ταινίες ελάχιστα θυμίζουν τη λογοτεχνική τους προέλευση.

9. Dahl, R. (2006), Ματίλντα, μτφρ. Κ. Κοντολέων, Ψυχογιός, σ. 16.

10. Ό.π., σ. 18.

11. Ό.π., σ. 20.

12. Υπενθυμίζεται ότι ο R. Dahl είναι Άγγλος και τα βιβλία του είναι γεμάτα από το γνωστό αγγλικό χιούμορ των Άγγλων κλασικών. Οι γονείς, το σχολείο και η διευθύντρια είναι καρικατούρες των αντίστοιχων θεσμών, όπως τις βρίσκουμε και στον Dickens.

13. Dahl, R. (2006), Ματίλντα, μτφρ. Κ. Κοντολέων, Ψυχογιός, σ. 24.

14. Ό.π., σ. 25.

15. Ό.π., σσ. 26-28.

16. Σύμφωνα με τον Appleyard, «το παιδί της προσχολικής ηλικίας που δεν είναι ακόμα αναγνώστης, αλλά ακροατής, είναι ένας αναγνώστης-παίκτης. Μαθαίνει να παίζει με σιγουριά σε έναν φανταστικό κόσμο όπου αντικατοπτρίζονται πραγματικότητες, φόβοι και επιθυμίες σε μορφές που το παιδί σταδιακά μαθαίνει να ξεχωρίζει και να ελέγχει». Βλ. Appleyard, S. J. (1990), Becoming a Reader: the experience of fiction from childhood to adulthood, Cambridge University Press, και Καρπόζηλου, M., Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Καστανιώτης, 6η έκδοση, σσ. 38-39.

17. Dahl, R. (2006), Ματίλντα, μτφρ. Κ. Κοντολέων, Ψυχογιός, σσ. 91-92.

18. Ό.π., σσ. 172-174.

69 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Appleyard, S. J. (1990), Becoming a Reader: the experience of fiction from childhood to adulthood, Cambridge University Press.

Cartmell, D. & Whelehan, I. (1999), Adaptations. From text to screen, screen to text, Routledge.

Dahl, R. (2006), Ματίλντα, μτφρ. Κ. Κοντολέων, Ψυχογιός. Ζερβού, Α. (1996), «Ο συγγραφέας, ο ήρωας και ο αναγνώστης: το παιχνίδι της εναλλαγής των αναγνώσεων στην παιδική λογοτεχνία», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, 11. Κακλαμανίδου, Δ. (2006), Όταν το μυθιστόρημα συνάντησε τον κινηματογράφο, Αιγόκερως. Καρπόζηλου, M., Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Καστανιώτης, 6η έκδοση. Παπαντωνάκης, Γ. (2005), «Ο μυθιστορηματικός ήρωας ως αναγνώστης», Διαδρομές, τχ. 5.

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ

Matilda (1996) Σκηνοθέτης: Danny DeVito Εταιρεία Παραγωγής: TriStar Pictures Σενάριο: Roald Dahl (μυθιστόρημα), Nicholas Kazan, Robin Swicord Διανομή ρόλων: Mara Wilson (Matilda), Danny DeVito, Rhea Perlman, Embeth Davidtz, Pam Ferris, Brian Levinson Διάρκεια: 95 λεπτά

93-tefxos_internet.indd 69

29/4/09 12:05:20

93-tefxos_internet.indd 70

29/4/09 12:05:24

93-tefxos_internet.indd 71

29/4/09 12:05:27

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Ζαχαρούλα Καραβά Δρ Πανεπιστημίου Αθηνών

Μ

72 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 72

ε το συγκεκριμένο άρθρο θα επιχειρήσω τη γνωριμία του περιοδικού με πέντε έντυπα για παιδιά και νέους που εκδόθηκαν στην Κωνσταντινούπολη κατά την πρώτη εικοσαετία του προηγούμενου αιώνα. Τα περιοδικά αυτά έρχονται να καλύψουν το επιστημονικό κενό που εντοπίστηκε στη συγκεκριμένη κατηγορία εντύπων, μετά από έρευνα στην αντίστοιχη βιβλιογραφία. Συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ότι ενώ υπήρχαν ειδικές μελέτες και δημοσιεύματα για τον τοπικό ημερήσιο Τύπο της Πόλης, ελάχιστες και ελλιπείς ήταν οι αναφορές για τα περιοδικά για παιδιά και νέους, όπως εντοπίστηκαν σε βιβλία και δημοσιεύσεις που, σημειωτέον, δεν είχαν ως κύριο αντικείμενο πραγμάτευσής τους τα εξεταζόμενα έντυπα1. Προς αποφυγή οποιασδήποτε σύγχυσης, διευκρινίζω εξαρχής ότι θα αναφερθώ σε έντυπα για παιδιά και νέους και όχι σε παιδικά έντυπα, καθώς η σημασιολογική και κατ’ ουσίαν διαφορά τους σχετίζεται όχι τόσο με το αναγνωστικό κοινό όσο με τη συντακτική επιτροπή. Η δυσκολία που αρχικά εντοπίσαμε, ήταν στη συγκέντρωση του πρωτογενούς υλικού, καθώς οι κατά καιρούς επιθέσεις των Τούρκων στο ελληνικό στοιχείο της Πόλης επέφεραν σοβαρές απώλειες στην πολιτιστική κληρονομιά του. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από την ανύπαρκτη καταλογογράφησή τους στο σύνολο των πηγών της Κωνσταντινούπολης όπου και αναζητήθηκαν. Το ευτύχημα ήταν ότι στις βιβλιοθήκες της Ελλάδας δεν επικράτησε η ίδια κατάσταση. Συγκεκριμένα, στους καταλόγους των περισσότερων από αυτές εντοπίστηκαν κάποιοι τόμοι ή άδετα τεύχη των περιοδικών, αλλά σε καμιά δεν εντοπίστηκαν αυτά στο σύνολό τους. Το πρόβλημα αυτό ξεπεράστηκε με τη βοήθεια ιδιώτη συλλέκτη2, στα αρχεία του οποίου εντοπίστηκαν τόμοι των περιοδικών ανύπαρκτοι για το σύνολο των ελληνικών βιβλιοθηκών, γεγονός που ανατρέπει τη εικόνα της κυκλοφορίας τους και καθιστά αναγκαία την εκ νέου βιβλιογράφησή τους. Προβλήματα ωστόσο ανέκυψαν και εξαιτίας της παλαιότητας του υλικού, λόγω της οποίας η ποιότητα του χαρτιού των περισσοτέρων περιοδικών με την πάροδο των ετών έχει περιέλθει σε κατάσταση αποσύνθεσης. Για το λόγο αυτό, δεν επιτρέπεται η φωτοαντιγράφησή τους, παρά μόνο η φωτογράφιση, καθώς η μικροφωτογράφιση αυτών δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, γεγονός που δυσχεραίνει το έργο των ερευνητών. Μετά τη σύντομη αυτή εισαγωγή, το ενδιαφέρον μας θα εστιαστεί στην

29/4/09 12:05:31

73 Πρωτοσέλιδα των εξεταζόμενων περιοδικών

ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

αναλυτική προσέγγιση των περιοδικών, όπου λίγο πριν από την αρχή του εικοστού αιώνα, και συγκεκριμένα το 1898, εντοπίζουμε την έκδοση του πρώτου κατά σειρά και μακροβιότερου εξεταζόμενου εντύπου, του Παιδικού Κόσμου. Η κυκλοφορία του εν λόγω περιοδικού αποτελεί από μόνη της ένα ιδιαίτερα ξεχωριστό και ενδιαφέρον κεφάλαιο, καθώς σηματοδοτήθηκε από τέσσερις διαφορετικές εκδοτικές περιόδους, με ισάριθμους εκδότες. Συγκεκριμένα, η πρώτη περίοδος εκτείνεται από το 1898-1900, με εκδότη τον Τομάζο Α. Δεπάστα, η δεύτερη περίοδος από το 1901-1905, με εκδότη τον Ι. Γ. Σακελλαρίδη, η τρίτη περίοδος το 1906, με εκδότη τον Ι. Π. Ιωαννίδη Βοσπορίτη, και η τέταρτη περίοδος από το 1907-1908, με εκδότη τον Γ. Καρατζά. Ακολούθησε ο Φάρος από το 1909-1912, με εκδότη τον Τομάζο Α. Δεπάστα, ο οποίος στη συνέχεια εξέδωσε και τη Μέλισσα του 1912, όταν η τουρκική λογοκρισία έπαυσε την κυκλοφορία του Φάρου με το πρόσχημα ότι δύο μυθιστορήματά του, η Άρτεμις της Μεσογείου και ο Λέων Καρύκης, περιείχαν εμπρηστικά κείμενα, τα οποία υποδαύλιζαν την ειρηνική συνύπαρξη των μειονοτήτων με το τουρκικό στοιχείο3. Το 1917, ο Θ. Καβαλιέρος Μαρκουίζος θα εκδώσει ένθετο παιδικό τεύχος με τον τίτλο Απ’ Όλα στην ομότιτλη εφημερίδα του, ενώ το 1918 θα εκδοθεί και το τελευταίο κατά σειρά εξεταζόμενο έντυπο, η Μέλισσα του Δημητρίου Δαμασκηνού, με διάρκεια κυκλοφορίας μέχρι τουλάχιστον και τον Ιούλιο του 1919. Από τη μελέτη των προαναφερόμενων εντύπων προέκυψαν ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τύπο του περιοδικού που καθιερώθηκε στον παροικιακό

93-tefxos_internet.indd 73

29/4/09 12:05:38

74 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 74

ελληνικό περιοδικό Τύπο για παιδιά και νέους της Κωνσταντινούπολης την αντίστοιχη χρονική περίοδο, αλλά και για τον ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισμό του. Ξεκινώντας από τα στοιχεία της ταυτότητάς τους, παρατηρήθηκε ότι αναγραφόταν πάντα το όνομα του εκδότη, το έτος και ο τόπος έκδοσης των εντύπων, η περίοδος (όπου υπήρχε), η ημερομηνία έκδοσής τους, ο τίτλος τους, οι υπότιτλοι και το μότο (όπου υπήρχε). Όσον αφορά στη διάρθρωση των θεματικών ενοτήτων, ακολουθείτο ενιαία τακτική, σύμφωνα με την οποία ως πρώτο θέμα δημοσιευόταν συνήθως κείμενο θρησκευτικού ή διδακτικού περιεχομένου. Ακολουθούσαν τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα σε συνέχειες, τα οποία και πάλι κατατάσσονταν στο «ηθικό» μέρος της ύλης τους. Ενδιαμέσως, παρεμβάλλονταν τραγούδια ή ανέκδοτα, ύλη ψυχαγωγική προς τέρψη των αναγνωστών, προκειμένου να διακόπτεται η συνεχής ροή μεγάλων σε έκταση κειμένων, που κουράζει τον αναγνώστη. Ακολουθούσαν οι «Διαγωνισμοί» και στη συνέχεια η στήλη της «Αλληλογραφίας», η οποία και αποτελούσε τη μοναδική ουσιαστική δίοδο επικοινωνίας των περιοδικών με το αναγνωστικό κοινό τους. Τέλος, δημοσιευόταν και η ενότητα υπό τον τίτλο «Πνευματικαί Ασκήσεις», που αποσκοπούσε στη βελτίωση των γνωστικών δεξιοτήτων και του μαθησιακού επιπέδου των αναγνωστών. Επιπρόσθετα, εντοπίστηκαν σημαντικά στοιχεία για την εξαγωγή συμπερασμάτων που αφορούσαν στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής έκδοσης των εντύπων. Από την ανάλυση αυτών των δεδομένων προέκυψαν πληροφορίες και για την κοινωνική διαστρωμάτωση της Κωνσταντινούπολης το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, σύμφωνα με την οποία οι εκδότες των περιοδικών αυτής της κατηγορίας προέρχονταν στην πλειοψηφία τους από τη μέση και ανώτερη κοινωνική τάξη, σε αντίθεση με τα έντυπά τους, που απευθύνονταν και στη λαϊκή τάξη. Όπως διαπιστώθηκε από την έρευνα, τα προαναφερόμενα άτομα δεν εξέδιδαν παιδικά έντυπα για απόκτηση οικονομικών πόρων, αφού από δηλώσεις τους στα περιοδικά επιβεβαιωνόταν η οικονομική δυσπραγία που αντιμετώπιζαν οι εκδόσεις τους και γενικότερα οι εκδόσεις αυτής της κατηγορίας. Επιπλέον, κάποιοι από αυτούς, όπως ο Ι. Π. Ιωαννίδης Βοσπορίτης και ο Θεόδωρος Καβαλιέρος Μαρκουίζος, πέθαναν φτωχοί και παραμελημένοι, σύμφωνα με στοιχεία της βιογραφίας τους. Παρ’ όλες τις δυσκολίες, πολιτικές και οικονομικές, που είχαν να αντιμετωπίσουν οι εκδότες, κίνητρο της δημιουργικής διάθεσής τους ήταν η αγάπη τους για το έντυπο και γενικότερα για τη μόρφωση, αφού κάποιοι από αυτούς είτε λόγω οικογενειακού περιβάλλοντος, όπως ο Τ. Δεπάστας που η οικογένειά του είχε ιδρύσει ένα από τα μεγαλύτερα βιβλιοπωλεία της Κωνσταντινούπολης, είτε λόγω προσωπικών αναζητήσεων, όπως ο Μαρκουίζος που από την ηλικία των έντεκα χρόνων εξέδιδε δικό του περιοδικό, είχαν ασχοληθεί από τα παιδικά κιόλας χρόνια τους με τα έντυπα. Το ζήλο τους για πνευματική δημιουργία μετέδωσαν και στους συνεργάτες τους, πολλοί από τους οποίους,

29/4/09 12:05:44

όπως ο Τέρπανδρος Αναστασιάδης, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Π. Παναγόπουλος, η Μαρία Παπαριστείδου, η Αθηνά Γαϊτάνου–Γιαννιού4, η Νοεμή Ζωηρού, ο Ιωακείμ Βαλαβάνης, ο Αν. Φ. Ασημακόπουλος, ο Αθ. Ιωάννου κ.ά., ήταν ήδη γνωστοί στο λογοτεχνικό στερέωμα της Πόλης και της Αθήνας. Παρ’ όλη όμως τη διάθεση κοινωνικής προσφοράς και συμπόρευσης με τα ευρωπαϊκά δεδομένα που χαρακτήριζε τους εκδότες των περιοδικών αλλά και τους συνεργάτες τους, και παρά το υψηλό μορφωτικό τους επίπεδο, δεν στάθηκε δυνατό, ιδιαίτερα κατά την πρώτη δεκαετία έκδοσης των εντύπων τους, να ασχοληθούν ή ακόμα και να σχολιάσουν θέματα που άπτονταν κοινωνικά ευαίσθητων ζητημάτων, όπως αυτό της γυναικείας εκπαίδευσης και χειραφέτησης. Έτσι, παρατηρήθηκε περιορισμένος αριθμός γυναικών που φέρονταν ως νικήτριες στους διαγωνισμούς που προκήρυσσαν τα έντυπα, σε σχέση με την πληθώρα γυναικείων συμμετοχών που σημειώθηκε στη στήλη της «Παιδικής Αλληλογραφίας», γεγονός που είχε τις βάσεις του στο μικρό ποσοστό μορφωμένων κοριτσιών την εποχή εκείνη, σε αντίθεση με τα αγόρια που η μόρφωσή τους κρινόταν αναγκαία και επιβεβλημένη. Παρόλα αυτά, υπήρξε παρότρυνση εκ μέρους των υπευθύνων των εντύπων προς τις συνδρομήτριές τους για ένταξη και συμμετοχή τους στην εκπαιδευτική πράξη. Η αντίληψη αυτή περνούσε μέσα στα περιοδικά, καθώς σε μία κοινωνία, όπως αυτή της Κωνσταντινούπολης τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, η θέση της γυναίκας ήταν εκ των προτέρων περιορισμένη στα όρια του σπιτιού, με κοινωνικό ρόλο την επιτέλεση οικοκυρικών και θρησκευτικών καθηκόντων. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι στην Ελλάδα η γυναικεία χειραφέτηση στις αρχές του 20ού αιώνα βρισκόταν ακόμα σε εμβρυακή κατάσταση και ήταν λίγες οι φωνές που καλούσαν τις γυναίκες σε αντίδραση. Θα περάσουν αρκετά χρόνια, έως ότου η εκπαίδευση των κοριτσιών αποτελέσει κεκτημένο δικαίωμα και των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, γεγονός που θα επιτρέψει στη γυναίκα να ενταχθεί στο εργατικό δυναμικό και να αντιμετωπισθεί ως ισότιμος με τον άντρα πολίτης. Κατά την αναλυτική προσέγγιση των θεματικών ενοτήτων καθενός περιοδικού ξεχωριστά, διαπιστώθηκαν αξιοσημείωτα στοιχεία που επιβεβαιώνουν την επιρροή που ασκούσαν σε αυτά τα αθηναϊκά περιοδικά και ιδιαίτερα Η Διάπλασις των Παίδων5. Οι ίδιες οι διευθύνσεις των περιοδικών ιδιοποιήθηκαν τίτλους αγγελιών του αθηναϊκού περιοδικού, τύπους ασκήσεων και το γενικό πνεύμα των περιεχομένων του, με απώτερο στόχο τη δημιουργία του «ιδανικού» περιοδικού και στο ανατολικότερο κέντρο του ελληνισμού που εθεωρείτο η Κωνσταντινούπολη. Με τη συμπαράσταση τόσο του Οικουμενικού Πατριαρχείου6 όσο και του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων της Ελλάδας επεδίωκαν τη δημιουργία ελληνοπρεπών χριστιανικών προσωπικοτήτων που θα στήριζαν την ύπαρξη της ελληνικής μειονότητας στην οθωμανική πανσπερμία. Ωστόσο, στα περιοδικά αποτυπωνόταν, άλλοτε συγκαλυμμένα και άλλοτε ξεκάθαρα, και το πολιτικό κλίμα που επικρατούσε στην Κωνσταντινούπολη πριν και μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

93-tefxos_internet.indd 75

75 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:05:48

76 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Συγκεκριμένα, μέσα από δημοσιευμένα κείμενα των εντύπων διαφαινόταν η έντονη αντιπαράθεση των Ελλήνων με τους Βούλγαρους, γεγονός αναμενόμενο, εξαιτίας της επεκτατικής διάθεσης των τελευταίων, αποτέλεσμα της οποίας ήταν ο Μακεδονικός Αγώνας στη διάρκεια του οποίου θρηνήθηκαν πολλές χιλιάδες θύματα. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για θέση που υποστηρίχθηκε από το σύνολο του ελληνικού έθνους, όπως φάνηκε και από τα βιβλία παιδικής λογοτεχνίας της Πηνελόπης Δέλτα που εκδόθηκαν την εποχή εκείνη, αλλά και από άρθρα εφημερίδων φιλοκυβερνητικών και μη που κυκλοφορούσαν τόσο στην Αθήνα όσο και στην Πόλη την αντίστοιχη χρονική περίοδο. Με βάση τα στοιχεία που αποδελτιώθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας και μετά την ολοκληρωμένη μελέτη της ύλης των εντύπων, η προσωπική εκτίμησή μας είναι ότι με το πέρασμα των χρόνων αυτά δεν στράφηκαν προς τη γενικότερη μορφή του οικογενειακού–φιλολογικού περιοδικού7 που έτεινε την εποχή εκείνη να επικρατήσει στον εκδοτικό χώρο, παρά την εμφάνιση κοινών στοιχείων στη δομή τους. Το ύφος γραφής των κειμένων, τα πρώτα κυρίως χρόνια έκδοσης των εξεταζόμενων εντύπων, χαρακτηριζόταν από το διδακτισμό, που στόχο είχε να κατευθύνει τη συμπεριφορά των μικρότερων ηλικιακά παιδιών με βάση τα πρότυπα ατόμων που θεωρούνταν κοινωνικώς αποδεκτά. Ωστόσο, αλλαγή στο ύφος γραφής των δημοσιευμένων κειμένων των περιοδικών, αλλά και στις θεματικές των περιεχομένων τους, είχε παρουσιαστεί αρχικά στον Παιδικό Κόσμο του 1906, όπου ο εκδότης του, Ι. Π. Ιωαννίδης Βοσπορίτης, έχοντας ζήσει δέκα χρόνια στην Αθήνα, προσπάθησε να κάνει γνωστό στο αναγνωστικό κοινό της Πόλης το έργο γνωστών Αθηναίων δημιουργών, τους οποίους μέχρι τότε αυτό αγνοούσε ή γνώριζε ελάχιστα, λόγω των περιορισμών που επέβαλλε η τουρκική λογοκρισία. Στη συνέχεια, η αλλαγή εντοπίστηκε και πάλι στο Απ’ Όλα, για να γίνει αισθητή στο τελευταίο από χρονολογικής άποψης εξεταζόμενο έντυπο, τη Μέλισσα του Δημητρίου Π. Δαμασκηνού, όπου το πατριωτικό και εθνικό στοιχείο υπερτερούσαν της θρησκευτικής αγωγής και του διδακτισμού. Το ενδιαφέρον, τέλος, με τα συγκεκριμένα έντυπα είναι η μη ταυτόχρονη έκδοσή τους, με μόνη εξαίρεση την ολιγόμηνη ταυτόχρονη έκδοση των δύο τελευταίων εντύπων, του Απ’ Όλα και της Μέλισσας του Δ. Δαμασκηνού. Και αυτό γιατί οι πολιτικές συγκυρίες της εποχής και συγκεκριμένα ο Μακεδονικός Αγώνας, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και λίγο αργότερα ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, σε συνδυασμό με τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τα περιοδικά και την έντονη τουρκική λογοκρισία, δεν ευνοούσαν τις πολλαπλές εκδόσεις. Ο συνδυασμός αυτών των δεδομένων, με κορύφωση τη Μικρασιατική Καταστροφή, οδήγησε στην εκδοτική παύση των περιοδικών αυτής της κατηγορίας. Στο σημείο αυτό, αφ’ εαυτού τίθεται το ερώτημα σχετικά με την εξελικτική πορεία του περιοδικού Τύπου για παιδιά και νέους στην Κωνσταντινούπολη και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, γεγονός που θα μπορούσε να αποτελέσει αφόρμηση για τη συνέχιση της έρευνας εστιάζοντας στο τι διάβαζαν

93-tefxos_internet.indd 76

29/4/09 12:05:53

τα παιδιά της Πόλης και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ή στους συντελεστές-συνεργάτες που εμφανίστηκαν στα περιοδικά αυτής της κατηγορίας, αλλά και σε γενικότερα θέματα που συνδέονται με το χώρο της Ιστορίας του παροικιακού ελληνικού Τύπου. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Τα βιβλία και τα άρθρα που αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως σημεία αναφοράς για τη διατριβή ήταν τα εξής: α) Κώστας Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, τ. Α΄: 1790-1900, και τ. Γ΄: Εφημερίδες και περιοδικά 1901-1959, A. Δημόπουλος, Αθήναι 1957-1960, β) Μάρθα Καρπόζηλου, Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1830-1914) Καταγραφή, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας 12, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987, σσ. 146-151, 163-170, γ) Κώστα Τσικνάκη, Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1915-1936) Καταγραφή, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας 5, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1986, σσ. 78-79, δ) Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ελληνικά περιοδικά για παιδιά και εφήβους (1836-1944), Ίδρυμα Σχολής Μωραΐτη, Μάρτιος 1983 [πολυγραφημένο], ε) Υπουργείον Εσωτερικών, Ο Τύπος εν Ελλάδι, Αθήνα 1900, στ) Χ. Λ. Καράογλου, Περιοδικά λόγου και τέχνης (1901-1940). Αναλυτική βιβλιογραφία και παρουσίαση, τ. Α΄ Αθηναϊκά περιοδικά (1901-1925), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, ζ) Emile Legrand, Bibliographie Ionienne. Description rainsonnée des ouvrages publiés par les Grècs des Sept-Iles ou concernant ces îles du quinzième siècle à l’ année 1900, Paris 1910 (reimpression anastatique, Bruxelles, Culture et Civilization, 1963), η) Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, «Παιδικά-Νεανικά Περιοδικά», Διαδρομές στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, Αφιέρωμα στα περιοδικά για παιδιά και νέους, τχ. 32 (Χειμώνας 1993), σσ. 311-316.

2. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στο συλλέκτη κ. Στρατή Ταρίνα, ο οποίος μας παραχώρησε προς μελέτη το προσωπικό αρχείο του.

3. Τ. Δεπάστα, Μέλισσα, έτος Α΄, φύλλ. 2 (13) (5 Μαΐου 1912), σ. 19. Δημοσιεύτηκε η απόφαση από το Γραφείο Τύπου του Υπουργείου των Εσωτερικών της Τουρκίας σχετικά με τους λόγους της παύσης του Φάρου: «Επειδή τα δύο μυθιστορήματα υπό τους τίτλους “Λέων Καρύκης” και “Άρτεμις της Μεσογείου” τα εν επιφυλλίδι του περιοδικού “Φάρου” δημοσιευθέντα υπό χρονολογίαν 25 Φεβρ. 327 και 3 Μαρτίου 328, πραγματευόμενα περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως και αποστασίας της Κρήτης, προξενούσιν εξέγερσιν των πνευμάτων, διά ταύτα, συμφώνως τω έκτω άρθρω του Στρατιωτικού νόμου, εξεδόθη απόφασις του Στρατοδικείου δι’ ης παύεται το περιοδικόν σας. Η απόφασις αύτη διά μαζβατά σταλέντος διά τεσκερέ του υπουργείου των Στρατιωτικών, γνωστοποιεί ότι από σήμερον επαύθη ο “Φάρος”».

4. Ίρις Αυδή-Καλκάνη, Μια αντάρτισσα της Πόλης στην ταραγμένη Αθήνα, Αθηνά ΓαϊτάνουΓιαννιού (1880-1952), Ε.Λ.Ι.Α, Αθήνα 1997.

5. Βίκυ Πάτσιου, Η Διάπλασις των Παίδων (1879-1922), Το πρότυπο και η συγκρότησή του, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 21995.

6. Αντώνης Παυλίδης, «Οικουμενικό Πατριαρχείο και Οθωμανικό κράτος, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Όψεις της Εκπαίδευσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού», Πρακτικά 2ου Συμποσίου, Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας από την Αρχαιότητα μέχρι τη Μεγάλη Έξοδο, Παιδεία-Εκπαίδευση στις αλησμόνητες πατρίδες της Ανατολής, ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ., Ν. Ιωνία 2006, σσ. 93-109.

7. Μάρθα Καρπόζηλου, Τα Ελληνικά Οικογενειακά-Φιλολογικά Περιοδικά (18471900), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Επιστημονική Επετηρίδα του Π.Τ.Δ.Ε, Παράρτημα Αρ. 1, Ιωάννινα 1991, σσ. 95-99.

93-tefxos_internet.indd 77

77 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:05:58

Η 2η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Βαγγέλης Ηλιόπουλος Πρόεδρος του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου

Μ

78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 78

ε τεράστια επιτυχία ολοκληρώθηκε η 2η Διεθνής Έκθεση Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου που διοργάνωσε το ΕΚΕΒΙ με τη συνεργασία των Εκδοτών και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου/Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ). Η έκθεση πέτυχε το στόχο της που ήταν να γίνει η αφορμή για την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας και της αγάπης για το βιβλίο, αν κρίνει κανείς από την προσέλευση και τη συμμετοχή των παιδιών στις δράσεις που έλαβαν χώρα. Πράγματι, στις δεκάδες εκδηλώσεις που οργάνωσε το ΕΚΕΒΙ, οι Εκδότες, η Βρετανία ως τιμώμενη χώρα και ο Κύκλος, συμμετείχαν εκατοντάδες παιδιών και εκπαιδευτικών, οι οποίοι ουσιαστικά μετέτρεψαν την έκθεση σε ένα Φεστιβάλ Παιδικής/Νεανικής Λογοτεχνίας. Οι Βρετανοί καλεσμένοι εντυπωσιάστηκαν από την προσέλευση χιλιάδων γονέων και παιδιών, αλλά και από το πόσο αγαπούν τα παιδιά την παιδική και εφηβική λογοτεχνία. Το παιδικό βιβλίο γιόρταζε επί 4 μέρες στην Helexpo και αυτό μας κάνει αισιόδοξους ότι θα γιορτάζει όλο το χρόνο στα σχολεία, στις βιβλιοθήκες και στα βιβλιοπωλεία. Συγχαρητήρια, λοιπόν, στο ΕΚΕΒΙ και στους Εκδότες που χάρη στο πείσμα τους πραγματοποιήθηκε η έκθεση αυτή. Παιδιά και γονείς τούς δικαίωσαν. Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, που φέτος γιορτάζει τα 40 του χρόνια, θα είναι πάντα αρωγός και συμπαραστάτης σε τέτοιες εκδηλώσεις. Συγγραφείς, εικονογράφοι, ερευνητές, εκπαιδευτικοί και εκδότες, αξιοποιώντας το σχεδιασμό, την οργάνωση αλλά και το αισθητικά άρτιο στήσιμο της Έκθεσης από το ΕΚΕΒΙ, συνέβαλαν στο να έχει τόση επιτυχία η έκθεση ώστε οι χιλιάδες γονείς και παιδιά που προσήλθαν κατά τις τέσσερις μέρες (και ενημερώθηκαν, αγόρασαν βιβλία, έπαιξαν, συμμετείχαν σε δράσεις, συζήτησαν, δημιούργησαν) να απαιτούν να μετατραπεί σε θεσμό. Ραντεβού λοιπόν στην 3η Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου, το 2010.

29/4/09 12:06:04

αυνέντευξη Η ΕΛΕΝΗ ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ ΑΠΑΝΤΑ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΒΑΡΕΛΛΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Ελένη Πριοβόλου γεννήθηκε στο Αγγελόκαστρο Μεσολογγίου και σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Κοινωνιολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Ο γελωτοποιός για κλάματα (Σύγχρονη Εποχή, 1986), Ο θείος Ορέστης (Gutenberg, 1987), Δάφνη και Λεονάρδο (Ντουντούμη, 1988), Μάγος Μπλου (Ντουντούμη, 1988), Σαν όνειρο και σαν παραμύθι (Ντουντούμη, 1988), Ο δρόμος του μπλε φεγγαριού (Καστανιώτη, 1992), Το κόκκινο πουλί που το ’λεγαν Φλόγα (Καστανιώτη, 1996), Σκιούπι, όνομα για καθώς πρέπει κλόουν (Καστανιώτη, 1996), Η Καραβέλα του ουρανού (τηλεοπτική σειρά στην ΕΤ2, 1996), Ο τρυφεράκανθος (Ελληνικά Γράμματα, 1999), Βικτώρια (Καστανιώτη, 1999), Ο τρυφεράκανθος (σε θεατρικό έργο μαζί με cd, σε στίχους Γιάννη Καλπούζου, Ελληνικά Γράμματα, 2001), Το άλογο που το λέγανε Έκτορα (Ελληνικά Γράμματα, 2001), Η Καπετάν Ζωή (Ελληνικά Γράμματα, 2001), Τα χάρτινα πουλιά (Καστανιώτη, 2001), Το χελωνάκι χωρίς καβούκι (Ελληνικά Γράμματα, 2002), Η φλογέρα του βοσκού (Μικρή Μίλητος, 2003), Το κρασί του έρωτα (Μυθιστόρημα για μεγάλους, Καστανιώτη, 2005), Ο Παντουπαρόν (Ελληνικά Γράμματα, 2006), Το σύνθημα (Ελληνικά Γράμματα, 2008).

79 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ: Μια κοινή ερώτηση για αρχή: Πώς ξεκινήσατε να εκδίδετε τα πρώτα σας γραπτά; ΕΛΕΝΗ ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ: Ξεκίνησα να γράφω σε μια εποχή που η ζωή αναφυόταν σαν ένα δύσβατο βουνό μπροστά μου. Βρέθηκα στα είκοσι δύο μου χρόνια να πρέπει να συνδυάζω πολλούς ρόλους: της συζύγου, της μητέρας και της φοιτήτριας. Αντί να το βάλω κάτω και να μοιρολατρώ ή να αφήσω την κόπωση να με καταβάλει, έγραψα ένα παραμύθι για να διασκεδάσω τον εαυτό μου: «Ο γελωτοποιός για κλάματα». Ο γελωτοποιός ήμουν εγώ. Α.Β.: Μιλήστε μου για την πρωτότυπη παραγωγή σας και γενικότερα για τη δουλειά σας. Ε.Π.: Από μικρή με διέκρινε μια τάση γλυκιάς εσωστρέφειας, που όμως δεν με οδηγούσε στην απομόνωση. Με καθιστούσε παρατηρητική. Ανέσυρα μέσα από τις εικόνες του εξωτερικού κόσμου το φαινομενικά αμελητέο και του έδινα διαστάσεις συμβόλου. Οι μεγάλοι με έλεγαν φαντασιόπληκτη, όμως εγώ είχα βρει το μονοπάτι της παραμυθίας.

93-tefxos_internet.indd 79

29/4/09 12:06:10

Α.Β.: Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο παλαιότερο και στο σύγχρονο παιδικό βιβλίο, από πλευράς ύφους και αισθητικής; Ε.Π.: Κάθε εποχή –μάλλον κάθε κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο– έχει και τους δικούς της στόχους για το πλάσιμο της νεότητας. Σήμερα, ο πλουραλισμός των ιδεών επιτρέπει την ανάπτυξη και την έρευνα των θεμάτων. Στα σύγχρονα παιδικά βιβλία έχει δοθεί ένα εικαστικό περιεχόμενο ώστε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι θεωρούνται έργα τέχνης. Α.Β.: Δέχεστε επιρροές από τη σύγχρονη πραγματικότητα για να γράψετε ένα βιβλίο; Ε.Π.: Με επηρεάζει η εποχή μου, αναμφισβήτητα. Μα, αναρωτιέμαι, μήπως η κάθε εποχή δεν παρείχε τα κίνητρά της στο δημιουργό; Έπαψαν ποτέ οι πόλεμοι, η φτώχεια, ο ρατσισμός, η μετανάστευση; Ακόμα και η καταστροφή του περιβάλλοντος άρχισε από τότε που ο άνθρωπος ανακάλυψε τους φυσικούς πόρους και άρχισε να τους εκμεταλλεύεται προς όφελός του, θεωρώντας ότι ήταν αυτός ο παντοκράτορας. Εκείνο το οποίο έχει προστεθεί σήμερα είναι η εισβολή της τεχνολογίας, που σιγά-σιγά μηχανοποιεί και τον ίδιο τον άνθρωπο.

80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Α.Β.: Το να γράφουν τόσο πολλοί σήμερα για τα παιδιά, είναι κακό ή καλό; Εσείς πώς το κρίνετε; Ε.Π.: Πάντα προσπαθώ να εισέλθω στα κίνητρα και τις προθέσεις. Αν οι προθέσεις φτάνουν μέχρι τη μωροφιλοδοξία του γράφοντος, τότε είναι κακό, γιατί ο μωροφιλόδοξος θα αγωνισθεί να καταγραφεί στο Πάνθεον των συγγραφέων. Για να γίνει ένα έργο τέχνης, χρειάζεται «Θεϊκή πνοή». Είναι πορεία προσφοράς και αυτογνωσίας. Μαζί με το αντικείμενο, να αισθητικοποιείται και το υποκείμενο. Πλήθος βιβλίων δεν διαθέτουν τα εχέγγυα του λογοτεχνικού λόγου. Α.Β.: Έχετε διανύσει μια μεγάλη διαδρομή. Ποια η χαρά σας και ποιες οι πικρές στιγμές; Ε.Π.: Εγώ πιστεύω ότι έχω κάνει μικρή διαδρομή. Δεν έχω πετύχει ακόμα τον εσωτερικό μου στόχο, ήτοι την αυτοεξέλιξή μου. Για τούτο, το κάθε βήμα μου το θεωρώ χαρά. Δεν κρατώ πίκρες, ίσως να έχω δασκαλέψει τον εαυτό μου να μην πικραίνεται. Α.Β.: Πώς βλέπετε το μέλλον του βιβλίου γενικά; Ε.Π.: Όλα γίνονται ηλεκτρονικά. Όμως πιστεύω ότι το βιβλίο θα παραμείνει η σταθερή μας αξία. Η μυρωδιά του και η αίσθησή του είναι αναντικατάστατες.

Ο ΔΑΙΜΟΝΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ… ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ! Στο τεύχος 91, στη συνέντευξη της κας Ειρήνης ΚαμαράτουΓιαλλούση, τα υπό έκδοση βιβλία της καταχωρήθηκαν λάθος. Τα υπό έκδοση βιβλία της είναι τα εξής: Ο πιο έξυπνος κουτός, Το πιο ωραίο παιχνίδι του Αγίου Βασίλη, Μια φορά και ένα καιρό ήταν τα παραμύθια (εκδ. Μικρή Μίλητος), Σωκράτης, Αριστοτέλης, Θεόφιλος, Καζαντζάκης (εκδ. Ταξιδευτής).

93-tefxos_internet.indd 80

29/4/09 12:06:15

40 ΧΡΟΝΙΑ ΚΥΚΛΟΣ

ΤΙΜΩΝΤΑΣ ΟΣΟΥΣ ΔΙΕΤΕΛΕΣΑΝ ΣΤΟ Δ.Σ., ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΕΡΓΑΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Βαγγέλης Ηλιόπουλος Πρόεδρος του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου

Ο

Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου/Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (IBBY), συμπληρώνοντας 40 χρόνια δράσης, θέλησε να τιμήσει όσους εργάστηκαν για τους σκοπούς του, ως μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου. ΄Ετσι, κατά την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας, που έγινε στις 22 Ιανουαρίου 2009, στην αίθουσα «Αθηναίων Πολιτεία» στο Θησείο, απένειμε Τιμητικά Διπλώματα στους εξής, κατ’ αλφαβητική σειρά: Αλέφαντος Πάνος: Ταμίας (1998-2008) Αναγνωστόπουλος Β. Δ.: ΄Εφορος (1988-1990), Αντιπρόεδρος (1990-1994), Πρόεδρος (1994-2000) Βακάλη-Συρoγιαvvoπoύλoυ Φιλoμήλα: Σύμβουλος (1990-1992), Γενική Γραμματέας (1992-1996), Σύνδεσμος με την ΙΒΒΥ (1996-) Βασιλαράκης I.: Β΄ Αντιπρόεδρος (1994-1996) Δελώvης Αντώνης: Σύμβουλος (1986-1990) Ζαμπέλης Πέτρoς: Αντιπρόεδρος (1990-1992) Κανάβα Ζωή, ΄Εφορος (2004-2006) Κάσδαγλη Λίvα: Σύμβουλος (1971-1974) Κοντολέων Μάνος: ΄Εφορος (1994-1998) Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου Κούλα: Σύμβουλος (1988-1990), ΄Εφορος (1990-1994), Αντιπρόεδρος (1994-2006) Μαντέλου Ελένη: Σύμβουλος (1996-1998) Μεvδριvoύ Άvvα: Σύμβουλος (1982-1986) Μιράσγεζη Μαρία: Μέλος της Κριτικής Επιτροπής του Βραβείου ΄Αντερσεν 1990 Ντελόπoυλoς Κυριάκoς: Σύμβουλος (1976-1978), Έφορος (1986-1988) Οικονομοπούλου Βάσω: ΄Εφορος (2002-2004) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λότη: Ταμίας (1978-1980 και 1982-1984), Σύμβουλος (1980-1982), Γενική Γραμματέας (1984-1990 και 1996-2000), Σύνδεσμος με την ΙΒΒΥ (1990-1996), ανταποκρίτρια του περιοδικού της ΙΒΒΥ, Bookbird (1982-2005), μέλος της Ε.Ε. της ΙΒΒΥ (1998-2002), Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής του Διεθνούς Βραβείου ΙΒΒΥ-ASAHI (2002, 2003), Πρόεδρος (2000-2008) Ροδοπούλου Σούλα: Σύμβουλος (1996-1998), Έφορος (1998-2002) Σταθάτου Φράνση: Σύμβουλος (1984-1986 και 1998-2000), Γενική Γραμματέας (1990-1992)

93-tefxos_internet.indd 81

81 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

29/4/09 12:06:19

Τζαφερoπoύλoυ Μαρία: Σύμβουλος (1992-1996) Χατζηδημητρίoυ Σoφία: Ταμίας (1994-1996) Χωρεάνθη Ελένη: Σύμβουλος (2000-2002) Ψαραύτη Λίτσα: Ταμίας (1984-1994), Υπεύθυνη επικοινωνίας με το Διεθνές Κέντρο Τεκμηρίωσης Βιβλίων για παιδιά με αναπηρία (2000-) Εκτός όμως από τους παραπάνω, η σκέψη και η ευγνωμοσύνη του Κύκλου στράφηκε και προς εκείνους που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους ως μέλη του Δ.Σ., αλλά δεν βρίσκονται πια στη ζωή. ΄Ηταν οι εξής, κατ’ αλφαβητική σειρά:

82 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αγγελοπούλου Βίτω: Σύμβουλος, ΄Εφορος (1974-1986), Αντιπρόεδρος (19861990), Πρόεδρος (1990-1994), Επίτιμη Πρόεδρος (1994-2008) Βαλασάκης Παύλoς: Σύμβουλος (1978-1980) Βράχας Ιωάννης: Σύμβουλος Γεωργαλά Χαρίκλεια: Ταμίας (1974-1976) Γoυλιμή Άλκη: Γενική Γραμματέας (1969-1971) Δεμερτζής Κωνσταντίνος: Σύμβουλος (1969-1972), Πρόεδρος (1972-1990) Ζoμπαvάκης Γεώργιος: Πρόεδρος (1969-1972) Καρθαίoυ Ρέvα: Σύμβουλος (1971-1976 και 1978-1984), Ταμίας (1976-1978), Αντιπρόεδρος (1984-1988) Κερασιώτη Ξέvη: Ταμίας (1969-1971), Γενική Γραμματέας (1971-1984) Λάμπρoυ Λίζα: Σύμβουλος (1986-1988) Μάρρα Ειρήνη: Ταμίας (1996-1998) Μελισσάvθη (Ήβη Σκαvδαλάκη): Σύμβουλος (1969-1971) Ξεφλoύδα Στέλλα: Αντιπρόεδρος (1969-1971), Σύμβουλος (1976-1978). Πάvτoυ Ντόρα: Ταμίας (1980-1982) Πάτρα Νέvα: Σύμβουλος (1969-1971), Αντιπρόεδρος (1971-1974) Πλακωτάρη Αλεξάvδρα: Σύμβουλος (1969-1971), Ταμίας (1971-1974), Αντιπρόεδρος (1974-1984), Μέλος της Κριτικής Επιτροπής του Βραβείου Άντερσεν (1972 και 1974) Τους τιμηθέντες ευχαρίστησε το τωρινό Διοικητικό Συμβούλιο, που απαρτίζεται από τους: Βαγγέλη Ηλιόπουλο (Πρόεδρο), Μαρία Κουρκουμέλη (Γεν. Γραμματέα), Βάσω Νίκα (Αντιπρόεδρο), Ηρώ Παπαμόσχου (Ταμία), Μερκούριο Αυτζή (Έφορο), Εύα Καλισκάμη (Σύμβουλο και σύνδεσμο με την ΙΒΒΥ), Αθηνά Μπίνιου (Σύμβουλο).

93-tefxos_internet.indd 82

29/4/09 12:06:24

διαδρομικά Στο Νο 1 της λίστας με τους πιο πλούσιους και επιτυχημένους συγγραφείς βρέθηκε η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ, με έσοδα ύψους 217 εκατομμυρίων ευρώ από τις φετινές πωλήσεις των βιβλίων της για τον Χάρι Πότερ. Αυτό σημαίνει ότι κερδίζει 3,5 ευρώ ανά δευτερόλεπτο, σύμφωνα με το αμερικανικό περιοδικό Forbes. Όπως αναφέρει η εφημερίδα Τα Νέα, η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ έκανε δωρεά ύψους 1,3 εκατομμυρίων ευρώ στο Εργατικό Κόμμα της Αγγλίας, επαινώντας την πολιτική του ενάντια στη φτώχεια. Ε, να μην κάνει και μια δωρεά; Νέα συγγραφέας-φαινόμενο στην Αμερική είναι η Στέφανι Μέγιερ. Είναι 34 ετών, μητέρα τριών παιδιών, που είδε ένα όνειρο και το μετέτρεψε στο νέο εκδοτικό φαινόμενο της Αμερικής. Λέει η ίδια: «Μια μέρα, το 2003, είδα στον ύπνο μου την ιστορία της Μπέλα και του Έντουαρντ, δύο βρικολάκων μαθητών που ερωτεύονται. Όταν ξύπνησα, άρχισα να γράφω τη συνέχειά της και σταμάτησα έπειτα από 130.000 λέξεις». Ύστερα από την επιτυχία της αυτή αφήνει τη δουλειά του λογιστή και φροντίζει τα τρία παιδιά της, ενώ εκείνη γράφει ιστορίες στον υπολογιστή της προσθέτοντας εκατομμύρια δολλάρια στον τραπεζικό λογαριασμό τους. Κάτι ιστορίες που γράφει η ζωή… στον ύπνο μας!

83 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

Στις 23 Αυγούστου του 2008 γιορτάστηκαν τα γενέθλια της διάσημης «Μικρής Γοργόνας» που στολίζει το λιμάνι της Κοπεγχάγης. Προς τιμήν της, 95 ανθρώπινες γοργόνες βούτηξαν στα νερά του λιμανιού. Και γιατί 95; Μα γιατί η μικρή (γηραιά) γοργόνα έκλεισε τα 95 της, περιμένοντας από το 1913 τον αγαπημένο της πρίγκιπα να επιστρέψει. Ο Δανός γλύπτης που τη φιλοτέχνησε, ο Έντβαρντ Έρικσεν, την εμπνεύστηκε, όπως ήταν φυσικό, από το παραμύθι του συμπατριώτη του Χανς-Κρίστιαν Άντερσεν. Παρόλο, όμως, που είναι τόσο αγαπητή (το 38% των Δανών τη θεωρούν εθνικό τους σύμβολο) έχει περάσει η καημένη (ως άγαλμα) των παθών της τον τάραχο με τις διάφορες επιθέσεις και βανδαλισμούς που κατά καιρούς έχει υποστεί.

93-tefxos_internet.indd 83

29/4/09 12:06:31

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκηρύσσει τον 54ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό της για τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Τα έργα πρέπει να είναι λογοτεχνικά, προσεγμένα στη γλώσσα, να εμπνέουν αισιοδοξία και πίστη για τη ζωή και να κινούνται μέσα στην ελληνική πραγματικότητα.

84 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 84

Τα βραβεία για το 2009 είναι τα ακόλουθα: 1. Βραβείο Εκδ. Οίκου ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 800 Ευρώ. Μυθιστόρημα για κορίτσια από 12 ετών, για θέματα που απασχολούν την εφηβεία.

2. Βραβείο Εκδ. Οίκου ΚΕΔΡΟΣ, 800 Ευρώ. Εφηβικό μυθιστόρημα, με θέματα από την καθημερινότητα των παιδιών αυτής της ηλικίας, γραμμένο με ευαισθησία και χιούμορ.

3. Βραβείο Ιεράς Μητρόπολης Ν. Σμύρνης, 500 Ευρώ. Μυθιστόρημα με θέμα «Αλησμόνητες Πατρίδες του Μικρασιατικού Ελληνισμού».

4. Βραβείο Εκδ. Οίκου ΜΙΝΩΑΣ, 500 Ευρώ. Μυθιστόρημα για παιδιά 8-10 ετών μέχρι 60 σελίδες, με θέμα οικολογικού περιεχομένου.

5. Βραβεία Ελένης Μαυρουλίδου-Δάβαρη και Βίλμας Μαυρουλίδου-Σαλιβέρου εις μνήμην Λούλας και Ηλία Μαυρουλίδη και Λιλής Γιαννέτσου. α) Παραμύθι 5 σελίδων με θέμα τη διατροφή, 500 Ευρώ. β) Αστυνομικό μυθιστόρημα για παιδιά του Δημοτικού, 600 Ευρώ.

6. Βραβεία Λούλας Παπιδάκη-Πιπίνη εις μνήμην Δημητρίου και Αθανασίας Παπιδάκη και Αντωνίου Πιπίνη. α) Ποιητική Συλλογή για παιδιά (25 ποιήματα), 500 Ευρώ. β) Μονογραφία για το έργο Έλληνα συγγραφέα ή ποιητή της παιδικής λογοτεχνίας, εν ζωή, πλήρως τεκμηριωμένη με στοιχεία, βιογραφικά, θεμα τικής, ύφους, τεχνοτροπίας κ.λπ. έως 30 σελίδες, 500 Ευρώ.

7. Βραβείο «Θεάτρου της Ημέρας», Ανδρομάχη Μοντζολή-Λάκης Κουρετζής, 500 Ευρώ. Θεατρικό έργο για παιδιά.

8. Βραβείο Εκδ. Οίκου ΠΑΤΑΚΗ, 300 Ευρώ. Για σχολικό έντυπο (περιοδικό, εφημερίδα, ημερολόγιο, κ.λπ.).

9. Βραβείο ΤΑΤΙΑΝΑΣ ΣΤΑΥΡΟΥ, τιμητικό και όχι χρηματικό. Απονέμεται σε συγγραφείς για το σύνολο του έργου τους ή για τη συμβολή τους στην ανάπτυξη και προώθηση της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Αθλοθέτες: Νίκος Αδαμαντιάδης και Σμαράγδα Αδαμαντιάδη.

29/4/09 12:06:36

85 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

ΟΡΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 1. Τα μυθιστορήματα πρέπει να έχουν έκταση από 80 έως 100 σελίδες (36 αράδες γραφομηχανής ή υπολογιστή ανά σελίδα, μέγεθος γραμμάτων 12΄).

2. Στο φάκελο να αναγράφεται οπωσδήποτε σε ποιον διαγωνισμό συμμετέχει ο/η υποψήφιος/α. Δεν επιτρέπεται η συμμετοχή με πολλά κείμενα στον ίδιο διαγωνισμό.

3. Τα θεατρικά έργα θα πρέπει να έχουν διάρκεια κανονικού έργου. Τα σχολικά σκετς αποκλείονται.

4. Οι βραβευμένοι υποχρεούνται να δώσουν προς έκδοση το έργο τους στον εκδοτικό οίκο που αθλοθέτησε το βραβείο.

5. Αποκλείονται από το διαγωνισμό όσοι έχουν ήδη βραβευτεί ή επαινεθεί τρεις φορές από την Γ.Λ.Σ. καθώς και εκείνοι που διακρίθηκαν για το ίδιο κείμενο σε άλλο διαγωνισμό στην Ελλάδα ή στην Κύπρο.

6. Τρία αντίτυπα των βραβευμένων βιβλίων, όταν εκδοθούν, πρέπει να καταθέτονται στη Γ.Λ.Σ. για το αρχείο της.

93-tefxos_internet.indd 85

29/4/09 12:06:41

ΠΡΟΘΕΣΜΙΑ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΕΡΓΩΝ 1η Οκτωβρίου 2009 σε τρία (3) αντίτυπα. Απαραίτητο το ψευδώνυμο. Σε κλειστό φάκελο το πραγματικό όνομα, το τηλέφωνο και η διεύθυνση του συγγραφέα. Οι φάκελοι δεν ανοίγονται παρά μόνο σε περίπτωση επιτυχίας του διαγωνιζομένου. Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες παραμένουν άγνωστοι. Τα έργα που θα σταλούν χωρίς να τηρούν τους παραπάνω όρους της προκήρυξης δεν θα κριθούν. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να καλούν στα παρακάτω τηλέφωνα: Ναννίνα Σακκά-Νικολακοπούλου: 210 6917708, 22940 75455 Μουρίκη Κατερίνα: 210 5562221, 6972083344 E-mail: kmouriki@hol.gr Ελένη Τσιάλτα: 210 7757233 E-mail: tsialtaeleni@gmail.com Σούλα Ροδοπούλου: 210 6434838

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ (όχι κούριερ – όχι συστημένο) ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ Μπουμπουλίνας 28, Τ.Κ. 10682 ΑΘΗΝΑ

86 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

93-tefxos_internet.indd 86

Η απονομή των βραβείων θα πραγματοποιηθεί τον Δεκέμβριο του 2009, στη Στοά του Βιβλίου, στην Αθήνα.

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

29/4/09 12:06:48

νέα Στις 12 Ιανουαρίου 2009, στο θέατρο των Αρσακείων Σχολείων Ψυχικού έλαβε χώρα η απονομή των βραβείων του 53ου Ετήσιου Διαγωνισμού της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, για τη Συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Τα έργα που διακρίθηκαν στις διάφορες κατηγορίες είναι: 1. Μυθιστόρημα με ελεύθερο θέμα για παιδιά του Δημοτικού.

• Έπαινο του Εκδοτικού Οίκου ΨΥΧΟΓΙΟΣ έλαβε ο κύριος Γεώργιος Σαββίδης για το έργο του Νιάου... γαβ σ’ ένα καυτό ντέρμπυ.

• Εύφημο Μνεία έλαβε η κυρία Σοφία Χατζηδημητρίου-Παράσχου για το έργο της Επιχείρηση Γατόμπαλα.

2. Μυθιστόρημα μυστηρίου με αστυνομική πλοκή. Δεν βρέθηκε έργο κατάλληλο για διάκριση.

3. Μυθιστόρημα με θέμα: «Αλησμόνητες Πατρίδες του Μικρασιατικού Ελληνισμού». Δεν βρέθηκε έργο κατάλληλο για διάκριση.

4. Μυθιστόρημα για παιδιά 9-12 ετών σχετικά με τα προβλήματα και τις ανησυχίες των παιδιών αυτής της ηλικίας. Δεν βρέθηκε έργο κατάλληλο για διάκριση.

87 ΤΕΥΧΟΣ 93 / 2009

5. Μυθιστόρημα με θέμα: «Θησαυροί της Ελληνικής γης». Δεν υπήρξε συμμετοχή.

6. Θεατρικό έργο για παιδιά. Δόθηκε Εύφημος Μνεία στην κυρία Μάγια Δεληβοριά για το έργο της Η Αλφαβήτα της Εφηβείας.

7. Ποιητική Συλλογή για παιδιά.

• Το Βραβείο του Συλλόγου «Οι φίλοι του Μουσείου Δροσίνη» έλαβε ο κύριος Άγγελος Αγαθάγγελος Παπαγεωργίου για τη συλλογή του με τίτλο Τα φεγγάρια του βουνού.

• Έπαινο έλαβε η κυρία Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη για τη συλλογή Η πυγολαμπίδα και στη μέση η χαρά.

8. Μυθιστόρημα με θέμα οτιδήποτε αφορά τη μουσική. Δόθηκε Εύφημος Μνεία στον Βασίλη Παπαθεοδώρου για το έργο του Τριάντα τρία τραγούδια.

9. Παραμύθι για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας. Έπαινο έλαβε η κυρία Αγγελική Βέρρα για το παραμύθι της με τίτλο Ένα αλλιώτικο ποντικοφάρμακο.

93-tefxos_internet.indd 87

29/4/09 12:06:54

10. Μονογραφία για το έργο Έλληνα συγγραφέα ή ποιητή της παιδικής λογοτεχνίας εν ζωή. Δεν βρέθηκε έργο κατάλληλο για διάκριση.

11. Σχολικό έντυπο.

• Το Βραβείο του Εκδοτικού Οίκου ΠΑΤΑΚΗΣ έλαβε το 1ο Γυμνάσιο Αιγίου με την εφημερίδα του Ο Αδέσποτος Τύπος.

• Έπαινο έλαβε το Δημοτικό Σχολείο Μαυροχωρίου Καστοριάς για το έντυπο Ζήτω το Σχολείο, και • Εύφημο Μνεία έλαβε το 3ο 6θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αισωνίας Σέσκλου για την εφημερίδα Τα Ζουζουνάκια.

88

Το Βραβείο Τατιάνας Σταύρου απονεμήθηκε στην Αγγελική Βαρελλά για το σύνολο του έργου της, για τη συμβολή της στην ανάπτυξη και προώθηση της Παιδικής Λογοτεχνίας και για την ανεκτίμητη προσφορά της ως Προέδρου της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς από τον Οκτώβριο του 1991 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2008, οπότε και απεσύρθη αυτόβουλα παραδίδοντας τη σκυτάλη στη νέα Πρόεδρο, κυρία Ναννίνα Σακκά-Νικολακοπούλου. Η Αγγελική Βαρελλά διατηρεί τον τίτλο της Επίτιμης Προέδρου της Γ.Λ.Σ.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου Το Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου απονέμεται εξ ημισείας και κατά πλειοψηφία στην κα Λίτσα Ψαραύτη, για το βιβλίο της με τίτλο Η σπηλιά της γοργόνας (εκδ. Πατάκης) και στον κο Βασίλη Παπαθεοδώρου, για το βιβλίο του με τίτλο Χνότα στο τζάμι (εκδ. Κέδρος). Βραβείο Εικονογράφησης Παιδικού Βιβλίου Το Βραβείο Εικονογράφησης Παιδικού Βιβλίου απονέμεται εξ ημισείας ομόφωνα στην κα Μαρία Μπαχά, για την εικονογράφηση του βιβλίου με τίτλο Όταν η πασχαλίτσα συνάντησε ελέφαντα (εκδ. Λιβάνη) και κατά πλειοψηφία στην κα Ζωή Κυτοπούλου, για την εικονογράφηση του βιβλίου με τίτλο Μια φορά και ένα καιρό. Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων Για Παιδιά Το Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων Για Παιδιά απονέμεται εξ ημισείας και κατά πλειοψηφία στην κα Σοφία Γιαλουράκη, για το βιβλίο με τίτλο Τα πορτρέτα του Φαγιούμ και η μυστηριώδης μις Τζούλια (εκδ. Ερευνητές) και στην κα Νένα Κοκκινάκη, για το βιβλίο με τίτλο Πηνελόπη Δέλτα – Η ζωή σαν παραμύθι (εκδ. Άγκυρα).

93-tefxos_internet.indd 88

29/4/09 12:06:57

93-tefxos_internet.indd 89

29/4/09 12:07:01

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων (μ’ ένα ένθετο δεκαεξασέλιδο), την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο. Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους ερευνητές σπουδαστές και γενικά όσους ενδιαφέρονται για τα παιδικά βιβλία.

93 ΑΝΟΙΞΗ 2009

93-tefxos_internet.indd 90

29/4/09 12:07:02