DIADROMES_95

95 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2009 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο

Ευγένιος Σπαθάρης • Η Πεντάμορφη και το τέρας • Tα ξένα βιβλία

Έξω από κάθε τάξη, πέρα από κάθε

φαντασία...

ΣΕΙΡΑ: ΚΛΑΣΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΜΕ ΑΦΗΓΗΣΗ Ο ΠΙΝΟΚΙΟ

ΤΟ ΑΣΧΗΜΟΠΑΠΟ

Ο ΠΑΠΟΥΤΣΩΜΕΝΟΣ ΓΑΤΟΣ

Η ΠΕΝΤΑΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΡΑΣ

Τα κλασικά παραμύθια ζωντανεύουν μέσα από αυτή την υπέροχη σειρά βιβλίων! Απολαύστε τις όμορφες εικόνες και διαβάστε τις γνωστές ιστορίες των αγαπημένων ηρώων των παιδιών. Πατήστε το κουμπί που αντιστοιχεί σε κάθε σελίδα. Θα ακούσετε την ιστορία, ενώ παράλληλα το παιδί σας θα διαβάζει το κείμενο ώστε να εξασκηθεί στην ανάγνωση!

ΣΕΙΡΑ: ΑΚΟΥΩ ΚΑΙ ΠΑΙΖΩ ΣΤΟ ΑΓΡΟΚΤΗΜΑ

ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΑΤΛΑΝΤΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙ∆ΙΑ

ΣΤΗ ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ

Aκούστε τους ήχους. Μπορείτε να τους αναγνωρίσετε; Διασκεδάστε πατώντας τα κουµπιά µε τους ήχους και διαβάζοντας τις χαριτωµένες ιστορίες µε τα ζωάκια.

Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ ...και για νεαρούς αναγνώστες µε απαιτήσεις

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Στις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, την τελευταία σελίδα τη γράφετε πάντα εσείς στο www.psichogios.gr. Όταν κλείνει ένα βιβλίο, ανοίγει ένας κύκλος επικοινωνίας. Γνωρίστε τους συγγραφείς και τους αναγνώστες µας µέσα από τα blogs, το forum και τις εκδηλώσεις µας. Στείλτε τις κριτικές σας και λάβετε µέρος σε κληρώσεις. Γραφτείτε δωρεάν στη ΛΕΣΧΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ µας µε e-mail στο info@psichogios.gr ή στείλτε sms στο 6955 805 192 γράφοντάς µας ∆ΙΑ∆, ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ, ∆ΙΕΥΘΥΝΣΗ, Τ.Κ., ΠΟΛΗ µε κενό ανάµεσα, ή καλέστε χωρίς χρέωση στο 80011-646 464. Εσύ κι εµείς πάντα σ’ επαφή!

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

Ελεύθερα αναγνώσματα στο Σχολείο Τα εξωσχολικά παιδικά-νεανικά βιβλία είναι από τη φύση τους παρα(συμ)πληρωματικά στο έργο του σχολείου. Προσφέρουν μόρφωση, αγωγή και αναγνωστική απόλαυση μέσα στα πλαίσια της ελεύθερης επιλογής και προσωπικής προτίμησης. Το εξωσχολικό ανάγνωσμα, λοιπόν, δεν θεωρείται ανταγωνιστικό προς το σχολικό, το οποίο υπηρετεί διαφορετικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Όμως πάντοτε επανέρχεται στις συζητήσεις των εκπαιδευτικών και των γονιών το δίλημμα: να απαγορεύεται ή μπορεί (και πρέπει) να κυκλοφορεί ελεύθερα στο σχολείο το εξωσχολικό έντυπο; Και ακόμη, επί του προκειμένου: ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου και ποιος ο ρόλος του Υπουργείου Παιδείας; Αν και σε άλλα κράτη της Ε.Ε., όπως Γαλλία, Γερμανία, Κύπρος, κ.λπ., το θέμα αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα, στην Ελλάδα εξακολουθεί να μας απασχολεί ακόμη. Υπάρχουν, βέβαια, πολλές αιτίες. Μια βασική, όμως, αιτία που αποφεύγεται η εισαγωγή στο σχολείο ενός ελεύθερου παιδικού αναγνώσματος είναι κάποιες ατυχείς, τουλάχιστον, ενέργειες και έντονες διαμαρτυρίες γονέων για την επιλογή των βιβλίων που προτείνονται. Κατά το παρελθόν είχε μάλιστα συνταχθεί και λίστα με παιδικά-νεανικά βιβλία, για να «διευκολύνει» τους εκπαιδευτικούς. Δεν απέδωσε. Μένει να τολμήσουν οι ίδιοι οι δάσκαλοι και να φέρουν το εξωσχολικό βιβλίο (λογοτεχνικό, γνώσεων, κ.λπ.) μέσα στην τάξη, να το προσεγγίσουν μαζί με τους μαθητές τους λογοτεχνικά, γλωσσικά, ιστορικά, λαογραφικά, εικαστικά, κ.λπ. Είναι πράξη ελπιδοφόρα για την εκπαίδευσή μας. Μια παραδειγματική δράση ξεκίνησε πέρυσι από τη «Σύμπραξη Δημοτικών Σχολείων Βόλου και Εκπαιδευτικών», μια άτυπη αλλά υπεύθυνη συνεργασία, με τη στήριξη του Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Αν κρίνουμε από την αποδοχή που έτυχε από μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς, αυτό που ξεκίνησε ως στοίχημα φαίνεται πως συνιστά πρωτοβουλία με πολλές προοπτικές, που συνεχίζεται και φέτος. Οι Διαδρομές χαιρετίζουν την προσπάθεια αυτή και εύχονται να πολλαπλασιασθούν τέτοιες πρωτοβουλίες, γιατί ωφελούν το βιβλίο, την εκπαίδευση και τα παιδιά μας. Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

Περίοδος Γ’ : Φθινόπωρο 2009 Τεύχος 95 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2009 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

3rd Period: Autumn 2009 No 95 September - October - November 2009 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

ISSN 1105-1523 Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, 10678 Αθήνα Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος e-mail: vanagno@ece.uth.gr Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05 Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50 Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@the.forthnet.gr Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Εικόνα Εξωφύλλου: Από το βιβλίο Tα παραμύθια της θείας Λένας, εκδόσεις Ατλαντίς, τoυ εικονογράφου Κώστα Θεοχάρη Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Owner: DIADROMES Club for Children’s Literature Study and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., 10678 Αthens, Greece Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos e-mail: vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05 Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50 Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81 Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@the.forthnet.gr Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Cover Illustration: From the book Ta paramithia tis thias Lenas [Aunt Lena’s fairytales], Atlantis Publications, Illustrator: Costas Theocharis Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS

Επισημάνσεις

Points

O εικονογράφος του τεύχους: Kωνσταντίνος Θεοχάρης

This Issue’s Illustrator: Constantinos Theocharis

Eυγένιος Σπαθάρης: «Έφυγε» ένας αυθεντικός λαϊκός άνθρωπος του Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου

Evgenios Spatharis: The “passing” of a true man of the folk by Vassilis D. Anagnostopoulos

«Η Πεντάμορφη και το Τέρας» των νηπίων. Όταν οι αναγνώστες γίνονται συνδημιουργοί των παραμυθιών... της Ελένης Α. Ηλία

Preschoolers’ “Beauty and the Beast”: When readers become co-creators of fairy tales... by Eleni A. Ilia

Ένθετο 16-σέλιδο Βιβλιοπαρουσιάσεις (37 τίτλοι)

16-page Booklist insert with Reviews (37 titles)

Λογοτεχνία για παιδιά: Μια ιστορία χωρίς τέλος της Νένας Κοκκινάκη

Children’s Literature: A never-ending story by Nena Kokkinaki

Ο Φρόυντ και τα παραμύθια του Nicholas Tucker μετάφραση: Aθηνά Ανδρουτσοπούλου

Freud and fairy stories by Nicholas Tucker translated by Athina Andrutsopulou

Συνέντευξη της Kατερίνας Αναγνώστου από την Αγγελική Βαρελλά

Interview with Katerina Anagnostou by Αngeliki Varella

Tρεις σημαντικές απώλειες της Αγγελικής Βαρελλά

Three great losses by Αngeliki Varella

Προκήρυξη των ετήσιων διαγωνισμών του Kύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (2009-2010)

Announcement of the annual Circle of the Greek Children’s Book Awards (2009-2010) Competition

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

επισημά

επισημάνσεις επισημάνσεις επισημάνσεις

Tέχνη και παρηγορία

4 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Έχουμε κι άλλοτε εκφράσει την ανησυχία μας για κάποιες περίεργες –αν όχι ύποπτες– πρόσφατες τάσεις και προσπάθειες, σποραδικές ευτυχώς, κυρίως στην ξένη παιδική λογοτεχνία, να υπάρξουν παιδικά βιβλία με κακό τέλος, βιβλία που εκπέμπουν απύθμενη απαισιοδοξία, που αποθαρρύνουν, απελπίζουν ή ακόμη και τρομοκρατούν τους μικρούς αναγνώστες. Οι υποστηρικτές αυτών των τάσεων επιμένουν ότι έτσι προετοιμάζονται τα παιδιά για τη σκληρότητα της ζωής. Προφανώς δεν υπολογίζουν ότι τα παιδιά δεν έχουν προλάβει ακόμη ν’ αναπτύξουν την ικανότητα να τα βγάζουν πέρα με τις αντιξοότητες και τις υπέρμετρες δυσκολίες, γι’ αυτό κι εκτός από την –απαραίτητη, φυσικά– επαφή τους με τη σκληρή πραγματικότητα μέσω της λογοτεχνίας (όπως και κάθε άλλης τέχνης), χρειάζονται παράλληλα θάρρος κι ελπίδα για το μακρύ ταξίδι της ζωής που ξανοίγεται μπροστά τους. Και σ’ αυτό συμβάλλει το ελπιδοφόρο τέλος των ιστοριών που διαβάζουν. Αλλά μήπως και οι ενήλικοι δεν έχουν ανάγκη από ενθάρρυνση κι ελπίδα; Και είναι άραγε λάθος το να τους τα προσφέρει γενικά η Τέχνη; Μια σπουδαία φωνή από άλλο χώρο, τη ζωγραφική, έρχεται να συνηγορήσει. Είναι η φωνή του αείμνηστου Γιάννη Τσαρούχη, που έλεγε σε μια συνέντευξή του ότι «η Τέχνη είναι επιδίωξη γαλήνης και ισορροπίας, παρηγορία και παυσίπονο για τον δυστυχισμένο σημερινό άνθρωπο, θύμα μιας παρεξηγημένης ελευθερίας». Ίσως αυτή τη γαλήνη και την ισορροπία λαχταρούν και οι ενήλικοι αναγνώστες, γι’ αυτό και ο αριθμός των μεγάλων που διαβάζουν παιδικά βιβλία αυξάνεται διαρκώς. Λ.Π.-Α.

Μύθος και πραγματικότητα Μεγάλος, όντως, ο αριθμός των μικρών και των μεγάλων «οπαδών» της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας – υπάρχουν όμως ενήλικοι που, όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, διατείνονται ότι η φαντασία και η μυθοπλασία, στοιχεία θεμελιώδη στα μυθιστορήματα και τα παραμύθια, δυσχεραίνουν την επαφή των νεαρών αναγνωστών με την πραγματικότητα. Ως απάντηση, ας σημειώσουμε κι εδώ κάτι που έχει ειπωθεί για το θέατρο, μα που ταιριάζει απόλυτα και στην περίπτωση της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας. Ο Βασίλης Ρώτας έλεγε: «Το θέατρο είναι ένα μεγάλο ψέμα, αλλά όσο πιο σωστά γίνεται τόσο πιο αληθινό φαίνεται». Το μόνο λοιπόν που έχουν να κάνουν όσοι αμφισβητούν τη συμβολή των μυθιστορημάτων και των παραμυθιών στην προετοιμασία των νεαρών αναγνωστών για τον αγώνα της ζωής που τα περιμένει, είναι να φροντίζουν να φτάνει στα χέρια τους πραγματική λογοτεχνία, που «όσο πιο σωστά γίνεται τόσο πιο αληθινή φαίνεται». Με άλλα λόγια, να επιλέγουν πάντα βιβλία ποιότητας. Κάπως δύσκολο αυτό, βέβαια, μέσα στη βιβλιοπλημμύρα των ημερών μας, αξίζει όμως να προσπαθήσουν. Λ.Π.-Α.

ο εικονογράφος του τεύχους

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΧΑΡΗΣ Ονομάζομαι Κωνσταντίνος Θεοχάρης, γεννήθηκα το 1978 στην Αθήνα όπου και ζω μέχρι σήμερα. Η έφεσή μου στη ζωγραφική από μικρό με κατεύθυνε συνειδητά στο να πάρω την απόφαση να ασχοληθώ και επαγγελματικά με αυτή. Το 1997 παρακολούθησα μαθήματα εικονογράφησης και κόμικς σε ιδιωτική σχολή. Μετά την 4ετή μου φοίτηση παρακολούθησα σεμινάρια εικονογράφησης στη Σχολή Καλών Τεχνών του Εδιμβούργου, όπου και έλαβα μέρος σε πολλές εκθέσεις της Σχολής. Με την επιστροφή μου στην Ελλάδα ασχολήθηκα σχεδόν αποκλειστικά με την εικονογράφηση παιδικού βιβλίου και συνεργάστηκα με μεγάλους εκδοτικούς οίκους. Πέρα από αυτό όμως, ασχολούμαι με τη δημιουργία κόμικς, εξώφυλλα δίσκων και περιοδικών, όπως το ένθετο της Ελευθεροτυπίας «9», με την επιμέ-

5 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

λεια αφισών και πόστερ για μουσικές παραστάσεις, καθώς και ιστοσελίδων όσον αφορά στο εικονογραφικό τους κομμάτι. Τεράστια επίδραση στην αισθητική μου έχουν ασκήσει τα παιδικά βιβλία της δεκαετίας του ’60, τα κινούμενα σχέδια της Hana Βarbera, η αρχιτεκτονική του Bauhaus. Αγαπημένες μου επιρροές είναι ο εξπρεσιονισμός του Wassily Kandinsky, o Claude Monet, οι κλασικοί Gustav Klimt, Mucha και Henri Matisse. Λατρεύω τον μοντερνισμό και την pop κουλτούρα του ’60, και σίγουρα η μουσική της ίδιας δεκαετίας είναι καλή μου συντροφιά όταν ζωγραφίζω. Δεν έχω συγκεκριμένο στιλ στη ζωγραφική –αυτό φαίνεται από την ετερόκλητη φύση της δουλειάς μου–, πολλές φορές μάλιστα υποβάλλω τον εαυτό μου σε φανταστικές καταστάσεις χρόνου και τόπου με διάθεση παιχνιδιού, αλλά ο άνθρωπος που με επηρέασε πιο πολύ και με μάγεψε με την τέχνη της εικονογράφησης ήταν ο Tony Wolf. Τα πρώτα παραμύθια που είχα ως παιδί ήταν ζωγραφισμένα από αυτόν και η ευγενής του αισθητική με συντροφεύει μέχρι και σήμερα. Μεγάλο κομμάτι της δουλειάς μου βρίσκεται στο site μου www.costastheoharis.com

6 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Bιβλία για παιδιά από 6 έως 12 ετών

™ÙËÓ ÚÒÙË ·fi ÙÈ˜ ÈÛÙÔÚ›Â˜ ÙÔ˘ ºƒπ, ÛÙËÓ ÚÒÙË ºƒπ-ÈÛÙÔÚ›·, ‰ËÏ·‰‹, ÁÓˆÚ›˙Ô˘ÌÂ ÙÔÓ ºƒπ, ÙÔ Ô˘Ï¿ÎÈ ÚˆÙ·ÁˆÓÈÛÙ‹, ÙËÓ ŒÚË Î·È ÙËÓ ÎÔ‡ÎÏ· ÙË˜ ÙË ¡ÂÁÎÚ›Ù·, Ù· ˙Ò· Î·È Ù· Ê˘Ù¿ ÙË˜ ÚÂÌ·ÙÈ¿˜, Ì· Î·È ÙÔ ÌÈÛËÙfi ™È‰ÂÚ¤ÓÈÔ £ËÚ›Ô, Ô˘ ‰ÂÓ ·Ê‹ÓÂÈ Ù›ÔÙ· fiÚıÈÔ ÛÙÔ ¤Ú·ÛÌ¿ ÙÔ˘. ŒÓ· ÚˆÙfiÙ˘Ô ‚È‚Ï›Ô ÁÈ· ÙËÓ ÔÈÎÔÏÔÁ›·. ™˘ÓÔ‰Â‡ÂÙ·È ·fi ÂÈÙÚ·¤˙ÈÔ ·È¯Ó›‰È ÌÂ 40 Î¿ÚÙÂ˜.

ªÈ· ÈÛÙÔÚ›· ·ÓıÚÒÈÓË, Û˘ÁÎÈÓËÙÈÎ‹, Ì· ¿Óˆ ·’ fiÏ· ·ÏËıÈÓ‹, ÁÚ·ÌÌ¤ÓË ·fi ÌÈ· ·fi ÙÈ˜ ÛËÌ·ÓÙÈÎfiÙÂÚÂ˜ ∂ÏÏËÓ›‰Â˜ Û˘ÁÁÚ·ÊÂ›˜. ªÈ· ÈÛÙÔÚ›· ÁÈ· ÌÈÎÚÔ‡˜ Î·È ÌÂÁ¿ÏÔ˘˜, ÁÈ· fiÛÔ˘˜ ¤„·Í·Ó ‹ „¿¯ÓÔ˘Ó ÌÈ· Ì·Ì¿, Ì· Î·È ÁÈ· fiÛÔ˘˜ ‰ÂÓ ¤¯Ô˘Ó Û˘ÓÂÈ‰ËÙÔÔÈ‹ÛÂÈ fiÛÔ ÛËÌ·ÓÙÈÎfi Â›Ó·È Ó· ¤¯ÂÈ˜ ÌÈ· Ì·Ì¿... ÁÈ· Û¤Ó·.

ªÈ· Û˘Ó·Ú·ÛÙÈÎ‹ ÈÛÙÔÚ›· ÁÈ· ÙÔ Êfi‚Ô Î·È ÙË ‰‡Ó·ÌË ÙË˜ ·Á¿Ë˜. ŒÓ· Ì˘ıÈÛÙfiÚËÌ· Ô˘ ˆ˜ ıÂ·ÙÚÈÎfi ¤ÚÁÔ ÙÈÌ‹ıËÎÂ ÌÂ ÙÔ ∫Ú·ÙÈÎfi µÚ·‚Â›Ô. ªÈ· ÈÛÙÔÚ›· ÁÈ· ÌÈÎÚÔ‡˜ Î·È ÌÂÁ¿ÏÔ˘˜.

12 ıÂÔ› ÙÔ˘ OÏ‡ÌÔ˘ Ô˘ Ù·ÈÚÈ¿˙Ô˘Ó ÌÂ ÙÔ˘˜ 12 Ì‹ÓÂ˜ ÙÔ˘ ¯ÚfiÓÔ˘. ŒÓ· ËÌÂÚÔÏfiÁÈÔ, ÔÏÏ¿ ÛÙÔÈ¯Â›· ÁÈ· ÙË Ì˘ıÔÏÔÁ›· Î·È ¤Ó· ‰È·ÛÎÂ‰·ÛÙÈÎfi ·È¯Ó›‰È ÌÂ Î¿ÚÙÂ˜.

∏ ·Ó·Î¿Ï˘„Ë ÂÓfi˜ ‰ÈÏÔ‡ ÊfiÓÔ˘, ÌÈ·˜ ÎfiÌÈÛÛ·˜ ÎÈ ÂÓfi˜ ÈfiÙË, ı· Á›ÓÂÈ ·ÊÔÚÌ‹ ÁÈ· Ó· Û˘Ó·ÓÙËıÔ‡Ó ‰˘Ô ·È‰È¿ Î·È Ó· ¿ÚÔ˘Ó Ì¤ÚÔ˜ ÛÙËÓ ÈÔ ·Ú¿ÙÔÏÌË ·ÔÛÙÔÏ‹. °È· Ó· ÍÂÊ‡ÁÔ˘Ó ı· Ì·ÚÎ¿ÚÔ˘Ó ÌÈ· ÛÎÔÙÂÈÓ‹ Ó‡¯Ù· ÛÂ ¤Ó· ¿ÁÓˆÛÙÔ Î·Ú¿‚È Î·È ı· ·ÔÙÂÏ¤ÛÔ˘Ó Ì¤ÚÔ˜ ÙÔ˘ ÏËÚÒÌ·ÙÔ˜ ÙË˜ ‰Â‡ÙÂÚË˜ ∞ÚÁÔÓ·˘ÙÈÎ‹˜ ∂ÛÙÚ·ÙÂ›·˜.

Γ. Γε ν ν α δ ί ο υ 3 , A θ ή ν α 10 6 7 8 | w w w. k e d r o s . g r | E K ∆ O Σ E I Σ

KE∆POΣ

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΣΠΑΘΑΡΗΣ: «ΕΦΥΓΕ» ΕΝΑΣ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ* Β. Δ. Αναγνωστόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

8 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

πολύμορφη λαϊκή παράδοση συνδέεται αιτιοκρατικά με πρόσωπα προικισμένα από τη φύση με ταλέντο, πρόσωπα τα οποία τη δημιουργούν, την εμπλουτίζουν και τη διατηρούν και γίνονται αρχετυπικά πρότυπα μίμησης, δάσκαλοι για τους νεότερους. Δεν ξέρω πόσο ρεαλιστικό είναι να ελπίζουμε ότι θα ανανεώσουμε ως πολιτεία και κοινωνικό σύνολο τη διαδικασία παραγωγής της λαϊκής ή λαϊκότροπης παράδοσης, ιδιαίτερα σήμερα που μαίνεται γύρω μας το πνεύμα του μοντερνισμού και της υπεροψίας μιας ανάλγητης τεχνολογίας και παγκοσμιοποίησης. Γι’ αυτό θεωρώ ότι είναι εξαιρετικά μοναδικό το γεγονός –και ιδιαίτερα επαινετό– ότι μέσα σ’ αυτό το κλίμα αποφασίζει ένας μεγάλος και ιστορικός δήμος, όπως είναι ο Δήμος Λαρισαίων, να τιμήσει τον Ευγένιο Σπαθάρη, έναν καραγκιοζοπαίχτη, αλλ’ ωστόσο αυθεντικό άνθρωπο της λαϊκής παράδοσης και μοναδικό τεχνίτη του Θεάτρου

Σκιών. Και στο πρόσωπο του τιμώμενου απόψε, τιμώνται και οι καραγκιοζοπαίχτες που γεννήθηκαν ή έδρασαν στη Λάρισα ή κατάγονται από την ευρύτερη Θεσσαλία, όπως ο Ανδρέας Αγιομαυρίτης, ο Χρήστος Βενέκας, ο Γιάννης Τσαούτος ή Γιάνναρος, ο Κώστας Τσαούτος, ο Αναστάσιος Ντόλκερας, ο Γιώργος Μελίγγης, ο Απόστολος Καλτσάς, ο Νίκος Τσιμούρτος, ο Αχιλλέας Ταραμπούκας, ο Δημήτρης Γαρδιτσάκης, ο Ιωάννης Ανδρέου, ο Χριστόφορος Σιατήρας, ο Αναστάσιος Γιαννακάς, ο Γιώργος Γκουρμαλής, κ.ά. Για την προσωπικότητα και το έργο του Σπαθάρη έχουν ασχοληθεί κι έχουν γράψει πολλοί αρμοδιότεροι από μένα τον ομιλούντα. Όμως θα μου επιτρέψετε να καταθέσω και εγώ τον δικό μου αινέσιμο λόγο, λόγο επαινετό και αρμοστό προς το ήθος του τιμώμενου ανδρός. Ασφαλώς είναι μεγάλη τιμή να μιλήσει κανείς για τον Ευγένιο Σπαθάρη, αλλά και μεγάλο βάρος ευθύνης, αν αναλογιστούμε την ιστορική διαδρομή του, εξήντα τρία χρόνια διαρκούς παρουσίας στην ελλαδική και διεθνή σκηνή, τον όγκο των έργων και της προσφοράς του στον λαϊκό πολιτισμό και ιδιαίτερα στην τέχνη του. Εξετάζοντας την πολύπλευρη προσωπικότητα και το πολύπτυχο έργο του, οφείλει ο ομιλητής να κρατήσει την ακριβοδίκαιη ισορροπία των λόγων του ανάμεσα στο θαυμασμό και στη σοβαρότητα αυτής της εκδήλωσης, ανάμεσα στην αγάπη μας για τον τιμώμενο και τη φυσική ευγένειά του. Ο Ευγένιος Σπαθάρης δεν έχει ανάγκη από υπερβολικούς επαίνους στο λόγο και στην πράξη. Απολαμβάνει, έτσι κι αλλιώς, την αγαπητική αποδοχή από τους αυστηρότερους και ειλικρινέστερους κριτές, τα παιδιά, όλων των ηλικιών. Ο μεγαλύτερος έπαινος είναι το αντίδωρο που του χαρίζουν τα παιδιά με το τριανταφυλλένιο κι ανυπόκριτο γέλιο τους. Για τις ανάγκες όμως της περίστασης θα αναφερθούμε στα εξής σημεία: α) στον άνθρωπο Σπαθάρη, β) στη δράση του, γ) στη ζωγραφική του, δ) στις διακρίσεις του, και ε) στην τέχνη του.

α. Ο άνθρωπος Ο Ευγένιος Σπαθάρης είναι γιος του Σωτήρη Σπαθάρη, ενός καλλιτέχνη από τους πρωτοπόρους του Θεάτρου Σκιών. Γεννήθηκε στην Κηφισιά το 1924. Πολλές φορές, όταν ήταν παιδάκι, έκανε μήνες να δει τον πατέρα του που γύριζε όλη την Ελλάδα δίνοντας παραστάσεις Καραγκιόζη. Στα Απομνημονεύματά του, ο πατέρας του καταγράφει μια χαριτωμένη σκηνή στο σπίτι όταν επέστρεψε μετά από πολύμηνο ταξίδι: «Όταν πήγα σπίτι είχαμε γέλια, χαρές, κλάματα και ξεφαντώματα. Ο Ευγένιος δεν ερχότανε κοντά μου γιατί δεν γνώριζε τον μπαμπά του. Η μαμά του όλο του ’λεγε: “Αυτός είναι ο μπαμπάς σου, παιδί μου”. Στο τέλος ξεθάρρεψε και καθώς έπαιζε κοντά μου, λέει: “Μαμά, να ο μπαμπάς” και μ’ ένα σφυράκι με χτύπησε απάνω στο δόξα πατρί. Εγώ νόμισα πως έπεσε όλο το ταβάνι επάνω μου. Όταν συνήλθα, είδα τον Ευγένιο με το σφυράκι στο χέρι να χτυπάει και σε κάθε σφυριά έλεγε: “Να ο μπαμπάς”»1. Κοντά στον πατέρα του σπούδασε τη λαϊκή τέχνη του Καραγκιόζη. Από μικρό παιδί ανέπνεε τον απελευθερωτικό και δημιουργικό άνεμο της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσα στην οικογένειά του. Εκεί, κοντά στον πατέρα και τη

9 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

10 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μητέρα του, έμαθε τα μυστικά της τέχνης και ονειρεύτηκε μαζί με τον Καραγκιόζη να ταξιδέψουν στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο. Το σπίτι του γινόταν συχνά χώρος εργαστηρίου και μαθητείας, και ο μικρός Ευγένιος σόδευε μέσα του, στο νου και στην καρδιά του, των γονιών του την πείρα και τη γνώση. Να τι καταγράφει επίσης στα Απομνημονεύματα ο πατέρας του, όταν το 1935 ήθελε να κατασκευάσει τα απαραίτητα σύνεργα για την «αποθέωση», την τελευταία πράξη μιας ηρωικής παράστασης. «Όλο το χειμώνα το σπίτι μου είχε γίνει εργαστήριο, κι εγώ, η γυναίκα μου και το παιδί μου κάναμε πολλές φορές ξενύχτια και φτιάναμε φουστανέλες, τσαρούχια, σαλάχια, φέσια, σπαθιά και κουμπούρες όμοια του 1821. Ετοιμάζαμε και γιλέκα, πουκάμισα, φορεσιές με χρυσά όπως φορούνε οι πασάδες και μια σούβλα μ’ ένα σκελετό από λαμαρίνα, ώστε αφού καή ο Διάκος να φανούν τα κόκκαλά του. Φτιάξαμε και φτερά και στεφάνι άγγελου, ρούχα παπά κι ένα αμόνι για την παράσταση του Κατσαντώνη και πολλά άλλα»2. Σε συνέντευξη του πατέρα του το 1950, στον Τίτο Πατρίκιο, και στην ερώτηση: «Σε όλα αυτά τα χρόνια (που παίζετε) τι σας συγκίνησε περισσότερο;» δίνεται η εύλογη απάντηση: «Τι να πρωτοθυμηθώ. Να, προχθές βούρκωσα όταν άκουσα κάποιον να λέει: Αυτόν τον Σπαθάρη που γράφουν οι εφημερίδες τον έχω δει μικρό στο πανί. Μιλούσε για τον Ευγένιο, που όταν ήταν τριών χρονών, τον περπατούσα στη σκηνή μαζί με τις φιγούρες»3. Μέσα σ’ αυτό το οικογενειακό περιβάλλον μεγαλώνει ο Ευγένιος, περιβάλλον με εκατοντάδες χάρτινους ήρωες γύρω του, πλούσιο σε φαντασία και όνειρα. Η παιδική του ηλικία σημαδεύεται από την έντονη και καθημερινή λειτουργία της τέχνης του Θεάτρου Σκιών. Τα φτωχά και σκληρά χρόνια της νεανικής του ηλικίας και οι άσχημες συνθήκες της γερμανικής Κατοχής δεν του επέτρεψαν να σπουδάσει αρχιτεκτονική που αγαπούσε. Αφιερώθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στο Θέατρο Σκιών, στο παραδοσιακό αυτό θέαμα, το οποίο ανύψωσε σε απαράμιλλη τέχνη και τεχνική και ανέδειξε την ελληνικότητα και λαϊκότητά του. Ο πατέρας του θα του αφήσει γραπτή παρακαταθήκη και θα του υποδείξει το δρόμο της σταδιοδρομίας: «Έναν σ’ έχουμε εγώ και η μάνα σου. Αλλά, πάλι, ευχή και κατάρα σού δίνω να μην αφήσεις ποτέ την τέχνη που σου έμαθα. Ο Καραγκιόζης και οι άλλοι ήρωες, μ’ ό,τι κι αν κάνουν είναι πάντα οι πιο καλοί κι οι πιο πιστοί φίλοι»4. Τον Ευγένιο Σπαθάρη συνάντησα στις μελέτες μου σχετικά με τη λαϊκή παράδοση και ιδιαίτερα σε μια έρευνα για τους καραγκιοζοπαίχτες της δυτικής Θεσσαλίας, στα μέσα της δεκαετίας του ’80. Ασφαλώς, είχα παρακολουθήσει

κάποιες φορές στην τηλεόραση έργα του, ενώ μελετώντας τον Καραγκιόζη τον συναντούσα συχνά στη βιβλιογραφία. Μου ήταν λοιπόν έμμεσα οικείο πρόσωπο, και όταν το 1999, στο πλαίσιο της οργάνωσης του συνεδρίου στο Πανεπιστήμιο με θέμα «Το Θέατρο Σκιών στην εκπαίδευση», απευθύνθηκα στον ίδιο και ζήτησα να συμμετάσχει, χωρίς δεύτερη σκέψη δέχτηκε με χαρά. Πιστεύω, η επιτυχία εκείνου του συνεδρίου στο Δήμο Ιωλκού Μαγνησίας οφείλεται εν πολλοίς στην παρουσία του. Εξετάσαμε στο συνέδριο εκείνο τρία πράγματα: α) την παιδαγωγική διάσταση των παραστάσεων του Καραγκιόζη, β) την ιστορική πορεία του Θεάτρου Σκιών, και γ) την εμπλοκή του Καραγκιόζη σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες στο σχολείο. Δεν περιοριστήκαμε όμως μόνο στις θεωρητικές αναζητήσεις και τοποθετήσεις, αλλά παρακολουθήσαμε και στην πράξη το πώς λειτουργεί και πώς ανταποκρίνεται στις σημερινές συνθήκες το Θέατρο Σκιών. Έτσι δόθηκε η ευκαιρία σε μικρούς και μεγάλους να παρακολουθήσουμε παραστάσεις Καραγκιόζη του Σπαθάρη και των Θεσσαλών καραγκιοζοπαιχτών – του Φιλιππίδη από το Βόλο και του Μάκη Χάρμπα από την Καρδίτσα. Κείνο το απόγευμα θα μας μείνει αξέχαστο, γιατί χαράχτηκε στη μνήμη όσων είχαν την τύχη να είναι παρόντες η ζωντανή λαϊκή τέχνη, η φωνή και οι φωνές του πολυπρόσωπου Καραγκιόζη, τ’ αστεία και τα τραγούδια του, τα πάθη και τα παθήματα των ηρώων. Κι έβλεπε κανείς ζωγραφισμένη τη χαρά στα βλέμματα όλων. Έβλεπε δηλαδή τη λειτουργία της ζωντανής και ζωοποιού λαϊκής παράδοσης, το κλίμα μαγείας που δημιουργεί, όταν είναι αυθεντική, γνήσια και ειλικρινής. Ο Ευγένιος ως άνθρωπος είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων στη συζήτηση, στην επικοινωνία, στη δοτικότητα. Είναι ευγενής (όνομα και πράγμα), μειλίχιος, ανήσυχος και προοδευτικός, με δημιουργική σκέψη και καλλιεργημένη ευαισθησία, με πολύτιμη εμπειρία και θετική ενέργεια. Με δυο λέξεις είναι ο «αγαπημένος παππούς» μικρών και μεγάλων.

β. Η δράση του Έχω τη γνώμη ότι το Θέατρο Σκιών στα χέρια του Σπαθάρη ανανεώθηκε θεματογραφικά και τεχνικά, και δεν είναι μικρός ο τίτλος που του αναγνωρίζεται από νεότερους ομοτέχνους του: ο τίτλος του Δασκάλου με δέλτα κεφαλαίο. Το γράφω και το εννοώ αυτό, γιατί ο Δάσκαλος δεν είναι μόνο αυθεντία στη διδασκαλία του, στον τρόπο επίδειξης της τέχνης και της τεχνικής, αλλά ανυψώνει και διαδίδει με παράλληλες ενέργειες την τέχνη του, διευρύνει τα όριά της και εμπεδώνει ασφαλή συνέχεια. Εδώ συμπεριλαμβάνονται η

11 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

ίδρυση του ομώνυμου Μουσείου, το γνωστό Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών στην Αθήνα, τα ετήσια σεμινάρια, η συμμετοχή του σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια, η έκδοση μελετών, εντύπων και βιβλίων, το ακούραστο «παρών» σε κάθε πρόσκληση από κάθε γωνιά της γης. Και οφείλουμε να επισημάνουμε ότι στην πολύπτυχη και πολυετή δράση του έχει πολύτιμους βοηθούς και συμπαραστάτες τη γυναίκα του, τη Φανή Σπαθάρη, την κόρη του Μένια Παπαργυρίου-Σπαθάρη (καθηγήτρια Φιλολογίας-Διευθύντρια του Σπαθάρειου Μουσείου Θεάτρου Σκιών) και το γιο του Σωτήρη Σπαθάρη, σκηνοθέτη. 1. Το έργο του στην Ελλάδα5

12 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η προσφορά του είναι πλούσια στον ελλαδικό χώρο, σε πολλούς τομείς, όπως θέατρο, δισκογραφία, κινηματογράφος, ζωγραφική, μουσική, κ.λπ. Ο Ευγένιος Σπαθάρης ξεκινά την καριέρα του το 1942, και από το 1945 έως το 1950 περιοδεύει δίνοντας παραστάσεις σε πολλά θέατρα και κινηματογράφους της Ελλάδας. Σημαντική είναι η εικοσάχρονη συμμετοχή του στα «Κρυστάλλεια» της Πεντέλης καθώς και η μακρόχρονη παρουσία του στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης και στα «Δημήτρια» που οργανώνονται στη συμπρωτεύουσα. Το 1962 κυκλοφορούν από την εταιρεία Columbia οι πρώτοι δίσκοι του με όλες τις κλασικές του παραστάσεις, ενώ το 1976 που δημιουργήθηκε ο Πειραματικός Σταθμός Τηλεόρασης, η έναρξη έγινε με τον καραγκιόζη του Σπαθάρη, ο οποίος συνεχίστηκε μέχρι το 1992. Στο χώρο του θεάτρου ο Ευγένιος Σπαθάρης εμφανίζεται ως σκηνοθέτης και σκηνογράφος, το 1950, με τον «Μέγα Αλέξανδρο» από το Ελληνικό Χορόδραμα. Στη συνέχεια, επίσης με τον «Μέγα Αλέξανδρο» σε συνεργασία με τη Σοφία Βέμπο (1954), «Το ταξίδι» του Γ. Θέμελη (1965), τον «Καραγκιόζη Δικτάτορα» του Γ. Γιαννακόπουλου (1969), «Το μεγάλο μας τσίρκο» του Ι. Καμπανέλλη (1972), τον «Καραγκιόζη παραλίγο Βεζύρη» του Σκούρτη, «Τα Καραγκιοζέικα» του Ρώτα, κ.ά. Το 1980 ανεβάζει διασκευασμένους τους Βατράχους του Αριστοφάνη, που αμέσως κυκλοφόρησαν και σε δίσκο. Δεκαοχτώ χρόνια αργότερα, το 1998, συνεργαζόμενος με το Ίδρυμα Τσαρούχη, επαναφέρει με πολύ μεγάλη επιτυχία την επινόηση του πατέρα του, «την «ολόσωμη αποθέωση», ανεβάζοντας το ηρωικό έργο «Αθανάσιος Διάκος». Τέλος, το 1999 γράφει και σκηνοθετεί στη Ρόδο το έργο «Σκιών καμώματα», που παρουσιάζονταν μέχρι πρόσφατα σε περιοδείες σε όλη την Ελλάδα. Δεν πρέπει να παραλείψουμε ακόμη την εμφάνιση του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη σε διάφορες κινηματογραφικές ταινίες, όπως στο «Πικρό Ψωμί» του Γ. Γρηγορίου (1950), στον «Εξυπνότερο άνθρωπο του κόσμου», παραγωγής Ολυμπία Φιλμς (1950), στην «Κιβωτό» μαζί με τη Μελίνα Μερκούρη και

τον Μίνω Αργυράκη (κινούμενα σχέδια, 1956), στον «Μέγα Αλέξανδρο» του Γ. Ζερβουλάκου (1960), σε οκτώ ταινίες παραγωγής Ιωαννίδης Φιλμς με κλασικές κωμωδίες του Καραγκιόζη (1962), στην «Λυσιστράτη» του Γ. Ζερβουλάκου (1974), στο «Τεριρέμ» του Α. Δοξιάδη (1992) και σε πολλά ντοκιμαντέρ αφιερωμένα στην Ελλάδα. Αλλά και στον τομέα της μουσικής η συμμετοχή του ήταν σπουδαία. Η φωνή του, ταυτισμένη πλέον τόσο πολύ με τον Καραγκιόζη, αντηχεί παντού. Με την ιδιαίτερη χροιά της σχολιάζει τα γεγονότα που συμβαίνουν σ’ αυτό τον τόπο – είτε καλά, είτε άσχημα, υμνεί την ψυχή και την εξυπνάδα του Έλληνα, αλλά χορεύει κιόλας, ώστε να ακολουθήσει το ρεύμα της σημερινής εποχής. Οι πιο σημαντικές του συνεργασίες σ’ αυτόν τον κλάδο ήταν τα τρία τραγούδια με τον τίτλο «Εμένα, φίλε, με λένε Καραγκιόζη» (στίχοι Ν. Γκάτσουμουσική Σ. Ξαρχάκου-παραγωγή SKY 100,4), το τραγούδι «Για την Ελλάδα, ρε γαμώτο» του Στέλιου Φωτιάδη και «Η εκδίκηση του Καραγκιόζη» του συγκροτήματος Modern Fears. Έχει ακόμη ασχοληθεί με τη διδασκαλία του Θεάτρου Σκιών σε διάφορες ομάδες φοιτητών, καθηγητών και νέων καλλιτεχνών. 2. Η διεθνής δραστηριότητα6 Το μεγάλο πνεύμα δεν περιορίζεται από τα συμβατικά σύνορα της πατρίδας του, αλλά πετάει σαν πουλί από χώρα σε χώρα και κατακτά τη διεθνή σκηνή. Έτσι και ο Ευγένιος από το 1953 έως σήμερα ταξίδεψε εκατοντάδες φορές σε όλο τον κόσμο κάνοντας παράλληλα και το παιδικό του όνειρο –να πετάξει με αεροπλάνο– πράξη. Να τι διαβάζουμε στα Απομνημονεύματα του Σωτήρη Σπαθάρη, του πατέρα του: «Δεν μ’ έφτανε η στενοχώρια μου παρά είχα και το μικρό το γιο μου που μου ’λεγε όλη την ώρα: Πάμε, μπαμπά, στα Γιάννενα, και μόλις τελειώσει το καλοκαίρι να πάμε σπίτι μας με το αεροπλάνο. Ο φούρναρης στην Κηφισιά πάει κάθε βδομάδα στα Γιάννενα, κι εμείς που ’μαστε καλλιτέχνες να μην πάμε τουλάχιστον μια φορά; Το 1953 και το 1956 το παιδί μου έπαιξε σε πολλές πολιτείες της Αμερικής κι έτσι θα του ’φυγε πια η λαχτάρα για το αεροπλάνο»7. Η διεθνής δραστηριότητά του ξεκινά το 1953 από το «Κάρνεγκι Χολ» της Αμερικής, τον Καναδά, και την Κούβα. Τον επόμενο χρόνο βρίσκεται για παραστάσεις στη Λευκωσία και επιστρέφει το 1956 στη Νέα Υόρκη. Το 1958 παίρνει μέρος στο Παγκόσμιο Συνέδριο και Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών στις Βρυξέλλες, και το 1959 συμμετέχει στο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου στο Παρίσι. Στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια εμφανίζεται το 1961, ενώ το 1962 βραβεύεται στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών και Κούκλας στη Ρώμη. Το 1971 εμφανίζεται στο Λονδίνο, περιοδεύει στη Γερμανία, συμμετέχει στο Φεστιβάλ Ανατολικών Χωρών της Πολωνίας και καταλήγει με το θέατρό του στη Δανία. Την επόμενη χρονιά παρουσιάζεται με το θίασό του στη Γενεύη και στην Πάρμα. Το 1978 περιοδεύει σ’ ολόκληρη τη Σουηδία, στα πλαίσια του ελληνικού μήνα που διοργανώνεται στη Στοκχόλμη, και το 1979 προσκαλείται στο Μόναχο για έκθεση φιγούρας και σειρά παραστάσεων, με την ευκαιρία της έκθεσης

13 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

14 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

παιδικού βιβλίου που γινόταν εκεί. Το 1980 δημιουργεί σχολή Θεάτρου Σκιών στη Δανία, η οποία λειτουργεί μέχρι και σήμερα από τους Δανούς μαθητές του, ενώ την ίδια χρονιά οργανώνεται στο Παρίσι προς τιμήν του φεστιβάλ Παγκοσμίου Θεάτρου Σκιών. Αργότερα περιοδεύει πάλι στην Αμερική με το έργο του «Ο Μέγας Αλέξανδρος και το Καταραμένο Φίδι», στα πλαίσια της έκθεσης των ευρημάτων της Βεργίνας. Το 1981 εγκαινιάζει το ελληνικό θέατρο της Μασσαλίας. Ο Σπαθάρης και ο Καραγκιόζης του ταξιδεύουν και παρουσιάζονται αδιάκοπα στο εξωτερικό μέχρι και το 1999, όπου λαμβάνει μέρος σε Φεστιβάλ που διοργανώθηκε για να τιμήσουν τη Λεμεσό ως πρωτεύουσα της Ευρώπης. Το ξένο κοινό τούς αγκαλιάζει με πρωτοφανή θαυμασμό και αγάπη. Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίστηκε διεθνώς και μέσω ξένων τηλεοπτικών καναλιών που επισκέφθηκαν τον ίδιο (BBC, Λος Άντζελες, Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία, κ.ά.) καθώς και το Μουσείο Παγκοσμίου Θεάτρου Σκιών, που δημιουργούσε με τη γυναίκα του από το 1958. Η προβολή αυτής της σπάνιας συλλογής, μέσω των τηλεοπτικών καναλιών όλου του κόσμου που τον επισκέφθηκαν, έκανε ακόμη πιο γνωστή τη χώρα μας στον τομέα του μαγικού κόσμου του ελληνικού Καραγκιόζη και της καταγωγής του.

γ. Ο ζωγράφος Ευγένιος Σπαθάρης Ο Ευγένιος Σπαθάρης είναι ένας γνήσιος εκφραστής των συγκινήσεων της λαϊκής μας ψυχής, που προκαλούνται με τους υπέροχους πίνακές του. Τα θέματά του τα παίρνει από πολλά ιστορικά γεγονότα με επίκεντρο τους ήρωες της Επανάστασης, από τις καθημερινές εικόνες της παλιάς αθηναϊκής ζωής, τα δημοτικά τραγούδια, τα ελληνικά λαϊκά πορτραίτα, αλλά και άλλες σκηνές εμπνευσμένες από τον κόσμο της μυθολογίας ή του παραμυθιού. Στο ξεκίνημά του διακοσμούσε με τη ζωγραφική του τις αφίσες των έργων του πατέρα του και αργότερα των δικών του. Στη συνέχεια ασχολήθηκε με τη φιλοτέχνηση θεατρικών σκηνικών και ενδυμάτων απ’ όπου απέκτησε μεγάλη πείρα. Ασχολήθηκε με την εικονογράφηση πολλών παιδικών βιβλίων όπως και με τη ζωγραφική ημερολογίων μεγάλων εταιριών. Οργάνωσε πάνω από 26 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και έλαβε μέρος σε 25 ατομικές. Στο εξωτερικό έχει παρουσιάσει έργα του σε 13 χώρες, ενώ έχει συμμετάσχει σε 5 πανελλήνιες εκθέσεις.

δ. Οι διακρίσεις του Ο Ευγένιος Σπαθάρης έχει τιμηθεί για την πολύχρονη και σημαντική προσφορά του, αλλά και για το ταλέντο με το οποίο προβάλλει την τέχνη του, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το 1980 μάλιστα πήρε το βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας, σκηνογραφίας και ενδυματολογίας για το έργο του Μιχάλη Μπουρμπούλη «Ο Τιλάλης», στο φεστιβάλ Ιθάκης. Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίστηκε διεθνώς το Παγκόσμιο Μουσείο Θεά-

τρου Σκιών, που όπως προαναφέραμε δημιούργησε με την πολύτιμη βοήθεια της γυναίκας του από το 1958 στο σπίτι τους στο Μαρούσι. Το 1995 ο Δήμος Αμαρουσίου εξασφαλίζει μια μόνιμη στέγη για τον Καραγκιόζη στην καρδιά του Μαρουσιού. Έτσι σήμερα λειτουργεί ένα μοναδικό μουσείο με την επωνυμία «Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών Δήμου Αμαρουσίου», πλούσιο σε υλικό, με πανέμορφες φιγούρες, με σκηνικά του λαϊκού μας θεάτρου, κ.λπ. Ας προσθέσουμε και τη δική μας συμβολή στις εκδηλώσεις για τα 80χρονα του καλλιτέχνη με την έκδοση εκ μέρους του Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας του Ημερολογίου Σπουδής 2004, αφιερωμένου και στον Σπαθάρη. Ασφαλώς, θερμά συγχαρητήρια αξίζουν στα Εκπαιδευτήρια Ντόλκου-Μπακογιάννη, που επωμίστηκαν και το μεγαλύτερο βάρος αυτής της σημερινής εκδήλωσης.

ε. Η τέχνη του Τι είναι, αλήθεια, ο Καραγκιόζης για έναν άνθρωπο για τον οποίο αποτελεί τον άλλο του εαυτό, το alter ego, που τον κουβαλάει από παιδάκι μέσα του; «Ο Καραγκιόζης», γράφει ο Σπαθάρης, «είναι ο ιδανικός τύπος του φτωχού Έλληνα. Φιλόσοφος, αγαθός, καλόκαρδος, ευφυής, αλλά και κωμικός. Του αρέσει να πειράζει τους πάντες. Για να ζήσει τη μεγάλη φαμελιά του αλλάζει συνεχώς επάγγελμα. Το χέρι του είναι μακρύ για να ξύνει το κεφάλι και την πλάτη του αλλά και για να δέρνει όποιον τον ενοχλήσει. Η καμπούρα του συμβολίζει τον καταπιεσμένο Έλληνα»8. Αλήθεια, σήμερα, μέσα στις νέες συνθήκες κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής, τι μηνύματα μπορεί να δώσει ο Καραγκιόζης; Στην ερώτηση αυτή, η απάντηση του Σπαθάρη είναι κατηγορηματική: «Ο Καραγκιόζης διδάσκει πολλά πράγματα. Πώς να προσέχουμε τη ζωή μας. Ποιος είναι ο σκοπός που ζούμε σήμερα. Τι θέλουμε και τι ζητάμε από τη ζωή και πάρα πολλά άλλα πράγματα. Ο Καραγκιόζης, με λίγα λόγια, μέσα από τις ιστορίες του μας λέει: “Ξύπνα, Λαέ”. Ο Καραγκιόζης ξυπνάει το λαό με τ’ αστεία του, με την παλικαριά του, με την ιστορία του, με τις σοφίες του. Είναι ένας λαϊκός ήρωας που αντιπροσωπεύει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του απλού ανθρώπου»9. Όταν απευθύνεται, εξάλλου, σε νέους καραγκιοζοπαίχτες, ο «πρύτανης» του Θεάτρου Σκιών, όπως τον αποκαλούν, συμβουλεύει: «Να κάνουν σωστά τη δουλειά τους, διότι με την προχειρότητα έρχεται και η παρακμή. Να κατανοούν πως όταν κρατούν τις φιγούρες, στην πραγματικότητα μιλούν με έμψυχο υλικό. Να σταματήσουν τις βωμολοχίες παρασυρόμενοι από την τηλεόραση. Και να βοηθούν τα παιδιά να προσαρμόζονται στην παράσταση»10. Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός έχει γράψει: «Η τέχνη του Σπαθάρη είναι στη βάση της λαϊκής ψυχής και ζωής, και μακάριος όποιος την αντικρίζει με τη σοβαρότητα που της οφείλεται»11. Η τέχνη λοιπόν που διακονεί ολοζωής με θαυμαστή αφοσίωση ο Σπαθάρης είναι γνήσια λαϊκή, αφού έχει τα ριζώματά της μέσα στη λαϊκή ψυχή και τον λαϊκό πολιτισμό. Και στους καιρούς που

15 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ζούμε, ο καραγκιοζοπαίχτης καλείται να παίξει ιδιαίτερο ρόλο, ανάμεσα στη μαθητιώσα νεολαία, ανανεωμένος, σύγχρονος, με «λογισμό και μ’ όνειρο» κατά τον ποιητή. Το έργο του Σπαθάρη αποδεικνύει ότι ο Καραγκιόζης άντεξε τη λαίλαπα του πολέμου, της τεχνολογίας, του καταναλωτισμού, της παγκοσμιοποίησης. Στην τέχνη του συμπυκνώνει τη διαχρονική ιστορική ύλη, ενώνει εποχές, πρόσωπα, ήρωες, κοινωνικές τάξεις, επιδιώξεις, όνειρα, ήθη και έθιμα. Ο φιλόλογος και κριτικός θεάτρου Κώστας Γεωργουσόπουλος επισημαίνει: «Ο Καραγκιόζης σήμερα έχει το κύρος ενός βαθύρριζου λαϊκού δρώμενου και απαιτεί μεγάλη παράδοση δεξιοτεχνίας. Ο Σπαθάρης αποτελεί έναν πολύτιμο κρίκο σ’ αυτήν την αδιάκοπη αλυσίδα της παράδοσης. Μεταφέρει σοφία αιώνων»12. Και μέσα στην Ενωμένη Ευρώπη ο Έλληνας Καραγκιόζης είναι προίκα ακριβή για τον Πολιτισμό και την παράδοση της Ευρώπης. Καιρός να γίνουν κατανοητά αυτά από τους εκπαιδευτικούς, κυρίως της Α'βάθμιας Εκπαίδευσης, και να τολμήσουν να εντάξουν ανάλογες δραστηριότητες στα μαθήματά τους. Ανοίγοντας διάλογο με τον Καραγκιόζη ανοίγεις διάλογο με την ψυχή σου, το βαθύτερό σου είναι και το συλλογικό εγώ. Με αφορμή άλλη εισήγηση έχω υποστηρίξει τα ακόλουθα, που ισχύουν, πιστεύω, και σήμερα: «Το Θέατρο Σκιών προσφέρεται ως μαθητεία ζωής σε όλους, ιδιαίτερα όμως στα παιδιά της προσχολικής και σχολικής ηλικίας –τηρουμένων πάντοτε των αναλογιών–, όπως άλλωστε κάθε μορφή λαϊκής παράδοσης και λογοτεχνίας, σαν το παραμύθι, το νανούρισμα, τα τραγουδάκια, τις παροιμίες, τα μαντέματα, κ.λπ. Προσφέρεται γιατί: • διασκεδάζει με το αφελές χιούμορ του, • διδάσκει με τους ήρωες που προβάλλει, • παρακινεί σε δημιουργικές δραστηριότητες, • καλλιεργεί τη φαντασία, τη μνήμη και τις άλλες εσωτερικές κλίσεις των παιδιών, • θεμελιώνει ελληνοπρεπές ήθος και συμπεριφορές ανάλογες, • συμφωνεί με την ψυχολογία των παιδιών, • αποτυπώνει στην ψυχή των παιδιών αυτούς τους “ζωντανούς” ίσκιους που χαράζουν δρόμους και μένουν ανεξίτηλα βιώματα, • επαναστατεί μπροστά στην όποια καταπίεση, • ενώνει τους Έλληνες. »Συνεπώς, επιβάλλεται μεγαλύτερη πρόσληψη και συνειδητοποίηση αυτής της προσφοράς από τους εκπαιδευτικούς μας, νηπιαγωγούς, δασκάλους και καθηγητές. Να τολμήσουν δηλαδή να συμπεριλάβουν στα πολιτιστικά τους προγράμματα και το Θέατρο Σκιών ως βιωματική δραστηριότητα των παιδιών»13. Ο Ευγένιος Σπαθάρης δόξασε τον Καραγκιόζη και δοξάστηκε απ’ αυτόν, τίμησε τον Καραγκιόζη και τιμάται γι’ αυτό, αγάπησε τον Καραγκιόζη και τον αγαπούν γι’ αυτό μικροί και μεγάλοι. Και κατηγορηματικά δηλώνει: «Αν μου στερήσουν τον Καραγκιόζη, θα πεθάνω». Προβάλλει ως πρότυπο ήθους, ανθρωπιάς, αφοσίωσης στην τέχνη του, πρότυπο μίμησης για την ελληνικότητά του, την εργατικότητα και την αγάπη του στα ταπεινά και τα μικρά της ζωής. Πρότυπο αυθεντικού λαϊκού ανθρώπου και δασκάλου της λαϊκής μας παράδοσης. Ο Σπαθάρης είναι μέγα εθνικό και πολιτιστικό κεφάλαιο. Πώς να μην

θαυμάσεις αυτόν το Δάσκαλο που ευαγγελίζεται τα καλά αγγέλματα του λαϊ κού πολιτισμού, που δωρίζει χαρά στα παιδιά και αναστοχασμό στους μεγάλους; Πώς να μην υποκλιθείς στα ψαρά του μαλλιά και στο μειλίχιο χαμόγελό του που σε μεταφέρουν σε αρχετυπικά exempla, παραδειγματικά πρότυπα; Ευγένιε, δέξου τη χαρά μας που σ’ έχουμε μαζί μας απόψε, τη βαθιά εκτίμηση και πάνω απ’ όλα την απέραντη αγάπη μας. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ * 1. 2. 3.

Oμιλία με αφορμή τα Ογδοντάχρονα του Σπαθάρη, στο Ωδείο Λάρισας, 30-1-2005. Σ. Σπαθάρη, Απομνημονεύματα και η τέχνη του Καραγκιόζη, Οδυσσέας, Αθήνα 1978, σ. 92. Σ. Σπαθάρη, ό.π., σ. 124. Βλ. 2ο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών, Σπαθάρειο Θέατρο Σκιών Δήμου Αμαρουσίου, Μαρούσι 2001, σ. 18. 4. Ημερολόγιο Σπουδής 2004, έκδ. Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος 2003. 5. http://www.karagiozismuseum.gr/spatharides/eugenios spatharis greece.htm 26-1-2005, καθώς και 2ο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών, ό.π. (Βιογραφικό σημείωμα), σσ. 35-39. 6. http://www.karagiozismuseum.gr/spatharides/eugenios spatharis greece.htm 26-1-2005, καθώς και 2ο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών, ό.π. (Βιογραφικό σημείωμα), σσ. 35-39. 7. Σ. Σπαθάρη, ό.π., σ. 115. 8. Ημερολόγιο Σπουδής 2004, ό.π. 9. Εφημ. Η Παρεούλα μας, Μάρτιος-Απρίλιος 2002, σ. 6. 10. http://www.karagiozismuseum.gr/spatharides/eugenios spetharis Greece htm 26-1-2005. 11. Σ. Σπαθάρη, ό.π., σ. 7. 12. 1ο Δελτίο, Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών, Δήμος Αμαρουσίου 2000, σ. 19. 13. Β. Δ. Αναγνωστόπουλος (επιμ.), Θέατρο Σκιών και Εκπαίδευση, Καστανιώτης, Αθήνα 2003, σ. 38.

17 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

«Η ΠΕΝΤΑΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΡΑΣ» ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ: ΟΤΑΝ ΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΥΝΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ... Ελένη Α. Ηλία Δρ Λογοτεχνίας Πανεπιστημίου Αθηνών

18 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ποιαδήποτε προσέγγιση της διδασκαλίας της λογοτεχνίας δεν θα ήταν δυνατόν να αγνοήσει τη φύση του αναγνωστικού ρόλου που είναι κατεξοχήν δημιουργική1. Διαβάζοντας το αφηγηματικό κείμενο αναπτύσσουμε θετική ή αρνητική στάση για τους διάφορους ήρωες, συμπεριλαμβανομένης της εκδοχής της ταύτισης μαζί τους2. Φορτιζόμαστε συγκινησιακά από τα αφηγηματικά περιστατικά και αναπτύσσουμε διαρκώς προσδοκίες για την εξέλιξη της πλοκής3. Αναζητούμε και εντοπίζουμε όσα υποδηλώνονται4, προκειμένου να σχηματίσουμε συνεκτικά νοήματα και εικόνες. Όλες οι παραπάνω αντιληπτικές ενέργειές μας συνιστούν την αναγνωστική εμπειρία μας.

Η εμπειρία αυτή απορρέει μεν από τα δεδομένα του έργου, τις τεχνικές, τις ενδείξεις που χρησιμοποιεί ο λογοτέχνης, είναι δε εντελώς προσωπική, ξεχωριστή και ιδιαίτερη, στο βαθμό που ο καθένας μας συνιστά μια μοναδική προσωπικότητα. Η σχολική τάξη, πολύ περισσότερο το νηπιαγωγείο, όπου δεν υπάρχουν το ασφυκτικό ωρολόγιο πρόγραμμα και η βαθμολογία, συνιστούν το ιδανικό πλαίσιο για να αναφερθούμε στην αναγνωστική εμπειρία μας και, μιλώντας για το κείμενο, να μιλήσουμε και για τον εαυτό μας, οπότε να τον ανακαλύψουμε και οι ίδιοι, να κάνουμε τα πρώτα βήματα για την κατάκτηση της αυτογνωσίας. Αυτό που καθιστά τη σχολική τάξη ιδανική είναι αφενός ότι μαθητές και δάσκαλος μοιραζόμαστε το ρόλο του αναγνώστη. Ο δάσκαλος, καθώς είναι ασφαλώς εμπειρότερος αναγνωστικά, διατυπώνει αρχικά εύστοχες ερωτήσεις προς τους μαθητές αναφορικά με την έκφραση της ανταπόκρισής τους, προκειμένου να συντελέσει στη συγκρότηση της σκέψης τους, ώστε σταδιακά να περάσουν από τις ερωταποκρίσεις στην αφήγηση5. Αφετέρου η αποτελεσματικότητα της εκδήλωσης της αναγνωστικής εμπειρίας στη σχολική τάξη οφείλεται στη στενή, καθημερινή επαφή που αναπτύσσεται μεταξύ των συμμαθητών, η οποία προκαλεί τη διάθεση για επικοινωνία και ενθαρρύνει την προσωπική έκφραση. Στην κατεύθυνση αυτή θα συντελέσει επίσης η καταγραφή από το δάσκαλο της αναγνωστικής εμπειρίας που εκφράζουν τα νήπια και η αξιοποίηση και ανάδειξή της σε ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, όπως με τη δημιουργία σχετικών ανοιχτών παραστάσεων και αντίστοιχων εκδόσεων6. Ίσως κάποιος θα αναρωτιόταν για τη σκοπιμότητα της χρησιμοποίησης παιχνιδιών ώστε οι μικροί μαθητές να συνειδητοποιήσουν, να εκδηλώσουν, να απολαύσουν τη δημιουργικότητά τους ως αναγνώστες. ΄Οταν όλα τα νήπια θα έχουν εθιστεί να παρακολουθούν προσεκτικά την αφήγηση ή ανάγνωση του ποιητικού ή πεζού κειμένου, προσδοκώντας να τα γοητεύσει, να τα συναρπάσει, και θα ανυπομονούν να ανταλλάξουν τις αναγνωστικές εντυπώσεις τους, τότε πράγματι οι εμψυχωτικές δραστηριότητες θα μπορούσαν και να παραλειφθούν. Ωστόσο, αν και στόχος όλων των εκπαιδευτικών είναι η καθολική συμμετοχή των μαθητών τους, συνήθως σημαντικό ποσοστό ανάμεσά τους δεν είναι πρόθυμο να ακούσει προσηλωμένο μια λογοτεχνική ιστορία. Αν όμως αντιλαμβάνονταν ότι η παρακολούθησή της θα ήταν προϋπόθεση για να πάρουν μέρος στο παιχνίδι που θα ακολουθήσει, τότε πραγματικά το παιχνίδι θα μπορούσε να αποτελέσει το ισχυρότερο κίνητρο για να ανακαλύψουν τη μαγεία της λογοτεχνίας. Επιπλέον, το παιχνίδι θα ωθήσει τα νήπια να ξεπεράσουν τις αναστολές που ενδεχομένως προκαλεί σε αυτά η δυσκολία τους στη λεκτική έκφραση, λόγω της διαφορετικής πολιτισμικής κουλτούρας που ανήκουν, του χαμηλού μορφωτικού επιπέδου της οικογένειας από όπου προέρχονται, κ.λπ. Τέλος, η ανάγκη για παιχνίδι θα ενθαρρύνει τα παιδιά να αποκαλύψουν τη σκέψη τους, θα αυξήσει την αυτοπεποίθησή τους, θα τα ενθαρρύνει να διεκδικήσουν μια ισότιμη με των άλλων θέση στην ομάδα. Στο σημείο αυτό θα παρουσιάσουμε το εκπαιδευτικό εμψυχωτικό πρό-

19 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

20 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

γραμμα που σχεδιάσαμε για τη διδασκαλία του πασίγνωστου παραμυθιού Η Πεντάμορφη και το Τέρας και τα κείμενα που δημιούργησαν τα νήπια στο πλαίσιο του εν λόγω προγράμματος στο νηπιαγωγείο μας7. Ποτέ το πασίγνωστο κλασικό παραμύθι της Ζαν-Μαρί Λεπρένς ντε Μπομόν, Η Πεντάμορφη και το Τέρας, το οποίο γράφτηκε το 1757, δεν ήταν περισσότερο επίκαιρο από σήμερα, που η οικονομική κρίση πλήττει την παγκόσμια κοινότητα και προκαλεί ανασφάλειες και αδιέξοδα. Σε μια εποχή που οι διαχρονικές, οικουμενικές αξίες δοκιμάζονται έντονα, ο υπερκαταναλωτισμός συνιστά την κυριότερη πηγή αναζήτησης της ευτυχίας και οι διαπροσωπικές σχέσεις υπαγορεύονται από το συμφέρον, κρίναμε σκόπιμο να στραφούμε στο συγκεκριμένο έργο, όπου αναδεικνύονται η καλοσύνη, η ψυχική ευγένεια και η δύναμη της αγάπης. Αναλυτικότερα, οι δύο αδερφές της Πεντάμορφης, της κύριας ηρωίδας του έργου, είναι κυριολεκτικά εξαρτημένες από τα υλικά αγαθά. Η ευτυχία τους συνδέεται αποκλειστικά με τη δυνατότητά τους να ξοδεύουν χρήματα για την εξωτερική τους εμφάνιση, ενώ η απώλεια αυτής της δυνατότητας τους προκαλεί δυστυχία. Η ύπαρξή τους στο έργο τονίζει τα χαρακτηριστικά της Πεντάμορφης, που βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με τα δικά τους. Πρόκειται συγκεκριμένα για μια κοπέλα ευαίσθητη και ταυτόχρονα δυναμική. ΄Εχει την ευκαιρία να διαχωρίσει την τύχη της από της υπόλοιπης οικογένειας, κάνοντας έναν πλούσιο γάμο, όπως επεδίωξαν μάταια για τον εαυτό τους οι αδερφές της. Ωστόσο επιλέγει να ακολουθήσει τον πατέρα της, για να του συμπαρασταθεί. Δεν την πτοούν οι δυσκολίες της ζωής. Τις αντιμετωπίζει με γενναιότητα και αποτελεσματικότητα. ΄Εχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στις όποιες συνθήκες και να απολαμβάνει τις καθημερινές της δραστηριότητες. Η ευτυχία της βασίζεται στον πλούσιο ψυχισμό της, στον συναισθηματικό της κόσμο κυρίως και όχι στον οποιοδήποτε εξωτερικό παράγοντα. Αυτή της η αυτάρκεια, η ψυχική ισορροπία και αρμονία, η πνευματική πληρότητα αντανακλώνται και στην εμφάνισή της. Φαίνεται «Πεντάμορφη» και παραμένει δυνατή ακριβώς επειδή διαθέτει τόσα ψυχικά χαρίσματα. ΄Ετσι συγκεντρώνει το θαυμασμό και την αγάπη του κόσμου, καθίσταται πρότυπο για όλους. Παράλληλα συγκεντρώνει το φθόνο των αδερφών της, επειδή δεν μπορούν να ευτυχήσουν όπως εκείνη. Η Πεντάμορφη αντιλαμβάνεται τα συναισθήματά τους και τα κατανοεί, προσπαθεί να μην τις προκαλεί με τη διαφορετικότητά της. Το τριαντάφυλλο που ζητά από τον πατέρα της συνιστά μια απόπειρα σύγκλισης με τις αδερφές της, για να τις προστατέψει από την ψυχοφθόρο ζήλια τους. Είναι ένα δώρο που δεν επιβαρύνει οικονομικά την οικογένεια και ταυτόχρονα επιχειρεί να δώσει την εντύπωση πως και η ίδια έχει ανάγκες και ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Οι αρετές της Πεντάμορφης υποβάλλονται αβίαστα και κατά συνέπεια εξαιρετικά αποτελεσματικά. Παρουσιάσαμε το παραμύθι σε πιστή απόδοση από το γαλλικό κείμενο8. Για τις ανάγκες της διδασκαλίας το χωρίσαμε σε δώδεκα κεφάλαια, στα οποία δώσαμε επιμέρους τίτλους. Μετά την ανάγνωση κάθε κεφαλαίου οι μαθητές καλούνταν να συνεχίσουν την ιστορία, εκφράζοντας έτσι τις προσδοκίες και τις επιθυμίες τους για την εξέλιξη της πλοκής, τη στάση που διαμόρφωναν

για τα διάφορα λογοτεχνικά πρόσωπα και συνακόλουθα τις προσωπικές τους εμπειρίες και ευαισθησίες. Σύμφωνα με τη δραστηριότητα που σχεδιάσαμε, αφού ολοκληρώνεται η ανάγνωση του κεφαλαίου, κάθε νήπιο αναζητά τα μαγικά λόγια στο φάκελο με το όνομά του. Πρόκειται για έναν ή δύο στίχους από δημοτικό τραγούδι9, που έχουμε επιλέξει με κριτήριο τη νοηματική σχέση τους με το περιεχόμενο του αντίστοιχου κεφαλαίου. Ολόκληρη η τάξη αποστηθίζει τα μαγικά λόγια, ώστε στη συνέχεια να απαγγελθούν τρεις φορές, ως προϋπόθεση για να εισέλθει κάποιος10 στον κόσμο της ιστορίας και να παρουσιάσει τη δική του αφηγηματική εκδοχή. Κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, εκτός από την εκφορά του στίχου, ζητάμε από τα νήπια και τη γραφή του, προκειμένου να περάσουμε στο στάδιο των αφηγήσεων. Το παιγνιώδες αυτό πλαίσιο αποδεικνύεται εξαιρετικά ισχυρό κίνητρο γλωσσικής ανάπτυξης και καλλιέργειας της δημιουργικής σκέψης του συνόλου των μαθητών, όπως διαφαίνεται παρακάτω, όπου αναφορικά με κάθε κεφάλαιο παρατίθενται διάφορα ενδεικτικά παιδικά κείμενα, αυτούσια ή αποσπασματικά. Στο παρόν τεύχος θα ασχοληθούμε με τα τέσσερα πρώτα κεφάλαια του έργου και θα επανέλθουμε με τα υπόλοιπα σε επόμενο τεύχος των Διαδρομών.

1ο κεφάλαιο: Η Πεντάμορφη στην εξοχή Π ε ρ ί λ η ψ η: Η οικογένεια της Πεντάμορφης καταστρέφεται οικονομικά και αναγκάζεται να μετακομίσει στην εξοχή, όπου γνωρίζει έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής. Η Πεντάμορφη, που πάντα ξεχωρίζει για την ευγένεια και την καλοσύνη της, προσαρμόζεται με δυσκολία μεν αλλά πρόθυμα εκεί, ενώ οι αδερφές της αρνούνται επίμονα να προσαρμοστούν και να συνεργαστούν. Μαγικά Λόγια: «Βουνά μου και λαγκάδια μου και κάμποι με τα ρόδα» (σ. 214).

Κείμενα Νηπίων Η Πεντάμορφη στην εξοχή φοράει νυφικό για να φαίνεται η ομορφιά της. / Είναι λίγο γερασμένη, γιατί έχει πάρει πολλά φάρμακα, επειδή αρρώστησε από ένα λουλούδι που είχε φυτοφάρμακο. Οι αδερφές της Πεντάμορφης στην εξοχή έχουν γίνει λίγο γριές. Έχουν κόκκινα σημάδια στα πόδια και στην πλάτη. / Τα μαλλιά τους είναι μπερδεμένα και γεμάτα λάσπες. Επειδή θέλουν να κάνουν κακό στην Πεντάμορφη, μοιάζουν με τσιγγάνες. Έχουν σπυρί σαν τις

21 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

Nέες κυκλοφορίες

που ξεχωρίζουν! MΑΡΙΑ ΡΟΥΣΑΚΗ Ο Λουκάς και οι Λουκουµάδες

Λουκουμάδες! Στρογγυλούς, γλυκούς, μεγάλους και μικρούς! Λουκουμάδες θέλει ο Λουκάς να φάει αλλά πότε θα του φτιάξει η μαμά του αυτά τα ζουμερά μπαλάκια; Μόνο όταν στρώνει το κρεβάτι του και καλημερίζει την αδελφή του τη Φωφώ. Μέχρι που αποφασίζει να κάνει μια τελευταία ζαβολιά!

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΜΑΡΑΤΟΥ-ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ Η πεισµατάρα

O πονηρούλης

Σήμερα είναι Κυριακή και έχουμε πάει σ’ ένα εστιατόριο. Όλοι τρώνε χαρούμενοι. Εγώ έχω μία μπουκιά στο στόμα μου, όμως δεν τη μασάω, δεν την καταπίνω αλλά και ούτε τη φτύνω. — Ροδούλα, τι πείσμα είναι πια αυτό; λέει ο μπαμπάς. Δεν ήρθαμε στο εστιατόριο για να φας γαριδάκια…

Το Σάββατο πήγαμε στα γενέθλια της Τασούλας. Πάνω σε ένα τραπεζάκι ήταν ένα μπολ με τα αγαπημένα μου μπισκότα. Για να μην τα δούνε και μου τα φάνε, τα σκέπασα με μια χαρτοπετσέτα. Έπαιζα με τα άλλα παιδιά και έκανα τον αδιάφορο. Κάθε τόσο πήγαινα κρυφά και έτρωγα ένα μπισκότο μέχρι που τα έφαγα όλα.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ – ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ ...και για νεαρούς αναγνώστες µε απαιτήσεις

w w w . p s i c h o g i o s . g r

ΕΛΕΝΑ ΑΡΤΖΑΝΙ∆ΟΥ Τα γυαλάκια της Μαλένας

Κίτρινα σαν το λεμόνι, κίτρινα σαν καναρίνι. Τι είναι άραγε αυτά; Της Μαλένας τα γυαλιά. Η Μαλένα είναι ένα γλυκό κοριτσάκι με όμορφα καστανοπράσινα μάτια. Όλα τα παιδιά, όμως, στο σχολείο τη φωνάζουν «στραβούλιακα» και «μπουκαλοματού» γιατί φοράει γυαλάκια. Η Μαλένα ντρέπεται…

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ∆ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ

Έξω από κάθε τάξη,

πέρα από κάθε

φαντασία... MANTONA MIKΡΕΣ ΚΑΙ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΕΝΙΕΣ Ρωµαίος Μια τριανταφυλλένια και Τριανταφυλλένια αδελφούλα

ΝΙΝΑ ΒΑΒΟΥΡΗ Αψού!!!

Σε μια χώρα μακρινή υπήρχε ένα χωριουδάκι που το έλεγαν Ευωδιαστή επειδή εκεί όλες οι μυρωδιές ήταν πολύ δυνατές: οι μυρωδιές από τα καρβέλια, τον καφέ και τα λουλούδια. Όλοι ήταν πανευτυχείς εκτός από το μαστρο-Μιχάλη, που ήταν αλλεργικός και δεν μπορούσε να τις μυρίσει! Έφτιαξε, λοιπόν, μια μηχανή που ρουφούσε τις μυρωδιές.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΥΓΕΙΑ – ΧΙΟΥΜΟΡ

Η Σάρλοτ ονειρευόταν να πρωταγωνιστήσει στο θεατρικό έργο της έκτης τάξης. Όταν, όμως, οι προβολείς πέφτουν πάνω στην Γκρέις, οι Μικρές και Τριανταφυλλένιες έρχονται αντιμέτωπες με ένα αληθινό δράμα, σαιξπηρικών διαστάσεων! Και δεν είναι θέατρο, αλλά αλήθεια… Θα καταφέρουν να παραμείνουν οι καλύτερες φίλες;

Η Έμι πρόκειται να αποκτήσει αδελφάκι, αλλά δεν είναι σίγουρη πώς αισθάνεται γι’ αυτό. Μα όταν η μαμά της αναγκάζεται να ματαιώσει το προγραμματισμένο ταξίδι τους στο Μιλάνο εξαιτίας της εγκυμοσύνης, ξάφνου το μέλλον της δε φαντάζει και τόσο ευχάριστο! Μπορούν άραγε οι Μικρές και Τριανταφυλλένιες να τη βοηθήσουν;

ΣΟΦΙΑ ΠΑΡΑΣΧΟΥ Πώς χάθηκε η γατόµπαλα την Κυριακή το µεσηµέρι;

Πώς χάθηκε ο ολοστρόγγυλος σαν μπάλα γάτος την Κυριακή το μεσημέρι; Αυτό το μυστήριο βάλθηκαν να εξιχνιάσουν ο Μπάμπης και ο Σάκης, δυο φιλαράκια που μένουν στην ίδια πολυκατοικία. Όλοι οι ένοικοι είναι ύποπτοι, γιατί όλοι είχαν το δικό τους λόγο να θέλουν να εξαφανιστεί ο γάτος. Θα καταφέρουν να λύσουν το μυστήριο οι δυο ντετέκτιβ;

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ – ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

24 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μάγισσες στην άκρη της μύτης. / Τους έχουν μείνει μόνο δύο δόντια. / Δεν λούζονται, γιατί δεν έχουν σαμπουάν. Η Πεντάμορφη δεν τους δίνει το δικό της, που της έφερε ο μπαμπάς της, για να μην της τελειώσει. Το σπίτι στην εξοχή έχει σκεπή από άχυρο. Οι τοίχοι του είναι από ξύλο. / ΄Εχει μια μικρή κουζινούλα. Για να χωράνε όλοι, όλα εκεί μέσα είναι μικρά, το τραπέζι, οι καρέκλες, τα πιατάκια. Το δωμάτιο της Πεντάμορφης είναι γεμάτο λουλούδια, που τα μαζεύει απ’ τον κήπο της. / Οι αδερφές της έχουν σπασμένα κρεβάτια και κοιμούνται στο πάτωμα. Οι τοίχοι στο δωμάτιό τους είναι κατάμαυροι. / Το δωμάτιό τους μυρίζει άσχημα, γιατί είναι μάγισσες. ΄Εγιναν άσχημες μόλις μπήκαν σ’ αυτό το δωμάτιο. Εκεί που μένει η Πεντάμορφη, έχει πέντε δρόμους. Ψηλά στο λόφο έχει ένα κάστρο μ’ ένα μεγάλο ρολόι. ΄Ενας απ’ τους δρόμους πηγαίνει στη θάλασσα. / Κοντά στο σπίτι έχει μια λιμνούλα. Η Πεντάμορφη είναι χαρούμενη στην εξοχή, γιατί είναι με τα ζώα. ΄Εχει προβατάκια, γουρουνάκια, κοτούλες, κόκορα, αγελάδες, μοσχαράκια. Το πιο αγαπημένο της ζωάκι είναι ένα θηλυκό προβατάκι που το λένε Ντούντου. Κουρεύει τα προβατάκια μαλακά-μαλακά, τα αρμέγει και κάνει τυρί. Κάθε Κυριακή πηγαίνει στην εκκλησία, για ν’ ανάψει ένα κεράκι και να κοινωνήσει. Της αρέσει να ζει στην εξοχή, γιατί κόβει λουλουδάκια για να στολίζει τα μαλλιά της. Όταν βρέχει, ανάβει φωτιά στο τζάκι, για να μην κρυώνει. / Ο μπαμπάς τούς μαγειρεύει μακαρόνια και σούπες. Μόνον η Πεντάμορφη του λέει ότι της αρέσει το φαγητό ενώ οι αδερφές της του λένε «δεν πεινάω». Τα περισσότερα βιβλία της η Πεντάμορφη τα έχει αφήσει στην πόλη, γιατί δεν μπορούσε να τα κουβαλήσει. Μαζί της έχει πάρει μόνο το παραμύθι της Σταχτοπούτας, που είναι το αγαπημένο της. / Την Πεντάμορφη την στενοχωρεί που δεν μπορεί να πηγαίνει σε χορούς, γιατί της αρέσει πολύ ν’ ακούει μουσική και να χορεύει. Σιγά-σιγά θα αρχίσει να χορεύει με τη μουσική του μπαλέτου, που παίζει ένας μουζικάντης με κιθάρα, που περνάει από κει. / Μόνο η Πεντάμορφη χορεύει με τον μπαμπά της κι έτσι εκείνος την αγαπάει πιο πολύ. Οι αδερφές της χορεύουν οι δυο τους. / Η Πεντάμορφη ανεβαίνει κάθε μέρα στο κάστρο και ταΐζει μιαν άσπρη γατούλα που υπάρχει εκεί. / Το γατάκι και το σκυλάκι της βοηθάνε την Πεντάμορφη στις δουλειές. Μαζεύουν τα παιχνίδια και τα βάζουν στο μαλακό κρεβάτι, για να σφουγγαρίζει. Μετά απ’ τις δουλειές του σπιτιού η Πεντάμορφη πηγαίνει με τον μπαμπά της για να βοσκήσουν τα πρόβατα. Οι αδερφές της γεμίζουν το πάτωμα με πατημασιές κι η Πεντάμορφη συνέχεια σφουγγαρίζει. / Η Πεντάμορφη εκεί που καθάριζε τα φυτά, βρήκε μια μέρα ένα κόκκινο τριαντάφυλλο. Το είχε φυτέψει κρυφά ο αδερφός της, για να της κάνει έκπληξη. Θα το μυρίζει και θα είναι ευτυχισμένη. / Η Πεντάμορφη φόρεσε ένα γαλάζιο φόρεμα και πήγαινε στην εκκλησία. Κι όπως έτρεχε, της έφυγε το παπούτσι και χάλασε. Πήγε στο σπίτι μ’ ένα παπούτσι. Πήγαινε παντού μ’ ένα παπούτσι και οι αδερφές της την κορόιδευαν.

Στις αδερφές της Πεντάμορφης δεν αρέσει η εξοχή. Όποτε βγαίνουν απ’ το σπίτι, πηγαίνουν στη θάλασσα, παίρνουν το καράβι και κατεβαίνουν στην πόλη, στα μαγαζιά. Οι άνθρωποι τις λυπούνται και τους δίνουν χρήματα. Και τα ξοδεύουν σε διασκεδάσεις και ρούχα. Την Πεντάμορφη δεν την παίρνουν ποτέ μαζί τους. / Μαλώνουν την Πεντάμορφη, τη βάζουν να μαγειρεύει και να πλένει τα ρούχα, για να τη βασανίζουν. Κι εκείνες κάθονται στην πολυθρόνα και τρώνε και πίνουνε. / Μια μέρα που η Πεντάμορφη γιόρταζε, οι αδερφές της ζήλευαν την τούρτα. Κάθονταν στον καναπέ και σκέφτονταν πώς να κάνουν αυτές γενέθλια κι η Πεντάμορφη να μην ξανακάνει. Πήγαν στο δωμάτιό τους κι έχωσαν τα κεφάλια τους κάτω απ’ τα μαξιλάρια. / Οι αδερφές της ονειρεύονται ότι έχουν βάλει την Πεντάμορφη σ’ ένα καρότσι και τη χτυπάνε. Σχίζουν τα φορέματά της στην ντουλάπα και την ξυπνάνε για να την τρομάξουν. Ο μπαμπάς της που τη βλέπει τρομαγμένη, της τραγουδάει για να την ηρεμήσει. Κι εκείνη ονειρεύεται ότι φεύγει πάνω σ’ ένα άλογο για μια μακρινή χώρα, που την περιμένει ένας πρίγκιπας. / Οι αδερφές της Πεντάμορφης μένουν κρυμμένες στο λούνα-παρκ. Κι όταν γεμίζει παιδιά, τα μαγεύουν. Κάνουν σχέδια να σκοτώσουν την Πεντάμορφη. / Μια φορά της έριξαν κέτσαπ στο φόρεμα που φορούσε, για να της κάνουν μάγια.

2ο Κεφάλαιο: Περιμένοντας τα δώρα του πατέρα Π ε ρ ί λ η ψ η: Η οικογένεια της Πεντάμορφης παίρνει την πληροφορία ότι ένα από τα πλοία τους που θεωρούσαν κατεστραμμένο, έφτασε σώο στον προορισμό του και πουλήθηκε το φορτίο του. Οι δύο μεγαλύτερες αδερφές, ενθουσιασμένες για την οικονομική τους ανάκαμψη, παραγγέλνουν στον πατέρα τους ακριβά ρούχα και κοσμήματα, ενώ η Πεντάμορφη του εκφράζει την επιθυμία να της φέρει ένα κόκκινο τριαντάφυλλο. Μαγικά λόγια: «Της θάλασσας τα κύματα τρέχω και δεν τρομάζω» (σ. 170).

Κείμενα Νηπίων Ατομικά κείμενα, 4ο Νηπ/γείο Ασπροπύργου, 2007-2008 Η Πεντάμορφη δεν ζήτησε από τον μπαμπά της καινούργια ρούχα, γιατί το σκέφτηκε αφού αυτός είχε φύγει, οπότε δεν πρόλαβε να του το πει. Φόρεμα χρειαζόταν, γιατί φορούσε συνέχεια ένα παλιό ροζ που ήταν τρύπιο κι ένα τρύπιο καλσόν. Όταν οι αδερφές της θα φορούσαν τα ωραία φορέματα που θα τους έφερνε ο μπαμπάς τους, θα ήταν ομορφότερες από την Πεντάμορφη αλλά θα τη ζήλευαν ακόμη. Οι αδερφές τώρα που πιστεύουν ότι έχουν ξανά χρήματα, έχουν γίνει ακόμη πιο κακές. Θέλουν ο πατέρας τους να αγοράζει πράγματα μόνον σ’ εκείνες και όχι στην Πεντάμορφη. Όμως αυτός θα φέρει στην Πεντάμορφη ένα χρυσαφί φόρεμα κι ένα λουλούδι και στα άλλα κορίτσια δεν θα φέρει τίποτα.

26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μόλις οι αδερφές της Πεντάμορφης θα αποκτήσουν αυτά που θέλουν, θα γίνουν καλές και θα σταματήσουν να την ενοχλούν. Τα φορέματα που ζήτησαν, τα είχαν πραγματικά ανάγκη, επειδή έπαιζαν με τη λάσπη κι όλα τους τα ρούχα είχαν γίνει χάλια κι ήταν σκισμένα.. Τα ρούχα της Πεντάμορφης ήταν σε καλή κατάσταση, γιατί εκείνη καθόταν μέσα στο σπίτι. Επειδή ο μπαμπάς της Πεντάμορφης δεν έγινε πάλι πλούσιος, πήρε φορέματα για τις κόρες του από εκεί που μοίραζαν στους φτωχούς. Όμως αυτά δεν άρεσαν στις αδερφές, ήθελαν ρούχα που πουλούσαν τα μαγαζιά. Κι έτσι τα φόρεσε όλα η Πεντάμορφη. Ο μπαμπάς γύρισε πίσω χωρίς δώρα. Τότε οι κόρες του έφυγαν και τον άφησαν να ζήσει μόνος του, γιατί νόμιζαν ότι είχε χρήματα αλλά δεν ήθελε να τους αγοράσει ό,τι του είχαν ζητήσει. Ο φτωχός πατέρας έπιασε δουλειά, έβαψε μερικά έπιπλα, δούλεψε σε περιβόλια, για να μαζέψει χρήματα και να αγοράσει στις τρεις κόρες του φορέματα. Εκείνες τα φόρεσαν και έφυγαν από κοντά του μόλις έμεινε χωρίς καθόλου χρήματα. Οι αδερφές είπαν στον μπαμπά τους που γύρισε χωρίς δώρα: «Είσαι πολύ κακός μπαμπάς». ΄Εφτιαξαν ένα μαγικό φίλτρο και το έριξαν στο φαγητό του. Αυτός έγινε αόρατος και μιλούσε σιγανά, όπως τα φαντάσματα. Η Πεντάμορφη, για να μην στενοχωριέται ο μπαμπάς της που ήταν φτωχός, δούλευε σε κήπους, για να του δίνει χρήματα. Οι αδερφές της περνούσαν τον καιρό τους κάνοντας βόλτες στο δάσος. Τα κορίτσια ζήτησαν από τον μπαμπά τους να τους φέρει ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο με στολίδια. Επειδή όμως εκείνος δεν πλούτισε, βρήκε στο δάσος ένα φυτό και τους το πήγε. Οι κόρες του σκέφτηκαν τότε να ζητήσει την κάρτα κάποιου φίλου του κι έτσι γιόρτασαν όλοι μαζί ευτυχισμένα τα Χριστούγεννα. Τα κορίτσια ζήτησαν ακριβά φορέματα, για να τα φορούσαν στο πάρτι που θα έκαναν σπίτι τους. Εκεί οι αδερφές θα φορούσαν καπέλα και η Πεντάμορφη κορώνα. Περίμεναν έναν επισκέπτη, έναν νέο άντρα, που θα πήγαινε να χορέψει με την Πεντάμορφη, επειδή ήθελε να την παντρευτεί. Όμως αφού θα μείνουν φτωχοί, δεν θα τον καλέσουν και η Πεντάμορφη θα μείνει να κάνει παρέα στον μπαμπά της.

Ομαδικά κείμενα, κλασικό τμήμα 1ου Νηπ/γείου Ασπροπύργου, 2008-2009 Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης έχει πάει να παραλάβει τα εμπορεύματα. Οι αδερφές της έχουν πάει να διασκεδάσουν στην πόλη. Επειδή ο μπαμπάς αργεί να γυρίσει πίσω, η Πεντάμορφη που ανησυχεί για κείνον, παίρνει ένα μικρό καράβι και πηγαίνει κοντά του. Τον βρίσκει φτωχό, όπως πρώτα. Του θυμίζει πόσο πολύ τον αγαπά, για να διώξει τη στενοχώρια του. Στην επιστροφή αντιμετωπίζουν πολλές περιπέτειες. Χάνουν το δρόμο, γιατί είναι πάρα πολύ φτωχοί και ταξιδεύουν με τα πόδια. Βρίσκουν μια βάρκα και ο μπαμπάς πηγαίνει να ψαρέψει, για να φάνε κάτι. Την Πεντάμορφη δεν την παίρνει μαζί του, για

να μην βραχεί. Εκείνη όπως κάνει βόλτες στην άμμο, βρίσκει μια χελώνα. Όταν φτάνουν στο σπίτι, η χελώνα αρέσει πολύ στις αδερφές της. Η Πεντάμορφη τους τη χαρίζει και έτσι συμφιλιώνονται και παίζουν όλες μαζί. Η Πεντάμορφη θέλει ο μπαμπάς της να της φέρει ένα τριαντάφυλλο κι ένα μπουκάλι λευκό κρασί, για να πιουν με την κοτόσουπα που θα του φτιάξει τη μέρα που τον περιμένουν, γιατί αυτό είναι το αγαπημένο του φαγητό. Αλλά εκείνος δεν γύρισε τη μέρα που τον περίμεναν. Τα κορίτσια έμαθαν από το στρατηγό της αστυνομίας ότι είχε μπει φυλακή. Τον φυλάκισαν επειδή πέρασε με κόκκινο στο δρόμο, γιατί βιαζόταν να φάει την κοτόσουπα. Η Πεντάμορφη φόρεσε την κουκούλα της επειδή έβρεχε και γύρισε όλες τις φυλακές μέχρι να τον βρει. Τότε τον απελευθέρωσαν γιατί τη λυπήθηκαν και γύρισαν οι δυο τους στο σπίτι. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης βρίσκεται στην έρημο, γιατί το καράβι που ταξίδευε, χτύπησε στο βράχο και βούλιαξε. Στην έρημο μόνος και αβοήθητος περιμένει να περάσει άλλο πλοίο. Η Πεντάμορφη με τις αδερφές της πηγαίνουν με άλλο καράβι να τον βρουν. Κάνουν καταδύσεις με μάσκες, εντοπίζουν ένα κομμάτι από το ναυαγισμένο καράβι κι εκεί στην κοντινή στεριά τον ψάχνουν. Βρίσκουν κι ένα κοχύλι που θα του το κάνουν δώρο. Όταν βρίσκουν τον πατέρα τους, αυτός δεν έχει καθόλου χρήματα, γιατί του έχουν πέσει στη θάλασσα. Τα κορίτσια τον ανεβάζουν στο καράβι και η Πεντάμορφη του φτιάχνει ψαρόσουπα, επειδή ήταν άρρωστος και έβηχε. Αρρωσταίνει πιο βαριά και πεθαίνει. Τότε η Πεντάμορφη πετάει ένα φάρμακο στον ουρανό. Το πιάνει ο Χριστούλης, το δίνει στον μπαμπά της κι εκείνος ζωντανεύει. Όταν ο μπαμπάς της Πεντάμορφης γυρίζει σπίτι, της φέρνει πίσω τη γατούλα της, που ήταν φυλακισμένη σ’ ένα κλουβί στον πύργο του κακού βασιλιά. Είχε δει τις πατημασιές του και τις ακολούθησε. Κι από τη μυρουδιά της γατούλας τη βρήκε και την ελευθέρωσε. Τα κατάφερε, γιατί ο κακός βασιλιάς έγινε καλός όταν ήπιε ένα φίλτρο που του είχε ετοιμάσει η Πεντάμορφη.

3ο Κεφάλαιο: Το φως στο δάσος Π ε ρ ί λ η ψ η: Ο έμπορος παίρνει το δρόμο της επιστροφής χωρίς να μπορεί να ικανοποιήσει τις ακριβές επιθυμίες των μεγαλύτερων κοριτσιών του. Διασχίζοντας το δάσος μέσα στη νύχτα, διακρίνει ένα φως. Όταν πλησιάζει, διαπιστώνει πως πρόκειται για έναν μεγαλόπρεπο πύργο, όπου θα καταφύγει για να προστατευτεί από τις άσχημες καιρικές συνθήκες και τα άγρια ζώα. Μαγικά λόγια: «Εκεί ’ναι λύκοι στα βουνά και κλέφτες στα δερβένια Και σένα παίρνουν κόρη μου και μένα με σκλαβώνουν» (σ. 201).

Κείμενα Νηπίων Ατομικά κείμενα μαθητών 4ου Νηπ/γείου Ασπροπύργου, 2007-2008 Ο μπαμπάς της Πενάμορφης έφτασε στο σπίτι με το δυνατό φως. Εκεί ζούσε ένα τέρας. Όταν αυτό γιόρταζε, πήγαιναν συνέχεια άνθρωποι με δώρα. Το

27 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τέρας τούς έδινε δηλητήριο και εκείνοι μεταμορφώνονταν σε λιοντάρια. Έριχναν πάνω στο τέρας νερό κι αυτό νευρίαζε και τα έτρωγε. Ο μόνος που έφυγε ζωντανός απ’ αυτό το σπίτι ήταν ο μπαμπάς της Πεντάμορφης. Κρύφτηκε στην τραπεζαρία κι όταν το τέρας έπεσε για ύπνο, του ξέφυγε. Στο παλάτι κάποτε ζούσαν τέσσερις άνθρωποι που αγαπούσαν τα ζώα. Είχαν και πολλά άγρια, που τους έφαγαν, εκτός από έναν που κρύφτηκε στην ντουλάπα. Όταν ο έμπορος έφτασε εκεί, βρήκε τον άνθρωπο και του είπε ότι θα τον φιλοξενήσει στο δικό του σπίτι. Αλλά στο δρόμο τσακώθηκαν κι ο άνθρωπος γύρισε πίσω και τον έφαγε ο λύκος. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης πήγε προς το φως. Αυτό έλιωνε τα χιόνια κι έτσι ο άνθρωπος μπόρεσε να συνεχίσει το δρόμο του μέχρι που είδε ένα άλλο φως. Κατέβηκε απ’ το άλογο και μπήκε μέσα, όπου είδε τις κόρες του, γιατί αυτό ήταν το σπίτι του. Ο πατέρας έχει ανέβει στο σπίτι του φεγγαριού. Εκεί δεν νιώθει φόβο αλλά πεινάει και διψάει. Όταν βγήκε ο ήλιος, το φεγγάρι τον ξύπνησε και η Πεντάμορφη τον είδε από κάτω. Ο έμπορος πήγε στο παλάτι και του άνοιξε το τέρας. Όταν έφαγε, πήρε το άλογό του για να φύγει. Τότε είδε το τέρας να κλαίει και κατάλαβε ότι ήθελε παρέα. Έτσι θα πηγαίνει συχνά να το επισκέπτεται. Όταν ο έμπορος μπήκε στο φωτισμένο παλάτι, συνάντησε τις κόρες του. Τον περίμεναν εκεί, γιατί σκέφτηκαν ότι θα έβλεπε το φως και θα πήγαινε μέσα. Το παλάτι ανήκε σ’ έναν καλό βασιλιά που ήπιε τσάι μαζί με τον έμπορο. Το πρωί οι μάγισσες άγγιξαν το άλογό του, για να φτάσει πολύ γρήγορα στο σπίτι του.

Ομαδικά κείμενα, κλασικό τμήμα 1ου Νηπ/γείου Ασπροπύργου, 2008-2009 Το τέρας βρήκε τον μπαμπά της Πεντάμορφης να κοιμάται στο παλάτι του. Τον ταρακούνησε για να τον ξυπνήσει. ΄Ηθελε να τον διώξει, για να έρθει στη θέση του η Πεντάμορφη. Τη θυμόταν από τότε που πήγαιναν μαζί σχολείο. Ο μπαμπάς της δεν τον αναγνώρισε, γιατί το τέρας είχε αλλάξει. Στο παλάτι βρίσκεται το τέρας. Είναι καλό, βοηθάει τους ανθρώπους. Όταν βρίσκονται στο δάσος, τους ανοίγει το κάστρο του για να μην φοβούνται. Εκείνοι νομίζουν πως είναι κακό, γιατί μένει μόνο του. Δεν έχει κανέναν να το φροντίζει. ΄Ολοι στην οικογένειά του έχουν πεθάνει. Τα πουλάκια κάθονται στο χερούλι της καρέκλας του, για να του κάνουν παρέα. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης φτάνει στο παλάτι και του μυρίζει κρέας ψητό. Ανεβαίνει στον επάνω όροφο, που η τηλεόραση δείχνει μια εικόνα με αίματα. Στο δωμάτιο βρίσκεται ένα τέρας που το έχει πάρει ο ύπνος. Ο μπαμπάς τρώει, παίρνει ένα κόκκινο τριαντάφυλλο από το βάζο και φεύγει. Το τέρας ξυπνάει πεινασμένο, βλέπει ότι λείπει το φαγητό και νευριάζει. Ακολουθεί τις πατημασιές του αλόγου και φτάνει στο σπίτι της Πεντάμορφης. Τη βλέπει που γυρίζει από τα ψώνια και της προτείνει να πάνε μαζί στο κάστρο του. Εκείνη δέχεται αμέσως γιατί έχει δει το τριαντάφυλλο που έφερε ο πατέρας της και ξέρει ότι υπάρχουν στο παλάτι του πάρα πολλά υπέροχα τριαντάφυλλα.

΄Οταν ο μπαμπάς πήγε να χτυπήσει την πόρτα, εκείνη άνοιξε μόνη της, γιατί ήταν πάρα πολύ παλιά, χωρίς σύρτη. Ανέβηκε τη σκάλα και είδε ένα τέρας να κοιμάται. Προχώρησε στις μύτες, για να μην το ξυπνήσει. Είχε τα χέρια του γύρω απ’ το κεφάλι. ΄Ηταν μεγάλα, με μακριά νύχια. Μόλις άρχισε να φωτίζει, ο μπαμπάς έκοψε ένα τριαντάφυλλο και ξεκίνησε για το σπίτι του. Στο δρόμο σκεφτόταν πως αν τον διώξουν οι κόρες του, θα ξαναγυρίσει, για να ζήσει σ’ αυτό το παλάτι και θα πάρει μαζί του την Πεντάμορφη να της δείξει τα υπέροχα τριαντάφυλλα που υπάρχουν εκεί.

4ο Κεφάλαιο: Ο ιδιοκτήτης του πύργου

Π ε ρ ί λ η ψ η: Ο πατέρας στο παλάτι φιλοξενείται άψογα. Βρίσκει φαγητό, θαλπωρή, καινούργια ρούχα, χωρίς ωστόσο να συναντήσει κανέναν. Το πρωί προτού φύγει για το σπίτι του, κόβει ένα κόκκινο τριαντάφυλλο από τον κήπο του πύργου για την Πεντάμορφη. Τότε παρουσιάζεται μπροστά του ένα τεράστιο και τρομακτικό στην όψη πλάσμα, εξοργισμένο απέναντί του και τον κατηγορεί για αγνωμοσύνη. Το τέρας απειλεί να τον σκοτώσει, εκτός εάν ο έμπορος αποφασίσει να του στείλει κάποια από τις κόρες του για να ζήσει μαζί του. Μαγικά λόγια: «Κι από το θλιβερό σκοπό, το θλιβερό τραγούδι Και το γεφύρι ράγισε και το ποτάμι στάθη» (σ. 163).

Κείμενα Νηπίων Η Πεντάμορφη έκανε πάρτι για να γιορτάσουν την επιστροφή του μπαμπά της. Ύστερα ο μπαμπάς τής είπε να πάνε οι δυο τους μια βόλτα, για να της δείξει έναν πρίγκιπα που πίστευε ότι θα της αρέσει. Εννοούσε το τέρας. Όταν έφτασαν, το τέρας τής είπε: «Δεν θα σε τρομάξω ούτε θα σε φάω». Η Πεντάμορφη μπήκε στην κουζίνα για να ετοιμάσει μια τούρτα. Το τέρας έφαγε τρία κομμάτια και της είπε: «Αυτή είναι η πιο ωραία τούρτα που έφαγα ποτέ». Για να την ευχαριστήσει, είπε να πάνε και οι τρεις ένα θαλασσινό ταξίδι. Ετοιμαζόταν να φτιάξει τις βαλίτσες, αλλά η Πεντάμορφη το σταμάτησε. Του είπε ότι θα ετοιμάσει εκείνη τις βαλίτσες του, γιατί δεν ήθελε να κουραστεί το τέρας. Είχε αρχίσει να το αγαπάει, γιατί όταν την υποδέχτηκε, της πρόσφερε μια μεγάλη ανθοδέσμη με τριαντάφυλλα απ’ αυτά που της άρεσαν, ένα νυφικό και ένα στέμμα. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης βρίσκεται στο σπίτι του. Τον πήγε πίσω ο Θεός περνώντας τον από ένα πράσινο μονοπάτι. ΄Ετσι γλύτωσε από το χιόνι του δάσους. Πέρασε απ’ το σπίτι του τέρατος κι έκοψε κρυφά μόνο ένα κόκκινο τριαντάφυλλο όταν το τέρας κοιμόταν. Όμως τον εί-

29 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

δαν τα άγρια ζώα που έμεναν μαζί με το τέρας κι όταν βγήκε ο ήλιος και το τέρας ξύπνησε, του το είπαν. Αυτό θύμωσε πάρα πολύ κι έστειλε τα ζώα να σκοτώσουν τον μπαμπά της Πεντάμορφης. Η Πεντάμορφη έρχεται στο σπίτι του τέρατος, για να βοηθήσει τον πατέρα της. Άρχισαν να κόβουν μαζί όλα τα λουλούδια του τέρατος. ΄Υστερα βγάζουν τ’ αγκάθια, του τα ρίχνουν και αυτό αγκυλώνεται και πεθαίνει. Τότε παίρνουν όλα τα τριαντάφυλλα και φεύγουν. Όταν έφτασαν στο σπίτι τους, ο πατέρας λιποθύμησε από την κούραση. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης είναι στο σπίτι του τέρατος. Περπατά σιγάσιγά για να μην το ξυπνήσει. Πηγαίνει να βάλει ένα λουλούδι δίπλα του και φεύγει απ’ το παλάτι. Μ’ αυτή την πράξη ήθελε να ζητήσει συγγνώμη από το τέρας, επειδή έκοψε κι ένα τριαντάφυλλο για να το πάει στην Πεντάμορφη. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης είναι σ’ ένα παλάτι στο χιονισμένο δάσος παρέα με το βασιλιά και τους ιππότες του. Θα μείνει εκεί μέχρι να έρθει το Καλοκαίρι. Εκεί πηγαίνει ένας δράκος κι οι ιππότες τον πολεμούν. Αυτός έχει σκοτώσει τέσσερις ιππότες και οι άλλοι έξι που έζησαν, τελικά τον εξοντώνουν. Το Καλοκαίρι ο μπαμπάς θα φέρει την Πεντάμορφη να μείνει στο παλάτι, για να μην είναι με τις αδερφές της που τη βρίζουν και την τρομάζουν, φορώντας μάσκες τεράτων. Η Πεντάμορφη θα γνωρίσει το βασιλιά και θα γίνει βασίλισσα. Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης το πρωί πήρε μερικά σοκολατάκια και βγήκε από το παλάτι, για να γυρίσει στο σπίτι του. Είδε απ’ έξω την τριανταφυλλιά κι έκοψε ένα λουλούδι για την Πεντάμορφη. Το τέρας που είχε αυτό το παλάτι, γύριζε απ’ έξω, που είχε πάει να πετάξει τα σκουπίδια. Είδε τον άνθρωπο να κόβει το τριαντάφυλλο και νευρίασε πολύ μαζί του. Τον έστειλε να του φέρει μια κόρη του. Όταν αυτός έφτασε στο σπίτι του, ρώτησε τα κορίτσια «ποια θέλει να αυτοκτονήσει», για να τη στείλει στο τέρας. Και η μια αδερφή της Πεντάμορφης που δεν της άρεσε η ζωή, επειδή δεν ήθελε κανένας να την παντρευτεί, είπε «εγώ». Ο μπαμπάς της θα την πάει στο τέρας και θα κόψει κι άλλο τριαντάφυλλο για την Πεντάμορφη. Η Πεντάμορφη πηγαίνει στο τέρας με το άλογο, για να του δώσει πίσω τα τριαντάφυλλα που είχε κόψει ο μπαμπάς της για κείνην. Η Πεντάμορφη θα μείνει με το τέρας, γιατί θέλει να δουλέψει μαζί του. Θα φτιάχνουν άσχημες, τρομαχτικές μάσκες, για να τις φοράνε και να τρομάζει όλος ο κόσμος. Όταν γυρίζουν στο σπίτι τους, θα βγάζουν και οι δύο τη μάσκα τους. Κάποτε μπήκαν όμως κλέφτες στο σπίτι τους, βρήκαν τις μάσκες και είπαν στον κόσμο την αλήθεια.

Ομαδικά κείμενα, κλασικό τμήμα 1ου Νηπ/γείου Ασπροπύργου, 2008-2009 Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης είδε μπροστά του το τέρας και τρόμαξε. Αυτό του ζήτησε να του πάει εκεί την Πεντάμορφη, γιατί κανένας δεν το έκανε παρέα. Θα περνάνε πολύ καλά μαζί. Θα παίρνουν ένα φαναράκι να βλέπουν στο σκοτάδι και θα πηγαίνουν βόλτες στο δάσος, για να κοιτάνε το φωτισμένο παλάτι τους. Θα βλέπουν την ανατολή του ήλιου και θα πηγαίνουν επισκέψεις στον μπαμπά της Πεντάμορφης. Εκείνη δεν θα φεύγει καθόλου μακριά από το τέρας, επειδή φοβάται να μην πεθάνει απ’ τα μάγια.

Ο μπαμπάς της Πεντάμορφης όταν είδε το τέρας φοβήθηκε και του έπεσε κάτω το τριαντάφυλλο. Γονάτισε μπροστά στο τέρας για να τον λυπηθεί. Αυτό έκανε ένα βήμα μπροστά κι έλιωσε το τριαντάφυλλο. Τα νύχια στα πόδια του ήταν πολύ μακριά. Έσχισαν τα παπούτσια και βγήκαν απ’ έξω. Δεν μπορούσε να τα κόψει μόνο του. Όταν η Πεντάμορφη πήγε εκεί με τον μπαμπά της, πήρε ένα ψαλίδι, κάθισε δίπλα στο τέρας κι εκείνο άπλωσε τα πόδια του στον καναπέ,

για να του κόψει τα νύχια. Είχε καταλάβει αμέσως ότι το τέρας ήταν καλό, γιατί όταν έφτασαν στο παλάτι του, της είχε έτοιμο ένα τριαντάφυλλο στο βάζο. Το τέρας κάλεσε στο παλάτι τις κακές αδερφές, για να δουν την Πεντάμορφη. Όμως μόλις τις γνώρισε, δεν την ήθελε πια αλλά ήθελε εκείνες, γιατί ξετρελαθήκανε με την ασχήμια του. Έστειλε την Πεντάμορφη για πάντα πίσω στον πατέρα της. Ύστερα το μετάνιωσε, γιατί του έλειπε. Έδιωχνε τις κακές αδερφές αλλά αυτές δεν έφευγαν. Το τέρας κυνήγησε τον μπαμπά της Πεντάμορφης που έκοψε το τριαντάφυλλο και τον πήρε πίσω στο κάστρο του. Το τριαντάφυλλο έπεσε από τον άνθρωπο και το βρήκε μια από τις κακές κόρες του. Το έκανε κομματάκια και άφησε μόνο το κοτσάνι, επειδή μύριζε πάρα πολύ άσχημα. Όλα τα τριαντάφυλλα που είχε το τέρας στον κήπο του ήταν μαγικά. Μύριζαν ωραία στην Πεντάμορφη και στον μπαμπά της που ήταν καλοί και μύριζαν άσχημα στους κακούς. Το τέρας ζήτησε απ’ τον μπαμπά μια από τις κόρες του κι εκείνος διάλεξε την Πεντάμορφη, γιατί άκουγε πάντα τον πατέρα της και θα αγαπούσε το τέρας, όπως όλο τον κόσμο.

32 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. W. Iser, The Implied Reader, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1990, σσ. 44-45. 2. W. C. Booth, The Rhetoric of Fiction, Penguin Books, Middlesex, 1987, σσ. 71, 79, 131, 396-398. 3. W. Iser, ό.π., σ. 37, και Ελένης Α. Ηλία, Ο αναγνώστης και η λογοτεχνική δημιουργία του Ηλία Βενέζη, Αστήρ, Αθήνα, 2000, σ. 106. 4. W. Iser, ό.π., σ. 31. 5. Πρόκειται για τη διδακτική αρχή της φθίνουσας καθοδήγησης, σύμφωνα με τα κειμενοκεντρικά μοντέλα διδασκαλίας. Αρχικά απευθύνουμε πλήθος ερωτήσεων στους μαθητές, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου περιορίζονται, στο βαθμό που επεκτείνονται και γίνονται πληρέστερες και σαφέστερες οι απαντήσεις τους. Βλ. σχετικά το κείμενο των Ελένης Α. Ηλία και Ηλία Γ. Ματσαγγούρα, «Από το παιχνίδι στο λόγο. Παραγωγή παιδικών κειμένων μέσα από παιγνιώδεις δραστηριότητες», στον τόμο Έρευνα και Πρακτική του Γραμματισμού στην Ελληνική Κοινωνία, επιμ. Π. Παπούλια-Τζελέπη κ.ά., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006, σσ. 308, 311. 6. Αναφέρω ενδεικτικά τα έντυπα Ταξίδια στον Ωκεανό της Φαντασίας με… μύθους και παραμύθια, Παιχνίδια με το Μικρό Πρίγκιπα του Εξυπερύ και Μια φορά κι έναν καιρό…, που έχουν εκδοθεί από το Πνευματικό Κέντρο Ασπροπύργου και παρουσιάζουν κείμενα των μαθητών μου του 1ου και του 4ου Νηπιαγωγείου Ασπροπύργου. 7. Πρόκειται για το 4ο Νηπιαγωγείο Ασπροπύργου κατά το διδακτικό έτος 2007-2008 και για το κλασικό τμήμα του 1ου Νηπιαγωγείου Ασπροπύργου κατά το 2008-2009. 8. Το έργο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο Ερευνητές, στη σειρά «Εικονογραφημένη Κλασική Λογοτεχνία», Αθήνα, 2005. Εικονογράφηση: Αν Ρόμπι, απόδοση στα ελληνικά: Μαρίνα Τουλγαρίδου. 9. Όλοι οι στίχοι προέρχονται από την πλέον διαδεδομένη συλλογή του Νικολάου Γ. Πολίτη, Εκλογαί από τα Τραγούδια του Ελληνικού Λαού. Στο παρόν άρθρο δίπλα σε κάθε στίχο παραθέτουμε την αρίθμηση της σελίδας του βιβλίου του Πολίτη, όπου μπορεί ο στίχος αυτός να αναζητηθεί από τον αναγνώστη μας. 10. Στο 4ο Νηπιαγωγείο κάθε μαθητής αναφερόταν ατομικά στο έργο, ενώ στο 1ο Νηπιαγωγείο δημιουργήσαμε πέντε σταθερές πενταμελείς ή εξαμελείς υποομάδες, που εκφράζονταν συλλογικά για τις αφηγηματικές εξελίξεις.

ιβλιοπαρουσίαση

95 ΣΕΠΤ - ΟΚΤ - ΝΟΕΜ 2009

33/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Έλενα Αρτζανίδου

ΤΑ ΓΥΑΛΑΚΙΑ ΤΗΣ ΜΑΛΕΝΑΣ Εικ.: Κατερίνα Χρυσοχόου Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 50

Η Μαλένα, ένα γλυκό κοριτσάκι του νηπιαγωγείου, δεν μπορεί να συνηθίσει τα πειράγματα των συμμαθητών της για τα κίτρινα γυαλιά που φοράει. Της έχουν βγάλει ένα πλήθος παρατσούκλια και την πληγώνουν. Όμως, έχει ο καιρός γυρίσματα. Τα πράγματα αλλάζουν όταν καταφθάνει στο νηπιαγωγείο για να πει παραμύθια μια συγγραφέας, που φοράει κι εκείνη… κίτρινα γυαλιά σαν της Μαλένας. Και τότε… Η εικονογράφηση της Κατερίνας Χρυσοχόου δημιουργεί την κατάλληλη χιουμοριστική ατμόσφαιρα. Α.Β.

Νίνα Βαβούρη ΑΨΟΥ!!!

Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 54

Ο μαστρο-Μιχάλης ήταν αλλεργικός. Μόλις κάποια μυρωδιά άγγιζε τα ρουθούνια του, φταρνιζόταν του καλού καιρού. Δυνατά και πολύ ενοχλητικά. Επειδή, όπως λένε, έπιαναν τα χέρια του, σκέφτηκε να κατασκευάσει μια μηχανή που να απορροφά τις μυρωδιές για να μην υποφέρει. Σ’ αυτό συμφώνησε και ο φίλος του, ο Μέρτζος, το γαϊδουράκι του. Έλα όμως που η… επιχείρηση δεν πήγε καλά, και οι μυρωδιές όχι μόνο δεν απορροφήθηκαν, αλλά απλώθηκαν σ’ όλο το χωριό, με παράξενο και ανάποδο τρόπο; Έγινε το σώσε! Ο μαστροΜιχάλης θα εγκαταλείψει την προσπάθεια ή θα σκεφτεί κάτι άλλο, πιο αποτελεσματικό; Η Ελίζα Βαβούρη έχει εικονογραφήσει με περίσσιο κέφι τις καταστάσεις που προκύπτουν.

Α.Β.

Κυριακή Γουδέλη

Ο ΚΟΚΟΣ Ο ΠΟΝΤΙΚΟΣ Εικ.: Κατερίνα Π. Βάγια Λιβάνης, Αθήνα 2009, σελ. 46

Στο υπόγειο ενός παντοπωλείου ζει ο ήρωας αυτής της ιστορίας τρώγοντας άφθονες λιχουδιές. Είναι πάντα χορτάτος, αλλά νιώθει μοναξιά. Οι άλλοι ποντικοί δεν τον θέλουν για συντροφιά, γιατί δεν

34/2

δίνει τίποτα από το φαγητό του και είναι ζαβολιάρης. Ώσπου ένα γλειφιτζούρι με σχήμα καρδιάς θα τον βοηθήσει να καταλάβει τι θα πει φιλία, αγάπη και αρμονική συμβίωση. Χαριτωμένο βιβλίο, πλούσια εικονογραφημένο.

Λ.Π.-Α.

Ειρήνη Καμαράτου-Γιαλούση Η ΠΕΙΣΜΑΤΑΡΑ

Εικ.: Δημ. Καρατζαφέρης (σελ. 56)

Ο ΠΟΝΗΡΟΥΛΗΣ Εικ.: Διονύσης Καραβίας (σελ. 56) Ψυχογιός, Αθήνα 2009

Πεισματάρα είναι η Ροδούλα, που θέλει να γίνεται πάντα το δικό της και γκρινιάζει στενοχωρώντας τη μητέρα της. Πείθεται να γίνει καλό παιδί, όταν βλέπει κι ένα πουλάκι πεισματάρικο στο απέναντι δέντρο να τυραννά τη μητέρα του. Ο Μάκης είναι πονηρός και συμπεριφέρεται ανάλογα προσπαθώντας να κοροϊδέψει τους άλλους και να κάνει το κέφι του. Όλα αυτά τα καμώματα τα αντιγράφει από μια εκπομπή, ώσπου η γιαγιά του τού εξηγεί ποιο είναι το σωστό και… συνέρχεται. Και τα δύο βιβλιαράκια αφορούν παιδικούς χαρακτήρες όπως και στα προηγούμενα βιβλία της: Η Γκρινιάρα, Ο Ζημιαρούλης, Η Ντροπαλούλα, Ο Τεμπελάκος, κ.λπ. Α.Β.

Μάνος Κοντολέων

«ΚΑΛΕ, ΠΝΙΓΟΜΑΙ…» Εικ.: Αλεξάνδρα Αντωνοπούλου Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 50

Μια ανάλαφρη καλοκαιρινή ιστορία για μια οικογένεια που περνάει τις μισές διακοπές στη θάλασσα και τις άλλες μισές στο βουνό. Προσκαλεσμένη τούτη τη φορά είναι και η Ευδοκία. Χαρές, γέλια, μπουρμπουλήθρες κάνουν πανηγύρι το κολύμπι της… γυναικείας ομάδας, ώσπου σε κάποια στιγμή πανικού κοντεύουν να θαλασσοπνιγούν! Η κοροϊδία πάει σύννεφο από τα αγόρια που ξέρουν καλό κολύμπι. Η εκδίκηση όμως είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο. Δεν θα πάνε στο βουνό; Εκεί που τα χωρικά ύδατα είναι της γυναικείας ομάδας; Εκεί θα βοηθήσουν οι μικροί σκορπιοί, οι μπάμπουρες και τα «ζουμερά» αχλάδια, ώστε να πάρουν τα κορίτσια πίσω το αίμα τους. Α.Β.

35/3

Κώστας Μάγος Ο ΤΡΑΜ

Εικ.: Γιώργος Σγουρός Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 38

Ο Τραμ είναι ένα αδέσποτο σκυλάκι που αποκτά όνομα και στέγη κοντά στις ράγες του τραμ. Οι φίλοι του θα τον βοηθήσουν να γνωρίσει την πόλη και τα μυστικά της. Όταν για πρώτη φορά συνάντησε το τραμ, ένιωσε μεγάλο φόβο. «Τι τεράστια κάμπια είναι αυτή;» αναρωτήθηκε κι άρχισε να της γαβγίζει δυνατά. ΄Επειτα έγινε φίλος μαζί της και με τους ανθρώπους που κουβαλούσε το τραμ. Και μια μέρα... Ένα χαριτωμένο, ευρηματικό κείμενο με σελίδες γεμάτες παιχνίδι στο τέλος. ΄Εγχρωμη η εικονογράφηση, ζωντανεύει την έκδοση. Γ.Γ.-Σ.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου ΤΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΓΕΝΕΘΛΙΑ

Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Παπαδόπουλος, Αθήνα 2009, σελ. 38

Ο μικρός Μανόλης αποφασίζει να γιορτάσει τα γενέθλιά του στην παιδική χαρά της γειτονιάς του, επειδή το σπίτι του είναι μικρό. Όλα όμως πηγαίνουν στραβά. Βρέχει συνέχεια, οι δρόμοι πλημμυρίζουν και το αγόρι στενοχωριέται γιατί οι φίλοι του δεν θα μπορέσουν να έρθουν στο πάρτι του. Αμέσως ο παππούς αναλαμβάνει δράση και ετοιμάζει μια έκπληξη για το Μανόλη. Το πάρτι θα γίνει και όλοι είναι ευχαριστημένοι, και πιο πολύ ο Μανόλης. Ευχάριστη και διασκεδαστική ιστορία με όμορφες εικόνες. Λ.Ψ.

Μαρία Ρουσάκη

Ο ΛΟΥΚΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΥΚΟΥΜΑΔΕΣ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 56

Και ποιο παιδί δεν τρελαίνεται για λουκουμάδες με μπόλικο μέλι; Σαν τον Λουκά; Κανένας. Οι λουκουμάδες είναι η ζωή του. Για να τους βρίσκει όμως στο πιάτο του, πρέπει να είναι όπως θέλει η μαμά του: υπάκουος και νοικοκυρεμένος. Πράγμα που δεν το καταφέρνει πάντα, κι έτσι οι λουκουμάδες εμφανίζονται όχι στο πιάτο του, αλλά στο όνειρό του. Ο Λουκάς δεν θα μείνει άπραγος. Θα σκαρφιστεί κάτι. Αλλά θα πιάσει η σκανταλιά του; Ή θα γυρίσει μπούμερανγκ στον ίδιο; Η Ναταλία Καπατσούλια έχει εμπνευστεί επιτυχημένα τον τύπο του Λουκά και τον έχει αποδώσει με χρώματα και γνώση. Α.Β.

36/4

Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη ΤΟ ΝΗΣΙ ΠΟΥ ΤΑΞΙΔΕΥΕ

Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη Βιβλιόφωνο, Αθήνα 2009, σελ. 32

Δεν είναι όλα τα νησιά ίδια. Το νησί για το οποίο έγραψε η Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη ταξιδεύει. Με τις λίμνες, τα ποτάμια, τις κρυστάλλινες πηγές κι όλα τα καλά που φέρνουν οι εποχές μαζί τους, φαντάζει μαγευτικό. Τ’ αγγελάκια το προτιμούν, το λατρεύουν και παίζουν στα δέντρα κρυφτό. Μα το κακό παραμόνευε... Μια σκοτεινή νύχτα χάθηκε ένας ψαράς κι άφησε ορφανά τα δυο παιδιά του. Τα χρόνια κύλησαν, τα παιδιά μεγάλωσαν με τις φροντίδες της μάνας, κι ένα βράδυ στο φως του φεγγαριού συνάντησαν μια πεντάμορφη γοργόνα. Το τι έγινε μετά, θα το διαβάσετε... Ομορφογραμμένο παραμύθι με τη συνοδεία της εμπνευσμένης εικονογράφησης της Λιάνας Δενεζάκη. Α.Β.

Ανιέζε Μπαρούτσι

ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΟΥΣΑ – Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ! Εικ.: Σάντρο Ναταλίνι Μετ.: Αλεξάνδρα Τσίπρα Βιβλιόφωνο, Αθήνα 2009, σελ. 19

Η Χρυσομαλλούσα έρχεται προσκαλεσμένη στο σπίτι των αρκούδων, για να συνετίσει το μικρό αρκουδάκι και να μην κάνει αταξίες. Κάπως έτσι αρχίζει η γνωστή ιστορία. Πολύ ενδιαφέρον έχει για τα μικρά παιδιά η παρουσίαση του βιβλίου με εικόνες που ξεπετάγονται, με μυστικά και επιστολές μέσα σε φακέλους, με σελίδες που ανοίγουν και περιέχουν γραπτά μηνύματα, ρόδες που γυρίζουν κ.λπ. Α.Β.

Ο ΟΔΗΓΟΣ ΤΟΥ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΙΡΑΤΙΚΟ ΚΑΡΑΒΙ Μετ.: Λιάνα Μητσακάκη Βιβλιόφωνο, Αθήνα 2009, σελ. 24

Για όσους φιλοδοξούν στο μέλλον να γίνουν πειρατές, υπάρχει τούτος ο Οδηγός του Εξερευνητή, μ’ ένα μοντέλο για συναρμολόγηση, που θα διασκεδάσει τους μικρούς και θα περάσουν μαζί του ευχάριστες ώρες. Παράλληλα, σ’ ένα ενσωματωμένο βιβλιαράκι υπάρχουν χρήσιμες πληροφορίες για τα πειρατικά πλοία, τις σημαίες τους, ονόματα καραβιών και διάσημων πειρατών καθώς και όλες τις λεπτομέρειες για να είναι πλήρως ενημερωμένοι. Να μην πέσουν σε βαθιά νερά χωρίς τις πρέπουσες γνώσεις! Α.Β.

37/5

για παιδιά 7 ετών και πάνω Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΜΕΤΑΞΙ…

Εικ.: Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 80

Τέσσερα λαϊκά παραμύθια από την Κίνα διασκευάζει και αναδιηγείται η συγγραφέας. Είναι ιστορίες γεμάτες σωστά μηνύματα και αιώνιες αξίες, όπως η καταδίκη της απληστίας, η τιμωρία του κακού κι εγωιστή άρχοντα, η δικαίωση του αδύνατου ή η ανταμοιβή του μ’ ένα θησαυρό, η συνεργασία και η ευγνωμοσύνη των ζώων που ευεργετούνται, η δύναμη της αγάπης και άλλα πολλά. Γοητευτικά παραμύθια, που σε πολλά σημεία φανερώνουν για μία ακόμη φορά πόσο μοιάζουν οι μύθοι όλων των λαών, αφού αρκετά μοτίβα θυμίζουν, π.χ., γνωστά ελληνικά λαϊκά παραμύθια. Και τι πιο φυσικό, μια που οι προσδοκίες, οι έγνοιες και τα βάσανα είναι ίδια σε όλους τους λαούς. Αξιοδιάβαστο βιβλίο. Λ.Π.-Α.

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη ΟΙ ΦΡΟΥΡΟΙ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ Εικ.: Πέγκυ Φούρκα Ακρίτας, Αθήνα 2009, σελ. 70

Ένας καινούργιος δάσκαλος φτάνει στο σχολείο. Είναι παπάς. Ανοίγει παράθυρα για να δουν τα παιδιά την πληγωμένη από τους ανθρώπους Γη. Τα σεργιανάει στην αρχή της Δημιουργίας. Ο Θεός, τους λέει, έφτιαξε τη θάλασσα, τα ψάρια, τα δέντρα, τα πουλιά. Στο τέλος δημιούργησε τον άνθρωπο. «Προστάτεψε το σπιτικό σου, τη Γη! Γίνε φύλακας του Παραδείσου που δημιούργησα για χάρη σου!» του είπε. ΄Ετσι, αρχικά η τάξη του νέου δασκάλου, έπειτα όλο το σχολείο, ύστερα οι γονείς, τα μικρομάγαζα της γειτονιάς, τα σούπερ-μάρκετ, ο Δήμαρχος, όλοι αγωνίζονται. Ένα μυθιστόρημα όπου η γνώση γίνεται παιχνίδι, ενώ έξυπνες λύσεις δίνονται στα προβλήματα. Φιλία, αγάπη, χαρά, αγώνας, ξεπηδούν από αυτό το βιβλίο. Η χρωματιστή ζωγραφική θαυμάσια. Α.Β.

38/6

Βαγγέλης Ηλιόπουλος

ΠΑΙΔΙΑ ΣΕ ΔΡΑΣΗ! Η ΩΡΑ ΝΑ ΣΩΣΟΥΜΕ ΤΗ ΓΗ ΕΧΕΙ ΦΤΑΣΕΙ Εικ.: Φραντζέσκα Κοζάντι Δραστηριότητες: Βασιλική Νίκα Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 30

Τα παιδιά δάνεισαν τον πλανήτη τους στους μεγάλους, για να τους τον προσέχουν, όσο εκείνα θα παίζουν, μέχρι… να μεγαλώσουν! Οι μεγάλοι όμως δεν κατάλαβαν και νόμιζαν ότι είναι δικός τους. Δεν τον πρόσεξαν και με τη συμπεριφορά τους τον αρρώστησαν. Ανέβασαν τη θερμοκρασία του, έλιωσαν τους πάγους, τρύπησαν το όζον στην ατμόσφαιρά του. Τα παιδιά αποφασίζουν να ζητήσουν πίσω τον πλανήτη τους, για να τον σώσουν. Ένα κείμενο όλο κέφι και ευρήματα. Γελάς και γυρίζεις γρήγορα τις σελίδες για να δεις τι θα σκαρφιστεί ο γνωστός συγγραφέας, μέχρι που λυπάσαι γιατί τελειώνει και δεν έχει άλλο! Οι δραστηριότητες θαυμάσιο συμπλήρωμα, η εικονογράφηση έγχρωμο στόλισμα. Γ.Γ.-Σ.

Σωτηρούλα Καλιοντζοπούλου ΑΝΟΙΞΗ ΄Η ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ; Εικ.: Ελένη Ρουσοπούλου Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 75

Στη Ναζού αρέσει ο χειμώνας και στη Μελίσσα η άνοιξη. Στην κυρία Φώφη το καλοκαίρι και στον Φίλιππο το φθινόπωρο. Τέσσερις εποχές με τις χάρες τους και τις αναποδιές τους. Τέσσερις ήρωες με τις διαφωνίες τους. ΄Ενας πέμπτος ήρωας, σοφός, προσπαθεί να κάνει το διαιτητή ανάμεσα στα πρώτα καρδιοχτύπια και στα παιδικά πείσματα, ανάμεσα στη μοσχοβολιά της άνοιξης και στις συννεφιές του φθινοπώρου. Με επιτυχία η συγγραφέας μάς ξεδιπλώνει την ομορφιά κάθε εποχής. Με τον ζωντανό της λόγο ανοίγει παραθύρια και ο αναγνώστης ταξιδεύει ευχάριστα. Ασπρόμαυρη η εικονογράφηση, ζεστή, κεφάτη. Γ.Γ.-Σ.

Ζωή Κανάβα

ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΜΕΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΑΜΠΡΗΣ Εικ.: Σπύρος Γούσης Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2009, σελ. 99

Οι μικρές ιστορίες που συγκέντρωσε η συγγραφέας για το Δωδεκάμερο και τη Λαμπρή αναφέρονται σε μέρες γιορτινές, ενώ ταυτόχρονα ασχολούνται με κοινωνικά προβλήματα και καθημερινές

39/7

καταστάσεις που παίρνουν μια θαυμαστή διάσταση. Ο καπετάνιος που θαλασσοδέρνεται στο τρίγωνο των Βερμούδων και πατώντας κατά λάθος ένα κουμπάκι ακούει τις φωνές των παιδιών του να του εύχονται «χρόνια πολλά», οι φορεσιές που πλέκει η γιαγιά για να ζεστάνει τα παιδιά και το Χριστό, τα παιδιά των φαναριών, τα παλικαράκια που αντιστάθηκαν στους Ιταλούς στην Κατοχή, ο πρόσφυγας από το Αφγανιστάν που μαζεύει το Σταυρό από τη θάλασσα των Φώτων, αν και είναι μουσουλμάνος, είναι τα θέματα του Δωδεκάμερου. Τα αφηγήματα της Λαμπρής δένονται με το μεγαλείο της Ανάστασης. Τα λαζαράκια, το «συγνώμη, Εβελίνα», τα λαϊκά έθιμα, η φροντίδα στη μνήμη των νεκρών και η ευλογία του παπαΘεοδωρή, του παπα-Ειρήνη, σηματοδοτούν μ’ ένα ιδιαίτερο ύφος την πίστη της συγγραφέα. Βιβλίο αξιοδιάβαστο και συγκινητικό μέσα στην απλότητά του. Α.Β.

Φίλιππος Μανδηλαράς

Ο ΠΑΠΠΟΥΣ ΜΑΣ ΑΦΗΣΕ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 56

Η μικρή Μαρίνα ταξιδεύει καταχείμωνο στο νησί του παππού. Μόνο που ο παππούς δεν είναι πια στην προβλήτα για να την υποδεχτεί, ούτε στο σπίτι για να την πάρει στην αγκαλιά του. Το βιβλίο έρχεται να καταλαγιάσει στις παιδικές ψυχές το φόβο του θανάτου. Ασπρόμαυρη η εικονογράφηση, ιδιαίτερα τρυφερή. Γ.Γ.-Σ.

Μανόλης Μαυρολέων

Η ΚΙΚΟ ΤΑΞΙΔΕΥΕΙ ΚΑΙ ΓΝΩΡΙΖΕΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Εικ.: Γιώργος Σγουρός Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 138

Η Κίκο είναι μια κότα που κατάφερε να μάθει να πετάει. Θέλει να κάνει ένα ταξίδι για να γνωρίσει τον κόσμο. Σ’ αυτή την εξόρμηση συναντά και κάνει νέους φίλους: το λαγό, τον πελαργό, το γλάρο και άλλους. Διηγείται παραμύθια η Κίκο, μαθαίνει και άλλα από τους φίλους της. Με κέφι ο συγγραφέας μάς σεργιανάει σ’ έναν κόσμο χαρούμενο και τρυφερό μαζί. Η εικονογράφηση ασπρόμαυρη, σε ταξιδεύει κι αυτή. Γ.Γ.-Σ.

40/8

Ιωάννα Μπουραζοπούλου ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΩΝ ΤΡΟΛ

Εικ.: Σοφία Τουλιάτου Καστανιώτης, Αθήνα 2009, σελ. 48

Το βιβλίο αυτό είναι το πρώτο που έγραψε για παιδιά η συγγραφέας, ήδη γνωστή από τα λογοτεχνικά βιβλία της για μεγάλους. Με ήρωες τις επτά νότες της μουσικής, που εδώ παρουσιάζονται ως ατημέλητα τρολ, πλάθει ένα πρωτότυπο, μεγάλο παραμύθι με πλούσια φαντασία και χιούμορ. Οι νότες-τρολ πλήττουν στη χώρα τους την Αρμονία κι αποφασίζουν να ταξιδέψουν, για να ζήσουν συναρπαστικές περιπέτειες. Το ταξίδι τους θα έχει απρόβλεπτες εξελίξεις, θα τις βοηθήσει ν’ ανακαλύψουν σημαντικά πράγματα για τον εαυτό τους, ενώ παράλληλα θα φανερωθούν η γοητεία και η δύναμη της μελωδίας. Αξιοπρόσεκτη η εικονογράφηση. Λ.Π.-Α.

Έλλη Παιονίδου

ΟΙ ΤΡΙΔΥΜΕΣ ΚΑΙ Η ΜΑΓΙΣΣΑ ΝΟΝΑ ΤΟΥΣ Εικ.: Χρήστος Δήμος Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 126

Ηρωίδες αυτού του μεγάλου παραμυθιού είναι τρεις ορφανές κοπέλες, τρίδυμες, που έχουν για μόνη προστάτιδα τη μάγισσα νονά τους. Με βοηθό ένα καλό Στοιχειό, δώρο της νονάς, θα ξεκινήσουν για το ταξίδι της ζωής μαθαίνοντας από τα λάθη τους και τις καλές ή κακές αντιδράσεις των άλλων. Ύστερα από πολλές περιπέτειες και ανατροπές, θα βρει κάθε μια το δρόμο της. Με αρκετά στοιχεία από κλασικά παραμύθια και δημοτικά τραγούδια, η συγγραφέας αποπειράται να δώσει μια φανταστική ιστορία με αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα. Το ύφος της αφήγησης ποικίλλει: Άλλοτε θυμίζει λαϊκά παραμύθια και άλλοτε κλίνει προς τον σημερινό πεζό λόγο. Λ.Π.-Α.

Κατερίνα Τζωρίδου

ΜΠΕΛΑΔΕΣ ΓΙΑ ΤΡΕΙΣ Εικ.: Σπύρος Γούσης Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 188

Τι κοινό μπορεί να έχουν ένας αγανακτισμένος κάδος ανακύκλωσης, ένα κατατρομαγμένο μολύβι κι ένα απογοητευμένο αγόρι; Περνάνε και οι τρεις χάλια, ο καθένας για προσωπικούς λόγους, τόσο χάλια που αποφασίζουν να το σκάσουν. Συναντιούνται και αποφασίζουν να συνεργαστούν για να δείξουν σε μια πόλη τι σημαίνει ανακύκλωση.

41/9

Ένα ευρηματικό, καλογραμμένο εφηβικό μυθιστόρημα, που οδηγεί τον αναγνώστη στην ανάγκη να αγωνιστεί μαζί με τους άλλους για τη σωτηρία του πλανήτη μας. Μυθιστόρημα επιστημονικά τεκμηριωμένο, με στοιχεία που όμως δεν κουράζουν, αλλά προβληματίζουν χωρίς διδακτισμό. Η εικονογράφηση ασπρόμαυρη, κεφάτη. Γ.Γ.-Σ.

Άντα Φωτοπούλου

ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΑΡΟ ΦΟΡΕΜΑ Εικ.: Κάρεν Μούσερ-Σπάσου Γερμανός, Θεσσαλονίκη 2009, σελ. 165

Το βιβλίο διαπραγματεύεται μια υπόθεση υιοθεσίας όχι τόσο συνηθισμένη. Συνήθως τα υιοθετημένα παιδιά είναι ορφανά, μαθαίνουν για την υιοθεσία τους σε μεγάλη ηλικία, πληγώνονται και ψάχνουν να βρουν τους πραγματικούς τους γονείς. Σ’ αυτό το βιβλίο η υιοθεσία γίνεται τη δεκαετία του 1960, μία εποχή σκληρή και δύσκολη. Ένα ευκατάστατο αλλά άτεκνο ζευγάρι πιέζει τους γονείς της Ελπινίκης, γονείς πολλών παιδιών, που τα βγάζουν πολύ δύσκολα πέρα, να τους τη δώσουν. Κάποτε γίνονταν τα πράγματα κι έτσι, με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού, που ασφαλώς στους θετούς γονείς θα είχε καλύτερο μέλλον, μια πιο άνετη ζωή. Η συγγραφέας έχει σωστά επιχειρήματα και για τις δύο πλευρές. Το θέμα όμως είναι: Θ’ αντέξει η Ελπινίκη μακριά από την οικογένειά της, όσο καλά κι αν περνά; Θ’ αντέξουν και οι γονείς της την απουσία της; Σύμβολο σ’ όλη την ιστορία το κόκκινο καρό φόρεμα της Ελπινίκης, που «παρίσταται» σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ζωής της. Α.Β.

Στέφαν Βολφ

ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ ΠΡΩΤΗ ΘΕΣΗ (σελ. 248) Μετ.: Λίλιαν Τσιάβου

Η ΜΑΦΙΑ ΕΡΧΕΤΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑΝΥΧΤΑ (σελ. 241) Μετ.: Αρετή Κοντογιώργη

ΕΛΕΥΘΕΡΩΣΤΕ ΤΑ ΒΑΣΑΝΙΣΜΕΝΑ ΖΩΑ! (σελ. 257) Μετ.: Λίλιαν Τσιάβου Εικονογράφηση: Ράινερ Στόλτε Κέδρος, Αθήνα 2009

Σ’ αυτή την επιτυχημένη αστυνομική σειρά παιδικών βιβλίων (κυκλοφορούν ήδη στα γερμανικά 107 βιβλία), οι ντετέκτιβ που εξιχνιάζουν το μυστήριο είναι τέσσερα παιδιά, γεννημένα για τη δράση και την περιπέτεια, με δύναμη μυαλού και πολύ δυνατά αισθήματα

42/10

δικαίου. Είναι οι ΧΑ.Μ.Ο.Σ., από τα αρχικά των ονομάτων τους: ΧΑ όπως Χάινριχ, Μ όπως Μίχαελ, Ο όπως Όσβαλντ, Σ όπως Σουζάνε. Η υπόθεση του πρώτου βιβλίου Σ’ ένα αεροπορικό δυστύχημα, που συγκλόνισε τον κόσμο, δεν έχει βρεθεί ακόμα ο ένοχος που έβαλε τη βόμβα και κανείς δεν υποψιάζεται την αλήθεια. Η υπόθεση του δεύτερου βιβλίου Δύο διευθυντές γυμναστηρίου, άνθρωποι του υποκόσμου που λειτουργούν με τη βία, έχουν σκοπό να εξοντώσουν έναν πρώην γυμναστή του σχολείου των παιδιών, που προσφέρει άριστες υπηρεσίες και βέβαια τους ανταγωνίζεται, μειώνοντας τα δικά τους … έσοδα. Η υπόθεση του τρίτου βιβλίου Ύπουλοι έμποροι βασανίζουν ζώα μεταφέροντάς τα κάτω από τις πιο αποτρόπαιες συνθήκες με αποτέλεσμα να ψοφούν και να καταλήγουν στο σφαγείο. Όλοι αυτοί οι «κακοί» λογαριάζουν χωρίς τον ξενοδόχο, που είναι τα τέσσερα παιδιά. Οι ΧΑ.Μ.Ο.Σ βρίσκονται πάντα σε εγρήγορση, για να βάλουν τα πράγματα στη θέση τους και να αποκαλύψουν τους ενόχους. Α.Β.

Άστριντ Λίντγκρεν

ΠΙΠΗ ΦΑΚΙΔΟΜΥΤΗ Εικ.: Λόρεν Τσάιλντ Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 207

Κυκλοφορεί σε νέα έκδοση το γνωστό βιβλίο της Άστριντ Λίντγκρεν, με ηρωίδα το κορίτσι με τα κόκκινα μαλλιά, την Πίπη, γνώριμη στο παιδικό κοινό από το 1945, οπότε εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Σουηδία. Η Πίπη έγινε ένας αξεπέραστος λογοτεχνικός χαρακτήρας, που θα διασκεδάζει εσαεί τα παιδιά. Είναι ανατρεπτική, διηγείται ωραίες φανταστικές ιστορίες, είναι μόνη της, κάνει ό,τι θέλει, όποτε το θέλει, δεν υπάρχει μεγάλος να την πειθαρχεί, να της λέει τι πρέπει να κάνει. Η συμμετοχή –σ’ αυτή την έκδοση– της εικονογράφου Λόρεν Τσάιλντ είναι καθοριστική. Γνώρισε την Πίπη στα οκτώ της χρόνια, και όνειρο της ζωής της ήταν να τη φιλοτεχνήσει όπως η ίδια τη φανταζόταν. Πραγματικά, της έδωσε καινούργια ζωή, της χάρισε μια νέα σταδιοδρομία. Έτσι, το ανυπότακτο αυτό κορίτσι με τις παράταιρες κάλτσες και τις απίστευτες σκανταλιές, που έχει πουλήσει έως τώρα εκατομμύρια αντίτυπα, έγινε «κλασικό». Μερικά βιβλία, όντως, έχουν μια μοίρα που δεν την υποπτεύεται ο συγγραφέας ούτε στα πιο κρυφά του όνειρα, όταν δημιουργεί το έργο του. Α.Β.

43/11

για μεγάλα παιδιά και νέους Ελένη Δικαίου

ΤΑ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑΚΙΑ ΤΗΣ ΓΥΑΛΙΝΗΣ ΑΥΛΗΣ Εικ.: Δημήτρης Φουσέκης Πατάκης, Αθήνα 2009, σελ. 190

«“Αύριο γκρεμίζουμε”, είχε πει εκείνος ο άνθρωπος. Έτσι, αν δε θέλαμε να βρεθούμε μπροστά στα συνεργεία κατεδάφισης το άλλο πρωί, έπρεπε να ψάξουμε με τον Τιμόθεο για άλλο σπίτι. Αλλά ποιος θα μπορούσε να δεχτεί στο σπίτι του δυο φαντάσματα;» Οι ήρωες είναι δυο φαντάσματα, όχι τρομαχτικά ή εκδικητικά. Είναι δυο φαντάσματα-σκιές, που αλλάζουν χρώματα το σούρουπο και θέλουν να αγαπηθούν. Ένα μυθιστόρημα που μιλάει για τη φιλία, που μπορεί να προσπερνάει ακόμα και τα σύνορα ανάμεσα σε δύο κόσμους. Ένα διασκεδαστικό και τρυφερό βιβλίο με έξυπνες ασπρόμαυρες ζωγραφιές. Γ.Γ.-Σ.

Ελπίδα Ισμαήλ

Η ΕΛΠΙΔΑ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΠΑΝΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ Κέδρος, Αθήνα 2009, σελ. 389

Η Τζένα έζησε τα παιδικά της χρόνια χωρίς μητρική στοργή και συντροφιά, μονάχη στο δωμάτιό της, γράφοντας στίχους και μελοποιώντας τους. Η μητέρα που την υιοθέτησε, μην μπορώντας να ξεπεράσει το θάνατο του δικού της παιδιού, της φερόταν αδιάφορα έως εχθρικά. Ο μόνος που τη στήριζε ήταν ο Τζον, ο πατέρας της. Η Τζένα δεν ήξερε ότι ήταν υιοθετημένη. Όταν το έμαθε με πολύ απότομο τρόπο, τα πράγματα έγιναν ακόμη χειρότερα. Η ψυχή της γέμισε με μίσος και οργή, δημιουργούσε προβλήματα με τη συμπεριφορά της και στο σχολείο είχε πολλές αντιπάθειες. Μοναδική της φίλη, πραγματικό στήριγμα, ήταν η Λετίτσια. Ένας καταιγισμός από γεγονότα έκαναν ακόμη πιο ευάλωτο τον ήδη αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα της, κι έφτασε στην απόγνωση στα 19 της χρόνια. Τελικά στάθηκε στα πόδια της, χωρίς ποτέ να το φαντάζεται. Βρήκε το δρόμο της μέσα από τα μονοπάτια της μουσικής, που ήταν ανέκαθεν η αγάπη της, και ξέφυγε από τα περιθώρια που έκαναν τη ζωή της μίζερη και άχαρη. Μυθιστόρημα που εστιάζει στα ιδιαίτερα έντονα προβλήματα, συσσωρευμένα σε ένα κορίτσι αδύνατο και ευάλωτο από τις ιδαίτερες συνθήκες που ζούσε. Α.Β.

44/12

Μαρούλα Κλιάφα

ΑΓΡΙΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Κέδρος, Αθήνα 2008, σελ. 172

Άγρια παιχνίδια, πράγματι, είναι αυτά που παίζονται όλο και με μεγαλύτερη συχνότητα στα σχολεία. Ένας καθηγητής, πρωτοδιορισμένος σ’ ένα Γυμνάσιο της περιφέρειας, και ένα γυμνασιοκόριτσο είναι οι μάρτυρες μιας σκληρής ιστορίας. Ο καθηγητής προσπαθεί να «βολευτεί», να βρει τη θέση του μέσα στην τάξη και να αντιμετωπίσει τις συμπεριφορές των μαθητών. Το πρόβλημα κοινωνικό. Έχει ν’ αντιμετωπίσει τη βία, σωματική και ψυχολογική, τους δράστες και τα θύματα. Το κορίτσι το αντιμετωπίζει από το μετερίζι της εφηβείας της και της αγάπης της. Τα γεγονότα σοβαρεύουν πολύ όταν όσοι δέχονται τη βία είναι ευαίσθητοι. Όσο και να κατηγορούν σήμερα τη νεολαία, υπάρχουν –και μάλιστα πολλά– ευαίσθητα παιδιά. Η συγγραφέας διαπραγματεύεται το θέμα του υπερευαίσθητου μαθητή με απλό, συγκλονιστικό τρόπο. Α.Β.

Μάνος Κοντολέων

Ο ΧΑΡΤΑΕΤΟΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ Εικ.: Ελένη Τσακμάκη Άγκυρα, Αθήνα 2009, σελ. 54

Μια ληστεία στο Άμστερνταμ, με θύματα δυο τουρίστες –το συγγραφέα και τη γυναίκα του– γίνεται αφορμή για τη γνωριμία τους με μια ηλικιωμένη Ολλανδή, που τους συμπαραστέκεται και τους φιλοξενεί. Μέσ’ από την απρόσμενη αυτή γνωριμία, ξεκινά ένα άλλου είδους ταξίδι, ένα ταξίδι στο παρελθόν, και συγκεκριμένα στη δεκαετία του 1920, που σφράγισε την ελληνική ιστορία με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την προσφυγιά που ακολούθησε. Η ηλικιωμένη κυρία, χήρα Μικρασιάτη πρόσφυγα, έχει πλήθος αναμνήσεις και πολλά να τους διηγηθεί, αρκετά από τα οποία αφορούν τους Ολυμπιακούς Αγώνες που έγιναν στο Άμστερνταμ το 1928. Πρωτότυπη και τρυφερή νουβέλα, που φέρνει στο φως μια άγνωστη και συγκινητική πτυχή της εποχής εκείνης. Λ.Π.-Α.

Γιολάντα Πατεράκη

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΥΘΕΝΑ Εικ.: Γιάννης Αποστολογιάννης Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 263

Μετά τον «Πλανήτη του Δεν ξέρω πού», η Γιολάντα Πατεράκη μάς προτρέπει να κρατήσουμε μια θέση στο φανταστικό της τρένο και

45/13

να επισκεφτούμε μαζί με τον Χάρι Μεντ και την οικογένειά του τον τρελό, παράξενο και απίθανο «Κόσμο του Πουθενά». Σ’ αυτόν τον τόπο κανείς δεν έχει πάει ως τώρα εκτός από τη… συγγραφέα και τον Χάρι Μεντ, τον μεγαλοφυή εφευρέτη, τον σοφό επιστήμονα. Η Χριστίνα κι η Ελβίρα, ο Αλβέρτος κι ο Στέλιος, θαυμαστές του πιστοί, είναι έτοιμοι να τον ακολουθήσουν όπου τους οδηγήσει η ευφυΐα του. Το ίδιο και οι βοηθοί του, οι σκάμπιο, τα ρομπότ. Απίστευτες περιπέτειες, εντείνουν το ενδιαφέρον στον φανταστικό κόσμο του βιβλίου, που η συγγραφέας περιγράφει σαν να τον…ξέρει από καιρό, και κάνουν ευκολοδιάβαστο το βιβλίο. Είναι σίγουρο ότι θα το εκτιμήσουν οι αναγνώστες του. Α.Β.

Γιάννης Ρεμούνδος

ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΑΜΕΝΟΥ CD PLAYER Εικ.: Χρήστος Δήμου Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ, 248

Σε 248 διασκεδαστικές σελίδες, ο πολυγραφότατος Γιάννης Ρεμούνδος, γνωστός για το χιούμορ του, πλάθει μια «ιστορία μυστηρίου» με σκηνικό τη βιβλιοθήκη ενός σχολείου κι ένα εξαφανισμένο CD PLAYER. Μυθιστόρημα χαρακτήρων, μυθιστόρημα με λόξιγκα (καθώς ο πρωταγωνιστής έχει λόξιγκα μακράς διαρκείας), που κρατά το ενδιαφέρον με τις διάφορες ανατροπές ως προς τον ένοχο, σε κάθε του σελίδα, που πέφτουν σαν καταιγίδα η μία μετά την άλλη. Ταυτόχρονα με την έρευνα και την προσπάθεια εξιχνίασης του ενόχου αναδύονται μυστικά που εξηγούν περίεργες συμπεριφορές για τη ζωή και τα έργα των γονιών των παιδιών που εμπλέκονται στην ιστορία. Ο Γ.Ρ. χειρίζεται όλο αυτό το πλήθος με ιδιαίτερη ικανότητα, όπως άλλωστε έχει αποδείξει σε όλα του τα βιβλία. Α.Β.

Ναννίνα Σακκά-Νικολακοπούλου ΡΕΜΙΕ

Εξώφ.: Διατσέντα Παρίση Λιβάνης, Αθήνα 2009, σελ. 119

Ηθογραφικό μυθιστόρημα που περιγράφει την περίπτωση της Ρεμιέ, μιας Τουρκάλας που παντρεύτηκε Έλληνα, τον Μιχάλη, και το σθένος και την αντοχή που έδειξε στις δυσκολίες που συνάντησε από όλους στη ζωή της εξαιτίας αυτού του γάμου. Παράλληλα καταγράφει με άπειρη τρυφερότητα όλες τις εγκαταλελειμμένες γωνιές του νησιού της Ίμβρου, την πίκρα για τον τόπο που ζει τέτοια εγκατάλειψη, τα λιγοστά καντήλια που καίνε στους τάφους, φέρνοντας

46/14

είτε με τ’ όνειρο είτε με τη γραφίδα στο προσκήνιο ευτυχισμένες στιγμές, ήθη και έθιμα, γεύσεις και παραμύθια ενός κόσμου που έζησε στα μέρη εκείνα. Είναι ολοφάνερο ότι η ειδική ιστορία της Ρεμιέ ήταν η αφορμή, το έναυσμα για να φωτίσει με προβολείς το πολύπαθο νησί, που τόσο αγάπησε και τόσο λαχταρά να το αγαπήσουν και άλλοι. Α.Β.

Ρικ Γιάνσι

ΑΛΦΡΕΝΤ ΚΡΟΠ – Η ΣΦΡΑΓΙΔΑ ΤΟΥ ΣΟΛΟΜΩΝΤΑ Μετ.: Βούλα Γεωργακάκου Μεταίχμιο, Αθήνα 2007, σελ. 335

Ο Άλφρεντ Κροπ δεν είναι ένας οποιοσδήποτε έφηβος. Είναι ο τελευταίος επιζών απόγονος του ιππότη Λάνσελοτ και έχει σώσει τον πλανήτη από ολοκληρωτική καταστροφή –χωρίς να το γνωρίζει ο κόσμος–, ενώ το αίμα του έχει τη δύναμη να θεραπεύει. Μετά από τη μεγάλη κληρονομιά που του άφησε ο θείος του, 400 εκατομμύρια δολάρια, ο Οράτιος –ανάδοχος γονέας του– θέλει να τον υιοθετήσει, πράγμα που ούτε να το διανοηθεί δεν θέλει ο Άλφρεντ. Κι ενώ ετοιμάζεται να το σκάσει από το σπίτι, απάγεται από τον ΜακΆρλοντ που απειλεί να τον σκοτώσει, γνωρίζοντας καλά, ότι λόγω των προσόντων του, η εταιρεία ΓΡΑΠΟΠΑΦ θα τον χρησιμοποιήσει εναντίον του. Ο ΜακΆρλοντ έχει κλέψει από την εταιρεία τις σφραγίδες του Σολομώντα. Για να τις πάρουν πίσω από τον κλέφτη χρειάζεται ο Άλφρεντ, ο μόνος που πρέπει και μπορεί να τις βρει για να σώσει άλλη μια φορά τον κόσμο. Σ’ αυτό το περιπετειώδες βιβλίο που παραπέμπει σε κινηματογραφική ταινία, όλα γίνονται με ταχύ ρυθμό, συναρπαστικά. Το μυστικό του θα σας αποκαλυφθεί διαβάζοντάς το. Α.Β.

Ντιν Λόρεϋ

Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΕΦΙΑΛΤΗ Εικ.: Μπράντον Ντόρμαν Μετ.: Φωτεινή Μοσχή Μίνως, Αθήνα 2008, σελ. 340

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου αναφέρεται: «Ξέρετε κάτι; Τα τέρατα κάτω από το κρεβάτι σας είναι αληθινά, αλλά μην τα φοβάστε γιατί υπάρχει μια Ακαδημία που εκπαιδεύει εξολοθρευτές και νεδερμάγους για να τα εξοντώσει». Πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι ο Τσάρλι Μπέντζαμιν, που κανείς δεν του κάνει παρέα και δεν πάει ούτε στο σχολείο, ακριβώς

47/15

γιατί βλέπει εφιάλτες και τα κάνει όλα ρόιδο. Όταν ο Τσάρλι καταφέρνει να κοιμηθεί γίνονται σημεία και τέρατα, γιατί πάσχει από ΣΙΚΕΠΠΑ, που σημαίνει: Σύνδρομο Ιδεοληπτικής-Καταναγκαστικής Έλλειψης Προσοχής και Πνευματικής Διαταραχής. Σ’ έναν τέτοιο εφιάλτη, ένα βράδυ, ο Ρεξ και η Ταμπίθα ανακαλύπτουν το χάρισμα που διαθέτει. Αν όμως δεν μάθαινε να το ελέγχει θα τους σκότωνε όλους. Νέδερ είναι ο κάτω κόσμος, με πλάσματα σαν φαντασματάκια που τα στέλνουν για να μπουν στον κόσμο μας. Ο Τσάρλι μπορεί να τα διώχνει. Πρέπει όμως να εκπαιδευθεί στην Ακαδημία του Εφιάλτη, πράγμα που δίνει την ευκαιρία στο συγγραφέα να «παίξει» με τη φαντασία του και να δημιουργήσει ένα πρωτότυπο φανταστικό μυθιστόρημα που θα έχει και συνέχεια. Α.Β.

Χίλαρι Μακέι

ΚΑΝΤΙ – ΓΛΥΚΙΑ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ Εξώφ: Liselotte Watkins Μετ.: Ντίνα Καρύδη Ψυχογιός, Αθήνα 2009, σελ. 226

Η βραβευμένη συγγραφέας, που τα βιβλία της αγαπήθηκαν από τα παιδιά, επανέρχεται μ’ ένα καινούργιο έργο, πάντα όμως με πρωταγωνιστές τα παιδιά της οικογένειας που έχει πλάσει – μια οικογένεια καθόλου συνηθισμένη. Την ιστορία αφηγούνται τα παιδιά της οικογένειας, η Ρόουζ Κάσον, ο Ίντιγκο Κάσον, η Σάφρον Κάσον και η Κάντι Κάσον, που είναι σε ώρα παντρειάς και ψάχνει να βρει «αυτό που έψαχνε πάντα». Κι ενώ όλα βαίνουν προς την ευτυχισμένη στιγμή, κάτι γίνεται και... Εφηβικό βιβλίο, αληθινό, χαριτωμένο. Α.Β.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΧΩΡΙΣ ΤΕΛΟΣ Νένα Κοκκινάκη Συγγραφέας

«Κάθε αναγνώστης την ώρα που διαβάζει είναι προ πάντων αναγνώστης του εαυτού του» Μαρσέλ Προυστ

λογοτεχνία για παιδιά μοιάζει με ιστορία που συνεχίζεται αέναα. Μια ιστορία χωρίς αρχή και τέλος – και μη φανταστείτε πως μιλώ για την Ατέλειωτη Ιστορία του Γερμανού συγγραφέα, που αγαπήθηκε τόσο από τα παιδιά όσο και από τους μεγάλους1. Δεν είναι βέβαια τυχαίο που το βιβλίο του Έντε μεταφράστηκε σε είκοσι οκτώ γλώσσες. Ούτε μπορεί να θεωρηθεί συμπτωματικό το γεγονός ότι στο συνέδριο για την κλασική παιδική λογοτεχνία που είχε γίνει το 1983 στη Φρανκφούρτη αναφέρθηκε πως ενώ στα παλιότερα χρόνια, βιβλία που γράφτηκαν για μεγάλους, μετά από σχετική επεξεργασία,

49 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

γίνανε «παιδικά» (όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος, ο Γκιούλιβερ, Οι τρεις σωματοφύλακες και ο Όλιβερ Τουίστ), στις μέρες μας συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: βιβλία που γράφονται για παιδιά γίνονται απόκτημα των μεγάλων, όπως αυτό του Έντε. Η λογοτεχνία για παιδιά δεν μπορεί να σταματήσει, και προφανώς θα συνεχίσει να υπάρχει όσο «αρέσει στους μεγάλους», ή όσο «υπάρχουν παιδιά που έχουν κλίση στο διάβασμα». Υπάρχει όμως μια μεγάλη αλήθεια που επηρεάζει τα λογοτεχνικά διαβάσματα των παιδιών υπονομεύοντας παράλληλα τους ορισμούς που κατά καιρούς δίδονται. Την επισημαίνει ο Κυριάκος Ντελόπουλος σε συνέντευξή του: «(...) ηλικία και ωριμότητα δεν συμβαδίζουν, πράγμα που εξηγεί πολλά, ανατρέπει αποφάνσεις και επί πλέον παραπέμπει το θέμα και σε άλλες επιστήμες. Ας λάβουμε υπόψη μας την παράμετρο ότι οι μεγάλοι γράφουν παιδικά βιβλία, οι μεγάλοι τα εκδίδουν, οι μεγάλοι τα διακινούν στα παιδικά χέρια, οι μεγάλοι τα κρίνουν και προσδιορίζουν τις προτιμήσεις των παιδιών [...]. Όσα εντοπίστηκαν από τον 19ο αιώνα, ισχύουν πάντα και συζητιούνται από τους μεγάλους πάλι, όμως ερήμην των παιδιών, τα οποία αποβαίνουν αντικείμενα παρατηρήσεων, στις οποίες συνυπολογίζονται και άλλοι παράγοντες: κοινωνικοί, βιοτικού επιπέδου, τα εκπαιδευτικά συστήματα, η παραγόμενη ή όχι από αυτά παιδεία, η οικογενειακή αγωγή και πνευματικότητα»2. Το γεγονός, επομένως, ότι τα παιδιά στρέφουν την προσοχή τους σε βιβλία που προορίζονται για μεγάλους είναι εντελώς αναμενόμενο και οπωσδήποτε καθόλου πρόσφατο. Η παιδική λογοτεχνία ανέκαθεν συνοδοιπορούσε με εκείνη που γραφόταν για μεγάλους, έστω και αν κάποια στιγμή αυτονομήθηκε. Δεν έχουμε παρά να ξεφυλλίσουμε τα «ανθολόγια κειμένων» των μαθητών Δημοτικού και Γυμνασίου, όπου η προσπάθεια των ανθολόγων συνίσταται στο πάντρεμα κειμένων γραμμένων για μεγάλους (τα οποία δυνητικά «προσφέρονται» για παιδιά) και άλλων που γράφτηκαν αποκλειστικά γι’ αυτά. Στην προκειμένη περίπτωση λειτουργεί αναμφισβήτητα η θέση ότι το καλό παιδικό βιβλίο είναι εκείνο που αρέσει στους μεγάλους. Οι μεγάλοι έχουν παρελθόν. Η φω νή του επηρεάζει με την ανεξάντλητη δύναμή της τη λογοτεχνική γραφή. Πολλές φορές η προσήλωση στην παι δικότητα γεννά αριστουργηματικές

σελίδες. Ένας κόσμος «φρεσκοβαμμένος και κελαϊδιστός, γεμάτος από ονειροπολήματα και τη στοργή της πρώτης εφηβείας», όπως έγραφε ο Γιώργος Θεοτοκάς στο Δαιμόνιο: «Είναι παράξενος και σκοτεινός ο ρόλος που παίζουν στη ζωή μας οι φωνές των ανθρώπων, έτσι καθώς ρυθμίζουν κάποτε, χωρίς να το σκεφτόμαστε, τους ψυχικούς προσανατολισμούς μας. Παράξενες είναι και οι επιβιώσεις τους. Με το πέρασμα του καιρού, όταν χάνονται τα πρόσωπα κι αρχίζουν να σβήνουν και στη μνήμη μας και δεν μπορούμε πια να ξεχωρίσουμε, μέσα στην ομίχλη των περασμένων, τα χαρακτηριστικά τους και το ύφος τους, και δεν θυμόμαστε πια ούτε το χρώμα των ματιών ούτε τον παλμό των κορμιών, οι φωνές μένουν καμιά φορά. Τις ξανακούμε τις ώρες της μοναξιάς, που μιλούνε σιωπηλές. Είναι σαν ένας απελπισμένος αγώνας εναντίον της λήθης (...)»3. Στον αγώνα κατά της λήθης μπαίνουν οι συγγραφείς σε όλες τις εποχές προκειμένου να ειπωθούν τα πάντα, να βγουν όλα στο φως. Κάθε συγγραφέας, κι ένα ταξίδι που επιχειρήθηκε για να συντελέσει στην καταγραφή μιας άγνωστης χώρας. «Φιλοδοξία του μυθιστοριογράφου δεν είναι να τα καταφέρει καλύτερα από τους προκατόχους του, αλλά να δει όσα εκείνοι δεν είδαν, να πει όσα δεν είπαν», γράφει ο Μίλαν Κούντερα4. Η καλλιτεχνική του ωστόσο προσφορά θα κριθεί από την οπτική του, από τον τρόπο που ο ίδιος βλέπει τα πράγματα, εκφράζει τα βιώματά του, την καθημερινότητα, ακόμη και την ασημαντότητα («μόνο το μυθιστόρημα κατόρθωσε να ανακαλύψει την τεράστια και μυστηριώδη δύναμη του ασήμαντου», σημειώνει ο Κούντερα στο ίδιο βιβλίο). Κριτής, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι ο χρόνος. Εκείνος θα αξιολογήσει την καλλιτεχνική προσφορά του συγγραφέα, ανεξάρτητα αν το έργο του «απευθύνεται» σε μεγάλους ή σε παιδιά, αν πρόκειται για «λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους» ή «για παιδιά και νέους», ορισμοί που, όπως σημειώνει ο Μάνος Κοντολέων, «γενικεύουν και ομαδοποιούν αυθαίρετα δύο αρκετά διαφορετικά λογοτεχνικά είδη»5. Το τι μένει τελικά στη λογοτεχνία είναι κάτι που αποκρυσταλλώνεται ως αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας, όπου βασικό ρόλο παίζει η γενικότερη ατμόσφαιρα. Εννοώ την εποχή, την κοινωνία, τα ιστορικά γεγονότα που διαμορφώνουν την ατμόσφαιρα αυτή και που κάποτε σημαδεύουν ανεξίτηλα. Όλα αυτά θα συντελέσουν στο να αποσαφηνιστεί τι μένει τελικά. Οι μεγάλοι, επομένως, οι οποίοι «κρίνουν και προσδιορίζουν» τις προτιμήσεις των παιδιών, χρειάζεται να κάνουν για χάρη τους συγκεκριμένες επιλογές. Με αυστηρά κριτήρια και συγκεκριμένους στόχους, και με ύψιστο εκείνον της καλλιέργειας του πνεύματος που χρειάζεται να διέπει το παιδικό βιβλίο. Σε μια εποχή όπου η ζωή μπερδεύει συχνά το παιδί που είναι εκτεθειμένο στην κοινωνία που ζει, η λογοτεχνία θα συντελέσει πάνω απ’ όλα στην κατανόηση του εαυτού του. Ο κόσμος γύρω του είναι πολύπλοκος και θα χρειαστεί να τον αντιμετωπίσει. Πώς αντιμετωπίζεται όμως ο κόσμος της σύγχρονης μαζικής κοινωνίας με τις ειδικές συνθήκες ζωής (που δημιουργήθηκαν πριν ακόμα υπάρξει η ίδια); Ο Μπρούνο Μπετελχάιμ δεν βλέπει άλλη διέξοδο παρά μόνο την κατανόηση του εαυτού: «Το παιδί, καθώς μεγαλώνει, πρέπει να μάθει σταδιακά να κατανοεί

51 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

52 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

καλύτερα τον εαυτό του. Έτσι γίνεται ικανότερο να κατανοεί καλύτερα και τους άλλους, και τελικά μπορεί να δημιουργεί αμοιβαία ικανοποιητικές και με νόημα σχέσεις. Για να βρει κανείς βαθύτερο νόημα, πρέπει να γίνει ικανός να υπερβεί τα στενά όρια της εγωκεντρικής ύπαρξης και να πιστέψει πως η συμβολή του στη ζωή θα είναι σημαντική, αν όχι τώρα αμέσως, τουλάχιστον στο μέλλον. Αυτό το αίσθημα θα του επιτρέψει να μη βρίσκεται στο έλεος των ιδιοτροπιών της ζωής και να αναπτύξει τις εσωτερικές δυνάμεις του, ώστε τα συναισθήματά του, η φαντασία και η νόησή του να αλληλοϋποστηρίζονται και να εμπλουτίζονται αμοιβαία. Τα θετικά αισθήματα μας δίνουν τη δύναμη να αναπτύσσουμε τη λογική μας. Και η ελπίδα για το μέλλον μάς στηρίζει στις αντιξοότητες που θα συναντήσουμε»6. Για τον Μπετελχάιμ, ό,τι μετράει είναι το «συνεκτικό νόημα». Το παιδί χρειάζεται ιδέες για να βάλει τάξη στον εσωτερικό του κόσμο και με τη σειρά του στα αλληλοσυγκρουόμενα εν πολλοίς αισθήματά του. Το συγκεκριμένο «νόημα» έχει σίγουρα να κάνει με την ηθική διαπαιδαγώγηση που έμμεσα και με λεπτότητα θα παρουσιάσει τα πλεονεκτήματα της ηθικής συμπεριφοράς. Σε λογοτεχνικές σελίδες, σε παραμύθια που κάποτε καθίστανται χρησιμότερα κι από τις ίδιες τις αλήθειες της ζωής. «Βαθύτερο νόημα βρίσκεται στα παραμύθια που μου έλεγαν στα παιδικά μου χρόνια, παρά στην αλήθεια που μας διδάσκει η ζωή», έγραψε ο Γερμανός ποιητής Σίλλερ (βλ. στο βιβλίο του Μπετελχάιμ), ενώ η Πηνελόπη Δέλτα, κατηγορηματική στην τοποθέτησή της εναντίον κάθε μορφής διδακτισμού, σημείωνε αναφορικά με τα σχολικά βιβλία: «[...] Ηθικά μαθήματα ταιριάζει να διδάσκουν τα σχολικά μας βιβλία, αλλά να τα διδάσκουν χωρίς ποτέ να προέχει το διδακτικό. Χωρίς να νιώσει το παιδί πως διδάσκεται, παρά μονάχο του, ως συμπέρασμα να βγάζει το ηθικό μάθημα». Σε μια εποχή, ωστόσο, όπου επικρατεί η προχειρότητα και οι εύκολες συνταγές, το να μιλάς για ηθική συμπεριφορά όχι με αφηρημένες ηθικές έννοιες αλλά δείχνοντας το ορθό, αυτό που έχει νόημα για το παιδί, δεν φαίνεται τόσο εύκολο. Για να είμαι ειλικρινής, απαιτεί ηρωισμό. Τα σημερινά παιδιά δεν μεγαλώνουν πια στην ασφάλεια της διευρυμένης οικογένειας, ούτε μέσα στην κοινότητα, της οποίας τα μέλη συνδέονται από στενούς δεσμούς. Πολύ περισσότερο λοιπόν από κάθε εποχή είναι αναγκαίο σήμερα να δώσουμε στο σύγχρονο παιδί εικόνες ηρώων που αντιμετωπίζουν με αποφασιστικότητα και χιούμορ τα καθημερινά προβλήματα. Ήρωες που θα καθοδηγεί η φαντασία του συγγραφέα σε κάθε χώρο και σε οποιαδήποτε θεματική. Όσοι ασχολούνται με την παραγωγή και διακίνηση του παιδικού βιβλίου –δάσκαλοι, εκδότες, ακόμη και θεατρικοί επιχειρηματίες που ανεβάζουν έργα για παιδιά βασισμένα σε μυθιστορήματα– οφείλουν τον συγκεκριμένο στόχο να υπηρετούν. Πολλοί από τους τελευταίους προτιμούν τα κλασικά έργα κι έχουν κάθε λόγο να το κάνουν. Ιστορίες αγαπημένες, γραμμένες από απαράμιλλες πένες κλασικών, έρχονται να ταξιδέψουν τα παιδιά σε κόσμους ονειρεμένους και παράλληλα να τους περάσουν μηνύματα θάρρους, αγάπης, φιλίας, μακριά από διδακτισμούς, ιδεολογικές αγκυλώσεις, γλωσσικές και άλλες ακρότητες ή εύκολους εντυπωσιασμούς. Υπάρχουν πολλοί Έλληνες συγγραφείς που καταθέτουν με σοβαρότητα και

αγάπη την άποψή τους γι’ αυτό που λέγεται λογοτεχνία για νέους και παιδιά. Είναι εκείνοι που συνεχίζουν την ιστορία της λογοτεχνίας που δεν έχει τέλος, και κάτι μου λέει πως όταν γράφουν τη δική τους αλήθεια για τον κόσμο και τη ζωή δεν θα σκέφτονται σε τι είδους κοινό απευθύνονται, αλλά μόνο πώς θα δώσουν ένα κομμάτι του εαυτού τους, το πιο αληθινό, στον αναγνώστη τους. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μίχαελ Έντε, Ιστορία χωρίς τέλος. Στα ελληνικά μεταφράστηκε στις εκδόσεις Ψυχογιός (1985), από τη Ρένα Καρθαίου και τη Λίζα Λάμπρου. 2. Περιοδικό Διαβάζω (τχ. 492/2009), με αφορμή το βιβλίο του συγγραφέα Τα παιδικά αναγνώσματα των πάππων μας από τις Εκδόσεις Πατάκη. 3. Γιώργος Θεοτοκάς, Το δαιμόνιο, Εκδόσεις της Εστίας, σ. 38. 4. Μίλαν Κούντερα, Ο πέπλος, Εκδόσεις της Εστίας, σ. 27. 5. Μάνος Κοντολέων, «Η λογοτεχνία του ονείρου ή του εφιάλτη», περ. Διαβάζω, τχ. 492/Ιανουάριος 2009. 6. Μπρούνο Μπετελχάιμ, Η γοητεία των παραμυθιών, εκδ. Γλάρος, 1995.

διαχρονικά*

Ο ΦΡΟΫΝΤ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ Nicholas Tucker (Βρετανία)

54 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ο 1983 δημοσιεύτηκε η μελέτη του John M. Ellis, One fairy story too many (Ένα παραμύθι είναι πάρα πολλά, εκδόσεις Chicago Press), που κατέρριψε το μύθο των αδερφών Γκριμ, αποδεικνύοντας ότι ήταν λαογράφοι χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το 1984 είχαμε τη μελέτη του J. M. Masson, Feud: The assault of truth (Φρόυντ: Η επέμβαση στην αλήθεια, εκδ. Faber), όπου κατηγορεί τον Φρόυντ ότι διαστρέφει τα στοιχεία για την παιδική αποπλάνηση που προκύπτουν από τις ομολογίες των ασθενών του, σχετικά με το παρελθόν τους. Τα δύο αυτά βιβλία δεν συνδέονται άμεσα μεταξύ τους, θέτουν όμως και τα δύο υπό αμφισβήτηση την ιδέα-κλειδί της ψυχανάλυσης, δηλαδή την απώθηση στο ασυνείδητο: την ανάγκη που αισθάνεται ο άνθρωπος να ντύσει τις κοινωνικά απαράδεκτες επιθυμίες του με ρούχα συμβολικά, προτού τις αντιμετωπίσει στο επίπεδο της φαντασίας. Αυτή η κατηγορία είναι σοβαρή, γιατί σύμφωνα με την άποψη του Φρόυντ, η διαδικασία της απώθησης στην ανθρώπινη ψυχή είναι ουσιαστική, ακόμα και για την ύπαρξη του πολιτισμού. Δίχως την απώθηση ή δίχως τις δικλείδες ασφαλείας που διοχετεύουν το επικίνδυνο ψυχικό ρεύμα σε ακίνδυνα συμβολικά κανάλια, γρήγορα θα επιστρέφαμε στο στάδιο της βαρβαρότητας, αφού το κάθε ένστικτο θα έβρισκε άμεση ικανοποίηση μόλις εκδηλωνόταν. Μια δικλείδα ασφαλείας, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, είναι η λογοτεχνία και κυρίως τα παραδοσιακά παραμύθια που αντικατοπτρίζουν την έγνοια του ανθρώπου για τα αιώνια θέματα, τη γέννηση και το θάνατο, τον έρωτα και το γάμο, ή μια πιο σκοτεινή αντιζηλία μεταξύ των αδερφών. Τα παραμύθια αναφέρονται συχνά στην οικογένεια. Υποστηρίχτηκε ότι τονίζουν ορισμένα πολύ έντονα, αρνητικά συναισθήματα, ενώ συγχρόνως τα εξουδετερώνουν, μεταμφιέζοντάς τα σε παραμύθια. Ο Φρόυντ συχνά αναφέρεται σ’ αυτή την αντίληψη. Στο Introductory Lectures (Εισαγωγικές Διαλέξεις) γράφει πως θα μπορούσαμε να καταλάβουμε το νόημα των συμβόλων στα όνειρα μελετώντας τον ιδιότυπο συμβολισμό στα παραμύθια. Αντίστροφα, «η γνώση των θεωριών για την παιδική σεξουαλικότητα, με τη μορφή που παίρνει στο μυαλό των παιδιών, έχει ενδιαφέρον * Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. To άρθρο του Nicholas Tucker, συγγραφέα και καθηγητή Εξελικτικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Sussex, που είχε πρωτοδημοσιευτεί στο περιοδικό New Society, στις 27.9.1964, πρωτοπαρουσιάστηκε μεταφρασμένο στο τεύχος 9 (Άνοιξη 1988) των Διαδρομών.

από πολλές πλευρές, ακόμα και για την ερμηνεία των μύθων και των παραμυθιών». Αναφέρει, π.χ.: «Δε νομίζετε ότι αρχίζει να γίνεται ξεκάθαρο πως τα πολλά παραμύθια που αρχίζουν με τις λέξεις Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας βασιλιάς και μια βασίλισσα σημαίνουν απλά Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας πατέρας και μια μητέρα;» Ο Φρόυντ χρησιμοποίησε τα παραμύθια στην περίφημη ανάλυση του Λυκανθρώπου. Από τότε πολλοί ψυχαναλυτές –όπως ο Μπρούνο Μπετελχάιμ στο βιβλίο του The uses of Enchantment (Οι χρησιμότητες της μαγείας)– συνέχισαν να προσθέτουν στον κατάλογο του Φρόυντ παρόμοια σύμβολα παραμυθιών: γίγαντας = πατέρας, μάγισσα = μητέρα, λύκος = εκείνο (id), τρύπημα στο δάχτυλο με καρφίτσα = σεξουαλική επαφή. Χωρίς αμφιβολία ο Φρόυντ και οι επίγονοί του διέγραψαν σωστά τη συχνότητα με την οποία τέτοια σύμβολα έκαναν την εμφάνισή τους και στα όνειρα και στις ίδιες τις ιστορίες. Εκείνο που δεν είχε τότε συνειδητοποιηθεί, είναι πως μερικές από τις λεπτομέρειες των παραμυθιών, που γίνονταν αντικείμενο ψυχαναλυτικής ερμηνείας, συχνά προέρχονταν από νεότερες παραλλαγές, που χρονολογούνται μόνο από την αρχή του 19ου αιώνα. Δεν ήταν το προϊόν των ασυνείδητων αμυντικών μηχανισμών που εξελίχτηκε με τους αιώνες, αλλά το αποτέλεσμα συνειδητής λογοκρισίας από διάφορους σύγχρονους εκδότες και ιδιαίτερα από τους αδερφούς Γκριμ. Εδώ θα πρέπει να γυρίσουμε στο έξοχο βιβλίο του καθηγητή Ellis που αναφέραμε στην αρχή. Ο Ellis αμφισβητεί την κοινή ρομαντική αντίληψη πως οι αδερφοί Γκριμ «γύριζαν επί μήνες στην επαρχία συγκεντρώνοντας από τους χωρικούς και τους απλούς ανθρώπους των πόλεων μια πλούσια συλλογή από θρύλους, που κατέγραψαν όσο το δυνατό πιστότερα». Αυτή ήταν η εικόνα που οι αδερφοί Γκριμ ήθελαν να παρουσιάσουν. Ως φλογεροί πατριώτες που ήταν, σκόπευαν πάντα να κάνουν τη συλλογή τους ένα μνημείο εθνικής λαογραφίας. Επιθυμία τους ήταν οι ιστορίες τους να φαίνονται σαν να πηγάζουν από τον ίδιο το γερμανικό λαό, αμόλυντες από ξενικές επιδράσεις και παρουσιασμένες με τόση απλότητα στις λέξεις όση ταιριάζει σε πραγματικές μεγαλοφυΐες. Σ’ αυτό οι αδερφοί Γκριμ πέτυχαν απόλυτα. Τα παραμύθια που συνέλεξαν, λειτούργησαν πραγματικά ως βάση για την ιδέα μιας καθολικής γερμανικής κουλτούρας σε μια εποχή που η ίδια η Γερμανία ήταν διασπασμένη και αναζητούσε μια κοινή ταυτότητα. Οι αδερφοί Γκριμ όμως χρησιμοποίησαν ταχυδακτυλουργίες όχι ασήμαντες. Συχνά οι ιστορίες τους δεν προέρχονταν από χωρικούς παρά από φίλους τους της μεσαίας τάξης, με κέντρο μια παραμυθού γαλλικής καταγωγής, που διηγιόταν παραμύθια από τη δική της χώρα. Η γλώσσα που ήταν γραμμένα δεν ήταν ο λόγος ενός λαϊκού ανθρώπου, αλλά ένα λογοτεχνικό προϊόν, που οι αδερφοί Γκριμ συνέχισαν να τελειοποιούν σε κάθε επανέκδοση (και η διαρκής αυτή αναθεώρηση, γενικά, δεν προσέχτηκε όσο έπρεπε, μολονότι οι Iona και Peter Opie, με τη γνωστή τους οξυδέρκεια, δημοσίευσαν το 1974 το βιβλίο The Classic Fairy Tales [Τα κλασικά παραμύθια] με λιγότερο αλλοιωμένες παραλλαγές). Οι αδερφοί Γκριμ μετέβαλαν ακόμη και την πλοκή των παραμυθιών, ώστε

55 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

56 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

η τευτονική κουλτούρα να παρουσιάζεται όσο το δυνατόν ηθικότερη. Ιστορίες που αφορούσαν αιμομιξίες ξαναγράφονταν, ώστε ο αρχικός αιμομικτικός πατέρας να μετατρέπεται σε νεαρό πρίγκιπα, που στο τέλος της ιστορίας ζητούσε το χέρι της νύφης, ή μετατρεπόταν σε διάβολο. Μάνες και πατεράδες, που προσπαθούσαν να σκοτώσουν τα παιδιά τους, μεταβάλλονταν σε φαύλους θετούς γονείς. Αναφορές σε σεξουαλικές δραστηριότητες οποιουδήποτε είδους παραλείπονταν. Βίαιες οικογενειακές συγκρούσεις γίνονταν μαλακότερες ή έβρισκαν λύση. Παραδοσιακά παραμύθια, που θεωρούνταν αντίθετα προς την εξέλιξη, γρήγορα καταργούνταν. Έτσι καταργήθηκε μια ιστορία παιδιών που διαμέλισαν το ένα το άλλο ενώ έπαιζαν, μια άλλη για έναν αδερφό που εξαπάτησε την αδερφή του και δεν τιμωρήθηκε, και μια τρίτη για μια πριγκίπισσα που γέννησε ένα νόθο παιδί. Μετατρέποντας ή παραλείποντας τέτοιες λεπτομέρειες, οι Γκριμ επέβαλαν τα δικά τους ηθικά κριτήρια. Έτσι η συλλογή τους έγινε πολύ δημοφιλής και στη Γερμανία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αργότερα και άλλοι λαογράφοι έδρασαν παρόμοια. Τροποποίησαν τα άγρια στοιχεία στις παλιές ιστορίες, ώστε τυπωμένες να γίνουν αποδεκτές από το αίσθημα σεμνότητας της μεσαίας τάξης. Στη Βρετανία, ο Sabine Baring Gould, ένας κληρικός του 19ου αιώνα, περιέκοψε αυθαίρετα τα ερωτικά λαϊκά τραγούδια που μάζεψε από χωρικούς, άντρες και γυναίκες. Όποιος λαογράφος δεν υιοθετούσε αυτή την τακτική δεν γνώριζε τη λαϊκή επιτυχία. Βρετανικοί παιδικοί στίχοι περνούσαν από την ηθική αυτή επεξεργασία, ώστε πολλές φορές, τυπωμένοι, να παρουσιάζονται πολύ διαφορετικοί από τον τραχύ χαρακτήρα που είχαν στην αυθεντική τους μορφή. Με λίγα λόγια, οι παραλλαγές της λαϊκής παράδοσης στο 19ο αιώνα απεικόνιζαν μια «αστικοποίηση» με παραδοσιακές ρίζες. Αυτό ήταν που μερικές φορές οι ψυχαναλυτές θεώρησαν λαθεμένα ως έργο ενός συλλογικού ασυνείδητου. Τα πρώτα παραμύθια δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για μια συμβολική παρουσίαση. Σ’ αυτά οι πατεράδες ασελγούν στις κόρες τους και όχι σε κόρεςυποκατάστατα. Οι χωρικοί ζευγαρώνουν ελεύθερα, πράγμα που πολύ απέχει από το να παντρευτούν πρώτα και ύστερα να ζήσουν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα (μια φράση ανάλογη του Μια φορά κι έναν καιρό που συνήθιζαν να παρεμβάλλουν οι αδερφοί Γκριμ). Οι αυθεντικές ιστορίες μάλλον δεν αντιπροσωπεύουν κρυμμένες ασυνείδητες επιθυμίες. Αντίθετα, μπορούν να θεωρηθούν ως θρίαμβος του απολίτιστου «εκείνο» (id), όταν κάποιος χωρικός με σκευωρία πετυχαίνει να πάρει σε βάρος άλλου μια σεξουαλική υλική αμοιβή, συνήθως με δόλια μέσα. Όταν έγραφε ο Φρόυντ, οι αυθεντικές μορφές είχαν ξεχαστεί, τουλάχιστον από τις νεότερες μεσαίες τάξεις που ήταν πιο ευχαριστημένες με τις παραλλαγές τις απαλλαγμένες από «ανήθικα» στοιχεία. Ο Φρόυντ είχε δίκιο όταν υποψιάστηκε ότι τα παραμύθια υπαινίσσονταν έναν κόσμο πιο βίαιο και πιο συναισθηματικό. Είχε όμως άδικο να νομίζει πως υπάρχει και καθολική ανθρώπινη ανάγκη –στα όνειρα, στη φαντασία ή στη λογοτεχνία– να προστατέψουμε τους εαυτούς μας από μια πρόσωπο-με-πρόσωπο αντιμετώπιση των

διαφόρων μη αποδεκτών κοινωνικά επιθυμιών μας. Αυτό που θεωρήθηκε πως απεικόνιζε τις πράξεις του «υπερεγώ» δεν ήταν παρά οι κρυφές τελειοποιήσεις που έκαναν δύο πολύ ανθρώπινοι υπερλογοκριτές. Πριν από τις τροποποιήσεις των Γκριμ, το ακροατήριο των χωρικών ήταν μάλλον ικανοποιημένο με τις παλιές, περισσότερο ειλικρινείς εκδοχές των παραμυθιών. Για τον Φρόυντ, αυτή η έκδηλη παραδοχή απαγορευμένων ορμητικών επιθυμιών θα σήμαινε μια επικίνδυνη ανοχή τάσεων, δυνάμει καταστροφική για κάθε μορφή πολιτισμένης κοινωνίας. Και όμως η αγροτική ζωή, αν και σκληρή και άσχημη μερικές φορές, δεν ήταν από τη φύση της ασταθής. Ήταν πολύ λιγότερο ανειλικρινής προς τα συναισθήματα από τη νέα μεσαία αστική τάξη, που διαμόρφωνε τον πολιτισμό. Αν ο Φρόυντ λαθεμένα θεώρησε την ευαισθησία της μεσαίας τάξης ως απόδειξη των καθολικών ψυχολογικών αμυντικών μηχανισμών, δεν θα μπορούσε να έχει κάνει το ίδιο λάθος όταν ανέλυε τα όνειρα και τους ελεύθερους συνειρμούς των πλουσίων αστών ασθενών του; Αυτή την κατηγορία διατυπώνει ο J. M. Masson στο βιβλίο Freud: The Assault on Truth (Φρόυντ: Η επέμβαση στην αλήθεια). Σύμφωνα με τον Masson, ο Φρόυντ, αντί να αντιμετωπίσει τα στοιχεία τα σχετικά με την αιμομιξία στο ιστορικό των ασθενών του, έπεισε τον εαυτό του πως τα παραμύθια αυτά είναι η συμβολική παρουσίαση των αιμομικτικών τάσεων των ίδιων των παιδιών προς τους γονείς. Αυτό οδήγησε στη θεωρία του Φρόυντ για την παιδική σεξουαλικότητα. Κατά την άποψη του Masson, τούτο δεν είναι παρά μια περίπτωση απώθησης και προδοσίας του ίδιου του Φρόυντ. Οι αποδείξεις γι’ αυτή τη θέση είναι τόσο σαφείς όσο και στην περίπτωση των αδερφών Γκριμ. Αυτό που ο Masson τονίζει, είναι πως αναμφισβήτητα ο Φρόυντ, παρά τα ριζοσπαστικά ψυχολογικά του «πιστεύω», ήταν περισσότερο ένας Βιεννέζος της ανώτερης μεσαίας τάξης της εποχής του. Για παράδειγμα ο Φρόυντ, ο αστός, ανέθεσε στον οικογενειακό γιατρό να μιλήσει στα παιδιά του για τα γεγονότα της ζωής, γιατί πίστευε πως το έργο αυτό παραήταν στενόχωρο

57 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

58 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

γι’ αυτόν και τη γυναίκα του. Αν ο Φρόυντ ήταν χωρικός, δεν θα είχε ούτε το χρόνο ούτε το χρήμα για τέτοιες λεπτότητες. Ο Φρόυντ, ο αστός, δεν περίμενε καμιά ειλικρινή συζήτηση για αιμομιξία ή οιδιπόδειο σύμπλεγμα από τους ασθενείς του με την καλή ανατροφή – τουλάχιστον στην πρώτη συνάντηση. Περίμενε τέτοια θέματα να έρθουν στην επιφάνεια, ντυμένα όπως πρέπει με συμβολικά ρούχα, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Αν ήταν χωρικός, θα ένιωθε λιγότερη έκπληξη ακούγοντας σχεδόν αμέσως για την ύπαρξη πρωτόγονων οικογενειακών συγκρούσεων, άγριων αντιζηλιών μεταξύ αδερφών, ή ακόμα και αιμομιξίας. Για τους χωρικούς ήταν δύσκολο να διατηρήσουν πραγματικά ιδιωτικό βίο ζώντας σε συνθήκες συνωστισμού. Τα ευγενικά αισθήματα συχνά έρχονταν δεύτερα μπροστά στο ζωτικό ζήτημα της δημιουργίας μιας προσωπικής ασφάλειας ή ικανοποίησης σε μια ζωή που τίποτα από τα δύο δεν υποσχόταν άμεσα. Έτσι, θα περίμενε κανείς οι θεωρίες του Φρόυντ να λειτουργούν καλύτε-

ρα όπου υπάρχει χρήμα και σχόλη, ώστε να δημιουργείται απόσταση μεταξύ ανθρώπων και βιοπάλης. Η πραγματική ψυχανάλυση υπήρξε πάντα επιτυχής σ’ αυτούς ακριβώς τους κύκλους, δεν υπήρξε όμως ποτέ αποτελεσματική ως μέσο για μαζική κοινωνική αλλαγή. Κανένας ψυχολόγος ή ψυχίατρος δεν θα συμμεριζόταν σήμερα την αισιοδοξία των πρώτων οπαδών, για την προοπτική ίδρυσης κέντρων προσανατολισμού για παιδιά της πόλης, ώστε να εκλείψει το φαινόμενο των απροσάρμοστων στις φτωχογειτονιές. Εδώ η ευθύτητα στα λόγια και στις πράξεις θα εξακολουθήσει να παίζει πρωταρχικό ρόλο. Ο καθημερινός αγώνας θα αφορούσε περισσότερο τη σωματική επιβίωση παρά την ψυχική πληρότητα. Πολλές από τις ιστορίες του σκληρού αυτού κόσμου δεν είχαν ανάγκη ψυχαναλυτικής ερμηνείας. Τα στοιχειώδη μηνύματά τους ήταν τόσο ξεκάθαρα όσο ήταν και στα παραμύθια των αδερφών Γκριμ προτού αυτοί τα ξαναγράψουν. Μια ψυχολογική θεωρία που δίνει μια ευρεία εξήγηση για την ανθρώπινη φύση, στα πλαίσια της εχεμύθειας που χαρακτηρίζει τη μεσαία τάξη, έχει να προσφέρει πολλά στη μεσαία τάξη,. Στους φτωχούς όμως μιας χώρας, του παρελθόντος ή του παρόντος –ή οπουδήποτε στον Τρίτο Κόσμο σήμερα–, πολύ λιγότερο μπορεί να συμβάλει και ακόμη λιγότερα έχει να ερμηνεύσει. Η ψυχανάλυση, άλλωστε, δεν μπόρεσε ποτέ να εξηγήσει γιατί παρ’ όλη την ύπαρξη του «υπερεγώ», την απώθηση και τα παρόμοια, πολλοί ονειρευόμαστε κατά τρόπο ευθύ πράγματα απαγορευμένα χωρίς να υπάρχει απόδειξη κάποιου προστατευτικού συμβολισμού, ακριβώς όπως κάποτε οι χωρικοί χαίρονταν ανοικτά τις ερωτικές τους ιστορίες. Η ικανότητά μας να αντιμετωπίζουμε την πιο σκοτεινή, αντικοινωνική πλευρά μας χωρίς να δοκιμάζουμε ιδιαίτερη ενοχή εξαρτάται από τις ατομικές διαφορές και τις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις πολύ περισσότερο από όσο είχαν λάβει ποτέ υπόψη τους ο Φρόυντ και οι επίγονοί του. Εκείνο που καταρχήν έπεισε τους αδερφούς Γκριμ να ξαναγράψουν τα παραμύθια τους ήταν κυρίως η αλλαγή των κοινωνικοπολιτικών κανόνων παρά των ψυχολογικών. Η αλλαγή αυτή ήταν που επέβαλε αργότερα στα άτομα με καλή ανατροφή να κάνουν το παν για να μην σκέφτονται ορισμένα απαγορευμένα θέματα, τουλάχιστον σε επίπεδο συνειδητό. Οι ίδιοι κανόνες σήμερα παίζουν το ρόλο τους στην κοινωνία – ιδίως σε ό,τι αφορά το τι πρέπει ή όχι να ξέρουν ή να συζητούν τα παιδιά. Θα περάσει αρκετός καιρός ώσπου να επιτρέψουμε μια νέα προσέγγιση στα αυθεντικά παραμύθια, που τόσο ελεύθερα μετέτρεψαν οι Γκριμ, όσο κοντά κι αν βρίσκονται τέτοιες ιστορίες στις πραγματικές εμπειρίες που ζουν ορισμένα παιδιά. Όταν ο Neil Jordan προσπάθησε να πλησιάσει τη νεολαία με την ταινία του από το έργο της Angela Carter, The Company of Wolves (Η παρέα των λύκων), που παρουσιάζει μερικές πιο αυθεντικές εκδοχές των παραμυθιών, οι υπεύθυνοι φρόντισαν ώστε μόνο ενήλικοι να τη δουν, απαγορεύοντας την είσοδο σε νέους κάτω των 18 ετών. Μετάφραση: Αθηνά Ανδρουτσοπούλου

59 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

* IÛ¯‡ÂÈ ÁÈ· ·Ú·ÁÁÂÏ›Â˜ ¿Óˆ ÙˆÓ 20 Â˘ÚÒ

TÒÚ·, Ù· ‚È‚ÏÈÔˆÏÂ›· ºÏˆÚ¿˜ Ê¤ÚÓÔ˘Ó Â·Ó¿ÛÙ·ÛË ÛÙÈ˜ ËÏÂÎÙÚÔÓÈÎ¤˜ ·ÁÔÚ¤˜ ‚È‚Ï›Ô˘! °È·Ù› ·fi Û‹ÌÂÚ·, ¤¯ÂÙÂ ‰ˆÚÂ¿Ó ¤ÍÔ‰· ·ÔÛÙÔÏ‹˜ ÁÈ· ÙÈ˜ ·Ú·ÁÁÂÏ›Â˜ Ì¤Ûˆ Internet, ÛÂ fiÏ· Ù· ÍÂÓfiÁÏˆÛÛ· Î·È Ù· ÂÏÏËÓÈÎ¿ ‚È‚Ï›·! ŸÔ˘ ÎÈ ·Ó Â›ÛÙÂ, ·Ú·ÁÁÂ›ÏÙÂ Ù· ·Á·ËÌ¤Ó· Û·˜ ‚È‚Ï›·, ÛÂ ÙÈÌ¤˜ ºÏˆÚ¿ Î·È ı· Û·˜ Ù· ÛÙÂ›ÏÔ˘ÌÂ ÌÂ courier ¯ˆÚ›˜ ¤ÍÔ‰· ·ÔÛÙÔÏ‹˜*

ÁÁÚ·Ô˘˜ Û·˜ Û˘ Ó ¤ Ì Ë  · Á · s TV ¢Â›ÙÂ ÙÔ˘˜ ÛÙﬁ F l o r a ¿ Ó · Ù Ó ˙ˆ ‡ÏÔ˘, ÊÂ›˜ ˜, ¶ÂÙÚÔÔ Ë Û ¿ Î · Ú · K Î.¿. TÚ·˘ÏÔ‡, ËÌÔ˘Ï›‰Ô˘ ¢ , · ›Ù ÈÚ ˙ T ¶··‰¿ÎË,

Book Club °›ÓÂ ÙÒÚ·

AÔÎÙ‹ÛÙÂ ÙÒÚ· ÙËÓ Î¿ÚÙ· Ì¤ÏÔ˘˜ ÙÔ˘ ºÏˆÚ¿˜ Book Club Î·È ·ÔÏ·‡ÛÙÂ Ù· ·ÔÎÏÂÈÛÙÈÎ¿ ÚÔÓﬁÌÈ· ÙˆÓ ÌÂÏÒÓ Ì·˜.

Ì¤ÏÔ˜ ÛÙÔ

ñ EÈ‰ÈÎ¤˜ ÚÔÛÊÔÚ¤˜ ·ÔÎÏÂÈÛÙÈÎ¿ ÁÈ· Ì¤ÏË ñ +7% ÂÈÛÙÚÔÊ‹ ÌÂ ·ÁÔÚ¤˜ 100 Â˘ÚÒ ÏÔÁÔÙÂ¯Ó›·˜ Î·È Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚ÔËı‹Ì·ÙÔ˜, ÁÈ· Ó· ·ÔÎÙ‹ÛÂÙÂ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ· ·Á·ËÌ¤Ó· ‚È‚Ï›· ÊıËÓfiÙÂÚ·! ñ EÓËÌ¤ÚˆÛË ÁÈ· ÂÎ‰ËÏÒÛÂÈ˜ ñ EÈ‰ÈÎ¤˜ ÂÎÙÒÛÂÈ˜ ÛÂ ‰È¿ÊÔÚÂ˜ Î·ÙËÁÔÚ›Â˜ ÚÔ˚fiÓÙˆÓ ñ HÏÂÎÙÚÔÓÈÎ‹ ÂÓËÌ¤ÚˆÛË ÁÈ· Ó¤Â˜ Î˘ÎÏÔÊÔÚ›Â˜

ºÏˆÚ¿˜ Book Club

H ÂÁÁÚ·Ê‹ Û·˜ ÛÙÔ ºÏˆÚ¿˜ Book Club Â›Ó·È ‰ˆÚÂ¿Ó. AÚÎÂ› Ó· ‰È·ı¤ÛÂÙÂ ÌfiÓÔ 3 ÏÂÙ¿ ·fi ÙÔ ¯ÚfiÓÔ Û·˜ ÁÈ· Ó· Û˘ÌÏËÚÒÛÂÙÂ ÙËÓ ·›ÙËÛË ÂÁÁÚ·Ê‹˜ Î·È ·Ì¤Ûˆ˜ ·Ú¯›˙ÂÙÂ Ó· ·ÔÏ·Ì‚¿ÓÂÙÂ Ù· ÚÔÓfiÌÈ· ÙˆÓ ÌÂÏÒÓ Ì·˜.

AÈÙ‹ÛÂÈ˜ ÂÁÁÚ·Ê‹˜ ÛÂ ﬁÏ· Ù· ‚È‚ÏÈÔˆÏÂ›· º§øPA™

ñ∞ı‹Ó· ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ 59 - ÙËÏ. 210-3215590 ñ¶ÂÈÚ·È¿˜ ∑ˆÛÈÌ¿‰ˆÓ 46 - ÙËÏ. 210-4172819 ñ∫·ÏÏÈı¤· ™ÎÔÂ˘ÙËÚ›Ô˘ 31 - ÙËÏ. 210-9577435 ñ¶ÂÚÈÛÙ¤ÚÈ ∂ıÓÈÎ‹˜ ∞ÓÙÈÛÙ¿ÛÂˆ˜ 87- ÙËÏ. 210-5756882 ñ¡.πˆÓ›· §.∏Ú·ÎÏÂ›Ô˘ 350 ∂ÌÔÚÈÎﬁ ∫¤ÓÙÚÔ πO¡π∞ 2000 -ÙËÏ. 210-2710665 ñ∞ÈÁ¿ÏÂˆ ™Ù¤Ê·ÓÔ˘ ™·Ú¿ÊË 2 - ÙËÏ. 210-5312269 ñª·ÚÔ‡ÛÈ ªÈÏÙÈ¿‰Ô˘ 16 - ÙËÏ. 210-8066377 ñ∏ÏÈÔ‡ÔÏË ∫Ô˘ÓÙÔ˘ÚÈÒÙÔ˘ 14 - ÙËÏ. 210-9955162 ñÃ·Ï¿Ó‰ÚÈ ∏ÚÒ‰Ô˘ ∞ÙÙÈÎÔ‡ 4 - ÙËÏ. 210-6844417 ñ∫ÔÚ˘‰·ÏÏﬁ˜ ∫Ô˘ÓÙÔ˘ÚÈÒÙÔ˘ 54-56 - ÙËÏ. 210-4942302

αυνέντευξη Η ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΑΠΑΝΤΑ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΒΑΡΕΛΛΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

62 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γεννήθηκε στην Αιγάνη Λάρισας, κοντά σε ένα παράθυρο, κάποιο φθινόπωρο που η γλάστρα με το βασιλικό δεν έλεγε να μαραθεί κι όλο βλάσταινε περιμένοντάς την! Κάποια στιγμή, όσο μεγάλωνε, ένοιωθε την παιδική λογοτεχνία να τη συναρπάζει με το ίδιο πάθος όπως τότε που ήταν παιδί. Άρχισε έτσι να γράφει τα δικά της βιβλία για να περνάει καλύτερα. Γι’ αυτό λέει συχνά ότι: «Ένα βιβλίο νύχτα-μέρα τη φοβέρα κάνει πέρα!» Είναι μέλος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και του Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, όπου έχει διακριθεί αρκετές φορές. Τα παραμύθια που γράφει τα διαβάζει πρώτα στον ενδεκάχρονο γιο της που είναι ειλικρινής και απαιτητικός ακροατής. Αγαπά τα παιδιά και αναζητά φίλους μέσα από τα βιβλία της. Έχει γράψει δεκαεννέα βιβλία κι έχει φυτέψει άλλα τόσα δέντρα για να αναπληρώσει ό,τι χάνεται από τη φύση, μετά από κάθε έκδοση βιβλίου της.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ • • • • • • • • • • •

Χωρίς πυξίδα, εκδ. Ηράκλειτος 1994 (θεατρικό) Η χώρα των Σιδερένιων, εκδ. Ρώσση 1995 (παραμύθι) Η Μαραζούπολη που ξανάγινε Ανθούπολη, εκδ. Μίνωας 1996 (παραμύθι) Ο γάιδαρος του αυτοκράτορα, εκδ. Καστανιώτη 1997 (Βραβείο μυθιστορήματος Γ.Λ.Σ.) Η συμμορία των κούκων, εκδ. Καστανιώτη 1997 (Έπαινος Γ.Λ.Σ.) Μια φορά μια φωλιά, εκδ. Μίνωας 1999 (παραμύθι, Έπαινος Κ.Ε.Π.Β.) Το αστεράκι που έτρεχε να συναντήσει τα Χριστούγεννα, εκδ. Μίνωας 1999 (παραμύθι) Ο Αϊ-Βασίλης θα βρει το δρόμο του, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2000 (παραμύθι) Με το ποδήλατο του ανέμου, εκδ. Μίνωας 2001 (μικρές ιστορίες, Έπαινος Γ.Λ.Σ.) Πατατατράκ, εκδ. Μίνωας 2001 (μυθιστόρημα) Η κυρα-βδομάδα και τα επτά παιδιά της, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2002 (παραμύθι)

• Ένας χιονάνθρωπος χειμώνα καλοκαίρι, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2002 (παραμύθι) • Το δάσος με τους κισσούς, εκδ. Μικρή Μίλητος 2003 (παραμύθι) • Γιατί δεν κοιμάσαι, Λάκη Κουνελάκη;, εκδ. Μικρή Μίλητος 2003 (παραμύθι) • Η πάπια που ήθελε να γίνει μαμά, εκδ. Μίνωας 2004 (παραμύθι) • Πάντα θα σ’ αγαπώ, εκδ. Κέδρος 2005 (μυθιστόρημα) • Λόγια από μετάξι, εκδ. Δίπτυχο 2009 (νανουρίσματα) • Ο λύκος και η μαμά, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2009 (παραμύθι) • Ο σκαντζόχοιρος που ήθελε να τον χαϊδέψουν, εκδ. Μίνωας 2009 (παραμύθι)

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ: Κυρία Αναγνώστου, ποιο ήταν το κίνητρο που σας ώθησε ν’ ασχοληθείτε με το παιδικό βιβλίο; ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ: Νομίζω ότι η αιτία θα πρέπει να βρίσκεται πο λύ πίσω στα παιδικά μου χρόνια. Από κείνο τον παράδεισο της παιδικής μου ηλικίας, θυμάμαι κάποια πράγματα που με χάραξαν. Στη γειτονιά που μεγάλωσα ήμουν το μοναδικό κορίτσι μέσα σ’ ένα τσούρμο αγόρια που ήταν οι φίλοι μου. Αυτό μου δημιουργούσε συχνά υποχρεώσεις. Όλο έτρεχα, άλλοτε για να ελευθερώσω έναν τζίτζικα που τον είχαν φυλακίσει σ’ ένα σπιρτόκουτο κι άλλοτε για να σηκώσω μία σκάφη όπου ήταν φυλακισμένη μια χελώνα. Μην πω για τις σφεντόνες –το όπλο κάθε μικρού αγοριού– που τις εξαφάνιζα ταχυδακτυλουργικά. Α.Β.: Και γιατί το κάνατε αυτό; Κ.Α.: Προσπαθούσα συνήθως να πείσω με λόγια τους φίλους μου. Όταν δεν τα κατάφερνα, κατέφευγα σε σαμποτάζ. Κι έπειτα μου άρεσε να ονειρεύομαι. Πολύ προτού αρχίσω να γράφω και να διαβάζω. Θυμάμαι τον εαυτό μου... θα πρέπει να ήμουν πολύ μικρή! Ξεχνιόμουν σε μια γωνιά κάτω από το μεγάλο καραγάτσι της αυλής μας, έκλεινα τα μάτια και... Και βύθιζα το δεξί μου χέρι στα πυκνά μαύρα μαλλιά μου. Και τι δεν έφτιαχνα μέσα στις μπούκλες μου. Τούνελ, αεροδρόμια, γήπεδα, πύργους, ουρανοξύστες, φούρνους, γέφυρες, υπόγειες σπηλιές... Όλα σε μια χούφτα μαλλιών με τα δάχτυλά μου και τη φαντασία μου… Α.Β.: Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά ήταν και τα πρώτα σας παραμύθια; Κ.Α.: Νομίζω ναι... Πέρασα πολλά χρόνια με το να ονειρεύομαι! Αρκετά χρόνια αργότερα άρχισα να γράφω. Με το γράψιμο το όνειρο έπαιρνε άλλη διάσταση. Έκανε ένα βήμα προς την πραγματικότητα. Και τώρα όταν γράφω, νοιώθω έτσι όπως όταν έφτιαχνα με τη φαντασία μου γέφυρες μες στα μαλλιά μου. Γιατί για μένα το γράψιμο είναι σαν να χτίζω μια γέφυρα επικοινωνίας με κείνους που με διαβάζουν.

63 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

Α.Β.: Νομίζω πως αυτό συμβαίνει με όλους. Κ.Α.: Εγώ και ο μικρός αναγνώστης μου είμαστε οι δυο διαβάτες με το βιβλίο ανάμεσά μας. Από τη μια εγώ που γράφω, από την άλλη το παιδί που διαβάζει. Το βιβλίο είναι η γέφυρα όπου συναντιόμαστε πάνω της και μπορεί να γίνουμε φίλοι. Ακόμα κι αν ποτέ δεν δούμε τα μάτια ο ένας του άλλου, τα μάτια της ψυχής μας κάπου έχουν συναντηθεί. Μέσα στις ίδιες σελίδες ταξιδέψαμε. Κι είναι υπέροχο. Είναι μια μυστική συνάντηση που ο καθένας μας πήρε ό,τι ήθελε. Θυμάμαι πριν λίγους μήνες σ’ ένα βιβλιοπωλείο που παρουσίαζα ένα βιβλίο μου, ήρθε μια μαμά με το γιο της και μου έσφιξαν το χέρι κάπως συνωμοτικά... «Σας ξέρουμε», είπε, «σας διαβάζουμε χρόνια, αγαπάμε πολύ και το βιβλίο σας Η πάπια που ήθελε να γίνει μαμά,νοιώθουμε σαν να το είχατε γράψει για μας». Ήταν σαν να μου είχαν διηγηθεί τη ζωή τους όλη. Δεν χρειάστηκε να πούμε περισσότερα. Α.Β.: Διαβάζατε παραμύθια όταν ήσασταν παιδί;

64 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κ.Α.: Πού τέτοια τύχη.Τότε το λογοτεχνικό βιβλίο ήταν πολυτέλεια, δεν υπήρχε. Υπήρχε όμως κάτι άλλο σε αφθονία. Ήταν η μάνα μου, που τις ατέλειωτες νύχτες του χειμώνα μάς έλεγε ένα παραμύθι –μόνο ένα θυμάμαι–, ξανά και ξανά, και κάθε φορά ήταν μοναδική. Γιατί ζούσαμε όλη την περιπέτειά του καθώς εκείνη ήξερε να γρατζουνάει πότε το πάτωμα, πότε το πόμολο της πόρτας, και μεις την ακούγαμε και νομίζαμε ότι θα ’ρθει το θεριό και μας κοβόταν η ανάσα. Το άλλο βράδυ είχαμε βραδιά ποίησης. Και κει η μάνα μου απήγγελλε θαυμάσια «Της Άρτας το γεφύρι», κι άντε πάλι να βλέπουμε τον πρωτομάστορα και να περιμένουμε τι θα κάνει. Και τ’ άλλο βράδυ είχε σειρά «Του νεκρού αδερφού»… Άλλη αγωνία για την Αρετούσα και τον Κωσταντή. Όταν θέλαμε με την αδερφή μου κάτι πιο σύντομο, μας απήγγελλε ποιήματα από το Δημοτικό, που τα θυμόταν μια χαρά. Μπορεί όλα αυτά να μην ήσαν πολλά, αλλά, ξέρετε, μου έχουν μείνει και –δεν θα το πιστέψετε– νοιώθω πολύ γεμάτη. Άλλωστε, όπως σας είπα, δεν κυκλοφορούσαν τότε στα μέρη μας λογοτεχνικά βιβλία. Μονάχα ο Μικρός Ήρωας ήταν σε αφθονία. Τον δανειζόμουν από έναν ξάδερφό μου – θυμάμαι τον εαυτό μου κάποια εποχή να διαβάζω το περιοδικό με πάθος. Από κει άλλωστε εμπνεύστηκα το ψευδώνυμο Ντιάνα, με το οποίο πήρα μέρος στο διαγωνισμό της Γ.Λ.Σ. Α.Β.: Τι νομίζετε ότι σημάδεψε τη λογοτεχνική σας παρουσία; Κ.Α.: Θεωρώ πολύ σημαντικό το γεγονός της βράβευσης των δύο βιβλίων μου από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, το ’94. Ο γάιδαρος του αυτοκράτορα και Με το ποδήλατο του ανέμου. Και την επόμενη χρονιά, το ’95, ο Έπαινος για τα διηγήματα Η συμμορία των κούκων ήρθε γεμίζοντάς με χαρά. Επίσης, το ίδιο σημαντικός ήταν για μένα ο Έπαινος του Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, το 2000, για την ιστορία Μια φορά μια φωλιά. Όλα τούτα λειτούργησαν πολύ ενθαρρυντικά πάνω μου και με γεμίσανε με αισιοδοξία, ώστε να

65 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

τολμήσω ν’ απλώσω τη φαντασία μου, ξεπερνώντας έτσι την αμφιβολία για το αν αξίζει να εκδοθούν αυτά που γράφω και να φτάσουν στα παιδιά. Α.Β.: Επιμένετε στην παιδική λογοτεχνία; Κ.Α.: Πραγματικά, επιμένω στην παιδική λογοτεχνία. Η αλήθεια είναι ότι κάποιες φορές δοκίμασα να γράψω για ενήλικες, Λοιπόν, δεν θα το πιστέψετε… κάπου πήρα και κάτι επαίνους. Το βρίσκω όμως μάλλον βαρετό για μένα. Δεν ξέρω πώς, αλλά όταν γράφω για παιδιά νοιώθω πιο ευφρόσυνα. Ξέρετε, με το παιδικό βιβλίο έχεις ένα άτυπο συμβόλαιο. Ξέρεις μέσα σου βαθιά πως όσο και να ταλαιπωρηθεί ο ήρωάς σου στο τέλος θα νικήσει. Μπορεί να περάσει λόγγους και ποτάμια, μπορεί να διασχίσει φλόγες και αστραπές, μα στο τέλος η νίκη τον περιμένει να τον ανταμείψει γιατί ήταν καλός και άξιος. Γι’ αυτό μ’ αρέσει η παιδική λογοτεχνία. Γιατί αποδίδει δικαιοσύνη και ο ήρωας θριαμβεύει ακόμη κι αν χρειαστεί να λιώσει σαράντα ζευγάρια παπούτσια. Άλλωστε, το μεγαλύτερο κομμάτι στα διαβάσματά μου είναι παιδικά βιβλία. Και δεν το κάνω μόνο για ενημέρωση, αλλά γιατί το γλεντάω... Λοιπόν, έχω ανάγκη όπως σας είπα το καλό τέλος, το αποζητώ, και ας μεγαλώνω, κι ας μην είναι πάντα έτσι η ζωή! Α.Β.: Ωστόσο, παρατηρώντας κανείς το έργο σας θα προσέξει ότι παρόλο που σας αρέσει το ευτυχισμένο τέλος, στα βιβλία σας συναντάει κανείς δύσκολα

66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

θέματα: υιοθεσία, απώλεια… σκαντζόχοιροι που ζητάνε χάδια… νανουρίσματα που ξεχειλίζουν από τρυφερότητα… Πώς επιλέγετε τα θέματά σας; Κ.Α.: Α, ναι! Εδώ να βάλουμε τα πράγματα στη σειρά τους. Όταν λέω πως μου αρέσει το ευτυχισμένο τέλος, δεν σημαίνει ότι διαλέγω θέματα για…φύκια και μεταξωτές κορδέλες. Συνήθως είναι κάποιο γεγονός που με συγκινεί και δεν μ’ αφήνει να το ξεχάσω. Έρχεται στο μυαλό μου και με παιδεύει. Μου ζητάει διέξοδο, λύση, αποκατάσταση... Τότε πηγαίνω κι έρχομαι κουβαλώντας το θέμα μου που θέλει να σπάσει το τσόφλι, και εγώ πρέπει να του δώσω φτερά για να πετάξει. Κι όταν φτιάξω τα φτερά, όταν στήσω το μύθο, τότε βλέπω την ιστορία μου να πετάει και να φεύγει σαν το πουλί. Είναι η στιγμή που γράφω στην ιστορία «τέλος». Τότε νοιώθω ικανοποίηση και ότι πια δεν έχω τίποτα άλλο να πω. Αλλά αυτό δεν κρατάει για πάντα – μέχρι κάποια άλλη σκέψη να έρθει και ν’ αρχίσει να με παιδεύει. Ξέρετε, το συγγραφικό έργο ενός συγγραφέα είναι, νομίζω, όπως και η ζωή. Άλλοτε πετάει κανείς στα σύννεφα και άλλοτε πέφτει στο χώμα. Τα νανουρίσματα Λόγια από μετάξι τα έγραψα όταν είχα το γιο μου μικρό κι ήθελα να εκφράσω τα συναισθήματά μου. Το Ο λύκος και η μαμά το έγραψα όταν κάποιος συμμαθητής του γιου μου έχασε τον πατέρα του. Όσον αφορά το Ο σκαντζόχοιρος που ήθελε να τον χαϊδέψουν, έχω μια καλή μου φίλη που κάθε τόσο με ρωτάει: «Πες μου, για μένα το έγραψες;» Εγώ γελάω και της λέω «όχι», μα εκείνη δεν με πιστεύει...

Α.Β.: Είχατε κάποιον συγγραφέα ως πρότυπο; Κ.Α.: Πολλούς – και εσάς σας έχω... Εννοώ ότι ένας άνθρωπος που γράφει είναι λίγο σαν τη μέλισσα. Θα πάρει λίγο γύρη από δω, λίγο από κει, λίγο από παραπέρα. Άλλωστε, για να γίνει ευωδιαστό το μέλι, οι μέλισσες θα πρέπει να έχουν συλλέξει γύρη από πολλά είδη λουλουδιών. Κι αυτός που γράφει, πρέπει να είναι λίγο σαν τη μέλισσα. Να παίρνει τη γύρη της σοφίας απ’ όπου βρει, αλλά στο τέλος το μέλι να είναι δικό του, με τη δικιά του μοναδική γεύση. Α.Β.: Γράφετε κάτι αυτόν τον καιρό; Κ.Α.: Ξέρετε, δεν είμαι από κείνους που κάθε μέρα θα γράψουν σώνει και καλά κάτι. Γράφω κάτι και το αφήνω να κάνει την απόσταξή του σαν το καλό κρασί. Μάλλον είμαι σε φάση απόσταξης. Κι έπειτα, δεν πιστεύω ότι πρέπει να βγάζω κάθε λίγο και λιγάκι ένα βιβλίο. Αν είναι να ’ρθει θε να ’ρθεί... Αν δεν έχω κάτι να πω, δεν θα μιλήσω. Α.Β.: Σας ακούω κάπως αυστηρή. Κ.Α.: Είναι αλήθεια – καθώς μεγαλώνω γίνομαι απαιτητικότερη με τον εαυτό μου. Και με τα γραπτά μου. Α.Β.: Ποιο νομίζετε ότι θα είναι το μέλλον του παιδικού βιβλίου; Τα παιδιά θα διαβάζουν παιδική λογοτεχνία; Κ.Α.: Συχνά αναρωτιέμαι για το μέλλον του παιδικού βιβλίου. Στ’ αλήθεια ακούω με προσοχή τις απόψεις για το μέλλον του βιβλίου, για την απειλή της τηλεόρασης, του διαδικτύου, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Συχνά βλέπω και εγώ το παιδί μου μπροστά σε μια οθόνη και προβληματίζομαι... Αλλά εδώ είναι η πρόκληση για τους συγγραφείς: να μπορέσουν να μαγέψουν τους μικρούς αναγνώστες. Εδώ είναι η πρόκληση για τους εκπαιδευτικούς και για τους γονείς: να τραβήξουν τα παιδιά από το μαύρο κουτί της τηλεόρασης που τ’ αποκοιμίζει. Αυτή τη στιγμή παρακολουθούμε όλοι λίγο μουδιασμένοι το ηλεκτρονικό στοιχειό να στοιχειώνει τα πάντα, κι ακόμα και μεις οι μεγάλοι βρίσκουμε πιο εύκολο να «παρκάρουμε» τα παιδιά μας μπροστά στην τηλεόραση παρά να τους διηγηθούμε ένα παραμύθι ή να παίξουμε μαζί τους. Κατά βάθος όλοι γνωρίζουμε πως ό,τι και να γίνει, όπως και να ’ναι στο μέλλον τα πράγματα, από τότε που οι άνθρωποι χαράζανε σύμβολα πάνω στις πέτρες μέχρι και σήμερα, όπου όλοι έχουν τον προσωπικό τους υπολογιστή, τα παιδιά ήθελαν, θέλουν και θα θέλουν ν’ ακούνε μύθους, παραμύθια και ιστορίες. Γιατί το παραμύθι, όσα ζευγάρια παπούτσια και αν χαλάσει... τρέχοντας μέσα στις εποχές, μες στους αιώνες, θα συγκινεί το ίδιο τις παιδικές ψυχές. Και τα παιδιά θα νοιώθουν πάντα την ανάγκη για ένα νανούρισμα, για ένα παραμύθι, για μια ιστορία. Είμαι βέβαιη γι’ αυτό. Τι λέτε και σεις;

67 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

ΤΡΕΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ της Αγγελικής Βαρελά

Νίτσα Τζώρτζογλου Η «σεσημασμένη»

70 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Νίτσα Τζώρτζογλου έφυγε πλήρης ημερών στις 6-9-2009. Πλήρης ημερών αλλά και πλήρης βιβλίων, αφήνοντας ως παρακαταθήκη στα ελληνόπουλα 55 βιβλία. Η Ν.Τ. ήταν το κλασικό παράδειγμα του ανθρώπου που το κίνητρο για ν’ αρχίσει να γράφει ήταν η προκήρυξη ενός διαγωνισμού, και συγκεκριμένα της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς – στη συνέχεια ανακάλυψε την πηγή του ταλέντου της. Το σκεπτικό της ήταν: «Τι έχω να χάσω;» Οι συμμετοχές ήταν ανώνυμες. Κι όχι μόνο δεν έχασε, αλλά κέρδισε με το έργο της μία περίοπτη θέση στην παιδική λογοτεχνία και το δικό της αναγνωστικό κοινό εφήβων, ένα κοινό που αγαπούσε τα ιστορικά θέματα. Το ταλέντο της, αναξιοποίητο ως τότε, περίμενε αυτή τη «δοκιμή» για να βγει στο φως. Η αλήθεια είναι ότι το τελευταίο πράγμα που την ενδιέφερε εκείνο τον καιρό ήταν η λογοτεχνία. Μα έχει ο καιρός γυρίσματα. Ήταν το 1969 που έλαβε μέρος για πρώτη φορά σε διαγωνισμό. Ο μεγάλος γιος της είχε ήδη μπει στο Πανεπιστήμιο, ενώ ο μικρός τελείωνε το κολλέγιο. Το έναυσμα του διαγωνισμού την έκανε να ξεκλειδώσει τα συρτάρια της, να ξεσκονίσει τα όποια της γραψίματα και να πάρει μέρος στον αγώνα. Το αποτέλεσμα; Χωρίς υπερβολή κατακτούσε σαν χιονοστιβάδα το ένα βραβείο μετά το άλλο, τόσο που η Τατιάνα Σταύρου, Πρόεδρος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, να την αποκαλεί χαριτολογώντας «σεσημασμένη». Εξαιτίας της το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να τεθεί όρος στους διαγωνισμούς, σύμφωνα με τον οποίο η συμμετοχή επιτρέπεται μόνο τρεις φορές. Και δεν ήταν μόνο η Συντροφιά απ’ όπου –κομψή, λυγερή, καλοντυμένη, με χάρη και χαμόγελα– παρελάμβανε τα βραβεία της, αλλά και άλλοι φορείς. Το 11 προ Χριστού στη Βραυρώνα μπήκε στον τιμητικό πίνακα της ΙΒΒΥ (Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα). Κέρδισε το Κρατικό Βραβείο το 1989. Έλαβε συνολικά 20 διακρίσεις και βραβεία. Εκείνο όμως που υπολόγιζε ως επίτευγμα ήταν το έπαθλο της Πηνελόπης Δέλτα από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (1997) και το βραβείο της Συντροφιάς για το σύνολο του έργου της, το 2006. Ήταν όμως πολύ άρρωστη για να έρθει η ίδια να το παραλάβει. Στη συνέντευξη που έδωσε στο περιοδικό Διαδρομές το καλοκαίρι του

1989, στην ερώτηση αν η μεγάλη της αγάπη ήταν τα ιστορικά μυθιστορήματα, απάντησε: «Ναι, το ιστορικό μυθιστόρημα προσφέρεται σαν ένα γοητευτικό πεδίο συνεννόησης. Οι ορίζοντές του ανοίγονται ατέλειωτοι, ειδικά σε μια χώρα με τη δική μας πλούσια ιστορία, που ελάχιστο μέρος της διδάσκεται στα σχολεία. Να η ευκαιρία λοιπόν, να πλουτίσω τις γνώσεις μου, ν’ ανοίξω πρώτα τον δικό μου ορίζοντα και κατόπιν να μεταδώσω τα όσα έμαθα στους μικρούς μου φίλους. Πάντα, όμως, μέσα από την περιπέτεια, πάντα μέσα από τις συναρπαστικές καταστάσεις ενός ψυχαγωγικού μυθιστορήματος κι όχι σαν στεγνό σχολικό μάθημα». Είχε καταπιαστεί με όλες τις ιστορικές εποχές. Την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τη Φραγκοκρατία, εποχή ελάχιστα γνωστή, με σκοτεινές και δυσπρόσιτες πηγές. Για να γράψει το μυθιστόρημα Όταν οργίζεται η γη, μελέτησε έναν ολόκληρο χρόνο τα συγγράμματα του Μαρινάτου και του Γαλανόπουλου, το βιβλίο του Μέιβορ, πήγε και ξαναπήγε στη Σαντορίνη, στο μουσείο, στις ανασκαφές, στο ηφαίστειο, ακόμα και στις αμμουδιές που είχε να περιγράψει. Η τσούχτρα της Θηρασιάς τής έμεινε αλησμόνητη. Θα αναφερθώ στο σκεπτικό της βράβευσής της για το έργο της Φλόγες στα Πέλαγα, εις μνήμην Ιωάννου Κολλάρου: «Δύο μεγάλα πολεμικά περιστατικά προβάλλει στο νέο μυθιστόρημά της η συγγραφέας. Το ένα, των πολέμων του 1912, με την παράτολμη πράξη του υποπλοιάρχου Ν. Βότση, και το άλλο τις μυθικές περιπέτειες του θρυλικού πλέον ΑΔΡΙΑ. »“Τοιούτον έχοντες νέφος ηρώων”, έχουμε συνηθίσει στις θυσίες στη μακρά ελληνική παράδοση, και τις δεχόμαστε σαν κάτι τι το φυσικό και δικό μας. Τώρα θαυμάζουμε την ενέργεια και τον ενθουσιώδη παλμό της απόδοσης από την κ. Τζώρτζογλου. Πέρα από την έγκυρη ιστορική βάση των πολεμικών επεισοδίων στις σελίδες της, υπάρχει η μυθοποίηση και η γοργότητα της δράσης. Η ατμόσφαιρα κατακτά τον αναγνώστη και τον συγκινεί». Με διαφορετική συγκίνηση την αποχαιρετήσαμε κι εμείς, όσες βρεθήκαμε στην Εξόδιο Ακολουθία στον Κοιμητήρι της Νέας Σμύρνης, έχοντας υπόψη ότι χάσαμε ένα μεγάλο κεφάλαιο της Παιδικής Λογοτεχνίας, που δεν άφησε μόνο ένα πλούσιο έργο, αλλά και τις σωστές υποδείξεις για τους μελλοντικούς συγγραφείς: «Αν δεν έχεις διατηρήσει μια παιδικότητα, δεν μπορείς να πλησιάσεις τα παιδιά…» «Η απασχόληση με την Παιδική Λογοτεχνία δεν είναι παιχνίδι, όπως νομίζουν οι ανίδεοι». «Χρειάζεται ακόμη προσοχή κι επισταμένη έρευνα της κάθε πληροφορίας, γιατί το παιδί σε πιστεύει απόλυτα, σου προσφέρει την εμπιστοσύνη του και δεν έχεις δικαίωμα να το ξεγελάσεις…» Η Ν.Τ. θα πρέπει να έφυγε ήσυχη και ήρεμη, γιατί τήρησε στη συγγραφή των βιβλίων της όλες αυτές τις προϋποθέσεις…

71 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

Μαργαρίτα Δαλμάτη

Η αγαπημένη του τσέμπαλου

72 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ολλές φορές βρίσκεται κανείς σε δίλημμα: σε ποια κατηγορία να κατατάξει ένα πολύπλευρο ταλέντο που διαπρέπει με την ίδια επιτυχία σε διαφορετικά επίπεδα; Η Μαργαρίτα Δαλμάτη ήταν μια τέτοια περίπτωση. Μέλος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, υπήρξε ένα σύνθετο ταλέντο με αξιόλογη δράση στα γράμματα και ιδιαίτερη αγάπη για τη μουσική – όπως ήταν, π.χ., η Έφη Αιλιανού, εκλεκτή ποιήτρια που έπαιζε βιολί στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, όπως η Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου, συγγραφέας 250 μυθιστορημάτων και εξαίρετη καθηγήτρια μουσικής στο Ελληνικό Ωδείο. Όλοι ξέραμε τη Μαργαρίτα Δαλμάτη, κανείς όμως δεν την είχε αναφέρει με το πραγματικό της όνομα: Μαρία-Νίκη Ζυγογιαννίδη. Είχε γεννηθεί στη Χαλκίδα και σπούδασε στη Ρώμη, στην Κρατική Μουσική Ακαδημία. Μάλιστα –κι αυτό είναι το σημαντικό– ειδικεύτηκε στη μουσική παλαιογραφία, στο Πανεπιστήμιο της Πάρμα, και ίδρυσε το 1984 τη Σχολή Viganelli Αθηνών –την πρώτη Σχολή Τσέμπαλου και Παλιάς Μουσικής στην Ελλάδα–, στο «Αθήναιον Ωδείο» του Καλλιτεχνικού Κέντρου Atheneum. Πολύπλευρο ταλέντο, όπως αναφέραμε, σπούδασε φιλολογία και διορίστηκε καθηγήτρια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο. Δημοσίευσε μεταφράσεις της σε ελληνικά και ιταλικά περιοδικά και εργάστηκε με πάθος για τη διαφώτιση της διεθνούς γνώμης σχετικά με το Κυπριακό. Είχε τιμηθεί με το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ασκήσεως και το Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών το 1972. Η Μαργαρίτα Δαλμάτη έφυγε στα 88 της χρόνια, στις 20 Ιουλίου 2009. Παραθέτω μια μικρή ιστορία, που είχα συμπεριλάβει στο Αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού.

«Τ’ αηδόνι» Όταν ο Θεός έπλασε τα πουλιά, στην αρχή τα χρωμάτιζε όλα γκρίζα. Ύστερα τα φώναξε ένα ένα κι οι άγγελοι τα στόλιζαν με κάθε λογής πλουμίδια: με γαλάζια και χρυσά φτερά, με ασημένια και κόκκινα λοφία, με άσπρες φτερούγες και κοραλλένια πόδια, με κεχριμπαρένιο ράμφος και πράσινα πούπουλα, με κοκκινόχρυσες ουρές και πορτοκαλί στήθος, με ράχες από έβενο και μάτια από χρυσάφι, σε αμέτρητες ποικιλίες, ώστε μήτε ένα στα χίλια να μοιάζει με το άλλο. Κι όταν τελείωσε το έργο του ο Θεός, να σου και παρουσιάζεται τ’ αηδόνι. – Πού ήσουν εσύ; του ’παν οι άγγελοι. Κι αυτό αποκρίθηκε:

– Στη ρεματιά. – Και πώς δεν άκουσες που σε φωνάξαμε; – Μίλαγα μ’ ένα κοτσύφι. Οι άγγελοι κούνησαν το κεφάλι. – Και τώρα τι ήρθες να κάνεις; – Ήρθα να με στολίσετε κι εμένα. – Το σκέφτηκες λιγάκι αργά. Και πώς να σε στολίσουμε που τίποτα δε μας έχει απομείνει; Πάει και το χρυσάφι μας, και τ’ ασήμι, και τα κόκκινα μετάξια, και το κεχριμπάρι μας και τα κοράλλια. Όλα μάς σώθηκαν, όλα. Μήτε μια χρυσή κλωστή δε μας βρίσκεται για να σου στολίσουμε το λαιμό. Κι όπως βλέπεις, έχει τελειώσει η Πέμπτη Μέρα, και δεν μπορούμε να εργαστούμε άλλο. Το αηδόνι άρχισε να κλαίει, να φωνάζει και να χτυπάει τα φτερά του: – Θέλω κι εγώ ασημένιες κλωστές, κεχριμπαρένια μύτη, πράσινα φτερά και κοραλλένια πόδια. Θέλω κι εγώ πούπουλα θαλασσιά και κόκκινο λοφίο, χρυσή ουρά κι άσπρες φτερούγες. Και τόσο κακό έκανε, που ο Θεός φώναξε τους αγγέλους του και είπε: «Φέρτε μου εδώ αυτό το πουλί!» Όταν το αηδόνι παρουσιάστηκε στον Πλάστη, φτωχοντυμένο και μικρόσωμο με κοντές φτερούγες και σκούρα ποδάρια, όλα τ’ άλλα πουλιά το καταφρόνεσαν και πέταξαν μακριά. Και του ’πε ο Θεός: – Δεν ήρθες στην ώρα σου να σε στολίσουμε κι εσένα καθώς τ’ άλλα πουλιά. Τι θα κάνεις τώρα αν μείνεις έτσι δίχως πλουμίδια; – Θα κλαίω σ’ όλη μου τη ζωή και δε θα πάψω ποτέ να φωνάζω απ’ το πρωί ως το βράδυ. Τότε ο Θεός είπε στους αγγέλους: «Πάρτε το και στολίστε το κι αυτό να μη φωνάζει». Μα οι άγγελοι αποκρίθηκαν: «Δε μας απόμεινε άλλο χρυσάφι, μήτε ασημένιες κλωστές, μήτε κόκκινα μετάξια. Μας σώθηκε το κεχριμπάρι και το κοράλλι κι ο έβενος. Δεν είχαμε λογαριάσει πως θα στολίζαμε κι άλλο πουλί. Και τώρα, τέλειωσε κι η Πέμπτη Μέρα, η μέρα που είχες ορίσει για τα πουλιά». Τ’ αηδόνι άρχισε πάλι να κλαίει, να χτυπάει τις φτερούγες του κι ο Θεός είπε: – Πάψε να κλαις. Τ’ άλλα πουλιά τα στόλισαν οι άγγελοι, εσένα θα σε στο λίσω εγώ. Τέλειωσε όμως η Πέμπτη Μέρα, γι’ αυτό πρέπει να βιαστούμε. Άνοιξε γρήγορα το στόμα σου. Τ’ αηδόνι άνοιξε το στόμα του και περίμενε. Τότε ο Θεός πήρε μια χούφτα απ’ το δικό του χρυσάφι κι άλλη μια χούφτα μαργαριτάρια και τα έριξε στο στόμα τ’ αηδονιού. «Πήγαινε τώρα», του είπε. Πέταξε τ’ αηδόνι και πήγε γραμμή σ’ ένα ρυάκι να καθρεφτιστεί. Εκεί βρέθηκαν μαζεμένα κι άλλα πουλιά και μόλις το είδαν άρχισαν να λένε: – Το κακόμοιρο τ’ αηδόνι! Δεν πρόφτασε να ’ρθει στη σύναξη, γι’ αυτό δεν του ’δωσαν στολίδια οι άγγελοι. – Δεν ξέρετε σεις, τους είπε εκείνο. Εμένα με στόλισε ο ίδιος ο Θεός. – Μπα, τι μας λες! Και πού είναι τα στολίδια σου;

73 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

– Τα ’χω μες στο λαιμό μου. – Να μας τα δείξεις, γιατί εμείς δεν τα βλέπουμε! – Να σας τα δείξω! Κι άνοιξε το στόμα του τ’ αηδόνι κι έπιασε να κελαηδάει. Κι όλα τα πουλιά σώπασαν κι απόμειναν να το θαυμάζουν. Από κείνη τη μέρα κανένα πουλί δεν καταφρόνεσε τ’ αηδόνι κι όλα το ζήλευαν στα κρυφά.

P Λίνα Κάσδαγλη

Η Ροζελάντια της Διάπλασης

74 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Λίνα Κάσδαγλη έφυγε από τη ζωή στα 88 της χρόνια αφήνοντας παιδιά κι εγγόνια κι ένα πλού σιο έργο, λογοτεχνικό και μεταφραστικό. Ζώντας έντονα στο χώρο του βιβλίου μαζί με το σύζυγό της, τον Μανώλη Κάσδαγλη, στέλεχος της Εθνικής Τράπεζας και παράλληλα επιμελητή κειμένων (δεύτερος σαν αυτόν δεν υπήρχε), ασχολήθηκε κι εκείνη με την επιμέλεια κειμένων, χωρίς να ξεχνά το ποιητικό της ταλέντο. Το 1972 εκδίδει τα Ηλιοτρόπια, το 1962 τους Δρόμους του μεσημεριού, το 1975 τον Στέφανο ενιαυτού. Είχε τακτική συνεργασία με τα περιοδικά Νέα Εστία, Ταχυδρόμος, Εποχές, Ηώς, Marian, ενώ στις μεταφράσεις της συγκαταλέγονται Το κόκκινο πουλάρι του Στάινμπεκ, οι Μαύροι άγγελοι του Μωριάκ και η Ποιμενική συμφωνία του Ζιντ. Σπούδασε φιλολογία και αργότερα έλαβε μέρος σε διάφορες επιτροπές για τη σύνταξη σχολικών βιβλίων. Ως μέλος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς στις επιτροπές βράβευσης, έχει υπογράψει τρία θαυμαστά βιβλία: το Χαρταετοί στον ουρανό της Ρένας Καρθαίου, τις Αητοφωλιές του Γιώργη Κρόκου και τον Παιδικό Αυλό του Διονύση Τροβά. Τα πρώτα της λογοτεχνικά βήματα, όπως άλλωστε και μια ολόκληρη γενιά, τα έκανε στη Διάπλαση των Παίδων, με το ψευδώνυμο Ροζελάντια. Έχοντας μερικούς παλιούς τόμους της Διάπλασης (σ’ αυτούς είχα διαβάσει τον αγαπημένο μου Τομ Σόγιερ και τη Μικρή Πριγκίπισσα, σε μετάφραση της Γεωργίας Ταρσούλη) έψαξα να βρω τα «ίχνη» της. Και τα βρήκα. Από την αλληλογραφία της με τον Γ. Ξενόπουλο φαίνεται ότι είναι ένα καλλιεργημένο κορίτσι, διαβάζει –ανάμεσα στ’ άλλα βιβλία– Ρομαίν Ρολάν, παρακολουθεί παραστάσεις του Εθνικού, έχει δική της άποψη και επιχειρήματα, και κυρίως βραβεύεται με επαίνους και βραβεία στους διαγωνισμούς της

Διαπλάσεως, γεγονός που από συνδρομήτρια τη μετατρέπει σε συνεργάτιδα και τα ποιήματά της μπαίνουν σε περίοπτη θέση. Το παρακάτω νεανικό της ποίημα είναι δημοσιευμένο στο τεύχος 34 της 20ής Ιουλίου του 1940.

Θαλασσινό Όνειρο Το νερό μυστικά το ιριδίζουνε τα ρίγη ζωντανεύοντας πλάσματα – οράματα ενάλια το πανί μας – φτερό φαντασίας – ανοίγει... Κύμα, αφήνουνε πια τα λευκά τ’ ακρογιάλια. Τρέχουν ψάρια κοπάδια που η θάλασσα τρέφει, ασημένιες αχτίνες στα πράσινα θάμπη, μορφή φεύγουν ζητώντας καινούρια τα νέφη, μένουν πίσω μας δάση κι ολάνθιστοι κάμποι. Κι έτσι μες στην καρδιά τη γαλάζια του απείρου με οδηγό μιας θαλάσσιας νεράιδας το χέρι, κυνηγάρηδες του άπιαστου πάντοτε ονείρου ακλουθάμε τον ήλιο, τ’ αστέρια, τ’ αγέρι, Κύμα, σαν μας λικνίζεις μ’ ανάερο ρυθμό, με τα νέφη αρμενίζουμε στον ουρανό.

Η Λίνα Κάσδαγλη, πρώτη μέσα στους πρώτους, επαναστάτησε ενάντια στη Χούντα, συμμετέχοντας με ένα της ποίημα στην ομάδα των λογοτεχνών που πήραν μέρος στο βιβλίο με τον τίτλο 18 κείμενα, το πρώτο αντιστασιακό βιβλίο που εκδόθηκε το 1970 από τη θαρραλέα Νανά Καλλιανέση του Κέδρου. Το ποίημά της που παραθέτουμε παρακάτω συνυπάρχει δίπλα στα ονόματα του Γ. Σεφέρη, του Μανόλη Αναγνωστάκη, της Νόρας Αναγνωστάκη, του Σπύρου Πλασκοβίτη, του Δ. Μαρωνίτη, του Νίκου Κάσδαγλη (κουνιάδου της), του Μένη Κουμανταρέα, κ.ά.

Σήματα διαβάσεων Τι γυρεύεις εσύ μέσα σ’ αυτόν τον παράξενο κόσμο που αναβοσβήνει – τα πράσινα φανάρια – τα κόκκινα φανάρια – τα πράσινα φανάρια – τα κόκκινα φανάρια

75 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

Τα πράσινα φανάρια δεν τα προφταίνεις καθώς τρέχεις και κυνηγάς το χαμένο καιρό μια στιγμή, μια στιγμή μέσα στα σκοτεινά – τα κόκκινα φανάρια άναψαν πάλι. Τι γυρεύεις πάνω σ’ αυτή τη στενή νησίδα του δρόμου; Η αγάπη σού γνέφει από την πέρα όχθη γνέφει και χάνεται χωρίς να σε περιμένει, το παιδί σου προχώρησε μπροστά, το φωνάζεις, δεν μπορεί να σ’ ακούσει – άναψαν πάλι τα κόκκινα φανάρια. Όποιος έχτισε σπίτι, έγινε παράθυρο ένα μεγάλο παράθυρο για να μπαίνουν τα καυσαέρια ένα γυμνό παράθυρο που ανάβει και σβήνει, ανάβει και σβήνει και ποτέ δεν κοιμάται τον ύπνο του δικαίου

76 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τι γυρεύεις σ’ αυτόν τον κόσμο που δεν ξέρει τη δροσιά και την πάχνη τη βροχούλα την μπόρα την ανάσα του Θεού – τι γυρεύεις στο πάρκο που δεν έχει φύλλα μαζεύοντας κάτω από τους κορμούς πλαστικά λουλούδια κι όμορφες λέξεις – Προγραμματισμός, Δημόσιες Σχέσεις, Επέκτασις Κύκλου Εργασιών. – Τα πράσινα φανάρια – τα κόκκινα φανάρια άναψαν πάλι τα κόκκινα φανάρια και δεν πρόφτασες, ούτε θα προφτάσεις ποτέ να περάσεις.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΤΩΝ ΕΤΗΣΙΩΝ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ (2009-2010) Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα) προκηρύσσει πανελλήνιους διαγωνισμούς για τα εξής βραβεία: Α. Βραβεία σε λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά (αποκλείονται βιβλία γνώσεων και δραστηριοτήτων καθώς και οι διασκευές) 1. Βραβείο Πηνελόπης Μαξίμου σε βιβλία προσχολικής/πρωτοσχολικής ηλικίας. 2. Βραβείο Φανής Αποστολίδου σε βιβλία μέσης σχολικής ηλικίας. 3. Βραβείο σε βιβλία εφηβικής/νεανικής ηλικίας. Β. Βραβείο Ερμιόνης Βακάλη για την εικονογράφηση παιδικού βιβλίου (Ευχαριστούμε τους χορηγούς Αθηνά Μπίνιου, Ευγένιο Πετρίδη) Όλα τα βιβλία των περιπτώσεων Α και Β πρέπει να έχουν εκδοθεί για πρώτη φορά το 2009. Ο κάθε δημιουργός μπορεί να συμμετάσχει σε όλες τις κατηγορίες αλλά με ένα (1) βιβλίο σε κάθε μία. Τα βιβλία πρέπει να κατατεθούν από το δημιουργό ή τον εκδότη σε πέντε (5) αντίτυπα για τις περιπτώσεις Α και ένα (1) για την περίπτωση Β (εικονογράφηση) στο γραφείο του Κύκλου, Μπουμπουλίνας 28, Αθήνα, από 11.01.2010 έως 20.1.2010, και ώρες: 11.00-16.00. Απαραίτητη είναι η έγκριση του δημιουργού για τη συμμετοχή του έργου του και η υπόδειξή του σχετικά με την κατηγορία στην οποία υποβάλλονται, η οποία είναι δεσμευτική για τις επιτροπές. Τα διαγωνιζόμενα βιβλία δεν επιστρέφονται (δύο αντίτυπα παραμένουν στη βιβλιοθήκη του Κύκλου, τα υπόλοιπα δωρίζονται στη Διεθνή Νεανική Βιβλιοθήκη του Μονάχου και σε παιδικές βιβλιοθήκες υποβαθμισμένων περιοχών). Βιβλία χωρίς χρονολογία έκδοσης ή βραβευμένα από άλλους φορείς αποκλείονται. Αποκλείονται επίσης βιβλία συγγραφέων, των οποίων έργα βραβεύτηκαν από τον Κύκλο τα τελευταία πέντε (5) χρόνια. Γ. Βραβεία σε εκπαιδευτικούς 1. Βραβείο Κ. Π. ΔΕΜΕΡΤΖΗ στον Έλληνα Δάσκαλο. Σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για την Παιδική Λογοτεχνία. Έπαθλο: Ευρώ 500 και βιβλία αξίας Ευρώ 600 (τα χρήματα προσφέρει ο κ. Πάνος Αλέφαντος και τα βιβλία οι Εκδόσεις Άγκυρα).

77 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

2. Βραβείο σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Νεανική Λογοτεχνία. Έπαθλο: Ευρώ 500 και βιβλία αξίας Ευρώ 600, προσφορά των Εκδόσεων Ψυχογιός. Δ. Βραβείο σε δημοτική ή κοινοτική παιδική/νεανική βιβλιοθήκη ακριτικής περιοχής. Έπαθλο: Βιβλία αξίας Ευρώ 1.000, προσφορά των Εκδόσεων Καστανιώτη. Ε. Βραβείο σε σχολείο, βιβλιοθήκη, άλλο φορέα ή άτομο που εκπόνησε και εφάρμοσε πρόγραμμα για την προώθηση της φιλαναγνωσίας σε παιδιά και νέους. Έπαθλο: Βιβλία αξίας Ευρώ 1.000, προσφορά των Εκδόσεων Πατάκη.

78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΣΤ. Βραβείο σε σχολείο, βιβλιοθήκη ή άλλο φορέα που καλλιεργεί την αγάπη για το παιδικό/νεανικό βιβλίο με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και κυρίως μέσω του διαδικτύου. Έπαθλο: Βιβλία αξίας Ευρώ 1.000, προσφορά των Εκδόσεων Κυριάκος Παπαδόπουλος. Ζ. Βραβείο σε σύλλογο γονέων μαθητών Δημοτικού Σχολείου, Γυμνασίου ή Λυκείου που με τις δραστηριότητές του προωθεί την παιδική/νεανική λογοτεχνία. Έπαθλο: Βιβλία αξίας Ευρώ 1.000, προσφορά των Εκδόσεων Μίνωας. Η. Βραβείο σε βιβλιοθηκονόμο που προωθεί συστηματικά και αποτελεσματικά την παιδική/νεανική λογοτεχνία και την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας. Έπαθλο: Βιβλία αξίας Ευρώ 1.000, προσφορά των Εκδόσεων Λιβάνη. Έντυπα υποβολής υποψηφιότητας για τα βραβεία Γ1 και Γ2, Δ, Ε, ΣΤ, Ζ και Η παρέχονται από το γραφείο του Κύκλου και από την ιστοσελίδα: kyklos@ greekibby.gr Την αίτηση υποψηφιότητας μπορούν να την υποβάλουν οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι ή τρίτοι (λ.χ. σχολικοί σύμβουλοι, σχετικοί φορείς, κ.ά.). Υποβολή υποψηφιοτήτων: έως 20 Ιανουαρίου 2010. Στους διαγωνισμούς δεν μπορούν να συμμετάσχουν τα μέλη των κριτικών επιτροπών και τα μέλη του Δ.Σ. του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Τα αποτελέσματα θα ανακοινωθούν τον Απρίλιο του 2010, στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου. ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή, είτε μέσω e-mail είτε σε cd (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται στις: α) Πέγκυ Σκουλίδα (pskoulida@psichogios.gr), και β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@uth.gr). Στη δεύτερη περίπτωση, να αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, κα Τ. Τσιλιμένη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Αργοναυτών & Φιλελλήνων, 382 21 Βόλος. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 4.000 λέξεις.

79 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων). • Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μια (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές Άρθρο σε περιοδικό Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΝΕΟΙ ΤΙΤΛΟΙ !

3 επίπεδα δυσκολίας 250-800 λέξεις

ΕΛΕΝΗ ΤΟΡΟΣΗ Ένα ψάρι στο κακάο

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΜΗΤΣΙΑΛΗ Θέλω να σας πω την αλήθεια

ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΓΟΣ Ο Τραµ

2.000 και 4.000 λέξεις

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΜΑΝ∆ΗΛΑΡΑΣ Ο παππούς µάς άφησε

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣΑΝ∆ΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Το παιδί από τη θάλασσα

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ Ταξίδι χωρίς βαλίτσα

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων (μ’ ένα ένθετο δεκαεξασέλιδο), την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο. Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους ερευνητές σπουδαστές και γενικά όσους ενδιαφέρονται για τα παιδικά βιβλία.

95 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2009

Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ Για αναγνώστες με απαιτήσεις w w w . p s i c h o g i o s . g r