T 111 internet

111 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Αφιέρωμα στη Ρένα Καρθαίου

Χρήστος Δημόπουλος Δημιουργός του βιβλίου «κατασκευεσ απο το ουρανιο τοξο»

Μαθαίνω την αλφαβήτα, τα σχήματα, τα χρώματα και τους αριθμούς... σαν ποίημα!

Με πολύχρωμα σκίτσα και απλά, διασκεδαστικά ποιήματα, τα μικρά παιδιά έρχονται σε μια πρώτη επαφή με τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, με τους αριθμούς από το 1 έως το 20, καθώς και με τα χρώματα και τα βασικά σχήματα.

Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους e-books στο www.psichogios.gr/ebooks!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

Βιβλία-πυγολαμπίδες Έχει γραφτεί ότι τα βιβλία είναι καθρέφτης αλλά και παράθυρο, γιατί ο αναγνώστης, μικρός ή μεγάλος, μπορεί μέσα στο κείμενο, στις ιστορίες και τις περιπέτειες, να ανακαλύψει οικείες καταστάσεις, και τότε είναι σαν να διαβάζει τον εαυτό του. Τα βιβλία-παράθυρο ανοίγουν ορίζοντες προς τα έξω, όπου ανακαλύπτει κανείς καινούργια πράγματα, ιδέες, καταστάσεις, εμπλουτίζοντας την εμπειρία του. Βιβλία ζωής είναι για πολλούς τα λογοτεχνικά, και βιβλία γνώσης οι λοιπές κατηγορίες. «Βιβλία-πυγολαμπίδες» ονομάζει η Ρένα Καρθαίου (1913-2013) τα καλά βιβλία στο «Μήνυμα» που είχε γράψει το 1991 για την IBBY και για λογαριασμό του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Εκεί σημείωνε: «Κάθε καλό βιβλίο είναι και μια πυγολαμπίδα, που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ». Είναι το βιβλίο που προβάλλει αξίες ζωής, όπως «…η αγάπη, η καλοσύνη, η ελευθερία, η ομορφιά, η στοργή, η δικαιοσύνη και τόσες άλλες αξίες που δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος στη σκέψη. Αξίες που γεμίζουν με νόημα το βιαστικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη». Ας θυμίσω, επιπλέον, και τα θέματα εκθέσεων που έβαζαν οι δάσκαλοί μας στο Δημοτικό σχολείο: «Το βιβλίο ο καλύτερός μου φίλος», «Το βιβλίο ο καλύτερος σύντροφος ή σύντροφος ζωής», «Το βιβλίο είναι πολιτισμός», «Αγαπάτε τα βιβλία», και πολλά άλλα παρόμοια. Στο τεύχος αυτό των Διαδρομών θα βρείτε άρθρα, μελέτες και απόψεις για την ποιήτρια Ρένα Καρθαίου, κείμενα για την προσφορά της στα γράμματα, στην ποίηση, στο παιδί και στο παιδικό βιβλίο. Για την καινούργια σχολική χρονιά ευχόμαστε υγεία και καλή δύναμη σε μαθητές και δασκάλους. Ο Διευθυντής

Περίοδος Γ’ : Φθινόπωρο 2013 Τεύχος 111 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2013 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

3rd Period: Αutumn 2013 No 111 September - October - November 2013 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr

Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr

Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: Θέμα εμπνευσμένο από το παραμύθι Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (από Σεμινάριο εικονογράφησης παιδικού βιβλίου, σε συνεργασία με τον Βασίλη Παπατσαρούχα, ΕΚΕΒΙ, 2011) της εικονογράφου Xρύσας Σπυρίδωνος Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Iro Papamoschou (Ι.P.), email: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration: Subject inspired by “Alice in Wonderland” (from children’s book illustration Seminar led by Vassilis Papatsarouchas, EKEVI, 2011) illustrator: Chryssa Spiridonos Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS

Επισημάνσεις

4

Points

Η εικονογράφος του τεύχους: Xρύσα Σπυρίδωνος

5

This Issue’s Illustrator: Chryssa Spiridonos

Η παιδική ποίηση ως καταφύγιο αισθήσεων και άλλων τινών: η περίπτωση της Ρένας Καρθαίου του Ανδρέα Καρακίτσιου

6

Children’s poetry as a refuge of the senses and other perceptions: the case of Rena Kartheou

by Andreas Karakitsios

Το ποιητικό έργο της Ρένας Καρθαίου στα «Ανθολόγια Λογοτεχνικών Κειμενών» της Τασούλας Τσιλιμένη

22

The poetic work of Rena Kartheou in educational “Anthologies”

by Tassoula Tsilimeni

Η λειτουργία της φύσης στην ποιητική συλλογή Στα μονοπάτια του ήλιου, της Ρένας Καρθαίου του Γιάννη Σ. Παπαδάτου

32

The function of nature in Rena Kartheou’s poetry collection In the pathways of the sun

by Giannis S. Papadatos

Βιβλιοπαρουσιάσεις (26 τίτλοι)

47

Book Presentations (26 titles)

Αφιέρωμα αγάπης για τη Ρένα Καρθαίου:

61

Special dedication to Rena Kartheou:

• Σχόλια σ’ ένα κείμενο της Ρένας Καρθαίου 61 • Commentary on a text by Rena Kartheou από τον Βασίλειο Δ. Αναγνωστόπουλο

by Vassilios D. Anagnostopoulos • Από τη Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου 65 • From Loty Petrovits-Androutsopoulou • Από τη Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη 67 • From Galateia Grigoriadou-Soureli • Από την Αγγελική Βαρελλά 68 • From Angeliki Varella • Από την Ντίνα Χατζηνικολάου 69 • From Dina Hatjinikolaou • Από τη Θέτη Χορτιάτη 70 • From Theti Hortiati Οικολογία και Παιδική Λογοτεχνία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

71

Ecology and Children’s Literature

by Loty Petrovits-Androutsopoulou

Συνέντευξη της Ιωάννας Μπαμπέτα από την Αγγελική Βαρελλά

75

Interview with Joanna Babeta

by Angeliki Varella

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

81

Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους.

The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

επισημάνσεις

Xρειάζονται σχόλια;



4

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στο παρόν τεύχος φιλοξενούμε επισημάνσεις της UNICEF για προβλήματα που αφορούν στα παιδιά απανταχού της γης, και που δεν πρέπει να φεύγουν ούτε στιγμή από το μυαλό μας: ξ Σήμερα, σε όλο τον κόσμο, 57 εκατομμύρια παιδιά βρίσκονται εκτός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

ξ Από το προηγούμενο σχολικό έτος, σχεδόν 2 εκατομμύρια παιδιά στη Συρία έχουν εγκαταλείψει το σχολείο. ξ Τα παιδιά με αναπηρίες συχνά παγιδεύονται σε έναν φαύλο κύκλο φτώχειας και αποκλεισμού: τα κορίτσια αναλαμβάνουν τη φροντίδα των αδελφών τους και δεν πηγαίνουν σχολείο ή ολόκληρη η οικογένεια στιγματίζεται, γεγονός που απορρέει είτε από την απροθυμία της να αναφέρει ότι κάποιο παιδί της έχει μια αναπηρία είτε από την άρνησή της να εκθέσει το παιδί στη δημόσια ζωή. ξ 57 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας Δημοτικού βρίσκονται εκτός σχολείου. Το 42% αυτών των παιδιών ζουν σε φτωχές χώρες που πλήττονται από συρράξεις.

ξ Τουλάχιστον 250 εκατομμύρια παιδιά δεν ξέρουν να διαβάζουν, να γράφουν και να μετρούν, ακόμη κι αν έχουν πάει έως και 4 χρόνια στο σχολείο. ξ 171 εκατομμύρια παιδιά στις αναπτυσσόμενες χώρες εμφανίζουν καχεξία λόγω υποσιτισμού, μέχρι να γίνουν πέντε ετών, κάτι που σημαίνει πως είναι πιθανό να επηρεαστεί η ικανότητά τους για μάθηση. ξ Η παροχή ποιοτικής βασικής εκπαίδευσης σε όλα τα παιδιά θα μπορούσε να ενισχύσει την ετήσια οικονομική ανάπτυξη κατά 2% σε χώρες με χαμηλά εισοδήματα. ξ 12% του παγκόσμιου πληθυσμού θα μπορούσε να βγει από τη φτώχεια, αν όλοι οι μαθητές στις φτωχές χώρες διέθεταν βασικές δεξιότητες ανάγνωσης (πάνω από 170 εκατομμύρια άνθρωποι).

ξ Όλα τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να ζουν χωρίς βία. Bία που βλάπτει τη σωματική και ψυχική τους ανάπτυξη. Βία που οδηγεί τις κοινωνίες στην οπισθοδρόμηση. Αλλά η βία κατά των παιδιών μπορεί να προληφθεί όταν οι άνθρωποι ενώνουν τη φωνή τους για να διακηρύξουν ότι η βία δεν είναι αποδεκτή. Μιλήστε ανοικτά για τη βία κατά των παιδιών! Ενώστε και τη δική σας φωνή στο παγκόσμιο κίνημα να μπει τέλος στη βία κατά των παιδιών! Λ.Π.-Α.

η εικονογράφος του τεύχους

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ Η Χρύσα θα ήθελε να έχει γεννηθεί στο Παρίσι το 1900 – κάτι όμως πήγε εντελώς λάθος, και απ’ ό,τι φαίνεται γεννήθηκε το 1978 στην Αθήνα. Όλη της τη ζωή προσπαθεί να διαχειριστεί αυτή την παρεξήγηση. Όταν ήταν μικρή κρατούσε ημερολόγιο μόνο με εικόνες, και πίστευε ότι θα μπορούσε να το διαβάσει μόνο κάποιος που θα διέθετε υπερφυσικές δυνάμεις σαν τις δικές της. Στο μυαλό της πάντα οι γάτες μιλάνε και οι σκύλοι τραγουδάνε, γι’ αυτό και σπούδασε σκίτσο και κινούμενο σχέδιο στη Σχολή Ορνεράκη. Έχει εργαστεί για αρκετά χρόνια πάνω στη γραφιστική και στη διαφήμιση. Μεγάλη της αγάπη ήταν, είναι και θα είναι το παιδικό βιβλίο. Με τα παιδιά νιώθει ότι επικοινωνεί πραγματικά. Φτιάχνει ζωγραφιές με την ελπίδα ότι κάποιο παιδί, με παρόμοιες υπερφυσικές δυνάμεις, θα συναντηθεί μια μέρα μαζί της σε κάποια από τις φανταστικές της εικόνες!

5



ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΤΙΝΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ Ανδρέας Καρακίτσιος Καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε., Α.Π.Θ.

Η 6

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

παιδική ποίηση ή ποίηση για παιδιά και νέους εντάσσεται στο γένος της παιδικής λογοτεχνίας ή λογοτεχνίας για παιδιά και νέους και προσδιορίζει ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο λογοτεχνικό είδος μέσα στο ευρύτερο σώμα της παιδικής λογοτεχνίας. Περι­λαμβάνει ένα μεγάλο σώμα ποιημάτων με ευδιάκριτα και σαφή χαρακτηριστικά που οριοθετούνται ως μια ξεχωριστή λογοτεχνική μορφή και έκφραση. Τα ποιήματα, πέρα από ποικιλίες τάσεων και ρευμάτων που επηρεάζουν τη μορφή και το περιεχόμενό τους, επιδέχονται ως βασικό κοινό προσδιοριστικό αλλά και αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό τον φανερό τους προσανατολισμό προς έναν αναγνώστη με προσδιορισμένα ηλικιακά χαρακτηρι­στικά. Αυτή η χρηστική περιγραφή επιτρέπει και εξηγεί την ενσωμάτωση μέσα στο σώμα της παιδικής ποίησης πολλών ποιητικών συλλογών ή ποιημάτων που δεν γράφτηκαν αρχικά για παιδιά, όπως αντίστοιχα συμβαίνει και στα υπόλοιπα είδη της παιδικής λογοτεχνίας (παιδικό μυθιστόρημα, παιδικό διήγημα) καθώς και την ένταξη σ’ αυτήν ενός μεγάλου πλήθους ποιητικών μορφωμάτων και κειμένων (λαϊκά παιδικά τραγούδια, νανουρίσματα, ταχταρίσματα) που προέρχονται από τη λαϊκή προφορική παράδοση, κάτι ανάλογο δηλαδή με αυτό που συνέβη παλαιότερα με τους μύθους και τα παραμύθια. Η συνήθης πρακτική για τον ειδολογικό προσδιορισμό της ποίησης για παιδιά και την ταξινόμη-

Σειρά: Χωρίς σωσίβιο Μια σειρά λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά που ξεκινούν να διαβάζουν μόνα τους. Σε αυτή τη σειρά κυκλοφορούν περισσότερα από 60 βιβλία σε τρία αναγνωστικά επίπεδα. Βιβλία από καταξιωμένους συγγραφείς, με κατάλληλα επιλεγμένη γραμματοσειρά και βολικό σχήμα. Συναρπαστικές ιστορίες με απλό λεξιλόγιο και δραστηριότητες στο τέλος κάθε βιβλίου. Κυκλοφορούν 62 τίτλοι

Αναζητήστε τον πλήρη κατάλογο της σειράς: www.patakis.gr/protianagnosi

Καβουράκια 250 λέξεις περίπου (24 σελ.) 4,20 €

Ψαράκια 400 λέξεις περίπου (32 σελ.) 4,70 €

Δελφινάκια 800 λέξεις περίπου (40 σελ.) 5,50 €

Bιβλιοφιλία Mυστήριο

Προσαρμογή στις αλλαγές / Χιούμορ

Oικολογική συνείδηση Φιλία

Σχέση με τα ζώα Oικογενειακή ζωή

Oικολογική συνείδηση Aκτιβισμός

Oικογενειακή ζωή Στοματική υγιεινή

Aναπηρία Σχολική ζωή

Πειρατές Χιούμορ

Φαντασία Tαξίδια

Φιλοζωία Χιούμορ

Καταναλωτική συμπεριφορά

Μητρική αγάπη Φιλία / Φαντασία



8

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ση των μορφών της ακο­λουθεί και σχεδόν συμπίπτει με την αντίστοιχη της ποίησης εν γένει, εφόσον παλαιότερα ήταν ενιαία για μικρούς και μεγά­λους και σχεδόν μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Κατά συνέπεια οι όποιες κατηγοριοποιήσεις ανταποκρίνονται σε ανάλογες λογικές και καταχωρούνται σε αντίστοιχες μελέτες (Σακελλαρίου Χ., 1985· Αναγνωστόπουλος Β., 2006· Δελώνης Α., 1986). Έτσι, συνήθως, η παιδική ποίηση διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες: α. Παραδοσιακή, β. εξπρεσιονιστική, και γ. νεοτερική. Η παραδοσιακή, η ποίηση όπου ακολουθούνται γενικά γνώριμοι θεματικά ή μορφολογικά ποιητικοί δρόμοι που παραπέμπουν στην παραδοσιακή ποίηση· η εξπρεσιονιστική, η ποίηση δηλαδή που δίνει έμφαση στον συναισθηματικό κόσμο του παιδιού· η νεοτερική ποίηση, που δοκιμάζει νέους δρόμους στο ύφος και στην τεχνοτροπία, προτιμώντας τον ανομοιοκατάληκτο στίχο και την απουσία εκφραστικών μέσων, ενώ κάποιες φορές προσεγγίζει την αυτόματη γραφή και τον υπερρεαλισμό. Είναι η ποίηση που τολμά να σπάσει τις παραδοσιακές φόρμες, χωρίς να πληγεί ο ρυθμός και η μουσικότητα του στίχου. Ανάλογη κατηγοριοποίηση θα συναντήσουμε και στον Α. Δελώνη (Δελώνης Α., 1986) και στον Χ. Σακελλαρίου (Σακελλαρίου Χ., 1987). Αντίθετα η Μ. Κανατσούλη (Κανατσούλη Μ., 1997), όπως και οι Δ. Σουλιώτης, (Σουλιώτης Δ., 1995) και Α. Ακριτόπουλος (Ακριτόπουλος Α., 1993), αποφεύγουν κάθε είδους ειδολογική κατάταξη της σύγχρονης παιδικής ποίησης, προβάλλοντας κυρίως τις θεματικές της επιλογές καθώς και τις μορφολογικές της εξελίξεις. Τα τελευταία χρόνια χάρη στις νεότερες φιλολογικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις (γλωσσολογικές θεωρίες, λογοτεχνικές θεωρίες αφήγησης και πρόσληψης),

οι σύγχρονες προσεγγίσεις της παιδικής ποίησης προσθέτουν καινούργιες όψεις στην ανάγνωση και ανάλυσή της. Επεξεργάζονται το ποιητικό φαινόμενο με όρους και εργαλεία όχι μόνο από τη φιλολογική επιστήμη αλλά και από τις κοινωνικές επιστήμες, επιτυγχάνοντας μια ευρύτητα αναλύσεων και πορισμάτων. Η ουσιαστικότερη άποψη, η οποία γίνεται σταδιακά κοινός τόπος στους σύγχρονους μελετητές, είναι εκεί­νη που διαβλέπει στο σώμα της παιδικής ποίησης χαρακτηριστικά διαφοροποιητικά σε σχέση με την ποίηση των ενηλίκων και προτείνει να θεωρείται η παιδική ποίηση ως αυ­τόνομο λογοτεχνικό είδος μέσα στο γένος της παιδικής λογοτε­χνίας (Ceysson P., 1995). Έτσι η παιδική ποίηση σήμερα εκλαμβάνεται και θεωρείται ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος και μια ξεχωριστή ποίηση μέσα στο σώμα της ποίησης (Βασιλαράκης Ι. Ν., 1992). Είναι μια ποίηση που εκλαμβάνεται ως μια γιορτή λέξεων και ήχων, ένα πανδαιμόνιο ηχητικών και ρυθμι­κών εναλλαγών με διαφο­ρετική λειτουργία και διαφορετική στόχευση: δηλαδή μια λειτουργία περισσότερο ηχητική, μουσική, ακουστική, και συχνά λιγότερο νοηματική (Charpentreau J., 1987) ώστε να απευθύνεται όχι μόνο στο πνεύμα αλλά και στο σώμα και σε όλες σχεδόν τις αισθήσεις του παιδιού. Επιπλέον, για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, η ποίηση εκλαμβάνεται και ως λόγος μητρικός ή πατρικός ενσωματωμένος στη μνήμη και στη φαντασία του παιδιού (Gean J., 1985), αλλά και ως μια κατασκευή σχέσεων συμβολικών και άρρητων, ως μια μορφή επικοινωνίας του μικρού παιδιού με τους ενηλίκους, τους μεγάλους, τους γονείς και τους δασκάλους, εφόσον το παιδικό ποίημα αναλογικά έχει το ρόλο και τη λειτουργία του νανουρίσματος με όλες τις συνεκδοχές της επικοινωνιακής του λειτουργίας (Τζούλης Θ., 1993). Προτείνεται έμμεσα η συσχέτιση της παιδικής ποίησης με την έννοια της παιδικότητας, μια έν­νοια-κλειδί για την κατανόηση και ερμηνεία της δημιουργικότη­τας στην παιδική τέχνη και φυσικά και στην παιδική ποίηση. Το μικρό παιδί διαθέτει έναν αυθορμητισμό, μια εκρηκτική φαντασία και μια έμφυτη κλίση για παιγνίδι. Αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως παιγνίδι και ευχαρί­ στηση. Η σκέψη του ακουμπώντας πάνω στις αρχές του εγωκε­ντρισμού και του συγκρητισμού εκφράζεται σε μια σκέψη μαγι­κή και μυθική, έτσι που να επιτρέπει το παιδικό ποίημα να επιτελεί όχι απλά μια νοηματική/σημασιολογική πράξη, αλλά να ανοίγει το παιδί σε μια λειτουργία ανάλογη με τη λειτουργία της ποίησης στις πρωτόγονες κοινωνίες, όταν η ποίηση ήταν ταυτόχρονα λόγος μαγικός, τελετουργικός, και συνυπήρχε αξεδιάλυτα με το χορό και τη μουσική (Αργυρίου Α., 1990). Με βάση αυτή την εισαγωγή θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε το ποιητικό έργο της Ρένας Καρθαίου, μιας ποιήτριας της οποίας ορισμένα ποιήματα, π.χ. «Η σακαράκα», «Οι χαρταετοί», «Ο Σεπτέμβρης», σιγοψιθυρίζονται, απαγγέλλονται, δραματοποιούνται και «βιώνονται» σχεδόν από όλα τα παιδιά. Η βασική επιδίωξη του άρθρου είναι καταδειχτεί ότι πολλά από τα ποιήματα της Ρένας Καρθαίου συνιστούν προφανώς πολύπλοκη αρμονική έκφραση επικοινωνίας και έκφρασης στα όρια της συνύπαρξης του λόγου (νοήματα), του χορού (ρυθμός) και της μουσικής (περιοδικότητα ήχων, ήτοι ρίμα, παρήχηση, συνήχηση).

9



ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

 10

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η Ρένα Καρθαίου είναι μια εξαίρετη δημιουργός η ίδια, με πλούσια κατάθεση στην ποίηση γενικά και στην ποίηση για παιδιά ειδικότερα, με σημαντικότατη συμβολή και στον μεταφραστικό τομέα, με πολλά βραβεία και διακρίσεις. Η πρώτη συλλογή της Ρένας Καρθαίου με τίτλο Χαρταετοί στον ουρανό κυκλοφορεί το 1972 και έρχεται να δείξει ένα δρόμο που τότε ήταν κλειστός και αδιέξοδος, με την έννοια ότι η τεχνοτροπία του παραδοσιακού στίχου είχε και έχει πλήρως εγκαταλειφθεί και απαξιωθεί. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 άλλωστε, το παιδικό ποίημα κινείται στα χνάρια και στα βήματα της παραδοσιακής ποίησης, δηλαδή σέβεται και υπακούει σε αρχές και κανόνες μιας τεχνοτροπίας που είναι υπό εγκατάλειψη και απαξίωση. Σε αυτό το αρνητικό κλίμα όσον αφορά τις «στάσεις» έναντι της παραδοσιακής ποίησης, η ποιητική συλλογή της Ρένας Καρθαίου, παρά το γεγονός ότι μεταφέρει μορφολογικές και τεχνικές αδυναμίες, έχει μια φρεσκάδα ανανέωσης και μια ζωντάνια που πηγάζουν από τις θεματικές επιλογές και από τον τρόπο προσέγγισης βασικών κλασικών παιδικών ζητημάτων (Αναγνωστόπουλος Β., 2006). Η πρώτη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό περιλαμβάνει 46 αυτοτελή ποιήματα τα οποία υποστηρίζονται από μια ιδιαίτερα ρεαλιστική εικονογράφηση με σκίτσα, τοπία και πρόσωπα παιδικά. παρατήρηση: Τα ποιήματα, η στροφή και ο στίχος ποικίλλουν. Υπάρ8 1χουν ποιήματα με δύο ή και τρεις, τέσσερεις στροφές. Αγαπημένη μορφοη

λογική επιλογή είναι η δίστιχη ή τετράστιχη στροφή με οχτασύλλαβους και επτασύλλαβους στίχους, οι οποίοι ανά δύο συνθέτουν έναν τυπικό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Η ομοιοκαταληξία είναι άλλοτε πλούσια και δυνατή, π.χ. στο παρακάτω απόσπασμα από τα ποίημα «Χαρταετοί στον ουρανό» η ρίμα απλώνεται σε δύο συλλαβές (Δευτέρα/αέρα), αλλά και σε τρεις (εντάξει/πετάξει), επομένως είναι πλούσια και ευρηματική: «Κάθε Καθαρή Δευτέρα ανοιξιάτικέ μου αέρα, στα παιδιά μας λες: εντάξει ο αετός σας θα πετάξει», και άλλοτε αδύνατη ή και ανύπαρκτη, π.χ. από το ποίημα «Νανούρισμα» στο παρακάτω απόσπασμα η ρίμα περιορίζεται σε μια συλλαβή ανάμεσα στο ρημα δει και στο παιδί, ενώ δεν υπάρχει ανάμεσα στον πρώτο και τρίτο στίχο, κάτι που συνεχίζεται βέβαια και σε όλο το ποίημα: «Κατεβαίνει το φεγγάρι έρχεται στη γη να δει ποιο μαμούνι δεν κοιμάται ποιο λουλούδι ποιο παιδί».

11 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Ο ρυθμός άλλοτε ρέει μουσικά και αρμονικά και άλλοτε εμφανίζεται ελλειμματικός. Υπάρχουν επίσης αρκετοί διασκελισμοί και συνιζήσεις. Μορφολογικά δηλαδή, υπάρχει μια σχετική ποικιλομορφία που δυσκολεύει το μελετητή για κατηγοριοποιήσεις και ασφαλείς κατατάξεις. παρατήρηση: Θεματικά η ποιήτρια έχει σαφείς προτιμήσεις, που είναι 8 2ακριβώς και τα χαρακτηριστικά της που της δίνουν τη δυνατότητα να παη

 12

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ρουσιάζεται με φρεσκάδα και αέρα ανανέωσης. Είναι ακριβώς αυτό που βλέπει η Επιτροπή το 1973 και της απονέμει το βραβείο με την άποψη ότι: «Η Ρένα Καρθαίου ανανεώνει τα παλιά θέματα της παιδικής ποίησης με πολλή φαντασία και δημιουργικότητα». Έτσι ανάμεσα στα 46 ποιήματα της συλλογής διακρίνονται πρώτα απ’ όλα τα ποιήματα που αναφέρονται στη φύση: π.χ. «Το Δείπνο», «Απριλιάτικη μέρα», «Παντού βλέπω το νησί μου», «Καλοκαίρι», «Γλυκοχάραμα», «Έλα στο δάσος», «Παιδί και ήλιος», κ.λπ. Είναι ποσοτικά η μεγαλύτερη θεματική επιλογή, εάν συμπεριληφθούν 5-6 ποιήματα με ήρωες τα δένδρα, όπως η βερυκοκιά, η μυγδαλιά. Σημαντική θέση έχουν και τα ποιήματα στα οποία πρωταγωνιστούν διάφορα ζώα, κάτι που αποτελεί μια χαρακτηριστική επιλογή της παιδικής ποίησης. Έτσι η Ρένα Καρθαίου παρουσιάζει ποιήματα, όπως: «Κότες και λαγοί», «Οι καλύτεροί μου φίλοι», «Ο μοντέρνος σπουργίτης», «Ο γαϊδαρέλος ανθοπώλης». Ας απολαύσουμε ένα χαρακτηριστικό ποίημα, «Οι πιο καλοί μου φίλοι», σε άψογους τροχαϊκούς οκτασύλλαβους και οκτώ στροφές με πλούσια ομοιοκαταληξία. Σε αυτό το ποίημα η ρίμα και το μέτρο τονίζουν την αξία της μελωδίας και της μουσικής, καθώς λειτουργούν εξαίσια και αρμονικά. Παράλληλα απλές και ρεαλιστικές εικόνες, σχεδόν «απωλεσθείσες», διαδέχονται η μια την άλλη δημιουργώντας νοητικά κατώφλια στον νεαρό αναγνώστη/ακροατή. Στο ποίημα αυτό ενδιαφέρον έχει το τι επιλέγει να αποτυπώσει η ποιήτρια, καθώς είναι αυτό που κρατάει το νήμα επικοινωνίας παιδιού και ποιήματος, δηλαδή αυτό που θα είναι οικείο και γοητευτικό στον μικρό αναγνώστη/ακροατή. Στο συγκεκριμένο ποίημα οι πιο χαρακτηριστικές εικόνες περιέχουν το γαύγισμα και το νιαούρισμα (κάτι περισσότερο από απλή συμβολικότητα), την κίνηση υποδοχής και αποχαιρετισμού (κεντρικό σημείο στην επαφή παιδιού και ζώου), το τάισμα των ζώων (ουσιαστική παιδική δράση).

www.kedros.gr

Σειρά: ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΓΚΜΟΝΤ ΚΛΑΒΙΕ

για παιδιά από 6 ετών

Κείμενα και ζωγραφιές: Κατερίνα Κρις Οι ιστορίες των Χμ, όπως τις κατέγραψε ο ερευνητής του ανήκουστου και ανύπαρκτου Έγκμοντ Κλαβιέ (με τη βοήθεια της αρχιβοηθού του, Κατερίνας Κρις), γράφτηκαν για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα. Γιατί τα βιβλία έχουν πολλές λέξεις, και οι λέξεις αρέσουν πολύ στα Χμ κι έτσι οι πιθανότητες ένα παιδί να συναντήσει τα Χμ αυξάνονται μόλις ανοίξει ένα βιβλίο κι αρχίσει να το διαβάζει. Οι ιστορίες των Χμ γράφτηκαν και για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το γράψιμο. Γιατί όταν κάποιος γράφει, είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστεί στη σελίδα του τετραδίου του ένα Χμ, για να τον βοηθήσει να γράψει ακόμη καλύτερα! Όπως ακριβώς συνέβη και με τον Έγκμοντ!

ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Σειρά : ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ, για παιδιά από 9 ετών Εικονογράφηση : Χρήστος Δήμος Η σειρά ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ έχει για ήρωες τους μαθητές και τις μαθήτριες ενός συνηθισμένου ελληνικού σχολείου. Οι αστείοι χαρακτήρες και οι κεφάτες περιπέτειές τους θα φέρουν στο μυαλό όλων μας γνώριμες καταστάσεις. Και το κυριότερο θα μας θυμίζουν ότι το καθημερινό ταξίδι της γνώσης μπορεί να γίνει πολύ, μα πολύ διασκεδαστικό.

σε όλα τα βιβλιοπωλεία

«Πάπιες, κότες, γάτες, σκύλοι είναι οι πιο καλοί μου φίλοι. Στην εξώθυρα, στον κήπο, με προσμένουν όταν λείπω. Το πρωί, σαν πάω σχολείο, μου φωνάζουν: “Φίλε, αντίο!” Κι όταν εύκαιρο με βρούνε, όλο ευγένεια θα μου πούνε: “Γαβ, παπά, κοκό” και “νιάο” δηλαδή μου λεν “πεινάω”. Τότε, τρέχω στο λεπτό και μαζεύω ό,τι κι αν βρω.

 14

Και τα πιάτα τους γεμίζω και περίσσια τα ταΐζω.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Πάπιες, κότες, γάτες, σκύλοι είναι οι πιο καλοί μου φίλοι». Δεν λείπει η θεματική επιλογή των κλασικών εορτών αλλά 8 3καιπαρατήρηση: η επιλογή της προσευχής (4) και του νανουρίσματος (3). Εάν σε αυτά η

συμπληρώσουμε και ποιήματα εθνικού περιεχομένου και θέματα εξιδανίκευσης της φύσης και της υπαίθρου, τότε έχει συμπληρωθεί το περιεχόμενο της συλλογής. Πραγματικά, μια τέτοια γκάμα επιλογών για την εποχή είναι πολύ σημαντική και πολύ χρήσιμη για την ποιητική παραγωγή. Εάν προσέξουμε, θα δούμε μια λογική θεμάτων που θυμίζουν αδιόρατα συλλογές του Γεωργίου Βιζυηνού και του Αλέξανδρου Πάλλη (Καρακίτσιος Α., 2008). Πέρα από αυτά όμως, το ενδιαφέρον των ποιημάτων αυτών συνδέεται και με την επιλογή της οπτικής τους γωνίας, δηλαδή το από ποια προοπτική η ποιήτρια ξετυλίγει τις εικόνες της φύσης ή τις ιστορίες για τα ζώα. Εδώ είναι που η ποιήτρια ξεχειλίζει από ταλέντο, καθώς προβάλλει με έναν πολύ επιτυχημένο τρόπο την άδολη παιδική ματιά θέασης και πρόσληψης της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, η ποιήτρια θα επιλέξει έναν ρεαλιστικό τόνο στις ποιητικές εικόνες που κατασκευάζει, αλλά θα δώσει συνάμα κι έναν τόνο χιουμοριστικό και παιγνιώδη, έτσι ώστε τα παιδιά να ακολουθούν τις σημασίες και τα νοήματα με χαρακτηριστική ευκολία.

Ακολουθεί ένα ποίημα σε τροχαϊκό ρυθμό, όπου ο ήλιος ντυμένος με τα χρώματα και καμώματα του κόκορα επιβάλλει μια ατμόσφαιρα χαράς, γιορτής και παιγνιδιού, παρόλο που υπενθυμίζει τα πιο κουραστικά και στερεότυπα πράγματα. «Κόκορας χρυσός ο ήλιος στης αυγής το φράχτη βγαίνει. Κικιρίκου, όλοι ξυπνήστε, κι είν’ η ώρα περασμένη! Φως ανοίγει τις φτερούγες, το κεφάλι φως σηκώνει. Φως στον κήπο, φως στο δρόμο, φως στον κόσμο ως πέρα απλώνει. Κικιρίκου! Κι ανεβαίνει, πάει ψηλά κλαρί κλαρί. Φτάνει στ’ ουρανού το θόλο: Κικιρίκου! Κικιρί! Σήκω, Τάσο, σήκω, Ρίνα, Κώστα, Ελένη, Γιάννη, Λια! Οι μικροί να πάν’ σχολείο κι οι μεγάλοι στη δουλειά!» παρατήρηση: Το πρόβλημα υπάρχει στη μορφολογική επεξεργασία, 8 4όπου εμφανίζονται διασκελισμοί αλλά κυρίως προβλήματα στο ρυθμό, η

στην εφαρμογή της ισοσυλλαβίας και του μέτρου ειδικότερα. Π.χ. ΕΛΛΆΔΑ «Ηλιόφως είναι οι τοίχοι σου και κυπαρίσσια οι στύλοι. Ο γαλανός ορίζοντας η ωραία σου Πύλη».

Όλο το ποίημα τρέχει σε οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους με τη σειρά 8/7,8/7, έτσι που στο βάθος να ολοκληρώνεται ένας εξαιρετικός δεκαπεντασύλλαβος. Στην πρώτη στροφή όμως ανιχνεύεται μια ιδιότυπη παραφωνία που φαλτσάρει στο ρυθμό, και κατά συνέπεια και στη μουσική εκφορά του στίχου. Συγκεκριμένα ο δεύτερος στίχος, «και κυ/παρί/σσια οι /στύλοι» είναι πλεονασματικός καθώς αποτελείται από οκτώ συλλαβές και όχι από επτά, με αποτέλεσμα να μπερδεύει το ρυθμό, γιατί και συνίζηση με τρεις

15 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

συλλαβές δεν γίνεται (σσια/οι) και η καταληκτική συλλαβή του στίχου είναι παροξύτονη (θα ταίριαζε καλύτερα αν η λέξη τονιζόταν στη λήγουσα). Αντίστοιχο πρόβλημα εμφανίζεται και στον τέταρτο στίχο, αλλά εδώ το πρόβλημα εντοπίζεται στο έλλειμμα του στίχου. Δηλαδή ο στίχος «η ωραί/α σου / Πύλη/» εμφανίζεται να έχει έξι συλλαβές, οπότε δεν μπορεί να διαβαστεί ρυθμικά, όπως π.χ. θα διαβαζόταν με μια διόρθωση εκ των υστέρων, ώστε η εκφορά να είναι πολύ πιο φυσική και αρμονική. «Ηλιόφως είναι οι τοίχοι σου Τα έλατα οι στύλοι. Ο γαλανός ορίζοντας η ωραία σου η Πύλη».

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αντίθετη εικόνα διακρίνεται στη δεύτερη στροφή, όπου η αρμονία 8/7, 8/7 υφίσταται, το μέτρο είναι αψεγάδιαστο, και μάλιστα η παρουσία οξύτονης λέξης στον πρώτο και τρίτο στίχο (σκεπή) σου, και παροξύτονης στον δεύτερο και τέταρτο (τόξα και δόξα) επιτυγχάνει το καλύτερο μουσικό και ρυθμικό αποτέλεσμα. «Κλάδους ελιάς έχει σκεπή Και ροδοδάφνες τόξα Άστρα τα παραμύθια σου, Που βλέπουν προς τη δόξα». Στην επόμενη συλλογή, Τα μονοπάτια του ήλιου, που έρχεται μετά από πολύ καιρό, ενώ ενδιάμεσα η ποιήτρια μεταφράζει και γράφει σε συνεργασία με τρίτους εξειδικευμένα βιβλία για παιδιά, η Ρένα Καρθαίου επιβεβαιώνει πλήρως την ξεχωριστή της ευαισθησία σχετικά με το παιδί και τα «θέλω» του, αλλά και την ποιητική της ωριμότητα στη μορφική επεξεργασία του στίχου. παρατήρηση: Στη συλλογή αυτή η ποιήτρια ακολουθεί την παραδοσιακή 8 1λογική στη στιχουργική με αυστηρή τήρηση των κανόνων και των αρχών η

του μέτρου και της ρίμας. Επιμένει ιδιαίτερα σε μια συστηματική γλωσσική επεξεργασία του στίχου και σμιλεύει τις λέξεις και τους συνδυασμούς τους, επιτυγχάνοντας μια σχετική ισορροπία μορφής και περιεχομένου, καθώς συνδυάζει απλότητα ποιητικών εικόνων με ανάλογη μουσικότητα του στίχου.

παρατήρηση: Οι θεματικές επιλογές συμβαδίζουν με τις επιθυμίες του 8 2παιδιού και αναπτύσσονται με σαφή και απλό τρόπο, σχεδόν ξετυλίγοη

νται με απλότητα μπροστά στα μάτια και μέσα στην ψυχή του παιδιού. Η οπτική γωνία με την οποία η ποιήτρια προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα,

17 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

σέβεται πρωτίστως τη λογική του μικρού παιδιού. Δεν απλουστεύει υπερβολικά ούτε σχηματοποιεί την πραγματικότητα με καρικατούρες, αντίθετα αναπτύσσει με σχετική ευκολία απλές και προσιτές εικόνες. Τα ποιήματα της συλλογής κατανέμονται στις εξής θεματικές ενότητες: «Το Σχολείο», «Το παιδί», «Μέρα-νύχτα», «Επετειακά», «Καθημερινά», «Οικογένεια», «Φύση». Στα περισσότερα ποιήματα η γραφή της είναι προσανατολισμένη στο να υπηρετήσει την παιδική λογική. Η ποιήτρια γράφει για το μικρό παιδί με διάθεση και στό8 3χο παρατήρηση: την ουσιαστική επικοινωνία μαζί του. Στέκεται και παρατηρεί τον κόη

σμο, όπως περίπου φαντάζεται ότι ένα παιδί αντικρίζει την πραγματικότητα, χωρίς απόσταση, χωρίς σχόλια και διάθεση κριτικής και ερμηνείας. Όποιο νόημα υπάρχει στο ποίημα είναι πεντακάθαρο και ανάγλυφο. Παράλληλα επιλέγει στοιχεία της πραγματικότητας που έχουν την προοπτική να προκαλέσουν γέλιο, χαρά και αισιοδοξία, και προτιμά εκείνη τη θέαση και αναπαράσταση της πραγματικότητας που θα επιτρέψει να αναβλύσει το γέλιο και το κωμικό στοιχείο.

Κλασικό πλέον ποίημα της Ρένας Καρθαίου και τυπικό παράδειγμα επίτευξης ισορροπίας μορφής και περιεχομένου, τέλειας μορφικής επεξεργασίας του

στίχου με μελωδία και ρυθμό, αλλά και σπάνιας έκφρασής της και αναπαράστασης της παιδικής ματιάς στον κόσμο, είναι «Η σακαράκα». Η ΣΑΚΑΡΑΚΑ «Γκραν και γκρουν και τρίκι τράκα... Δες, περνάει μια σακαράκα! Αγωνίζεται, μπαμ μπουμ παλιοσίδερα χτυπούν. Τρίκι τρακ στην ανηφόρα, προσπαθεί να πάρει φόρα. Πουφ πουφ πουφ μέσα στη σκόνη, ξεφυσάει και ξεφουσκώνει. Τρίκι τρακ και γκραν και γκρουν, ουφ, τα λάστιχα βογγούν. Ξάφνου παφ! έχουνε σκάσει κι έχει η γειτονιά ησυχάσει».

 18

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ς

Ας το δούμε πιο προσεκτικά. Το μέτρο είναι τροχαϊκό, με οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους στίχους, αντίστοιχα. Θα περίμενε κανείς, σε έναν σχεδόν υπολανθάνοντα δεκαπεντασύλλαβο που σχηματίζουν οι δίστιχες στροφές, ένα ιαμβικό μέτρο. Εντούτοις η επιλογή της ποιήτριας είναι το τροχαϊκό μέτρο, που φαίνεται ότι ταιριάζει περισσότερο γιατί προσθέτει στο θέμα του ποιήματος το ρυθμό και την κίνηση της σακαράκας εξυπηρετώντας και το νοηματικό περιεχόμενο του ποιήματος. Η ανάπτυξη του θέματος βασίζεται στη διαδοχική πορεία, με απόλυτη χρονική ακρίβεια, πολλών απλών και εύληπτων εικόνων. Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι αυτές οι εικόνες πέρα από τη νοητική τους διάσταση διαθέτουν μια ισχυρή ακουστική αξία και οδηγούν τη λειτουργία της πρόσληψης να επικεντρώνεται στο ακουστικό μέρος – δηλαδή, το ποίημα σε κάποιες στιγμές περισσότερο ακούγεται παρά εννοείται. Διαισθητικά, το νόημα φαίνεται να υποχωρεί, ενώ αντιστοίχως προτάσσεται η μορφή, δηλαδή η ακουστική και μουσική αξία των εικόνων. Δεν ενδιαφέρει πια το ταξίδι της σακαράκας, όσο ο θόρυβος, οι ήχοι, τα μουσικά σήματα. Αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί από μόνο του εάν δεν υπάρχει μια κατάλληλη ηχητική επεξεργασία των λέξεων με την προσθήκη αρχικά ηχοποίητων λέξεων, που τόσο πολύ ταιριάζουν εδώ και που είναι τόσο εύχρηστες στο στόμα των μικρών παιδιών, αλλά και με μια προσεκτική συνύπαρξη συνηχήσεων, παρηχήσεων και συνιζήσεων. Πέρα από όλα αυτά, οι εικόνες του ποιήματος διακρίνονται από διάθεση για χιούμορ και κωμική παρουσίαση της σακαράκας. Υπάρχουν λοιπόν συγκεντρωμένα σε ένα ποίημα ο σκελετός του λαϊκού δίστιχου, η ποι-

οτική επεξεργασία του στίχου (πόσο μακριά είναι οι κακοηχίες της πρώτης συλλογής!), η παρουσία του χιούμορ, και έτσι δημιουργείται ένα ποίημα που απευθύνεται συνολικά σε όλο το «είναι» του παιδιού. Στο σώμα του με το ρυθμό, στο αυτί του με τον ήχο και τη μελωδία, και στο μυαλό του με το απλό θέμα ενός καθημερινού, ενδεχομένως, παιγνιδιού. Η πρόσληψη αυτού του ποιήματος από το μικρό παιδί έγκειται στο ότι μπορεί να απολαύσει το ποίημα παίζοντας, κουνώντας χέρια, πόδια και όλο του το σώμα, συλλαβίζοντας ρυθμικά τις λέξεις του ποιήματος, δηλαδή τραγουδώντας. Το ποίημα αυτό είναι πολύ κοντά σε μια παιδική ποίηση που προσλαμβάνεται από τον μικρό αναγνώστη/ακροατή ταυτόχρονα ως χορός, μουσική και λόγος (Αργυρίου Α., 1990). Και όχι μόνο γιατί η παιδική ποίηση, αίφνης, απογειώνεται και μετατρέπεται σε ένα μικρό καταφύγιο αισθήσεων, νοημάτων, παραπομπών, ξεχασμένων γεύσεων, νοσταλγικών εικόνων, αναπολήσεων αθωότητας και τόσο πολλά άλλα, αλλά γιατί η ποιήτρια ανοίγει και για χάρη μας τα παιδικά όνειρα και τα αφελή παιγνίδια και μας καθοδηγεί να διαβάζουμε τα πράγματα όχι μόνο με τα μάτια μας αλλά με ολόκληρο τον ψυχισμό μας και με όλες τις αισθήσεις του σώματος. Υπάρχουν πολλά τέτοια παιδιά, που ο Σαρτρ δήλωσε πως τα εξόρισαν βιαίως από την παιδική τους ηλικία, και θυμίζουν αθεράπευτα αισιόδοξα τον μικρό Ναυτίλο του Ελύτη… ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ακριτόπουλος Α., 1993, Η ποίηση για παιδιά και νέους, Ηρόδοτος, Αθήνα. Αναγνωστόπουλος Β., 2006, Τάσεις κα εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα. Αργυρίου Α., 1990, «Στοιχεία και σημεία της νεοτερικής ποίησης», περ. Η λέξη, τχ. 99-100, σσ.

686-699. Αρανίτσης Ε., 2003, Ιψ ο τυπογράφος. Ο Ελύτης για παιδιά και ερωτευμένους, Πατάκης. Βασιλαράκης Ι. Ν., 1992, Γλώσσα και πράξη της παιδικής λογοτεχνίας, Δοκίμια-Αναγνώσεις ποιητικών κειμένων, Gutemberg, Αθήνα.

Ceysson P., 1995, «Le choix des poètes», στο: Enseigner la Poésie, dir. de Jean-Yves Debreuille, Presses Universitaires de Lyon, σσ. 92-113.

Charpentreau J., 1987, «Les paradoxes de la poésie», στο: La Revue des livres pour enfants, τχ.

114, Paris. Δελώνης Α., 1986, Ελληνική παιδική λογοτεχνία – Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, Ηράκλειτος, Αθήνα, σσ. 49-51.

Gean J., 1985, «Le petit enfant et la Poésie», στο: Enfant et la Poésie, Armand Colin, σσ. 36-45, Paris. Κανατσούλη Μ., 1997, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σσ. 48-50. Καρακίτσιος Α., 2008, Ποίηση για παιδιά και νέους – Όψεις, αναθεωρήσεις και προοπτικές, Ζυγός, Θεσσαλονίκη. Σακελλαρίου Χ., 1987, Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Δίπτυχο, Αθήνα. Σουλιώτης Δ., 1995, Αλφαβητάριο της ποίησης, Δεδούσης Γ., Θεσσαλονίκη. Τζούλης Θ., 1993, «Παιδική Λογοτεχνία και Ψυχανάλυση», περ. Η λέξη, τχ. 118, Αθήνα, σσ.

774-792.

19 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Οι ημέρες της εβδομάδας

Οικογένεια

Διατροφή – Πρώτοι αριθμοί

Παιδικές φοβίες

Οικογένεια

Διαφορετικότητα

Συλλογή παραμυθιών

Πρώτα μαθηματικά

Αθλητισμός – Συνεργασία



Λίγα την ημέρα… Δ

ιασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα , μια πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγαΚοινωνία – Φιλία λώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με το γλωσσικό πλούτο του παιδιού, πουμια τοπρώτη βοηθάει Διασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, γεύση από το πολύχρωνα διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτεριμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική κές συγκρούσεις, μα πάνω απ’μεόλα να αγααρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα το παιδί! Θέματα προσαρμοσμένα πήσει το διάβασμα.

στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται στα ενδιαφέροντα κάθε ηλικίας κι ανταποκρίνονται όλαβοηθήσουν τα στάδια ψυχικής και πνευματικής έχουν σκοπόσενα το Τα Φρούτα ανάπτυξης. Μιακατανοήσει πρωτότυπη σειρά βιβλίων, με το γλωσσιπαιδί να σταδιακά το εναρμονισμένη γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζίνα μεδιαχειρίζεται το γονιό συναισθήματα και κό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει του. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ’ όλαπολύτιμα να αγαπήσει το διάβασμα. εργαλεία σε όλες τις τάξειςνα κατανοήσει σταδιαΤα Φρούτα κάθε έχουνδασκάλου σκοπό να βοηθήσουν το παιδί σχολείου, αφού μπορούν μαζί να χρησιμοκά τοτου γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης με το γονιό του. Το παιδί θα έχει ώρες της Ευέλικτης Ζώνης έτσι ποιηθούν την ευκαιρίαστις να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, καθώς θα ταυτιστεί με Φιλία – Φιλαναγνωσίας. κάποιον από τους ήρωες, θα βιώσει τις δυσκολίες και τα προβλήματά του και θα χαρεί με τοεπιμελημένα ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα Φρούτα με παιδαγωγικό προτάξεις του σχολείου, αφού μπορούν εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις σανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και να χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, που – Φιλαναγνωσίας. Φρούτα μεκι παιδαγωγικό από αγαπημέοξύνουνεπιμελημένα τη φαντασία αποτελούνπροσανατολισμό μια πρωεμπειρία για σπίτι ή νουςτότυπη Έλληνεςμαθησιακή και ξένους συγγραφείς και το εικονογράφους, που οξύνουν τη το σχολείο. φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο.

Διατροφή



Κοινωνία – Φιλία

Μπανάνα (2-4 ετών) – προσχολική ηλικία Φραουλίτσα (5-6 ετών) – Νηπιαγωγείο & Α΄ Δημοτικού Βατόμουρο (7-8 ετών) – Α΄, Β΄ & Γ΄ Δημοτικού Λωτός (9-11 ετών) – Δ΄ & Ε΄ Δημοτικού Ξινόμηλο (11+ ετών) – Ε΄ & Στ΄ Δημοτικού

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks! Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

TO ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ ΣΤΑ «ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ» Τασούλα Τσιλιμένη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Ο 22

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Εισαγωγή

ρόλος της εκπαίδευσης στην επαφή των παιδιών με τη λογοτεχνία είναι πολύ σημαντικός και υλοποιείται κατά κύριο λόγο μέσα από τα «Ανθολόγια λογοτεχνικών κειμένων». Το κράτος μέσω των φορέων του (Υπουργείο Παιδείας, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, κ.λπ.) ανέκαθεν συμπεριλάμβανε και τη συγγραφή ανθολογίων λογοτεχνικών κειμένων ανάμεσα στο σύνολο των σχολικών εγχειριδίων που προέβλεπε για κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης. Κάθε ανθολόγιο περιλαμβάνει όλα τα λογοτεχνικά είδη, πεζά και έμμετρα, ενώ οι στόχοι του εξαρτώνται και συνδέονται από/με το Αναλυτικό Πρόγραμμα. Η αναλογία των λογοτεχνικών ειδών και γενών, μολονότι δεν καθορίζεται με συγκεκριμένη και ακριβή ποσόστωση, συνδέεται και εξαρτάται από την ηλικία των παιδιών στα οποία απευθύνεται το ανθολόγιο. Κάθε λογοτεχνικό είδος εκπροσωπείται στα ανθολόγια, με σκοπό οι μαθητές/ τριες να έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να γνωρίσουν τα είδη και τα γένη, αλλά και να δημιουργηθεί ο κατάλληλος «διάλογος» μεταξύ αναγνώστη και κειμένου, καθώς κάθε είδος διαθέτει ξεχωριστούς τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας. Οι στόχοι των ανθολογίων παρουσιάζονται συνήθως στα σημειώματα των επιτροπών ή συγγραφικών ομάδων, και απευθύνονται στους ίδιους τους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς. Έτσι στα πρόσφατα ανθολόγια, τα οποία εκδόθηκαν με τη συνεργασία του ΥΕΠΘ και του Π.Ι. το 20061, ως βασικοί στόχοι σημειώνονται:

• «…η επαφή του παιδιού… με καταξιωμένα από άποψη αισθητική κείμενα κυρίως της ελληνικής έντεχνης και λαϊκής λογοτεχνίας, η εξοικείωσή του με το εξωσχολικό βιβλίο και η ενθάρρυνσή του να αναπτύξει τη δημιουργική του φαντασία» (Α΄ & Β΄ Δημ.).

• «…η καλλιέργεια της λογοτεχνικής ευαισθησίας και της φιλαναγνωσίας με τρόπους παιγνιώδεις και ευχάριστους, η σταδιακή εξοικείωση του μαθητή με την εθνική αλλά και την παγκόσμια λογοτεχνία καθώς και με πιο επεξεργασμένες μορφές και διευρυμένες δυνατότητες της γλώσσας» (Γ΄ & Δ΄ Δημ.).

• «…να τέρψει τους αναγνώστες του, φιλοδοξώντας να τους κάνει να νιώσουν την αισθητική απόλαυση που μπορούν να προσφέρουν τα θαυμάσια κείμενα της λογοτεχνίας μας· παράλληλα, να διαπιστώσουν με τρόπο βιωματικό ότι η λογοτεχνία πηγάζει από την ίδια τη ζωή και ότι αυτή τη ζωή μεταμορφώνει με τρόπο μαγικό και εξαίσιο σε έργο τέχνης» (Ε΄ & ΣΤ΄ Δημ. / http://digitalschool.minedu.gov.gr/courses/DSDIM-F113/). Η ίδια τακτική ακολουθείται και στα ανθολόγια του Δημοτικού σχολείου παλαιότερης κοπής2, όπου ο μελετητής διαβάζει στον πρόλογό τους: «Διαλεγμένα κομμάτια απ’ το θησαυρό της λογοτεχνίας…» (Ανθολόγιο για τα παιδιά του δημοτικού, Μέρος δεύτερο: 11). Διαπιστώνεται από τα παραπάνω ότι η προγραμματισμένη από την πολιτεία γνωριμία των παιδιών με το έργο των λογοτεχνών υλοποιείται μέσω των ανθολογίων, γεγονός που αναδεικνύει τη βαρύτητα των συγκεκριμένων εγχειριδίων, η λειτουργία των οποίων αντιστοιχεί στη φιλοσοφία τού να τέρπουν και να ωφελούν. Οι επιλογές των κειμένων είναι έργο της εκάστοτε συγγραφικής ομάδας, η οποία, βέβαια, σε ό,τι αφορά τα «νέα ανθολόγια», δηλαδή αυτά που τυπώθηκαν το 2006, λαμβάνει υπόψη της τις υποδείξεις των αρμοδίων για τις χρονικές περιόδους καθώς και για την εκπροσώπηση των λογοτεχνικών ειδών που θα συμπεριληφθούν σε αυτά. Έτσι οι μαθητές/τριες θα γευτούν – και θα εμπνευστούν από– το έργο των δημιουργών που θα συμπεριληφθούν εντός τους. Μέσα από τα λογοτεχνικά έργα θα αναπτύξουν τη φαντασία και την κριτική τους ικανότητα, θα ερμηνεύσουν τον κόσμο, θα γνωρίσουν και θα κατανοήσουν τον εαυτό τους και τους άλλους, θα διαπιστώσουν προβλήματα που απορρέουν από τη συμπεριφορά του ανθρώπου, θα εκφραστούν δημιουργικά, και γενικά θα αποκτήσουν δεξιότητες απαραίτητες για την ένταξή τους στην κοινωνία. Οι αναγνώστες ή ακροατές θα βρουν σε αυτά την ευκαιρία να ακονίσουν τη σκέψη τους και συγχρόνως να αποκομίσουν «διδάγματα» χρήσιμα για τη ζωή τους (Τοντορόφ, 2013:52). Τα κείμενα των ανθολογίων, όντας επιλεγμένα με υπευθυνότητα και γνώση εκ μέρους των ειδικών, θα δημιουργήσουν το απαραίτητο πλαίσιο ώστε τα παιδιά να αγαπήσουν τη λογοτεχνία και το βιβλίο γενικότερα.

23

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

24

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

H παρούσα έρευνα Στην παρούσα εργασία επιχειρούμε να διερευνήσουμε, στα ανθολόγια λογοτεχνικών κειμένων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, την παρουσία της ποίησης της Ρένας Καρθαίου (Ρ.Κ.), ποιήτριας που κατά κοινή παραδοχή των μελετητών της παιδικής λογοτεχνίας θεωρείται ότι όχι απλά «…έφερε το φως της άνοιξης στην παιδική μας ποίηση, ανανεώνοντάς τη θεματολογικά…» (Αναγνωστόπουλος, 1996:65), αλλά και ότι «…πέρα από τις ευαίσθητες θεματικές επιλογές της, πέρα από τη συνειδητή προσπάθεια να συγκινήσει, να πλησιάσει και να μιλήσει ισότιμα με τον μικρό αναγνώστη, επιλέγει να δώσει προτεραιότητα στην επεξεργασία του στίχου, να τελειοποιήσει τις ρυθμικές και ηχητικές διαστάσεις της γλώσσας και να θεμελιώσει εκεί επάνω την επικοινωνία με το παιδί» (Καρακίτσιος: 115). Ποιήτρια η οποία έδωσε ποιητικές συλλογές (Χαρταετοί στον ουρανό και Ανοιξιάτικα) «…από τις καλύτερες που είδαμε μεταπολεμικά και που θα φέρουν έναν καινούργιο αέρα στο χώρο της Π.Λ.» (Μπενέκος, 1998:4). Πρόθεσή μας στη μελέτη αυτή είναι να εξακριβώσουμε ποια από τα έργα της Καρθαίου ανθολογούνται και σε ποια ανθολόγια φιλοξενούνται. Αρχική μας πρόθεση ήταν να εστιάσουμε αποκλειστικά στα τρία «νέα ανθολόγια» του Δημοτικού σχολείου, δηλαδή σε αυτά που τυπώθηκαν το 2006, μετά τις

αλλαγές στα αναλυτικά προγράμματα και την υιοθέτηση της διδακτικής της διαθεματικότητας, όπως το ανθολόγιο της Ε΄ & ΣΤ΄ τάξης που προηγήθηκε των άλλων δύο. Στην πορεία όμως διευρύναμε το ερευνητικό πεδίο και ενσωματώσαμε και τα τρία μέρη του ανθολογίου που διανέμονταν στους μαθητές του Δημοτικού πριν από το 2006 (α΄ έκδοση: 1975) καθώς η ποιήτρια ήδη είχε δημοσιευμένο έργο είτε σε περιοδικά είτε μέσα από αυτόνομες ποιητικές συλλογές3. Στην έρευνά μας συμπεριλάβαμε και το μοναδικό ανθολόγιο του Νηπιαγωγείου (το αναθεωρημένο τεύχος που κυκλοφόρησε το 1996 και που είναι το μοναδικό που ακόμη κυκλοφορεί στα Νηπιαγωγεία, αφού το πακέτο συγγραφής των νέων ανθολογίων δεν προέβλεπε κάτι για τη συγκεκριμένη βαθμίδα εκπαίδευσης. Το ερευνητικό μας υλικό εμπλουτίστηκε ακόμη περισσότερο καθώς προσθέσαμε και ανθολόγια που δεν είναι του ΥΠΕΠΘ αλλά άλλων φορέων, απευθύνονται όμως σε παιδιά και εκπαιδευτικούς και κυκλοφόρησαν από το 1988 έως 1996. Έτσι θα έχουμε μια πληρέστερη εικόνα της ανθολόγησης του έργου της Ρένας Καρθαίου.

Το δείγμα Το ερευνητικό μας δείγμα αποτελείται συνολικά από 13 ανθολόγια/ανθολογίες. Συγκεκριμένα:

o Ανθολόγιο

Λογοτεχνικών κειμένων Α΄ & Β΄ Δημοτικού, «Το δελφίνι», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006. Συγγραφική ομάδα: Τσιλιμένη Τ., Γραίκος Ν., Καίσαρης Λ., Καπλάνογλου Μ. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ΄ & Δ΄ Δημοτικού, «Στο σχολειό του o κόσμου», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006. Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Παπαδάτος Γ., Πάτσιου Β., Πολίτης Δ., Πυλαρινός Θ. o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ’ όνειρο», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2001. Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Καλογήρου Τζ., Παπαδάτος Γ., Πρωτονοταρίου Στ., Πυλαρινός Θ. o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο, ΟΕΔΒ, o Αθήνα 1975. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα o 1975. o Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά, Παπανικολάου Σ. & Τσιλιμένη Τ., Θεσσαλονίκη 1988. Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωo τοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ. Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωo τοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ.

25

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

o Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλι-

κίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ. o Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, με συντακτική o ομάδα τους: Μαυροειδή Γ., Δράγαση Ε., Γκενάκου Ζ., Γενειατάκη Ειρ., Νιάρχου Αγγ. (ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., ΟΕΔΒ, Αθήνα 1996). Διαλέγω και διαβάζω. Ποιήματα και πεζά για παιδιά, Α.Π.Θ.-Ίδρυμα Μ. o Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1995.

Παρουσίαση και σχολιασμός δεδομένων – Ανθολόγια του ΥΠΕΠΘ

26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α΄ & Β΄ Δημοτικού, «Το δελφίνι» Στο ανθολόγιο αυτό καταγράφονται 2 ποιήματα της Ρ.Κ. Το πρώτο είναι απόσπασμα (μια στροφή) από το ποίημα με τίτλο «Ο Σεπτέμβρης» και αποτελεί τον «προοργανωτή» της ενότητας «Σχολείο και παιδί» (σελ. 29), ενώ το δεύτερο βρίσκεται στην ενότητα «Θρησκευτική ζωή» (σελ. 111) και έχει τον τίτλο «Χριστουγεννιάτικο δέντρο».

• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ΄ & Δ΄ Δημοτικού, «Στο σχολειό του κόσμου» Κανένα ποίημα δεν εμπεριέχεται στο ανθολόγιο αυτό.

• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ’ όνειρο» Και σε αυτό το ανθολόγιο δεν συμπεριλαμβάνεται ποίημα της Ρ.Κ.

Παλαιότερα ανθολόγια • Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο Δύο ποιήματα φιλοξενούνται εδώ και είναι: «Οι καλύτεροί μου φίλοι» (σελ.

119) από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό, που εκδόθηκε το 1973, και «Γύρω-γύρω όλοι» (σελ. 120), από την ίδια συλλογή.

• Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο Τέσσερα ποιήματα από την ίδια συλλογή (Χαρταετοί στον ουρανό) ανθολογούνται στο δεύτερο μέρος του ανθολογίου, ήτοι: «Η Αστροναύτισσα» (σελ. 15), «Κικιρίκου! Κικιρί!» (σελ. 24), «Προσευχή ενός μικρού κοριτσιού» (σελ. 156), και «Το τραγούδι του μαγκανοπήγαδου» (σελ. 238).

27 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

• Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο Κανένα ποίημα της Καρθαίου δεν συμπεριλαμβάνεται και σε αυτό το τεύχος, που προορίζεται για την Ε΄ & ΣΤ΄τάξη του Δημοτικού.

• Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο Το ανθολόγιο αυτό απευθύνεται σε μικρά παιδιά, ως εκ τούτου δίνει έμφαση στην ποίηση που θεωρείται ότι συμβάλλει ιδιαίτερα στην καλλιέργεια της Γλώσσας. Έτσι καταγράφουμε 91 ποιήματα επώνυμων δημιουργών (εξαιρούνται όσα ανήκουν στη λαϊκή δημιουργία). Στο σύνολο αυτό η συντακτική ομάδα συμπεριέλαβε τρία ποιήματα της Καρθαίου, ήτοι: «Φθινόπωρο» (σελ. 7), από τη συλλογή Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Τήνος, 1977), «Νανούρισμα» (σελ. 34), χωρίς να αναφέρεται στη βιβλιογραφία η πηγή προέλευσης, και «Τραγουδάκι-Προσευχή» (σελ. 145), από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό (Αθήνα 1973).

Aνθολόγια άλλων φορέων • Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά Τρία ποιήματα της Καρθαίου περιέχει η ποιητική αυτή ανθολογία, που προ-

28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

έρχονται από το συλλογικό βιβλίο Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Τήνος, 1977) και από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό, ήτοι: «Η σακαράκα» (σελ. 20), «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» (σελ. 22), και «Ο γλυκατζής» (σελ. 24).

• Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Στο βιβλίο αυτό καταγράφουμε δύο ποιήματα της Καρθαίου: «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» (σελ. 47), από τη συλλογή Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Αθήνα, 1997), και «Της Πρωτοχρονιάς φλουρί» (σελ. 68), ποίημα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Χελιδόνια, τχ. 11 (1980), σελ. 28.

• Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Ένα ποίημα περιέχει η συγκεκριμένη συλλογή, με τίτλο «Πάσχα» (σελ. 74), που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Χελιδόνια, τχ. 15 (1981), σελ. 5.

• Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Και σε αυτό το ανθολόγιο έχουμε ένα ποίημα, με τίτλο «Καλοκαίρι» (σελ.

11), από το βιβλίο Χαρούμενες διακοπές, Πατάκης, Αθήνα 1982.

• Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Ένα ποίημα συμπεριλαμβάνει η συλλογή αυτή, με τίτλο «Κικιρίκου! Κικιρί!» (σελ. 30), από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό (Αθήνα, 1972).

• Διαλέγω και διαβάζω: Ποιήματα και πεζά για παιδιά Σε αυτή την ανθολογία καταγράφουμε δύο ποιήματα που προέρχονται από την ίδια συλλογή, τα Ανοιξιάτικα (Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1982). Οι τίτλοι είναι: «Καρναβάλι» (σελ. 58) και «Η μπουγάδα» (σελ. 89).

Συγκεντρωτικά, τα ποιήματα που ανθολογούνται είναι τα εξής: ▶ Ο Σεπτέμβρης ▶ Φθινόπωρο ▶ Νανούρισμα ▶ Χριστουγεννιάτικο δέντρο ▶ Οι καλύτεροί μου φίλοι ▶ Τραγουδάκι-Προσευχή ▶ Η σακαράκα ▶ Γύρω-γύρω όλοι ▶ Ο γλυκατζής ▶ Η Αστροναύτισσα ▶ Κικιρίκου! Κικιρί! ▶ Της Πρωτοχρονιάς φλουρί ▶ Προσευχή ενός μικρού ▶ Πάσχα κοριτσιού ▶ Καρναβάλι ▶ Η μπουγάδα ▶ Το τραγούδι του μαγκανοπήγαδου

Σχολιασμός-Συμπεράσματα Συνολικά, στα 13 ανθολόγια φιλοξενούνται 20 ποιήματα της Καρθαίου. Παρατηρούμε ότι τα ανθολόγια που απευθύνονται στα παιδιά των μεγαλύτερων τάξεων του Δημοτικού δεν συμπεριλαμβάνουν ποιήματά της, γεγονός που μας οδηγεί στη σκέψη ότι οι ανθολόγοι θεωρούν πως η Καρθαίου, ποιήτρια που αρχικά ασχολήθηκε με την ποίηση ενηλίκων, δεν στρέφει το ενδιαφέρον της στη συνέχεια στο παιδικό κοινό γενικώς, αλλά κυρίως απευθύνεται στις μικρότερες ηλικίες. Αυτή η σκέψη ενισχύεται και από τις απόψεις των μελετητών της παιδικής λογοτεχνίας οι οποίοι αναφερόμενοι στο έργο της Καρθαίου σημειώνουν ότι «…η οπτική γωνία με την οποία προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα πλησιάζει στη λογική του μικρού παιδιού», και ότι «…γράφει για το μικρό παιδί με διάθεση και στόχο απόλυτης επικοινωνίας μαζί του» (Καρακίτσιος, 2002:112). Το ενδιαφέρον των συγγραφικών ομάδων επικεντρώνεται κυρίως στις δύο συλλογές της Καρθαίου με τίτλο Ανοιξιάτικα και Χαρταετοί στον ουρανό, από τις οποίες και αντλείται η πλειονότητα των ποιημάτων. Σε ό,τι αφορά στη θεματική επιλογή των ποιημάτων εκ μέρους των ανθολόγων, διαπιστώνεται ότι αυτή εξυπηρετεί μάλλον το πνεύμα σχεδιασμού ενός ανθολογίου, που έχει σαφή παιδαγωγικό στόχο το να συνδυάζει την ψυχαγωγία με τη μάθηση. Σημειώνεται ότι «τέρπει και διδάσκει ένα καλό ποίημα» (Αναγνωστόπουλος 1996:66), αλλά και γενικότερα η ποίηση χαρακτηρίζεται «άδολη τέχνη, που αποβλέπει στη συνολική, μακροπρόθεσμη και σε βάθος καλλιέργεια του ατόμου» (Μπενέκος 1998:26). Τα ποιήματα που φιλοξενούνται στα ανθολόγια αναφέρονται στον κύκλο του χρόνου, τη φύση, τα ζώα, τις γιορτές, αλλά και την τεχνολογία. Διαθέ-

29

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τουν έντονη εικονοπλασία («Ο γλυκατζής») και ηχοποίητες λέξεις («Η σακαράκα»), στοιχεία που ικανοποιούν ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά που αρέσκονται στον έντονο ρυθμό, τη μουσικότητα και την κίνηση. Η ποιήτρια γνωρίζει πολύ καλά τη σκέψη των παιδιών, οπότε επιλέγει και χρησιμοποιεί γοργό ρυθμό που «ανταποκρίνεται στη φυσική κινητικότητα των παιδιών…» (Αναγνωστόπουλος, 1996:65). Η προσωποποίηση, που τακτικά χρησιμοποιεί η Καρθαίου, βοηθά το παιδί να βιώσει τους στίχους και να προσλάβει την ποίηση ως έκφραση χορού, μουσικής και λόγου. Μέσα από αυτό το παιχνίδι μουσικότητας και λόγου θα κατανοηθούν από το παιδί νοήματα και εικόνες που ίσως σε άλλη περίπτωση δεν θα μπορούσαν να αναπαρασταθούν στη λογική του, όπως, π.χ., συμβαίνει με το ποίημα «Ο Σεπτέμβρης». Με ξεχωριστό τρόπο, και με όπλα της τη μεταφορά και το χιούμορ, θα επιχειρήσει να εξοικειώσει το μικρό παιδί με την τεχνολογία, στο ποίημα με τίτλο «Η αστροναύτισσα», που ανθολογείται ακριβώς για αυτόν το σκοπό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιλογή δύο ποιημάτων που ανήκουν στην κατηγορία των προσευχών και σχετίζονται με τη θρησκευτική ζωή, η οποία έχει τη δική της θέση στη σχολική ζωή. Τα ποιήματα που επιλέγονται («Τραγουδάκι-Προσευχή», «Προσευχή ενός μικρού κοριτσιού») είναι σύστοιχα της λογικής των παιδιών που συνομιλούν με τα ουράνια πνεύματα. «Η ποιήτρια μετα-ποιεί τη φυσική τάξη ή την παραδομένη τάξη σε μια νέα πραγματικότητα: σε όνειρο, σε παιχνίδι της φαντασίας…» (Μπενέκος, 1998:17). Κάποια από τα ποιήματα επαναλαμβάνονται σε περισσότερα του ενός ανθολογίου, όπως το «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» που επιλέγεται τρεις φορές. Το ποίημα αυτό συνιστά πανδαισία οικείων παιδικών εικόνων. Γενικότερα, επιλέγονται ποιήματα με ομοιοκαταληξία, εικονοπλασία, ρίμα ανάλαφρη, με ρυθμό που αγγίζει το παιδί και του μεταφέρει την αρμονία. Αναμφίβολα, η παρουσία στίχων της Καρθαίου στα ανθολόγια έχει να προσφέρει δροσιά στα βιβλία αυτού του τύπου και βοηθά τους μικρούς αναγνώστες στο να αγαπήσουν τη λογοτεχνία γενικά και κυρίως την ποίηση, αφού η ποιήτρια «κατέχει τη λεπτή τέχνη να μιλάει στα παιδιά, να γελάει μαζί με τα παιδιά» (Αναγνωστόπουλος, 1996:66). Με την έντονη χιουμοριστική διάθεση που χαρακτη-

ρίζει τους στίχους της, το παιδί ψυχαγωγείται και γελά, ενώ συνάμα στέκεται αντιμέτωπο με προβληματισμούς που εκφέρονται άψογα τεχνικά. Γνωρίζοντας τα εξαίσια και μοναδικά χαρακτηριστικά της ποίησης της Καρθαίου, οι ανθολόγοι εντάσσουν την ποίησή της στα ανθολόγια, στο μέτρο που τους «επιτρέπεται» αναλογικά και με τους άλλους ποιητές, όντας σίγουροι ότι η εκρηκτική και πολυδύναμη γλώσσα της, η μοναδική τεχνική με την οποία χειρίζεται το στίχο και η παιδική της θέαση του κόσμου θα κεντρίσουν το ενδιαφέρον των παιδιών και θα τα κάνει να την αναζητήσουν και έξω από τα ανθολόγια, κάτι που πρέπει να είναι στόχος για κάθε σωστό εγχειρίδιο αυτού του είδους. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Εκτός από το Ανθολόγιο της Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, που κυκλοφόρησε το 2001.

2. Αυτά που διανέμονταν πριν το 2006.

3. Το 1973 εκδίδεται η ποιητική της συλλογή, Χαρταετοί στον ουρανό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1996), Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδόσεις των Φίλων. Καρακίτσιος, Ανδρέας (2002), Σύγχρονη παιδική ποίηση, Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες. Μπενέκος, Αντώνης (1998), Ρένα Καρθαίου: Αφιέρωμα της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς για την προσφορά της ποιήτριας στα παιδικά γράμματα, Αθήνα, Πατάκης. Τοντορόφ, Τσβετάν (2013), Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, Αθήνα, Πόλις. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α΄ & Β΄ Δημοτικού, «Το δελφίνι» (2006). Συγγραφική ομάδα: Τσιλιμένη Τ., Γραίκος Ν., Καίσαρης Λ., Καπλάνογλου Μ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ). Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ΄ & Δ΄ Δημοτικού, «Στο σχολειό του κόσμου» (2006). Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Παπαδάτος Γ., Πάτσιου Β., Πολίτης Δ., Πυλαρινός Θ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ). Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ’ όνειρο» (2001). Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Καλογήρου Τζ., Παπαδάτος Γ., Πρωτονοταρίου Στ., Πυλαρινός Θ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ). Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, με συντακτική ομάδα τους: Μαυροειδή Γ., Δράγαση Ε., Γκενάκου Ζ., Γενειατάκη Ειρ., Νιάρχου Αγγ. (ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1996). Διαλέγω και διαβάζω. Ποιήματα και πεζά για παιδιά, Ζήκου-Βάρφη, Ελ. (Α.Π.Θ. & Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1995). Παπανικολάου Σ. & Τσιλιμένη Τ. (1988), Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά, Θεσσαλονίκη.

31 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

H ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ Γιάννης Σ. Παπαδάτος Λέκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών

Η 32

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ρένα Καρθαίου (Ρ.Κ.) (1913-2005) αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής της μέσα από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά για την προώθηση του παιδικού βιβλίου και της παιδικής λογοτεχνίας. Ο Μπενέκος αναφέρει ότι η Ρ.Κ. «ως πνευματική οντότητα και δημιουργός, ανατράφηκε και έδρασε μέσα στο πνεύμα του μεσοπολέμου και κουβαλάει […] τις αγωνίες και τους προβληματισμούς εκείνης της εποχής […] (είχε δε) μια άλλη όραση σχετικά με το τι σημαίνει λογοτεχνία για το παιδί» (Μπενέκος, 1998:5). Πρωτίστως η Ρ.Κ. είναι μια δημιουργός με σημαντικό έργο στην ποίηση για παιδιά. Οι μελετητές και οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας συμφωνούν ότι ανανέωσε τη θεματολογία της ποίησης για παιδιά, ότι η ποίησή της έχει πηγαίο χιούμορ, το δε φως είναι συστατικό στοιχείο των ποιητικών της εικόνων. Επίσης αναφέρονται στην ισορροπία μορφής και περιεχομένου στην ποίησή της και στη στιχουργική της τελειότητα (Αναγνωστόπουλος, 1983:65· Καλλέργης, 2002:284· Καρακίτσιος, 2008:99-101), καθώς και στην πανδαισία της ελληνικής φύσης που αποτυπώνεται στο έργο της (Αναγνωστόπουλος, ό.π.: 65-6), το οποίο εντάσσουν στην εξπρεσιονιστική ή τη νεωτερική ποίηση (Αναγνωστόπουλος, ό.π.· Δελώνης, 1990:144). Επιπλέον σημειώνουν τις καταβολές της από τους κλασικούς της ποίησης για παιδιά (Πάλλη, Βιζυηνό, Παπαντωνίου, Ρώτα, Στασινόπουλο) (Σακελλαρίου, ό.π.· Δελώνης, ό.π.: 45· Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, 2007:1037). Στο παρόν κείμενο με αποκλειστική αναφορά στην ποιητική της συλλογή Στα μονοπάτια του ήλιου (2000), που περιλαμβάνονται και ποιήματα από προηγούμενες συλλογές, θα αναφερθώ μόνο στο περιεχόμενο και ειδικότερα στην παρουσία της φύσης σε αυτό. Επειδή ο όρος φύση έχει πολλές σημασίες οι οποίες διαπλέκονται, επικαλύπτονται μερικώς ή ακόμη και συγκρούονται (Κιντή-Ζήκα, 1999:61), θα ασχοληθώ με εκείνη τη σημασία του όρου που αποτυπώνεται στα ποιήματα της συλλογής και αναφέρεται στον φυσικό κόσμο (Κιντή-Ζήκα, ό.π.) με το σύνολο των υλικών στοιχείων του (φυτά, ζώα, γη) και στον συμπαντικό, ιδιαίτερα της πραγματικής ή φαντασιακής σχέσης τους με τον άνθρωπο και τις πράξεις του. Η φύση υπ’ αυτή την έννοια, στην ποίηση για παιδιά, συνήθως επιτελεί έναν

33

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

βασικό ρόλο. Στοιχεία της άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή του μικρού παιδιού γίνονται το ρεαλιστικό ή φαντασιακά ανθρωπομορφικό πλαίσιο προκειμένου οι ποιητές/ποιήτριες να μιλήσουν στο παιδί, να του εμφυσήσουν έμμεσα μηνύματα για τη ζωή και γενικά για τον κόσμο που πρόκειται να το δεχτεί, να του δημιουργήσουν πλαίσια χαράς, ψυχαγωγίας, ευτυχίας, αλλά και προβληματισμού. Στο άρθρο θα υποστηρίξω ότι η Ρ.Κ. επειδή γνωρίζει πολύ καλά και «τη λειτουργία της πρόσληψης της ποίησης από το παιδί» (Καρακίτσιος, ό.π.:103), χρησιμοποιεί εύστροφα και πρωτότυπα στο πλαίσιο της παιδικότητας εικόνες του φυσικού και συμπαντικού τοπίου, οι οποίες εντάσσονται λειτουργικά σε θεωρητικές αποτυπώσεις της φύσης, εκκινώντας από την αρχαία σκέψη και φτάνοντας ως σήμερα. Μεθοδολογικά θα ακολουθήσω την κατηγοριοποίηση των ποιημάτων της συλλογής στις ενότητες: Ελλάδα, Σχολείο, Παιδί, ΜέραΝύχτα, Επετειακά, Καθημερινά, Οικογένεια, Φύση. Σε αυτές τις ενότητες η φύση εισχωρεί στον κόσμο του παιδιού, παίρνει ένα άλλο περιεχόμενο, αφε-

34 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

νός προσιτό στο παιδί και αφετέρου επιτυγχάνεται η ένταξή της ουσιαστικά στο βίωμά του. Ο τίτλος της συλλογής δίνει το στίγμα των ποιημάτων της. Οι παραπάνω ενότητες είναι για την ποιήτρια τα συμβολικά μονοπάτια της ζωής, η φύση δε και προπάντων ο ήλιος αποτελούν γι’ αυτά σημαντική πηγή νοήματος. Στην πρώτη κιόλας ομώνυμη ενότητα με το μόνο ποίημα «Ελλάδα», η φύση σε μια οργιαστική, οικολογικά γήινη και συνάμα συμπαντική θέαση (ήλιος, δέντρα, χωριά, θάλασσα, άστρα) συμμετέχει με υπερρεαλιστικές εικόνες στη σύλληψη της Ελλάδας ως συμβόλου με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στοιχεία. Το φως σε όλους τους στίχους σχεδόν υπογραμμίζει μια διθυραμβικής πνοής χρωματική αντίστιξη που περικλείεται στο καταληκτικό δίστιχο: «…Είν’ στο χάρτη απάνω η Ελλάδα / θάλασσα, ουρανός, λιακάδα» (σ. 16). Και στη δεύτερη ενότητα («Σχολείο») η φύση μέσω κυρίως δύο ποιημάτων για το Σεπτέμβρη αλλά και με την παρουσία ζώων, οικείων στο παιδί, συμμετέχει ανθρωπομορφικά συνδεόμενη με το άνοιγμα των σχολείων, βοηθώντας το παιδί να αρχίσει με χαρά τη σχολική του ζωή. «Ο Σεπτέμβρης κατεβαίνει / και για το σχολειό πηγαίνει… / κρύβεται μες στα βαρέλια / που τα καθαρίζουν. Γέλια, / τούμπες κάνει και φωνάζει. / Μούστος ο Σεπτέμβρης. Βράζει» (σ. 19), «Ο Σεπτέμβρης είναι αγόρι…» (σ. 22), «…Στο σχολειό μου τρέχω… φτάνω… / Από φίλους ξεχειλίζει / κι όλο γράμματα μυρίζει…» (σ. 24). Εδώ, τα φυσικά στοιχεία κινούνται αέναα συνενώνοντας τη φωνή τους με τη χαρά και την ευτυχία του περιβάλλοντος, αλλά και ουσιαστικά, πάσχοντας με τα χτυποκάρδια του παιδικού κόσμου. Ο παγανισμός στοιχείων της φύσης, όπως έχει επισημανθεί και από τον Δελώνη (Δελώνης, ό.π.), λειτουργεί ιδιότυπα, με την έννοια της φύσης της υπαίθρου που συμμετέχει άλλοτε οργιαστικά σε ένα πανηγύρι με γέλια και φράσεις που παραπέμπουν σε παιδικά παιχνίδια και άλλοτε η φύση γίνεται φίλος, συμμαθητής (σ. 23) και συμπαραστάτης του παιδιού. Μπορού-

με να πούμε ότι η φύση με τα προαναφερόμενα στοιχεία και ενίοτε με όχημα τον υπερρεαλισμό [«Έχει σάκα από νερό / κι έχει μέσα τα βιβλία / από σύννεφο κι αφρό…» (σ. 22)] συμμετέχει στη διάπλαση της παιδικής ψυχής, αφού ο ίδιος ο Σεπτέμβρης μέσω της ποιήτριας θα πει στο παιδί: «Με του ανέμου τα ποδάρια / τρέχει δίχως να τον βλέπεις. / Στων βημάτων σου τα αχνάρια / διαμαντάκι θε να βρεις, / σταγονίτσες / σταγονίτσες / μιας ολόχρυσης βροχής» (σ. 22). Αν και δεν είναι στους στόχους μου να μιλήσω για τη στιχουργική μορφή –αναφέρθηκα παραπάνω στην απόλυτη συμφωνία θεωρητικών–, εν τούτοις πρέπει να σημειώσω ότι αρκετά ποιήματα της Ρ.Κ. έχουν ένα πρόσθετο προσόν, που συνδέεται με τη διαλεκτική ταύτιση μορφής και περιεχομένου, και το οποίο αποδεικνύει την ανανέωση και της ίδιας της παραδοσιακής μορφής των στίχων. Το ποίημα «Ο Σεπτέμβρης» στο οποίο και ανήκουν οι παραπάνω στίχοι, το αποδεικνύει. Επιπλέον στο συγκεκριμένο ποίημα, όπως και σε άλλα της συλλογής, εμφανίζονται και στοιχεία του μαγικού ρεαλισμού, τα οποία συμμετέχουν στην ανθρώπινη πράξη. Στον μαγικό ρεαλισμό, ο οποίος δεν αποτελεί κάποιο ρεύμα, αλλά τρόπο αφήγησης (Bowers, 2004:23), ο ήρωας και ο αναγνώστης δεν αναρωτιούνται για τα φαντασιακά γενόμενα κι έτσι ο ρεαλισμός, παρόλο που «διασπάται» με το μαγικό, δεν ανατρέπεται, αντίθετα ενισχύεται. Έτσι σε ορισμένα ποιήματα οι εικόνες της Ρ.Κ. δεν παραμένουν απλές μεταφορές, παρομοιώσεις ή προσωποποιήσεις, αλλά εμπλουτισμένες με τον τρόπο του μαγικού ρεαλισμού δίνουν μια νέα, συμβολική και συνάμα δυναμική θέαση της πραγματικότητας (Bowers, ό.π.). Η τρίτη ενότητα («Παιδί») αναφέρεται στο αιώνιο παιδί ή, θα έλεγα, καλύτερα, στην παιδικότητα με την έννοια της φαντασίας, της δυναμικότητας, της ευκινησίας, της αλληλεπίδρασης με τους άλλους και τη φύση. Πρόκειται για

35

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

36 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

την αυτονομία της παιδικής ηλικίας που σχετίζεται με την εξάρτησή της από τους ενήλικες. Μόνο το παιδί έχει επίγνωση της ηλικίας του. Ο ενήλικος έχει την ανάμνηση της δικής του παιδικής ηλικίας. Η λογοτεχνία για παιδιά αποτυπώνει ένα αμάλγαμα παιδικότητας το οποίο επηρεάζει τα παιδιά, τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν αυτή την καταγραμμένη παιδικότητα του κειμένου (Hollindale, 1997). Η παιδικότητα που αποτυπώνεται στην ποίηση της Ρ.Κ. και ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη ενότητα είναι πολύ κοντά στο παιδί. Στην ποίησή της πρωταγωνιστούν παιδιά που ζουν την ηλικία τους και απασχολούνται με ζητήματα της καθημερινότητάς τους. Μάλιστα, όπως ορθά επισημαίνεται από τον Σακελλαρίου, το παιδί απελευθερώνεται από τον καθωσπρεπισμό (Σακελλαρίου, 1996:134), ενώ σημειώνεται με έμφαση από τον Αναγνωστόπουλο ότι χρησιμοποιούνται και ιδιότητες του παιδιού όπως η ξεγνοιασιά, η ζωντάνια και το όνειρο (Αναγνωστόπουλος, ό.π.), βασικά στοιχεία της προαναφερόμενης «παιδικότητας». Η Ρ.Κ. προσθέτει δύο σημαντικές παραμέτρους οι οποίες αποτελούν βασικό στοιχείο της ποιητικής της: η πρώτη συνδέεται με τη συμβολική εικονοποιία της φύσης. Στο ποίημα-σάλπισμα (Μπενέκος, 1998:15), «Το παιδί βγήκε αμαξάδα», ανάμεσα στην απόλαυση και την αφθονία της χαράς εμφανίζεται να συμμετέχει και η φύση ως μέρος του σκηνικού. Η ποιήτρια καταφέρνει να συνδυάσει σε μία μόνο χρονική στιγμή πολλές από τις λειτουργίες του σκηνικού, δηλαδή: ως λογοτεχνικής γεωγραφίας, ως συμβόλου, ως διάθεσης, ως επικοινωνίας, και τέλος ως μύησης και ενηλικίωσης (ΠαπαντωνάκηςΚωτόπουλος, 52-68). Εδώ, η ενήλικη ποιητική φωνή παρουσιάζεται ανεπαίσθητα συνδέοντας τη φύση, την παιδική ηλικία και τις δυσκολίες της ζωής. Όλα, μετά από μια διονυσιακής διάθεσης χαρά του παιδιού, με κουδούνια, τροχούς, γέλια, εικόνες όπως το θριαμβικό σμίξιμο των δέντρων στις κορφές τους και την κίνηση των θάμνων και των δέντρων να γίνονται κοινωνοί αυτής της χαράς, συμπυκνώνονται στην τελευταία στροφή: «Η χαρά πάει αμαξάδα, / έβγα, κόσμε, να τη δεις. / Το παιδί κρατάει τα γκέμια / της ζωής» (σ. 27). Η παιδικότητα σε όλη της τη δυναμική ταυτίζεται με τη λέξη «χαρά» η οποία είναι εκείνη που, στην πρώτη στροφή, αντί για το παιδί κρατάει τα γκέμια της ζωής. Κι είναι αυτή η δεύτερη παράμετρος λειτουργίας της φύσης. Πρόκειται για μια εναλλαγή πράξεων που διαχωρίζει, αλλά και συνάμα συνενώνει δημιουργικά, την παιδική ηλικία με την ενήλικη ζωή, σε ένα ποίημα απλό, με πολύ βαθιά νοήματα απολύτως κατανοητά από τον μικρό αναγνώστη της ποίησης. Στο δεύτερο ποίημα της ενότητας («Το παιδί γιορτάζει») γίνεται η επίκληση στοιχείων της φύσης και εποχών προκειμένου να χαρίσουν στο παιδί δώρα ανάλογα με την ιδιότητά τους, αλλά αυτό που απομένει θα το δώσει στην τελευταία στροφή η μάνα, γιατί το παιδί είναι η ζωή της. Σε αυτό το ποίημα, θα πρόσθετα, ότι ο τρόπος εκφοράς του ποιητικού του λόγου, μέσω της επίκλησης, δεν υποδηλώνει μόνο δημιουργική επιρροή από το δημοτικό τραγούδι, αλλά με έναν σύγχρονο τρόπο, όπως αναφέραμε και παραπάνω, κατορθώνεται ένα άλλο δείγμα ανανέωσης όχι μόνο της θεματικής αλλά και της μορφής του. Ένα δείγμα: «–Ήλιε, εσύ τι θα χαρίσεις / στο παιδάκι που γιορ-

37 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

τάζει; / –Το χρυσάφι όλου του κόσμου / στην καρδιά του να σωριάζει / …–Ο χειμώνας τι θα φτιάξει / για το ολόγλυκο το αγόρι; / –Από πάγο παιχνιδάκια / κι ένα αφράτο πανωφόρι» (σ. 28). Στη συνέχεια σε δύο ποιήματα, ένα αντιπολεμικό (σ. 30: «Πολεμικά παιχνίδια») κι ένα διαπολιτισμικό (σ. 32: «Άσπρα, μαύρα, κίτρινα»), με τη φωνή της ποιήτριας μπορεί να μη συμμετέχει ενεργά η φύση, όμως με την απλή παρουσία στοιχείων της δίνεται η δυνατότητα να προσεχθεί το περιεχόμενό τους. Έκδηλη η αγωνία στο πρώτο για τα συγκεκριμένα είδη των παιχνιδιών, ευαισθησία και τρυφερότητα στο δεύτερο, με μια αμυδρή συμμετοχή της φύσης στη συντροφική συνάθροιση των παιδιών στη διαπολιτισμική πανδαισία συναδέλφωσης. Στην τέταρτη ενότητα («Μέρα-Νύχτα») τον πρώτο λόγο έχουν δύο στοιχεία: το φως και το σκοτάδι που εμφανίζονται, το καθένα, με δίσημα πρόσωπα. Ο ήλιος και το παιδί παίζουν, δημιουργούν και ταυτίζονται σε μια ατμόσφαιρα φωτός και γενέθλιας δύναμης, σε ποίημα για το οποίο ο Αναγνωστόπουλος (Αναγνωστόπουλος, 1987:521) σημειώνει ότι είναι σαν οι εμπνευστές του να είναι τα παιδιά (σ. 35: «Ήλιος και Παιδί»): «Ήλιος και παιδί / για όλους μας χρυσάφι. / Η ζωή μας γύρω τους / κύκλους κύκλους γράφει» (σ. 35). Ο ήλιος και το παιδί «συνομιλούν» σε ένα πλαίσιο οικολογικής ευαισθησίας. Όταν το παιδί καλεί τον ήλιο –που «σκέφτεται» και οικολογικά– να ξανάρθει, εκείνος του «απαντά» ότι θα ξανάρθει για εκείνο, τους παππούδες του και για του δέντρου

38 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

το κλαράκι (σ. 37: «Θα ’ρθω ξανά»). Αλλά ο ήλιος επανέρχεται σε μια εικόνα πρωτόγνωρης εικονοπλαστικής δύναμης για το ποιητικό γεγονός, δυναμικής σύλληψης και συνάμα ανατροπής του συνήθους θετικού στερεοτύπου του, με τη μορφή του άγριου λιονταριού που αρπάζει τη δύση στα νύχια του και τη ματώνει (σ. 36: «Ήλιος»). Σκηνές χορικού αρχαίας τραγωδίας και εικόνες επαπειλούμενης πολεμικής σύρραξης θυμίζει το ποίημα «Φάλαγγα δροσιάς» (σσ. 38-9) όταν τα δέντρα κι οι θάμνοι συνασπίζονται (κρατούν ασπίδα) προκειμένου να διαφυλάξουν ένα χωριό από την αφόρητη ζέστη (τα φλογοβόλα βέλη του ήλιου). Μια υποδηλούμενη συνεργασία ενάντια στον όποιο εχθρό, που αποτελεί πρότυπο για τη συνεργασία των ανθρώπων προκειμένου να διαφυλαχτεί η ζωή τους και περαιτέρω το φυσικό περιβάλλον. Η συνεργασία ως έννοια δηλώνεται σε αρκετά ποιήματα. Είναι άλλωστε και το ζητούμενο για μια βιώσιμη αειφορία ενάντια στα πρότυπα της σύγχρονης ανάπτυξης η οποία

βασίστηκε εν πολλοίς στο καρτεσιανό δόγμα «ο άνθρωπος κυρίαρχος επί της φύσης», με συνέπεια την αφαίρεση της «αξίας» της φύσης, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, που οδήγησε στην εκμετάλλευσή της (Descartes, 1976:32· Παπαδημητρίου, 1995:157-8). Η νύχτα, το σκοτάδι, στη συνέχεια παρουσιάζονται μέσα από πέντε ποιήματα με εμβληματικό σύμβολο το κυπαρίσσι το οποίο ντυμένο με ράσο επικοινωνεί με τον ουρανό (σ. 40: «Εσπερινός στον ουρανό»). Επίσης «κατεβαίνει» το φεγγάρι στη γη για να παίξει με ένα γατάκι σε ένα ποίημα (σ. 41: «Τα χρυσαφένια παντοφλάκια») που έχει καταβολές, όπως εμμέσως αναφέρει η ίδια η ποιήτρια, από το γνωστό ποίημα του Παπαντωνίου «Αγροτικό»1. Η εικόνα της νύχτας συμπληρώνεται με τον ύπνο του παιδιού (σ. 42-3), με το χιουμοριστικό ποίημα «Το φεγγάρι-λουκουμάς» (σ. 44) και το «Νανούρισμα», ένα ποίημα που παραπέμπει στο δημοτικό τραγούδι, αλλά, όπως σημείωσα παραπάνω, με μια σύγχρονη ανανεωτική γραφή: «Το παιδί μου κάνει νάνι / σε ενός κύκνου τα φτερά, / που, ως γλιστρά μες στα νερά, / στου ύπνου φτάνει το λιμάνι, / το παιδί μου νάνι, νάνι…» (σ. 45). Σε αυτή την ενότητα η ταύτιση του ήλιου/φωτός/ημέρας με τη ζωή, αλλά και η ταύτιση της νύχτας με εικόνες συνδεδεμένες με το παιδί, τον ύπνο του, τα όνειρά του, με το φεγγάρι –ένα φως μέσα στη νύχτα– και με το κυπαρίσσι-σύμβολο και τη σύνδεσή του με την αλήθεια του θείου, δεν μπορεί παρά να μας φέρνουν στο νου δύο κοσμογονικά στοιχεία που οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν εκείνοι που τα συνέλαβαν απαλλαγμένα από τη μυθολογική τους εξάρτηση. Ιδιαίτερα ο Παρμενίδης ο Ελεάτης (6ος π.Χ. αι.), εμπνευσμένος από τη Θεογονία του Ησίοδου, αναφερόμενος στις Πύλες της Ημέρας και της Νύχτας τις συνδέει με την Αλήθεια και τη Δικαιοσύνη. Πιστεύει ότι οι ιδέες των θνητών είναι ψεύτικες και μέσω της θεάς απευθύνεται σε έναν νέο, παροτρύνοντάς τον να μάθει πώς πρέπει να είναι οι γνώμες των ανθρώπων, ώστε να έχουν βάση και να διαπερνούν τα πάντα (Kirk et al. 2006:250-1). Στο προαναφερόμενο ποίημα «Εσπερινός στο χωριό» η καμπάνα γίνεται ο κήρυκας της αλήθειας μεταφέροντας στους ανθρώπους τις εντολές (σ. 40). Στις επόμενες τρεις ενότητες ο ρόλος της φύσης, όπως την ορίσαμε, είναι αμυδρός μεν αλλά καθοριστικός. Στοιχεία της στην ενότητα «Επετειακά» είτε συμβολοποιούνται, όπως το φεγγάρι που γίνεται φλουρί και το βρίσκει το παιδί για να σημάνει τη συνέχεια της ζωής, αφού ύστερα από χρόνια θα το βρει το δικό του παιδί (σ. 50: «Tης Πρωτοχρονιάς φλουρί»), είτε συνωμοτούν, όπως ο ουρανός και ο αγέρας για να δεχτούν το χαρταετό από τα παιδικά χέρια (σ.

52: «Καθαρή Δευτέρα», σσ. 54-5: «Χαρταετοί στον ουρανό»). Επίσης ο αγέρας συμμετέχει στα πεδία των μαχών μένοντας φρουρός πλάι στον πεσόντα είτε στις παρελάσεις ανεμίζοντας τη σημαία (σ. 57: «28η Οκτωβρίου»). Όπως και στην προηγούμενη ενότητα, στοιχεία της φύσης, κυρίως δέντρα (π.χ. κυπαρίσσι), συμβολοποιούνται σε εργαλεία της θρησκείας. Έτσι και στο ποίημα «Ανάσταση» (σ. 53) ο ιερέας-κέδρος ενώνει τη γη με τα ουράνια και με συμμάχους «πολυφτέρουγα πουλιά» μηνούν στον κόσμο την Ανάσταση.

39

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

40

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Να σημειώσω ότι είναι βαθιά ριζωμένο στο αξιακό σύστημα η συλλογιστική που έλκει την καταγωγή της από τις αρχαίες θρησκείες, δηλαδή η αντίληψη για την ιερότητα της φύσης η οποία πηγάζει από μυστική ενότητα και κατευθύνεται σε μια κοσμική-ανθρωπολογική ολότητα Θεού-Φύσης. Ο χριστιανισμός προσπάθησε να συμβιβάσει τις δύο έννοιες (Θεοδωρίδης, 1982:389). Αντίθετα, κατά την Αναγέννηση οι νόμοι που διέπουν τον φυσικό κόσμο αυτονομούνται από το θείο το οποίο δεν αποκηρύσσεται, αλλά υποτάσσεται διαχεόμενο σ’ αυτούς τους φυσικούς νόμους (Λουλούδης, 1990:122). Ιδιαίτερα δε στην αρχαία ελληνική θρησκεία, η φύση θεοποιείται (ιερά τεμένη, άλση, κ.λπ.). Οι θεοί θέτουν όρια ανάμεσα στην «ιερή» και «φυσική» φύση, αλλά επιβάλλουν και τιμωρία στους παραβάτες της πρώτης, απελευθερώνοντας σταδιακά τη δεύτερη και σηματοδοτώντας την ως αντικείμενο γνώσης (Hughes, 1984:70-3). Ο άνθρωπος έτσι, για ένα μεγάλο διάστημα κατά την αρχαία εποχή, δεν ήταν δυνατόν να αποδεσμευθεί από τη φύση, επειδή αυτό λογιζόταν ύβρις. Γενικά, σύμφωνα με τον Morris, η άποψη των αρχαίων λαών για τη φύση διέπεται από ανθρωπομορφικές παραστάσεις. Η κοινωνική ζωή των ανθρώπων και η φύση δεν γνωρίζουν στεγανά. Π.χ. τα φυσικά φαινόμενα μπορεί να θεωρηθούν και ως πνεύματα. Οι καθημερινές καταστάσεις ενδύονται με βαθιά κοσμολογική ή συμβολική σημασία (Morris, 1983:83-89). Η Ρ.Κ., αποτυπώνοντας δημιουργικά στοιχεία της συλλογιστικής των προαναφερόμενων απόψεων, αποσυνδέει από τα σύμβολά της ό,τι το ξεπερασμένο ή παραδοσιακά υπερβολικό και τα ενδύει, δίχως ίχνος θρησκοληψίας, με το θείο, το οποίο σε όλα τα ποιήματα θρησκευτικού περιεχομένου συμμετέχει στην ανθρώπινη χαρά και ευτυχία, συνδέοντάς το, δηλαδή, συμβολικά με την πραγματικότητα και την απλή καθημερινότητα του παιδιού. Στην επόμενη ενότητα («Καθημερινά»), τα πουλιά ενώνονται δανείζοντας τη φωνή τους σε άψυχα αντικείμενα, η λαϊκή αγορά είναι ένα περιβόλι που φέρνει την Άνοιξη αλλά και τη χαρά στη μουντή πόλη (σ. 63). Επίσης τα χάρτινα καράβια ταξιδεύουν συμβολίζοντας το ταξίδι της ζωής που δεν τελειώνει (σ.

65), ενώ στο υπερρεαλιστικής σύλληψης ποίημα (σ. 66: «Το ξύλινο τρενάκι»), διαπερνώντας το σκοτάδι και φτάνοντας στο φως, ταξιδεύει το παιδί στο χώρο του παραμυθιού: «Πάνω στις αχτίδες τρέχει / τις χρυσές του φεγγαριού / μες στα σύννεφα περνάει / φτάνει στα άστρα του ουρανού». Εμβληματική είναι η παρουσία του φωτός και η συμβολική αλήθεια των παραμυθιών που το φως «δείχνει» στο παιδί και το οδηγεί προς τα εκεί.

Το σπίΤί Των μυσΤίκων

Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΟΥ ΚΡΙΣΤΟΦ (Βιβλίο 1) Κρις Κολόμπους & Νεντ Βιζίνι

Ο

Μπρένταν, η Έλεανορ και η Κορντίλια Γουόκερ κάποτε τα είχαν όλα: δύο γονείς που τους λάτρευαν, ένα όμορφο σπίτι στο Σαν Φρανσίσκο και όλες τις κινητές ηλεκτρονικές συσκευές που ήθελαν. Τα πάντα άλλαξαν όταν ο δόκτωρ Γουόκερ έχασε τη δουλειά του εξαιτίας ενός περίεργου ατυχήματος. Η οικογένεια αναγκάστηκε να μετακομίσει σ’ ένα παλιό βικτοριανό σπίτι όπου ζούσε παλιά ο συγγραφέας Ντένβερ Κριστόφ – ένα σπίτι εντυπωσιακό αλλά ανατριχιαστικό. Και ξαφνικά, προτού προλάβουν να συνειδητοποιήσουν τα δόλια σχέδια της Ντάλια Κριστόφ, της γειτόνισσάς τους, τα αδέλφια βρίσκονται εξόριστα σ’ ένα πρωτόγονο δάσος, με τους γονείς τους εξαφανισμένους. Και, δυστυχώς, δεν είναι μόνα τους. Διψασμένοι για αίμα πολεμιστές περιπολούν στην περιοχή, άγριοι πειρατές περιπλανώνται στις γύρω θάλασσες και μια εξουσιομανής βασίλισσα διοικεί τη χώρα. Για να επιβιώσουν, θα πρέπει να επιστρατεύσουν όλο το θάρρος τους. Το μυστικό της κληρονομιάς του Κριστόφ ίσως είναι το κλειδί για να σώσουν την οικογένειά τους αλλά και ολόκληρο τον κόσμο. Μια απίστευτη περιπέτεια που ξεπερνά ακόμη και την πιο τρελή φαντασία.

Κυκλοφορεί και σε e-book. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

42

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η νοσταλγία και η ανάμνηση υπερισχύουν στην ενότητα «Οικογένεια». Μιλάει το παιδί για πρόσωπα που υπάρχουν και το προστατεύουν ή που έχουν φύγει και τα αποζητά. Στο τελευταίο ποίημα της ενότητας (σ. 81: «Πορτρέτο στο ηλιόφως»), η ενήλικη φωνή νοσταλγεί τον πατέρα της. Κι ο ήλιος με το φως του φωτίζει το κάδρο δίνοντάς του αίσθηση ζωντάνιας (σ. 81). Ο ήλιος στην ποίηση της Ρ.Κ., σε πολλά ποιήματα φωτίζοντας πρόσωπα και πράγματα, τους δίνει μια ηθική οικοκεντρική διάσταση η οποία δημιουργεί μια αίσθηση δύναμης, καλών πράξεων, ζωντάνιας, συνέχειας της ζωής, οράματος. Πρόκειται για μια αποκρυπτογράφηση του μυστηρίου του φωτός και την αντιστοιχία του στον ηθικό κόσμο, την οποία ο Ελύτης ονομάζει «ηλιακή μεταφυσική». Αναφέρει στα Ανοιχτά Χαρτιά: «Μπορούμε να πούμε ότι η θέση του ήλιου μέσα στον ηθικό κόσμο, παίζει τον ίδιο ρόλο που παίζει και μέσα στη φύση των πραγμάτων» (Ελύτης, 1979:153). Εδώ ας μην παραγνωριστεί η σημασία που δίνεται στη φύση. Η φύση άλλωστε δεν έχει ηθική. Είναι ένας κόσμος, όπως λέει ο Bookchin, που χαρακτηρίζεται από συμπληρωματικότητα «και αποτελεί το υπόβαθρο για μια ηθική της ελευθερίας περισσότερο, παρά της κυριαρχίας» (Bookchin, 1992:26-7). Ένας κόσμος, όπως σημειώνει ο Morin, που είναι ανάγκη να δρα οικολογικοποιημένα, επειδή η αυτονομία του όντος εί-

ναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με τις εξαρτήσεις στις οποίες υπόκειται (Morin, 1990:26). Επομένως τα ποιήματα της συλλογής που αναφέρονται στη φύση δεν υπονοούν, νομίζω, κάποια ηθική της φύσης, αλλά αντίθετα σηματοδοτούν τη συμμετοχή της μαζί με το παιδί σε ένα πλαίσιο αυτονομίας του ανθρώπου, συνεργασίας και ελευθερίας, στην ουσία υπογραμμίζοντας κάτι άλλο σημαντικό: ότι ο άνθρωπος πρέπει να κατανοήσει την πολυπλοκότητα της φύσης και ανάλογα ο ίδιος να σταθμίσει την ηθική του στάση απέναντί της η οποία και τον περιλαμβάνει (βλ. και Κιντή-Ζήκα, ό.π.:73). Η τελευταία ενότητα με τον τίτλο «Φύση», περιέχει ποιήματα των οποίων τα θέματα δεν αναλώνονται σε μια άκαρπη, ρομαντικού τύπου λυρική φυσιολατρία, αλλά, όπως και στις προηγούμενες ενότητες, ο φυσικός κόσμος έχει τις προεκτάσεις του στον πραγματικό ανθρωπογενή κόσμο, είτε απευθείας είτε με τη μεσολάβηση του θείου με τον τρόπο που δείξαμε προηγουμένως. Έτσι, η Ρ.Κ. κάνοντας κριτική στα γνωστά παραδοσιακά στερεότυπα του τζιτζικιού και του μυρμηγκιού στo ποίημα (σ. 85: «Ούτε τζίτζικας ούτε μυρμήγκι»), τα ανατρέπει, δίνοντάς τους καινούργιο νόημα που συνδέεται με τη ζωή και την κατάκτησή της: «Να σας μοιάσω δεν το θέλω, / δε θα γίνω σαν κι εσάς. / Θα ’μαι πρώτος στο τραγούδι / κι ο λεβέντης της δουλειάς». Σε επόμενο ποίημα (σ. 96: «Ο ευαγγελιστής του χειμώνα») και στο ίδιο προαναφερόμενο ιδεολογικό πλαίσιο, συμβολοποιεί στοιχεία και όντα της φύσης παραλληλίζοντάς τα με το δόσιμο της θεϊκής αγάπης. Επίσης δέντρα στο ποίημα «Η γαζία και το πλατάνι» (σ. 87) χρησιμοποιούνται ως σύμβολα για να δηλωθούν ανθρώπινες σχέσεις που διαπνέονται από αγάπη (παππούς-πλατάνι, εγγόνα-γαζία). Σε άλλα ποιήματα η ροδιά δίνει χαρά και παιχνίδι στα «ροδομάγουλα παιδιά» (σ. 88: «Τα ρόδια») και η κορομηλιά (σσ. 92-3: «Η κορομηλιά»), με σκηνές που ανακαλούν ήχους αρχαίου υμέναιου σε τοπιογραφία δημοτικού τραγουδιού, παντρεύεται με τον άνεμο σε ένα πλαίσιο απλότητας, συμβολοποιημένου ρεαλισμού, χιούμορ και λειτουργικής, για την αναγνωστική πρόσληψη, αφαιρετικής αποτύπωσης: «… Και της λέει “Κορομηλιά, / πάρε με στην αγκαλιά. / Βγάλ’ το φόρεμα του γάμου / τώρα που ’σαι πια δικιά μου”. / Αγκαλιάσματα φιλιά, / ντράπηκε η κορομηλιά. / Φωτιά παίρνει, κοκκινίζει / και κορόμηλα γεμίζει». Το αττικό τοπίο στο τελείωμα της μέρας, στο ομώνυμο ποίημα (σ. 94), με χρώματα που νομίζεις ότι αναπαριστούν εμπρεσιονιστική τοπιογραφία του Σπύρου Παπαλουκά, με τις ροδοδάφνες και άλλα εύοσμα φυτά, τις βάρκες, τη θάλασσα, παίρνει μια άλλη αίσθηση αγάπης, γαλήνης και ηρεμίας απαλλαγμένης από άκριτα στοιχεία φυσιολατρίας. Είναι ένα τοπίο αισθήσεων με προεκτάσεις στην ηθική σφαίρα του αναγνώστη της ποίησης: «Τούτο το αττικό τοπίο / γέμισε από καλοσύνη. / Κρέμασε, σα φυλαχτό, / μες στην απεραντοσύνη». Το κυπαρίσσι για τη Ρ.Κ. αποτελεί ένα πολύμορφο σύμβολο. Ως τώρα το συναντήσαμε με τις μορφές του κουβαλητή του φεγγαριού και του ιερέα που επικοινωνεί με το θείο. Σε αυτή την ενότητα, στο ίδιο ιδεολογικό θρησκευτικό πλαίσιο με τα παραπάνω, τα κυπαρίσσια στο ομώνυμο ποίημα (σσ. 90-1) εί-

43

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

ναι τα «μαύρα της Βίβλου θαυμαστικά», κήρυκες της αγάπης, και μιλούν στον άνθρωπο και στο Θεό. Είναι αφηγητές θρύλων και αφηγούνται της ζωές των ανθρώπων. Επίσης στο ποίημα «Ο κοντυλοφόρος του Θεού» (σ. 95), ένα ποίημα που φαντάζει σαν κάδρο εντοιχισμένο στον αόρατο αλλά ζωογόνο τοίχο της φύσης, το κυπαρίσσι ζωγραφίζει έναν πίνακα με ένα χωριό, με βατόμουρα στους φράχτες του, με μπαλκόνια που έχουν γεράνια και τριαντάφυλλα, χωράφια με στάχυα, μονοπάτια ως τον ουρανό, ακόμη και τον ίσκιο της σιωπής στο κοιμητήρι. Τέλος «Ο μοντέρνος σπουργίτης» (σ. 86), παραπέμποντας σε εικόνες δημοτικού τραγουδιού, αυτοπαρουσιάζεται στον αναγνώστη λέγοντάς του ότι ήρθε στην Αθήνα για να ψωνίσει τα πάντα πλαστικά, κι έτσι δε θα έχει σκοτούρες. Πρόκειται για ένα ποίημα το οποίο οδηγεί τον αναγνώστη στον προβληματισμό μέσα από τη λεπτή ειρωνεία του, που στο βάθος αποτελεί μια καταγγελία για τον σύγχρονο τρόπο ζωής: «…Θα αγοράσουμε αυγουλάκια / έτοιμα, συνθετικά, / για να βγουν και τα παιδιά μας / ένα είδος πλαστικά».

44

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Συμπερασματικά: Η Ρ.Κ. με μια ανανεωμένη θεματική έχει κομίσει στην ελληνική ποίηση για παιδιά, ανάμεσα στ’ άλλα, μια εικονοπλαστική και πολυτροπική λειτουργία της φύσης η οποία εισχωρεί στην «αυγή των πραγμάτων», όπως θα έλεγε ο Ελύτης (2002:128), της καθημερινότητας και του οικείου περιβάλλοντος του παιδιού. Η φύση συνεργάτις του ανθρώπου «μεσολαβεί» από τη σκοπιά μιας συμπαντικής θέασης και συμμετέχει στην αγωνία του με μια πλούσια λειτουργία του σκηνικού. Η φύση επίσης δεν έχει κάποια ηθική με την απλοϊκή διδακτική έννοια, αλλά αναδύεται μέσα από σύμβολα κοσμογονικά με την αδιάκοπη παρουσία του φωτός, αλλά και τη διάρρηξη του σκότους, μέσα από σύμβολα και εικόνες «συμμετοχής» της στην ιστορία και σύνδεσής της με τη ζωή ή το θείο. Η Ρ.Κ., δηλαδή, σχηματοποιεί μια κοσμοθεωρία που περιλαμβάνει απόψεις και θέσεις για τη φύση που έλκουν την καταγωγή τους από τις αρχαίες θρησκείες για την ένταξη του ανθρώπου σε αυτή, περνούν δημιουργικά από τις ιδέες του χριστιανισμού, ενδύονται την αλήθεια και δίχως κάποια θρησκοληπτική διάθεση φτάνουν στη σύγχρονη εποχή περιλαμβάνοντας απόψεις για τη συνεργασία του ανθρώπου με τη φύση και τον απόλυτο σεβασμό του προς αυτή. Ειδικά ο ήλιος, ως κυρίαρχο σύμβολο, δίνει στη φύση μια άλλη μορφή απαλλαγμένη από ηθικές αγκυλώσεις ή τετριμμένα σύμβολα. Η συμμετοχή του φωτός εμποτίζει τα αντικείμενα μέσα από εκδηλώσεις χαράς κι ευτυχίας για έναν κόσμο που ετοιμάζεται να δεχτεί το παιδί. Έναν κόσμο ειρηνικό, οικολογικό, με τη συνεργασία ανθρώπου και το φυσικού περιβάλλοντος, και διαπολιτισμικό με την ισοτιμία των φυλών. Αυτά τα στοιχεία, δίχως ίχνος διδακτισμού –άλλωστε η ίδια, σε συνέντευξή της, αρνείται με κατηγορηματικό τρόπο τον διδακτισμό στην ποίηση–2, διαπερνούν τον φυσικό κόσμο, τον πραγματικό και τον συμβολοποιημένο, σηματοδοτώντας συνάμα ένα πλαίσιο αυτονομίας και ελευθερίας.

Οι προεκτάσεις του φυσικού κόσμου στις ανθρώπινες πράξεις μέσα στην ποίηση της Ρ.Κ. τελούνται μέσα από μια ηθική της ελευθερίας η οποία έχει πυρήνα της την αέναη παιδικότητα και την οραματική δυναμική της. Αυτή ακριβώς η ιδιότυπη ηθική της ελευθερίας της φύσης, που συμμετέχει κι ο άνθρωπος ως συνεργάτης αλλά και με αβίαστο τρόπο κριτικά σκεπτόμενος, μεταμορφώνει τα ποιήματα της συλλογής στην ουσία τους κάνοντάς τα αποκλειστικό κτήμα του παιδιού. Σε μια τέτοια άποψη, σε μια ηθική της ελευθερίας που ετοιμάζει έναν κόσμο αντάξιο των παιδικών ονείρων, συμβάλλουν και στοιχεία του μαγικού ρεαλισμού που αποτυπώνονται σε ορισμένα ποιήματα διευρύνοντας τα όριά της. Θα πει ο Ελύτης στα Ανοιχτά Χαρτιά: «Αλλά είναι μια κόψη του ηθικού και του πραγματικού κόσμου ο ποιητής. Το μέρος του σκότους που εξουδετερώνεται μέσα του από τη συνείδηση, προσμετράται σε φως που επαναστρέφεται ξανά πάνω του για να κάνει ολοένα πιο καθαρό το είδωλό του, το είδωλο του ανθρώπου» (Ελύτης, ό.π.:153). ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Στην προαναφερόμενη συνέντευξη (Αναγνωστόπουλος, 1990:105), αναφέρει: «…Ομολογώ ότι με κατέπληξαν και ήταν σταθμός στη ζωή μου τα ποιήματα του Παπαντωνίου, ειδικά δε το φεγγάρι που πάει στο στάβλο μέσα και γελάει...».

2. Σε συνέντευξή της στον Β. Αναγνωστόπουλο (Αναγνωστόπουλος, 1990:110), λέει σχετικά: «Θέλω να διασκεδάσω την ώρα που τα γράφω. Δε θέλω να διδάξω ή να δώσω τίποτα…»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πρωτογενής: Καρθαίου, Ρ., Στα μονοπάτια του ήλιου, Αθήνα: Πατάκης, 2000.

45

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

46 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Δευτερογενής: Αναγνωστόπουλος, Δ. Β., «Η ποίηση για παιδιά και νέους στη μεταπολεμική περίοδο», στο: Σκαρτσής, Σ. (επιμ.), Πρακτικά έκτου συμποσίου ποίησης, Αθήνα: Γνώση, 1987, σσ. 509-523. Αναγνωστόπουλος, Δ. Β., Θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Β΄: Συζητήσεις, Αθήνα: Καστανιώτης, 1990. Αναγνωστόπουλος, Δ. Β., Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Οι εκδόσεις των φίλων, 200614.

Bookchin, M., Τι είναι η κοινωνική οικολογία, μτφρ.: Μ. Κορακιανίτης, Αθήνα: Βιβλιόπολις, 1992.

Bowers, Maggie Ann, Magic(al) Realism, Routledge, London and New York, 2004. Δελώνης, Α., Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία – 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, Αθήνα, Ηρόδοτος, 21990.

Descartes, Λόγος περί Μεθόδου, βιβλ. 6, 1976. Ελύτης, Οδ., Εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, 1979. Ελύτης, Οδ., Προσανατολισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2002.

Hollindale, P., Signs of Childness in Children’s Books, South Woodchester: Thimble Press, 1997.

Hughes, D. J., «Αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι περιβαλλοντολόγοι», περ. Νέα Οικολογία, τχ. 1, 1984, σσ. 70-3. Θεοδωρίδης, Χ., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Αθήνα, Εστία, 1982.

Kirk, G.S.-Raven, J.E.-Schofield, M., Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ.: Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2006. Καλλέργης, Ε. Η., Διαδρομές στη νεοελληνική ποίηση, Αθήνα: Καστανιώτης, 2002. Καρακίτσιος, Α., Ποίηση για παιδιά και νέους, Θεσσαλονίκη: Ζυγός, 2008. Κιντή, Β.-Ζήκα, Φ., «Η φύση της φύσης», στο: Μοδινός, Μ.-Ευθυμιόπουλος Η. (επιμ.), Η Φύση στην Οικολογία, Αθήνα: Στοχαστής, 1999, σσ. 60-74. Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας – Πρόσωπα, Έργα, Ρεύματα, Όροι, Αθήνα: Πατάκης, 2007. Λουλούδης, Λ., «Άνθρωπος και Φύση», στο: Καραμπελιάς, Γ. (επιμ.), Η οικολογικοποίηση της σκέψης, Αθήνα: Εναλλακτικές εκδόσεις Κομμούνα, 1990, σσ. 111-141.

Morin, Ε., «Η οικολογικοποίηση της σκέψης», στο: Καραμπελιάς, Γ. (επιμ.), Η οικολογικοποίηση της σκέψης, μτφρ.: Λ. Βλάχου, Αθήνα: Εναλλακτικές εκδόσεις Κομμούνα, 1990, σσ. 19-38.

Morris, B., «Η εξέλιξη των πολιτισμών για τη Φύση», περ. Οικολογία και Περιβάλλον, τχ. 11, 1983, σσ. 83-9. Μπενέκος, Αντώνης Π., Ρένα Καρθαίου. Αφιέρωμα της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς για την προσφορά της ποιήτριας στα Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα: Πατάκης, 1998. Παπαδημητρίου, Ευ., «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης – Η πρόκληση της Οικολογίας και οι απαντήσεις της Φιλοσοφίας», περ. Πολίτης, 1995. Σακελλαρίου, Χ., Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας. Ελληνική και Παγκόσμια, Αθήνα: Δανιάς, 8 1996.

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

β ιβλιοπαρουσίαση

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013

47/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Ανδρέας Αρματάς

Η ΛΕΛΕΚΑ ΣΗΚΩΝΕΙ ΚΕΦΑΛΙ Εικ.: Φραντσέσκα Ασσιρέλλι Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 32

Η Λελέκα η μικρή καμηλοπάρδαλη, που μεγαλώνει μέρα με τη μέρα και συνεχώς παίρνει ύψος, δεν είναι καθόλου ευτυχισμένη. Γιατί; Γιατί φοβάται το ύψος. Όταν στέκεται όρθια ζαλίζεται αφόρητα και κατεβάζει το κεφάλι όσο πιο χαμηλά μπορεί. Άδικα πάνε οι συμβουλές της μάνας της. Αμετάπειστη η Λελέκα, συνεχώς σκύβει το κεφάλι κι ας ντρέπεται καθώς πιστεύει πως είναι το πιο φοβιτσιάρικο ζώο του κόσμου. Ώσπου ανακαλύπτει ότι ο Γκρίμο το μαϊμουδάκι φοβάται το σκοτάδι, η Μελίνα η γάτα φοβάται το νερό, κι ο Ηλίας, κοτζάμ ελέφαντας, φοβάται τα ποντικάκια. Την ίδια στιγμή, αυτή δεν φοβάται τίποτε από όλα αυτά. Συνεπώς δεν είναι και τόσο φοβιτσιάρα επειδή φοβάται το ύψος και μόνο! Χωρίς να το καταλάβει, η Λελέκα αρχίζει να πιστεύει στον εαυτό της, κρατάει ψηλά το κεφάλι, πετά μάλιστα στα ύψη πάνω σε μια σαπουνόφουσκα! Νιώθει πως είναι δυνατή, οπότε αν φοβάται και κάτι… ε, δεν χάθηκε κι ο κόσμος! Χαριτωμένο παραμύθι, παραβολικό, προσπαθεί να εμψυχώσει τα παιδιά που εμφανίζουν φοβίες, ενώ συγχρόνως τα παρηγορεί επισημαίνοντας ότι κανένας φόβος δεν είναι ντροπή.

Η.Π.

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη ΑΓΚΑΛΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 52

Μ’ έναν χαριτωμένο πρόλογο και μια συλλογή τριών παραμυθιών «αγκαλιάζει» η γνωστή συγγραφέας, με τον μοναδικό τρόπο γραφής της, τα παιδιά στο βιβλίο αυτό. «Η αρκούδα και ο Μαστροχαλαστής», «Η κότα, το νερό, το ευχαριστώ», και «Ο αετός και το γεράκι» είναι οι τρεις ιστορίες που περιέχουν η καθεμιά τη δική της αλήθεια και νόημα. Η Κατερίνα Χαδουλού «αγκαλιάζει» κι εκείνη με τη σειρά της τα παιδιά με τις πανέμορφες ζωγραφιές της. Α.Β.

48/2

Αντώνης Δημητρακόπουλος

ΔΡΟΣΟΣΤΑΛΙΔΑ Εικ.: Έρση Σταθοπούλου Ίκαρος, Αθήνα 2013, σελ. 30

Ήταν κάποτε μια δροσοσταλίδα που ζούσε πάνω σ’ ένα σύννεφο αλλά δεν ήξερε το όνομά της. Συνέχεια ρωτούσε λοιπόν να μάθει πώς τη λένε, αλλά κανείς δεν ήξερε να της πει. Ούτε ο περήφανος αετός, ούτε το ποτάμι, ούτε ο αφρός των κυμάτων Ταξιδεύοντας πότε πάνω στα σύννεφα και πότε στη γη, η καημένη η δροσοσταλίδα αγωνιούσε να μάθει το όνομά της. Ώσπου μια μέρα, μέσα σ’ έναν πανέμορφο κήπο μια σοφή πασχαλίτσα την οδήγησε σ’ έναν σπόρο φραουλιάς. Ο σπόρος ήξερε το όνομά της! «Είσαι η ζωή», της είπε, και την αγκάλιασε… Παραμύθι χαριτωμένο, παραβολικό, με γλώσσα τρυφερή και αξιόλογη εικονογράφηση. Η.Π.

Μαριάννα Κουμαριανού

Η ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ ΤΟΥ ΛΟΦΟΥ Εικ.: Μαίρη Πολυδώρου Παρρησία, Αθήνα 2013, σελ. 24

Η μηλιά όλο το χειμώνα χαίρεται τη συντροφιά του ανέμου, όμως την άνοιξη που εκείνος ετοιμάζεται να φύγει εκείνη ανησυχεί μήπως και μείνει χωρίς συντροφιά. Ο άνεμος ωστόσο φροντίζει να μην της λείψουν οι φίλοι. Μια τρυφερή, καλογραμμένη ιστοριούλα, από μια νέα συγγραφέα που υπόσχεται πολλά. Βιβλίο εξαιρετικά καλοτυπωμένο με θαυμάσια εικονογράφηση. Λ.Π.-Α.

Ράνια Μπουμπουρή

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΟΔΟΝΤΟΒΟΥΡΤΣΑΣ Εικ.: Χρύσα Σπυρίδωνος Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 56

Πρόβλημα μεγάλο και βαρετό το πλύσιμο των δοντιών πρωίβράδυ! Μ’ ένα παραμύθι η συγγραφέας ξορκίζει την τερηδόνα και την ουλίτιδα… Ίσως και να είναι πιο εύκολο έτσι, αρκεί να πειστεί το παιδί, που βαριέται ακόμη και να πιάσει την οδοντόβουρτσα, αποκτώντας απόλυτη συνείδηση της αναγκαιότητάς της. Τόσο μάλιστα, ώστε να πλένει τα δόντια του τραγουδώντας: «Βουρτσίζω αριστερά, βουρτσίζω δεξιά, βουρτσίζω πίσω-πίσω, βουρτσίζω και μπροστά». Τα σχέδια της εικονογράφου είναι ιδιαιτέρως ευρηματικά και εντυπωσιακά. Α.Β.

49/3

Σοφία Παράσχου

ΤΟ ΑΤΑΚΤΟ ΠΑΠΑΚΙ Εικ.: Εrin Taylor Ψυχογιός, Αθήνα 13, σελ. 48

Το τέταρτο παπάκι της κυρίας Τότας, της πάπιας, διαφέρει από τ’ άλλα τρία αδελφάκια του, όχι μόνο στον μαύρο κουκουρίκο που φυτρώνει στο κεφαλάκι του, αλλά και στις αταξίες. Είναι ανυπάκουο ως εκεί που δεν παίρνει. Η σοφή παροιμία όμως λέει: «Αν δεν πάθεις δεν θα μάθεις». Μια μέρα ο Τοτός την… πάτησε που δεν άκουσε τις συμβουλές της μαμάς του και ήρθε αντιμέτωπος με ένα αγριωπό νερόφιδο και τις ικανές του διαθέσεις. Ευτυχώς βρέθηκε στο δρόμο του μια θαλασσινή χελώνα, ανέβηκε στη ράχη της και σώθηκε. Ορκίστηκε όμως πως δεν θα παρακούσει ξανά. Αυτά, προς γνώση και συμμόρφωση των παπιών. Ή, μήπως, και των παιδιών; Α.Β.

Αθηνά Ρεϊζάκη

ΑΠΟ ΔΕΥΤΕΡΑ ΩΣ ΚΥΡΙΑΚΗ Εικ.: Mark Weinstein Ψυχογιός, Αθήνα 2015, σελ. 40

Τα παιδιά από δύο έως τεσσάρων ετών μαθαίνουν για τις μέρες της εβδομάδας μέσα από πρόσχαρα ποιηματάκια και την πλούσια εικονογράφηση αυτού του μικρού βιβλίου. Γραμμένο με αγάπη και γνώση, από μητέρα συγγραφέα που σπούδασε βρεφοκομία. Α.Β.

Ρένα Ρώσση-Ζαΐρη

Ο ΜΠΟΥΜΤΡΙΑΛΑΛΙ ΜΕ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΛΕΙΡΙ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 48

Βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά του Νηπιαγωγείου και της Α΄ Δημοτικού, με ήρωα ένα ζώο που δεν μοιάζει με κανένα άλλο, αφού είναι... «λίγο απ’ όλα». Ο Μπουμτριαλαλί περνάει μια περίοδο προσαρμογής, ώσπου να συνηθίσει τον εαυτό του και να ενταχθεί στον κύκλο των άλλων ζώων. Αυτό όμως το καταφέρνει ύστερα από πολλά γεγονότα και περιστατικά που τον διδάσκουν ότι όλοι διαθέτουμε κάτι διαφορετικό που πρέπει να το σεβόμαστε και να το αγαπάμε. Θωρακισμένος με τη γνώση αυτή, αντιμετωπίζει θαρρα-

50/4

λέα τις κρίσεις και τα σχόλια των άλλων. Η Ναταλία Καπατσούλια δημιούργησε με μεγάλη επιτυχία μέσα από την εικονογράφησή της έναν νέο τύπο ζώου, που συνίσταται από επί μέρους στοιχεία των άλλων ζώων.

Α.Β.

Μάκης Τσίτας

ΑΧ, ΑΥΤΟΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 56

Ο συγγραφέας έχει καλή σχέση με τα παιδιά, ενώ τα βιβλία του είναι ευχάριστα, πρωτότυπα, χαρούμενα και καλογραμμένα. Διαβάζονται μάλιστα το ίδιο ευχάριστα τόσο από τα παιδιά όσο κι από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Γελάσαμε και χαρήκαμε με τον πανέξυπνο και συμπαθέστατο μικρό Μάρκο που εκφράζει όλες τις απορίες και τα παράπονά του όταν οι γονείς του τον επιπλήττουν λέγοντας: «Αχ, αυτό το παιδί έκανε χάλια το δωμάτιό του». Όταν όμως ο ύπνος κλείσει τα μάτια του Μάρκου και οι ρόλοι αλλάξουν, τότε τι γίνεται; Ο μπαμπάς και η μαμά είναι οι ακατάστατοι, οι απρόσεχτοι, οι ανοργάνωτοι και οι απείθαρχοι! «Αχ, αυτοί οι γονείς», θα πει ο Μάρκος και θα πέσει με τα μούτρα για να προλάβει τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού. Το ανατρεπτικό τέλος είναι και το προτέρημα του εν λόγω βιβλίου, που συν τοις άλλοις περιέχει εξαιρετική εικονογράφηση. Λ.Ψ.

51/5

για παιδιά 7 ετών και πάνω Συλλογικό

Ο ΜΙΛΤΟΣ, Η ΜΙΝΑ, Η ΡΟΖΑΛΙΑ, Ο ΤΣΕ ΚΑΙ... Η ΒΑΛΙΤΣΑ Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., Αθήνα 2013, σελ. 44

Άλλο ένα βιβλίο συνεργασίας κυκλοφόρησε η Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, με καταθέσεις ψυχής συγγραφέων και ζωγράφων. Τα κείμενα θίγουν σύγχρονα αλλά και διαχρονικά θέματα, όπως ο χωρισμός των γονιών, η κλεψιά και η αλήθεια, ο θάνατος και η αντιμετώπισή του, το αιώνιο θέμα της τηλεόρασης, όπως και η περίπτωση του παιδιού ενός ζευγαριού που χωρίζει και εκείνο «σέρνεται» σαν βαλίτσα, μια εδώ και μια εκεί, ανάλογα με τους όρους του διαζυγίου. Τα δίδυμα (συγγραφέας-εικονογράφος) που συνεργάστηκαν στα κείμενα είναι τα εξής: Αλεξάνδρα Μητσιάλη και Βάσω Ψαράκη στο «Ο γλάρος του Μίλτου». Στη «Μαριονέτα» η Ναννίνα Σακκά-Νικολακοπούλου και η Ίρις Δαρματζή. Στο «Ο μπαμπάς μου και ο Τσε» η Μαρία Παπαγιάννη και ο Νικόλας Ανδρικόπουλος. Στο «Η Μίνα και η τηλεόραση» η Αλεξάνδρα Μπίζη και η Διατσέντα Παρίση. Στο «Δεν είμαι βαλίτσα» ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος και η Ντανιέλα Σταματιάδη. Τα μηνύματα που εκπέμπονται από τα διηγήματα στόχο έχουν να προτείνουν στους αναγνώστες (παιδιά και γονείς) πιθανές διεξόδους. Α.Β.

Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 94

Μέλη του Κύκλου, που νοιάζονται για την ευόδωση της φιλαναγνωσίας, έγραψαν μικρά διηγήματα που συνιστούν παραδείγματα για το πώς μπορεί κανείς να χειριστεί ελκυστικά ένα θέμα και έτσι να αυξήσει τις τάξεις των φιλαναγνωστών. Κατά σειρά συμμετέχουν οι: Μερκούριος Αυτζής, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ειρήνη ΚαμαράτουΓιαλλούση, Μάνος Κοντολέων, Εύη Κοντόρα, Νίκη Λεωνίδου, Κώστας Μάγος, Ράνια Μπουμπουρή και Ελένη Σβορώνου. Καθένας ξεκινά και από μια διαφορετική «πηγή», μα ο στόχος όλων είναι ένας: η απόλαυση της ανάγνωσης. Η Κατερίνα Χαδουλού συμπορεύεται με τους συγγραφείς με το ίδιο κέφι, εικονογραφώντας τα κείμενα. Α.Β.

52/6

Σοφία Μαντουβάλου

ΤΟ ΦΟΥΣΤΑΝΙ ΜΕ ΤΙΣ ΠΕΤΑΛΟΥΔΕΣ Eικ.: Κατερίνα Χαδουλού Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 62

Η νονά χάρισε στην Κάτια, τη βαφτιστικιά της, ένα φουστάνι με πεταλούδες, κι η Μυρτώ, η ξαδέρφη της, πληγώθηκε αρχικά από το αγκαθάκι της ζήλειας. Υπήρχε όμως ένα δώρο και για κείνην: ένα βαμβακερό φουστανάκι στο μέγεθός της και μια ξεχωριστή πεταλούδα, σ’ ένα κουτί, που θα μπορούσε να την τοποθετήσει όπου εκείνη ήθελε. Η Μυρτώ την καρφίτσωσε στην καρδιά της κι έτσι γεννήθηκε το παραμύθι. Κι αυτό, γιατί συνάχτηκαν στο φουστάνι της το βαμβακερό όλες οι πεταλούδες, από όλα τα μέρη της γης, με τα χρώματα και τα σχέδιά τους στα φτερά! Η Μπάτερφλαι, η Παπιγιόν, η Μπαμπότσκα, η Παλμαντούκ, η Αλιμπαμπάγκ, διαφορετικές μεν, αλλά συνάμα και ίδιες, συμβολίζοντας τις ψυχές της αγάπης, τις ελεύθερες και εύθραυστες, εκπροσωπώντας η καθεμιά πολιτιστικές άξιες, συναισθήματα, όνειρα κι ελπίδες. Η Κατερίνα Χαδουλού είναι πάντοτε μοναδική στο να κάνει «δικό» της το κείμενο, εικονογραφώντας το με μεράκι και αγάπη. Α.Β.

Βούλα Μάστορη

ΓΙΑΓΙΑ ΣΤΟ ΨΥΓΕΙΟ Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Ψυχογιός , Αθήνα 2013, σελ. 38

Πώς γίνεται μια αγαπημένη γιαγιά να μείνει για πάντα ανθηρή και να μην μαραθεί σαν λουλούδι; Ο Λέανδρος κι ο Φαίδων ψάχνουν να βρουν λύση για να την έχουν πάντα δροσερή κι ακμαία δίπλα τους. Πολλά περνούν από το μυαλό τους, αλλά οι ίδιοι τα απορρίπτουν ως μη αποτελεσματικά. Η ιδέα να την βάλουν σε… ψυγείο απορρίπτεται από την ίδια τη γιαγιά, που τους εξηγεί το γιατί ήρεμα, ήπια κι απλά. Τελικά, τα εγγόνια αναγκάζονται να παραδεχτούν ότι και η δική τους γιαγιά, όπως όλες οι γιαγιάδες, θα ακολουθήσει τον κανονικό δρόμο της φθοράς, αλλά εκείνα θα την αγαπούν πάντα. Η Ίρις Σαμαρτζή με πολύ κέφι έχει εικονογραφήσει τις απρόβλεπτες ιδέες των παιδιών για μια γιαγιά που δεν θα… ξεραθεί ποτέ. Α.Β.

53/7

Ιωάννα Μπουλντούμη

ΕΞΩ ΑΠ’ ΤΑ ΔΟΝΤΙΑ Εικ.: Αιμιλία Κονταίου Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 88

Μια ιστορία καθημερινή και γνώριμη, που αφορά στα παιδιά που αρνούνται να πλύνουν τα δόντια τους, «φιλοξενώντας» μόνιμα στο στόμα τους την τερηδόνα και την ουλίτιδα, με όσα αυτό συνεπάγεται. Το χιούμορ και το ύφος της γραφής μετατρέπει την ιστορία σε πραγματικό μυθιστόρημα! Ένας καινούργιος συμμαθητής ανατρέπει τα όσα γίνονται στο στόμα και τα δόντια της Βούλας, που ενδιαφέρεται μόνο για τη βούρτσα των μαλλιών της και όχι για την οδοντόβουρτσα. Μέσα από έναν «υπόγειο» παιδικό έρωτα που σκαρώνει το σενάριο, η πλοκή αναγκάζει τη Βούλα ν’ ανοίξει το στόμα της, να κάνει πίσω το φόβο της και ν’ αποκτήσει λαμπερά και γέρα δόντια. Ο έρωτας, ή μάλλον η συμπάθεια που νιώθει η Βούλα για το συμμαθητή της μένει μετέωρη, αλλά έχει παίξει το ρόλο της αποτελεσματικά. Το χιούμορ, γνώριμο στα κείμενα της συγγραφέα, συμβάλλει αποφασιστικά στην προσπάθεια να αντιληφθούν τα παιδιά την ανάγκη της στοματικής υγιεινής και κυρίως της εφαρμογής της. Η εικονογράφος συντελεί κι εκείνη με τη δική της εκφραστικότητα ώστε να τελειώσει αίσια η ιστορία. Α.Β

Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης

ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ – Η ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ ΤΩΝ ΕΦΤΑ ΘΑΛΑΣΣΩΝ Εικ.: Χρήστος Δήμος Κέδρος, Αθήνα 2013, σελ. 92

Η Πριγκίπισσα των εφτά θαλασσών είναι η τρίτη ιστορία της σειράς «Αταξίες στην τάξη». Μόνο που αυτή τη φορά οι αταξίες γίνονται εκτός τάξης, κατά τη διάρκεια μιας εκδρομής σε ένα αιολικό πάρκο. Οι άτακτοι μαθητές, εκτός από την ευχαρίστηση της εκδρομής, τις γνώσεις που αποκτούν και τα διάφορα παιχνίδια που παίζουν, θα απολαύσουν και μια θαλασσινή περιπέτεια με μια ψαρόβαρκα της κακιάς ώρας που έχει το εξωφρενικό όνομα «Πριγκίπισσα των εφτά θαλασσών»! Μια περιπέτεια που θα τη χαρούν και θα τους διδάξει πολλά. Γραμμένη με κέφι και χιούμορ, η χαριτωμένη και απολαυστική αυτή περιπετειώδης ιστορία διαβάζεται ευχάριστα, ενώ συγχρόνως προβληματίζει επισημαίνοντας διάφορα οικολογικά, και όχι μόνο, ζητήματα. Η.Π.

54/8

Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης

ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ – Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΦΡΑΟΥΛΙΤΣΑΣ Εικ.: Χρήστος Δήμος Κέδρος, Αθήνα 20013, σελ. 96

Η σειρά «Αταξίες στην τάξη» αγαπήθηκε πολύ από τα παιδιά! Η τελευταία «αταξία» του συγγραφέα μάς έκανε να γελάσουμε με την περιπέτεια που έζησαν τα παιδιά: Την περίεργη εξαφάνιση της αγαπημένης τους δασκάλας και την αντικατάστασή της από την αντιπαθητική και καθόλου ευχάριστη Φράου Λίτσα, που φωνάζει, τιμωρεί και ειρωνεύεται τους μαθητές της. Όταν όμως η Φράου Λίτσα θα πάρει τη σύνταξή της, τα παιδιά θα καταλάβουν ότι δεν ήταν και τόσο αντιπαθητική, θα της χαρίσουν μια γλάστρα με μια φραουλιά και έτσι θα τη θυμούνται πια σαν Φραουλίτσα! Λ.Ψ.

Ελένη Σβορώνου

ΤΑ ΔΕΚΑΤΡΙΑ ΦΤΕΡΝΙΣΜΑΤΑ ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗ ΦΑΝΕΛΑ Εικ.: Νίκη Λεωνίδου Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 88 (έκαστο)

Αστυνομικής υφής η σειρά της Ελένης Σβορώνου, που ασχολείται με την ανίχνευση «αινιγμάτων» σε αρχαιολογικά μουσεία. «Λαγωνικά» είναι τα μέλη της οικογένειας… που αποτελείται από τον παππού, τον μπαμπά, τη μαμά και τα παιδιά Πότη και Μηλίτσα. Α! κι ένα σκύλο, τον Ρεζίλι. Ο καθένας συμβάλλει με χιούμορ και γνώση στη λύση του μυστηρίου που προκύπτει. Στα Δεκατρία φτερνίσματα η υπόθεση εκτυλίσσεται στο Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης, ενώ στο Όλα για τη φανέλα στο Μουσείο της Αρχαίας Βραυρώνας. Τα παιδιά είναι εκείνα που πρωτίστως επιστρατεύουν τη διαίσθηση και την εξυπνάδα τους, διερευνώντας μεθοδικά τα μυστήρια, δίνοντας βάση σε ύποπτα βλέμματα, περίεργες οσμές και ακατανόητους ήχους. Η Νίκη Λεωνίδου είναι και αυτή, με την εικονογράφησή της, ένα ακόμη «λαγωνικό» που βοηθά στη διαλεύκανση των «Μυστηρίων στην πόλη», όπως μας επισημαίνει ο υπότιτλος της σειράς. Α.Β.

55/9

για μεγάλα παιδιά και νέους Γλυκερία Γκρέκου

Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σελ. 145

Μυθιστόρημα που φανερώνει δυσάρεστες πραγματικότητες, αλλά ταυτόχρονα είναι αφάνταστα τρυφερό. Η περιοχή όπου εκτυλίσσεται είναι ο Άγιος Παντελεήμονας, με όλα τα προβλήματα που κουβαλά τα τελευταία χρόνια. «Πρωτα­γωνιστεί» μια ηλικιωμένη δασκάλα κι ένα κοριτσάκι προσφυγόπουλο από το Αφγανιστάν. Η γηραιά κυρία βιώνει μια αφόρητη μοναξιά και ταυτόχρονα τη ζοφερή καθημερινότητα της γειτονιάς της, ώσπου συνδέεται με ένα αλλοδαπό κοριτσάκι και του μαθαίνει ελλη­νικά. Κείμενο γραμμένο με προσοχή, που εμβαθύνει στους χαρακτήρες και την ψυχολογία τους. Η συγγραφέας με την πένα της κάνει βιώσιμη τη συνοικία του Αγίου Παντελεήμονα, που λόγω των υπεράριθμων μεταναστών κακοτύχησε, και την μετατρέπει για τις δύο ηρωίδες της σε μικρό παράδεισο. Α.Β.

Σοφία Γραμμόζη-Σωπίκη

ΤΟ ΣΕΝΤΟΥΚΙ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ Εικ .: Χρήστος Δήμος Παρρησία, Αθήνα 2013, σελ. 174

Το σεντούκι της συγγραφέως κρύβει μια παλιά ιστορία περασμένης εποχής, όπου συνέβαιναν θλιβερά γεγονότα, με αποχαιρετισμούς, ξενιτεμένους και αγνοούμενους. Βήμα-βήμα ξεδιπλώνεται η υπόθεση με όλα τα τραγικά της επακόλουθα. Η ζωή όμως, που είναι ο πιο ευρηματικός σκηνοθέτης και στήνει τα απρόβλεπτα σενάριά της με μεγάλη μαεστρία, κάνει να ξεπηδήσει ύστερα από χρόνια η χαρά! Έτσι όλα θα ξαναβρούν το ρυθμό τους, στο σκηνικό ενός ορεινού χωριού της Ηπείρου, με ήρωες μια παρέα πέντε παιδιών που μέσα στα καθημερινά τους παιχνίδια ανακάλυψαν το κλειδί για να «ξεκλειδώσουν» μια πτυχή ζωής με κρυμμένους θησαυρούς, που θα ξαναφέρει τα χαμόγελα στον τόπο. Ο Χρήστος Δήμος πήρε κι εκείνος από το σεντούκι της καρδιάς του τα ασπρόμαυρα μολύβια του και εικονογράφησε ανάλογα την εποχή εκείνη. Α.Β.

56/10

Αγγελική Δαρλάση

ΟΙ ΟΝΕΙΡΟΦΥΛΑΚΕΣ ΚΑΙ Ο ΦΑΡΟΣ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 266

Όνειρα, Ονειροφύλακες, Ονειρόδρομοι, Ονειροδρόμια, Ονειροσυλλέκτες, Ονειροπαγίδα, Ονειροκτόνοι… Η συγγραφέας, με ιδιαίτερη λογοτεχνικότητα και απεριόριστη φαντασία, δημιουργεί τον δικό της ονειρικό κόσμο, έναν κόσμο που μοιάζει φανταστικός αλλά στην ουσία είναι ρεαλιστικός, καλυμμένος με έναν ανάλαφρο παραβολικό μανδύα. Βρισκόμαστε στη Χώρα των Ονειροφυλάκων. Κι η χώρα αυτή κινδυνεύει. Η χώρα που προστατεύει τα όνειρα των ανθρώπων (και τα όνειρα συνήθως κάτι ωραίο γυρεύουν) βρίσκεται σε κίνδυνο, καθώς ανάμεσα στους ονειροφύλακες δεν υπάρχει πια ομόνοια. Έχουν χωριστεί σε «Ικανούς» και «Κατώτερους»! Ένας ακήρυχτος πόλεμος αρχίζει ανάμεσά τους, με αποτέλεσμα το μίσος και ο φόβος να απλώνουν τη σκιά τους, κρύβοντας το ευεργετικό φως. Και τα όνειρα αρχίζουν να αργοπεθαίνουν, ενώ οι Ονειροκτόνοι ετοιμάζονται… Όμως, ανάμεσα σε κάποιους γενναίους και ευγενείς ονειροφύλακες εξακολουθεί να υφίσταται η αγάπη, η συμπόνια, η αλληλεγγύη, κι είναι αυτοί που θα προσπαθήσουν να κρατήσουν μακριά τους ονειροκτόνους, είναι αυτοί που θα προσπαθήσουν να κρατήσουν αναμμένο το φάρο των ονείρων για να μη σβήσουν για πάντα τα όνειρα των ανθρώπων. Βιβλίο καλογραμμένο, καθαρά αλληγορικό, με φανταστικές ονειρικές περιπέτειες και σασπένς, κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη καθώς δημιουργεί έντονους παραλληλισμούς με τη σημερινή πραγματικότητα. Η.Π.

Βαγγέλης Δημητριάδης ΑΝΤΙ(ΚΕΙΜΕΝΑ)

Απόπλους, Σάμος 2013, σελ. 64

Τα τελευταία ποιήματα του γνωστού συγγραφέα και εκπαιδευτικού διαθέτουν πρωτοτυπία, χιούμορ και λυρισμό, ενώ διαβάζονται το ίδιο ευχάριστα από μικρούς και μεγάλους. Ποιήματα εξίσου σημαντικά έχει γράψει και παλαιότερα, όπως τα: «Με την αντίστροφη της γραφίδος», «Η βιογραφία της Inge» και «Πότε θα έρθω και αν». Όπως μας εξηγεί ο συγγραφέας στα σύντομα αφηγηματικά του ποιήματα, τα αντικείμενα του σπιτιού μονολογούν, συνομιλούν με κάποιο πρόσωπο ή μεταξύ τους, και αυτοπαρουσιάζονται σαν να συμμετέχουν σε μια ιδιότυπη μορφή θεατρικού αναλογίου. Ιδού ένα χαρακτηριστικό δείγμα γραφής:

57/11

Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ «Με παραγέμισες, αφεντικό, βιβλία Κι ούτε σου καίγεται καρφί Πως κι ο χαμάλης έχει όρια στην πλάτη του. Τουλάχιστον κόψε τα φύλλα του –όχι φτερά– να έχω κάποιο όφελος Τις ράθυμες ώρες, που ο σκόρος ροκανίζει τις λέξεις των βιβλίων ανενόχλητος. Σ’ το λέω ειλικρινά, αν γίνει επανάσταση Οδόφραγμα θα γίνω του λαού, Στο πάθος σου ενάντια θα σταθώ. Γιατί, κύριε αγαπητέ, άνθρωπος του βιβλίου Δεν είναι ο συλλέκτης του, Αλλά όποιος περπατάει αργά Ανάμεσα στις λέξεις του σαν τους Πυγμαίους ανάμεσα σε δέντρα και θηρία».

Λ.Ψ.

Ελένη Α. Ηλία

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΜΙΚΡΟ ΠΡΙΓΚΙΠΑ Εικ.: Λήδα Βαρβαρούση Ηριδανός, Αθήνα 2013, σελ. 62

Μέσα από μια καλειδοσκοπική θεώρηση του Μικρού Πρίγκιπα του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, η συγγραφέας δημιουργεί τον δικό της φανταστικό κόσμο. Ξεφεύγοντας από τη σκληρή πραγματικότητα φαντασιώνεται τον εαυτό της στην παιδική της ηλικία. Είναι αυτή η ίδια το αθώο Κοριτσάκι που αναδύεται από τη θάλασσα και που με συγκινητική αφέλεια ομολογεί ότι έρχεται από το νησί με τον κήπο. Έναν κήπο παραβολικό, που κρατά τις αθώες χαρές, τα παιδικά παιχνίδια, το άρωμα των λουλουδιών, τα χνάρια μιας αλεπούς και την ηχηρή παρουσία των τζιτζικιών. Είναι ο χαμένος παράδεισος που κάποτε η συγγραφέας βίαια αποχωρίστηκε, και που παρά τη νοσταλγία της δεν θέλησε να ξαναβρεί καθώς την τρόμαζε η σκέψη ότι ο κήπος δεν θα είναι πια ο ίδιος. Όμως το Κοριτσάκι της φαντασίας συνέχισε να τον επισκέπτεται και να συναντά όσους τον κατοίκησαν. Ήταν οι φοβιτσιάρηδες, οι παντογνώστες, οι ασήμαντοι, οι πολυάσχολοι, οι κολλημένοι στις οθόνες, οι καταναλωτές και οι διάσημοι, άσχετοι όλοι τους με την πραγματική ομορφιά. Με αποτέλεσμα ο κήπος να χάσει τη μαγική του ατμόσφαιρα. Και τότε το Κοριτσάκι έκλαψε, αλλά το παρηγόρησαν οι γλάροι, που σαν διαβατάρικα πουλιά πολλά ήξεραν. «Σαν ψάξεις θα βρεις άλλον κήπο», του είπαν. Όπως και τόσοι άλλοι που ψάχνοντας βρήκαν αυτό που γύρευαν. Όπως κι η συγγραφέας ψάχνοντας ξαναβρήκε το χαμένο

58/12

Κοριτσάκι, ουσιαστικά ξαναβρήκε την ελπίδα και την αισιοδοξία κι αντίκρισε τον κόσμο με την αγνότητα και το αθώο βλέμμα ενός παιδιού. Βιβλίο παραβολικό, βαθειά επηρεασμένο από τον Μικρό Πρίγκιπα, που απευθύνεται περισσότερο σε μεγάλα παιδιά.

Η.Π.

Λίνα Λυχναρά

ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΠΑΛΙΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 168

Ξεκινώντας με ένα φόνο σε κάποιο κυκλαδίτικο νησί, το βιβλίο της Λίνας Λυχναρά κερδίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την πρώτη σελίδα. Η γλώσσα είναι καλαίσθητη και απλή. Το μυστήριο όμως που καλύπτει την ιστορία –μυστήριο που θα προσπαθήσει να λύσει ο δαιμόνιος αστυνομικός Ζαφείρης– κάθε άλλο παρά απλό είναι. Η πρώτη εντύπωση που έχουμε, είναι ότι πρόκειται για ένα καλογραμμένο αστυνομικό μυθιστόρημα με άφθονη φαντασία, αμείωτη αγωνία, σκοτεινές υποθέσεις και ανεξιχνίαστους φόνους. Όμως δεν πρόκειται μόνο γι’ αυτό. Η συγγραφέας, με εξυπνάδα παρεμβάλλει τον ψυχολογικό παράγοντα. Με ευαισθησία περιγράφει την τραυματική εμπειρία ενός παιδιού που σχεδόν νήπιο στάθηκε μάρτυρας ενός φόνου και τώρα προσπαθεί στην εφηβεία του, μέσα από μια πρωτότυπη και τρυφερή αυτοψυχανάλυση, να ξαναβρεί την ισορροπία του και την απωθημένη μνήμη του. Με τον τρόπο αυτό το μυθιστόρημα παίρνει μια διαφορετική διάσταση καθώς, συγχρόνως με το σασπένς που δημιουργεί η αστυνομική εξέλιξη, αμείωτο μένει και το ενδιαφέρον για τον ταραγμένο ψυχισμό του πρωταγωνιστή . Κι ενώ οι ποικιλόμορφες πλεκτάνες δημιουργούν ένα κλίμα ζοφερό, ο έρωτας στα πρώτα του νεανικά σκιρτήματα έρχεται να απαλύνει την ατμόσφαιρα. Το Μυστικό του παλιού αρχοντικού είναι ένα μυθιστόρημα πολυπρόσωπο, ευχάριστο, ευαίσθητο, που δεν περιορίζεται στο μυστικό μιας αστυνομικής περιπέτειας. Αγγίζει και κάποια ανθρώπινα μυστικά –πότε υπέροχα και πότε δυσβάσταχτα– που δεν φανερώνονται αλλά υπάρχουν. Η.Π.

Ελένη Σαραντίτη

Η ΧΑΡΟΥΛΑ ΣΤΟΥΣ ΕΦΤΑ ΟΥΡΑΝΟΥΣ Εξώφυλλο και βινιέτες: Φωτεινή Στεφανίδη Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 158

Η βραβευμένη συγγραφέας είναι γνωστή για το πολύπλευρο έργο της. Διακονεί τον έντεχνο λόγο με παρρησία σχεδόν σαράντα χρό-

59/13

νια. Μετά τη Θυσία, ένα από τα πιο αξιόλογα βιβλία των τελευταίων ετών, φέτος μας χάρισε τη Χαρούλα που κατάφερε να μας πάρει μαζί της στους εφτά ουρανούς. Είναι η ιστορία μιας δεκαεξάχρονης κοπέλας που αναγκάζεται ξαφνικά να αφήσει τη Θεσσαλονίκη όταν ο πατέρας της, πρώτος μηχανικός σε δεξαμενόπλοιο, μαζί με την υπόλοιπη οικογένειά του, πιάνονται αιχμάλωτοι από Σομαλούς πειρατές. Η Χαρούλα βρίσκει καταφύγιο στη Λακωνία, στο σπίτι ενός αδελφικού φίλου του πατέρα της. Η οικογένεια του καπετάν Γιάννη θα της συμπαρασταθεί, θα της δώσει θάρρος και ελπίδα, ενώ η φιλία της με την Ειρήνη, την κόρη του καπετάνιου, θα απαλύνει τον πόνο και τη μοναξιά της Χαρούλας στάζοντας βάλσαμο στην ψυχή της. Αλλά κι εκείνη, πλάσμα ενός άλλου κόσμου, θαυμαστού, θα προσφέρει απλόχερα στους γύρω της αγάπη, τρυφερότητα, ευγένεια και καλοσύνη. Παρούσα και η φύση της Λακωνίας, νανουρίζει, παρηγορεί και δένει μαγικά με τις ζωές των ανθρώπων. Το κλειδί όμως που ανοίγει τις καρδιές μας είναι η γλώσσα, που τόσο εύστοχα χειρίζεται η συγγραφέας. Μια γλώσσα τρυφερή, ποιητική, ολοζώντανη, που σπαρταράει. Το βιβλίο είναι ένας ύμνος στη φιλία των δύο νεαρών κοριτσιών που χαίρονται, λυπούνται, ονειρεύονται, ελπίζουν και προχωρούν στη ζωή. Το μυθιστόρημα διαβάζεται εξ ίσου ευχάριστα και από τους ενήλικες. Εντυπωσιακό το εξώφυλλο της Φωτεινής Στεφανίδη, μας προδιαθέτει ευχάριστα. Λ.Ψ.

Κωστούλα Τωμαδάκη ΑΝΤΙΟ ΚΟΡΙΤΣΙ

Κέδρος, Αθήνα 2013, σελ. 222

Εφηβικό μυθιστόρημα σε γρήγορο, κινηματογραφικό ύφος. Οι εναλλαγές δεν αφήνουν τον αναγνώστη να βαρεθεί, παρακολουθώντας την πορεία της Νεφέλης –του «Κοριτσιού»– που τη φωνάζουν έτσι από το ρόλο που παίζει σε κάποιο σήριαλ, αν και είναι μόλις δεκατριών ετών. Σημαντική φιγούρα αποτελεί η μητέρα της, που επιβάλλει τις απόψεις και τις επιθυμίες της, αντίθετα με τον πατέρα που είναι ήπιος και λογικός. Η Νεφέλη κάνει μια σύντομη γνωριμία με τον Φώτη, πέφτουν όμως και οι δύο στα νύχια του Μπίλι, ενός έφηβου κάθε άλλο παρά φυσιολογικού. Ακολουθεί μία απαγωγή, μέσα από σελίδες αγωνίας, όπου όλα τα πρόσωπα αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους. Έντονη δράση, ευαισθησία και ανθρωπιά κυριαρχούν οδηγώντας στη λύτρωση, τονίζοντας παράλληλα την αξία της ζωής. Α.Β.

60/14

• Aφιέρωμα αγάπης για τη Ρένα Καρθαίου • Β. Δ. Αναγνωστόπουλος Σχόλια σ’ ένα κείμενο της Ρένας Καρθαίου Το κείμενο που θα σχολιάσουμε γράφτηκε από τη Ρένα Καρθαίου το 1991 για την IBBY, τότε που η χώρα μας (μέσω του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου) είχε την τιμή να της ανατεθεί το Μήνυμα και η εικονογράφηση της σχετικής αφίσας. Μήνυμα και αφίσα αποστέλλονται, όπως είναι γνωστό, στα 64 και πλέον Εθνικά Τμήματα για την Παγκόσμια Ημέρα του Παιδικού Βιβλίου, στις 2 Απριλίου κάθε χρόνο, ημέρα γενεθλίων του H. C. Andersen. Μετά από είκοσι και πλέον χρόνια, το κείμενο διατηρεί τη δροσιά του και το μήνυμά του ακέραιο. Αναδεικνύοντας αυτές τις αρετές, ουσιαστικά αντιλαμβανόμαστε την αξία της ποιητικής τέχνης της Ρένας Καρθαίου. Γιατί πίσω από το κείμενο, τις εκφράσεις και τις λέξεις, κρύβεται πολλή δουλειά, ταλέντο και τεχνική. Δεν πρόκειται για αυτόματη γραφή, αλλά για έμπνευση τιθασευμένη και πηγάζουσα από τα βαθύτερα «πιστεύω». Το κείμενο-Μήνυμα έχει ως εξής: ΒΙΒΛΙΑ-ΠΥΓΟΛΑΜΠΙΔΕΣ ΣΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ «Κάθε φορά που ο αδελφός μου κι εγώ διαβάζαμε ένα καλό βιβλίο, στον κήπο μας άναβε κι από ένα τόσο δα φωτάκι, το φωτάκι μιας πυγολαμπίδας. »Κι επειδή είχαμε και οι δυο μας τρέλα με το διάβασμα, δεν ήταν καθόλου περίεργο ότι, μέσα σ’ ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα, πλημμύρισε με μαλαματένια φωτάκια ο κήπος μας. Ένα ζωντανό κέντημα –με φλογίτσες βελονιά– μας συντρόφευε τώρα στα χωριάτικα νυχτέρια μας. »Αλλά ούτε ο αδελφός μου ούτε κι εγώ υποψιαστήκαμε ποτέ ότι την ώρα που εμείς χαιρόμασταν το διάβασμα, δίπλα μας γινόταν ένας αόρατος, βουβός αγώνας. Και δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό μας ότι

61 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

62 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

οι πυγολαμπίδες μας, με μοναδικό όπλο τις μαλαματένιες σταγονίτσες του φωτός τους, μοχθούσαν να απομακρύνουν το ύπουλο σκοτάδι που διαρκώς απειλεί να κυκλώσει τον άνθρωπο. »Πρώτα οι γείτονές μας κι ύστερα κι όλο το άλλο χωριό αναρωτιόντουσαν κι απορούσαν, γιατί τάχα όλες οι πυγολαμπίδες προτιμούν να ξημεροβραδιάζονται στο δικό μας το περιβόλι κι αφήνουν όλο το άλλο χωριό στη σκοτεινιά. Ώσπου μια μέρα ο αδελφός μου τους φανέρωσε το μυστικό. “Τις πυγολαμπίδες”, τους είπε, “εμείς τις φέρνουμε στον κήπο μας. Τις κουβαλάμε με τα βιβλία που διαβάζουμε”. Κι ύστερα τους εξήγησα κι εγώ: “Κάθε καλό βιβλίο είναι και μια πυγολαμπίδα, που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ”. »Οι συγχωριανοί μας πρόσεξαν τα λόγια μας και άρχισαν να αναζητούν τα καλά βιβλία-πυγολαμπίδες. Κι ύστερα από λίγο καιρό, έξω από τη μικρή βιβλιοθήκη του χωριού είχε σχηματιστεί μια μακριά ουρά. Μικροί και μεγάλοι, άντρες και γυναίκες, ζητούσαν βιβλία και βιβλία και βιβλία. Η ευλογημένη ώρα του διαβάσματος είχε αρχίσει. Και να!

Γέμισαν τα περιβόλια πυγολαμπίδες, γέμισαν μαλαματένια φωτάκια τα μπαλκόνια και οι σκεπές, φέξαν οι φυλλωσιές των δέντρων, στραφτοκόπησε το καμπαναριό της εκκλησιάς και πήραν φωτιά οι ουρανοί. Και τότε… ο αστερισμός του Βιβλίου γλίστρησε από τον ουρανό και προσγειώθηκε αθόρυβα στην πλατεία του χωριού. Ένας αστερισμός πανέμορφος, όπου τα ευαίσθητα από πυγολαμπίδες φώτα του τρεμούλιαζαν σαν να σε καλούσαν. Όπως τρεμουλιάζουν δίνοντας το “παρών” τους όλα τα πράγματα που έχουν αιώνια αξία σ’ αυτόν τον κόσμο: η αγάπη, η καλοσύνη, η ελευθερία, η ομορφιά, η στοργή, η δικαιοσύνη και τόσες άλλες αξίες που δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος στη σκέψη. Αξίες που γεμίζουν με νόημα το βιαστικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη. »Ο αδελφός μου κι εγώ είχαμε τρέλα με τα βιβλία. Είχαμε μανία με το διάβασμα. Είχαμε δίκιο; Εσείς τι λέτε; Και προπάντων, εσύ τι λες;»

Θα μείνω πιο πολύ στην τεχνική της γραφής και στο περιεχόμενο. Το κείμενο χωρίζεται σε τρεις ενότητες: Πρόλογος, Κύριο Μέρος (θέση, ανάπτυξη, κορύφωση) και Επίλογος. Α. Ο πρόλογος με το «κάθε φορά» θυμίζει την έναρξη παραμυθιού. Αυτή και ο αδελφός της διάβαζαν «με τρέλα» κι ο κήπος «πλημμύρισε με μαλαματένια φωτάκια». Η ονειρική αυτή εικόνα μεταφέρεται στα «χωριάτικα νυχτέρια» τους. Από το Εγώ γίνεται μετάβαση στο Εμείς. Β. Το κύριο μέρος του αφηγήματος διαιρείται σε τρεις ενότητες. Στην α΄ ενότητα περιέχονται σκέψεις ουσιαστικά για το φως και το σκοτάδι, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το διάβασμα παραπέμπει στο φως. Οι πυγολαμπίδες, κοινώς οι κωλοφωτιές, στάζουν «μαλαματένιες σταγονίτσες του φωτός». Κι είναι σαν να μάχονται να διώξουν το σκοτάδι που «απειλεί να κυκλώσει τον άνθρωπο». Εδώ θυμόμαστε το γνωστό ρητό: «Ο αγράμματος βλέπει αλλά δε βλέπει». Το διάβασμα είναι φωτισμός νου και ψυχής. Στη β΄ ενότητα διευρύνεται ο προβληματισμός σχετικά με τις πυγολαμπίδες. Οι γείτονες κι όλοι οι χωριανοί βλέπουν το περιβόλι φωτισμένο, τη στιγμή που όλο το υπόλοιπο χωριό είναι βυθισμένο στο σκοτάδι. Στο τέλος τούς φανερώνουν το μυστικό, πως δηλαδή τις πυγολαμπίδες στο περιβόλι τις φέρνουν μαζί με τα βιβλία που διαβάζουν, και τους εξηγούν: «Κάθε βιβλίο είναι μια πυγολαμπίδα που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ». ΄Ετσι το μυστικό τους ενεργοποιεί όλη την κοινότητα. Η γ΄ ενότητα αποτελεί την κορύφωση της αφήγησης, αφού όλοι στο χωριό, μικροί και μεγάλοι, άντρες και γυναίκες, ζητούν καλά βιβλία για διάβασμα. Έτσι έρχεται ως αποτέλεσμα το να γεμίσουν πυγολαμπίδες τα περιβόλια, τα μπαλκόνια και οι στέγες των σπιτιών, τα δέντρα, οι δρόμοι, το καμπαναριό της εκκλησιάς – «πήραν φωτιά οι ουρανοί». Το θαύμα ήδη είχε συντελεστεί. Ο αστερισμός του βιβλίου από τον ουρανό προσγειώθηκε στην πλατεία του χωριού, με τις αμέτρητες πυγολαμπίδες να τρεμοπαίζουν σαν να καλούν

63

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

στο θαύμα τους ανθρώπους. Όπως συμβαίνει δηλαδή με τις αιώνιες αξίες της ζωής: την αγάπη, τη δικαιοσύνη, την καλοσύνη, την ελευθερία, την ομορφιά, τη στοργή, αξίες που δίνουν νόημα στη ζωή. Γ. Στον Επίλογο παρατηρούμε ότι χρησιμοποιούνται το α΄ ενικό και το α΄ πληθυντικό πρόσωπο, ενώ ακολουθούν το β΄ πληθυντικό και το β΄ ενικό επιτυγχάνοντας έτσι στη διατύπωση έναν προσωπικό τόνο.

64

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γενικά, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το κείμενο ως ένα πεζοτράγουδο εξαιτίας του ρυθμού και της ποιητικότητάς του. Αναφορικά με την τεχνική και τον τρόπο γραφής, επισημαίνουμε την έξοχη εικόνα που συγκροτούν τα βιβλία-πυγολαμπίδες που γεμίζουν με τα μαλαματένια φωτάκια τους τα περιβόλια, τα σπίτια, τα δέντρα, το καμπαναριό, κ.λπ. Αυτή η φωταψία, ο καταιγισμός φωτός, που σιγά σιγά απλώνεται παντού, συνοδεύεται από ένα θαύμα, τον αστερισμό του βιβλίου που πέφτει στην πλατεία του χωριού. Εξίσου δυνατή εικόνα είναι και το τρεμούλιασμα, όταν αβέβαιες αναβοσβήνουν οι πυγολαμπίδες. Μπορούμε να μεταφέρουμε την εικόνα αυτή σε επίπεδα ηθικά, οικονομικά, κοινωνικά, σε αξίες που «δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος στη σκέψη» και να τη συνδέσουμε με τη φιλοσοφική –όσο και μελαγχολική– διαπίστωση: «Αξίες που γεμίζουν με νόημα το βιαστικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη». Εν κατακλείδι, θεωρώ ότι έχουμε να κάνουμε με κείμενο υψηλής έμπνευσης και εκτέλεσης, λιτό και επιβλητικό, που συνδυάζει το υπαρκτό με το υπερφυσικό, το πραγματικό με το φανταστικό. Πρόκειται για ένα λυρικό και επαινετικό για το βιβλίο κείμενο. Διδάσκει χωρίς διδακτισμούς, και προάγει το Μήνυμα ότι «κάθε καλό βιβλίο είναι και μια πυγολαμπίδα, που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ», μήνυμα που θα μπορούσε να βρει τη θέση του στα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου, κατά την ταπεινή μου γνώμη.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Η κορυφαία ποιήτρια Ρένα Καρθαίου υπήρξε πρωτοπόρος στον αγώνα για την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας στον τόπο μας. Εξαίρετη δημιουργός η ίδια, με πλούσια κατάθεση στην ποίηση γενικά και στην ποίηση για παιδιά ειδικότερα, με σημαντικότατη συμβολή και στον μεταφραστικό τομέα, με πολλά βραβεία και διακρίσεις, δεν αρκέστηκε στο αναγνωρισμένο ποιητικό και μεταφραστικό της έργο. Με αίσθημα κοινωνικής ευθύνης εργάστηκε από πολύ νωρίς με ζέση, ενθουσιασμό και αφοσίωση, ώστε να εδραιωθεί στη συνείδηση των ενηλίκων η αξία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, να υπάρξουν οι προϋποθέσεις για τον εμπλουτισμό της και να προωθηθεί η προβολή της στο εξωτερικό. ΄Ηταν από τους πρωτεργάτες που δημιούργησαν τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου/Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) και επί χρόνια Αντιπρόεδρός του. Σε αυτήν οφείλεται, άλλωστε, και η ονομασία του Σωματείου. Τη γνώρισα το Φθινόπωρο του 1976, παραμονές του Διεθνούς Συνεδρίου

65

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

της ΙΒΒΥ που έγινε τη χρονιά εκείνη στην Αθήνα, και συνεργαστήκαμε στον Κύκλο έως το 1990, οπότε αποχώρησε, θέλοντας ν’ αφήσει «πεδίον δράσης» στους νεότερους. Η στενή και εγκάρδια συνεργασία μας στον Κύκλο μού έδωσε την ευκαιρία να ζήσω από κοντά τη λαμπερή προσωπικότητά της, που διαδραμάτισε ρόλο πρωτεύοντα, καίριο και βασικό στην ιστορία του. Χαρά και τιμή υπήρξε για μένα επίσης η συνεργασία μας στο περιοδικό Χελιδόνια, που εξέδιδε το Υπουργείο Παιδείας για τα παιδιά του Δημοτικού τη διετία 1979-1980. Ως ελάχιστη αναγνώριση των άοκνων προσπαθειών και των λαμπρών επιτευγμάτων της, το 1991 ο Κύκλος τής απένειμε τo βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», ανώτατη διάκριση σε προσωπικότητες που έχουν διακριθεί για την προσφορά τους στην προαγωγή και την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας με συγγραφικό έργο ή με τις δραστηριότητές τους. Ωστόσο η μεγαλύτερη επιβράβευση της προσφοράς της στον κλάδο ήταν, πιστεύω, η βαθύτατη εκτίμηση που έτρεφαν όλα τα μέλη του Κύκλου για το πρόσωπό της, ο ειλικρινής και απεριόριστος θαυμασμός για το έργο της, η απέραντη αγάπη για την ξεχωριστή αυτή προσωπικότητα με τον ακέραιο χαρακτήρα, που τη διέκρινε το έμπρακτο ενδιαφέρον για τους νεότερους, η ορθή κρίση, η καλοπροαίρετη κριτική, το πηγαίο χιούμορ, η διορατικότητα και η δημιουργική φαντασία. Η εξέχουσα, η μοναδική, η φωτοβόλα Ρένα Καρθαίου, θα μείνει στη μνήμη όλων μας ως η χαρισματική ποιήτρια που πλούτισε και ανανέωσε την ποίηση για παιδιά, και ως η αναντικατάστατη πνευματική εργάτρια, στην οποία κατά πολύ οφείλεται η ανθοφορία της παιδικής μας λογοτεχνίας. Την ημέρα της ταφής της, ο Κύκλος τής ευχήθηκε «καλή στράτα στον ουρανό» μ’ ένα δικό της ποίημα για μικρά παιδιά:

«Δώσ’ του κούνια, δώσ’ του μπέλα, όλο πάω και πιο ψηλά, το φεγγάρι τώρα φτάνω, το φιλώ και με φιλά.

Δώσ’ του κούνια, δώσ’ του μπέλα, φεγγαράκι σού ζητώ άπλωσ’ το μακρύ σου χέρι απ’ το φως για να πιαστώ.

Δώσ’ του κούνια, δώσ’ του μπέλα, βόηθα φεγγαράκι εσύ τη στρατούλα σου ν’ ανέβω τη χρυσή».

B

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη Καλοκαίρι, μια παρεούλα ήμασταν, καλοκαιριάτικες κουβεντούλες είχαμε, όταν ένας από εμάς πληροφορεί τους υπόλοιπους πως γράψανε οι εφημερίδες ότι το Υπουργείο Παιδείας προκηρύσσει διαγωνισμό για τη συγγραφή Αναγνωστικών του Δημοτικού. Έτσι περίπου έγινε και ξεκινήσαμε –τρεις ήμασταν– και παλέψαμε και αγωνιστήκαμε. Στα πεζά η Γαλάτεια Σουρέλη, στην ποίηση η Ρένα Καρθαίου και ο Γιώργος Σουρέλης. Έτσι έγινε και γνώρισα τη Ρένα Καρθαίου, όχι μόνο την ποιήτρια –πολύ γνωστή, άλλωστε–, μα και τον θησαυρό που έκρυβε μέσα της. Άνθρωπος συνεργάσιμος –κάτι που δύσκολα ανταμώνεις–, που απλά και ταπεινά κατέθετε την άποψή της στις συναντήσεις που κάναμε τακτικά, με θέμα το Αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού. Αξέχαστη μου μένει η απλότητα με την οποία μας διηγήθηκε το ότι πλάι στο κρεβάτι της το βράδυ υπήρχε στυλό και χαρτί, για να μη χάνει σκέψεις που αφορούσαν το βιβλίο και υπήρχε φόβος να ξεχαστούν το πρωί. Δεν ήμουν ποιήτρια, κι όμως μας διάβαζε κάθε καινούργιο της ποίημα για το Αναγνωστικό με μιαν αξέχαστη ταπεινότητα. Έτοιμη ήταν ν’ αλλάξει τους στίχους ή το θέμα του ποιήματος σε περίπτωση που εμείς είχαμε αντιρρήσεις για τους στίχους ή το θέμα του ποιήματος. Δεν ξεχνώ επίσης τη διάκριση με την οποία ασκούσε κριτική σε προσωπικά κείμενά μας, ή όταν δεν συμφωνούσε με μερικά κείμενα άλλων συγγραφέων που θα χρησιμοποιούσαμε στο βιβλίο. Δεν ξέρω να μιλήσω για την ποιήτρια Ρένα Καρθαίου, γνωρίζω όμως όσα μας έδιναν τα ποιήματά της. Και πόσα μας έδιναν! Το βιβλίο κυκλοφόρησε, βραβεύτηκε, η χαρά μας μεγάλη! Μα δεν συγκρίνεται με τη χαρά της επαφής, της ζεστής φιλίας που με ακολουθεί ακόμη, καθώς προσπαθώ να γράψω κάτι για τη Ρένα Καρθαίου.

67

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Αγγελική Βαρελλά

68

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η πιο φαεινή ιδέα για τη βελτίωση και προώθηση του παιδικού βιβλίου εκτινάχτηκε από το μυαλό της Ρένας Καρθαίου και άνοιξε τέτοιους δρόμους που ούτε η ίδια ούτε κι οι άλλες συνεργάτιδες μπορούσαν να φανταστούν. Η πρότασή της ήταν ένας διαγωνισμός παιδικού βιβλίου, που έγινε δεκτός με ενθουσιασμό, που ρίζωσε και υποκίνησε την αγάπη για το διάβασμα. Διαγωνισμός που συνεχίζεται έως σήμερα, αφού έγινε θεσμός! Η Ρένα Καρθαίου ήταν η πιο λαμπερή και αγαπημένη παρουσία στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας, ένας κορυδαλλός με φλογερό τραγούδι, άλλοτε παιχνιδιάρικο κι άλλοτε αυστηρό, που έλεγε ότι «το παιδί κρατά τα γκέμια της ζωής», τραγούδι που υπηρέτησε πολλές δεκαετίες κι έκανε κι εμάς να το υπηρετήσουμε πιστά και με αφοσίωση. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της πήγαινα και την έβλεπα στο σπιτάκι της στην Κηφισιά, μια μονοκατοικία παλιά, μ’ έναν κήπο σαν όαση, εκεί όπου άγρυπνη διόρθωνε τους στίχους της και προσευχόταν. Την προσευχή την ψιθυρίζαμε μαζί, όταν συναντιόμασταν: «Λεύκα / Λεύκα ημών, η εν τοις ουρανοίς / αγιασθήτω το φύλλωμά σου, / ελθέτω η σκιά σου επί της γης, / το βουητό και το ψιθύρισμά σου / ύμνος ας γίνουν προσευχής». Τα χέρια της που αποτύπωναν στο χαρτί τα ποιήματά της, μ’ εκείνον τον στρογγυλό χαρακτήρα των γραμμάτων, δεν την υπάκουαν πια. Τρεμουλιαστά κάθονταν πάνω στο τετράδιο. Είχαν κι εκείνα διανύσει την πορεία τους και βρίσκονταν προ των πυλών του τέλους. Δεν μπορούσα να παραδεχτώ ότι αυτή η ραφινάτη γυναίκα, η αρχοντική, που έφερε το «καινούργιο» και την ποιότητα στην παιδική ποίηση, περίμενε στωικά το «τρένο» που θα την έπαιρνε οριστικά από τον κήπο των ποιημάτων της. Κι όμως, νέα ακόμη, είχε γράψει: «Καλοί μου φίλοι, εγώ θα φύγω μόνη. Βλέπω τη βάρκα να σιμώνει. […] Η νύχτα βούλιαξε και ξημερώνει, Καλοί μου φίλοι, εγώ θα φύγω μόνη».

Ντίνα Χατζηνικολάου Ρένα μου αγαπημένη, ταπεινό λουλούδι στη μνήμη σου τούτα τα λίγα λόγια. Τι χρειάζονται άλλωστε τα πολλά; Απεχθανόσουν τόσο τη φλυαρία! Γι’ αυτό, ο λόγος σου ήταν πάντα μεστός και το κάθε σου ποίημα ένα ξάφνιασμα, μια φωτοπλημμύρα, χωρίς τίποτα το περιττό. Η γνωριμία μας ήταν από τις πιο ευτυχισμένες στιγμές της ζωής μου. Σ’ ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου για ό,τι πολύτιμο μου χάρισες. Για την αγάπη σου, πάνω απ’ όλα! Για τις πνευματικές μας χαρές, για τις κουβεντούλες μας, για την ευχάριστη διάθεση που προκαλούσε η συντροφιά σου με το ανεξάντλητο χιούμορ σου, για την ντομπροσύνη σου και για το ενδιαφέρον που έδειχνες για τους άλλους δημιουργούς. Κι ακόμα, για την υπέροχη συνεργασία μας μαζί με την άλλη αλησμόνητη κι αγαπημένη φίλη, την Άλκη Γουλιμή. Σου άρεσε να μου διηγείσαι το πώς γράφεις, τι σε εμπνέει, πώς λειτουργεί η φαντασία σου. Και ήθελα τόσο πολύ, αλήθεια, να μαθαίνω πώς γεννιούνται αυτά τα παιχνιδιάρικα ποιήματα, τα γεμάτα από συμβολισμούς και αστραφτερές εικόνες, που τόσο πλούτισαν το χώρο της παιδικής ποίησης. Αγαπούσες με πάθος την ομοιοκαταληξία. Θυμάμαι που μου είχες πει κάποτε: «Όταν βρίσκω την κατάλληλη λέξη που μου δίνει μια επιτυχημένη ομοιοκαταληξία, τινάζομαι στα ύψη!» Άραγε, φτερουγίζει ακόμα δίπλα σου εκείνο το «διψασμένο πουλάκι»; Ένα ποίημά μου που ιδιαίτερα αγάπησες και που δεν το αποχωριζόσουν ποτέ... Ρένα μου, να είσαι ευλογημένη εκεί όπου αναπαύεσαι. Και μην ξεχνάς να δείχνεις στους αγγέλους πώς να πετούν «χαρταετούς στον ουρανό»!

69

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Θέτη Χορτιάτη Ακόμα πετώ στον ουρανό από τότε που πιάστηκα απ’ την ουρά των χαρταετών σου. Ακόμα σοδειάζω καρπούς από τότε που η γύρη απ’ τα ανοιξιάτικα άνθη σου γονιμοποίησε το λόγο μου και πάντα θα σ’ ευχαριστώ γιατί στη λάμψη σου φωτίστηκαν και οι δικοί μου δρόμοι.

70

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Δεκέμβρης 1993

διαχρονικά*

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Συγγραφέας

T

α τελευταία χρόνια όλο και πυκνώνουν οι φωνές των επιστημόνων-ειδικών που προειδοποιούν με αδιάσειστα στοιχεία και αριθμούς για τη φοβερή, τελειωτική καταστροφή που απειλεί τα οικοσυστήματα του πλανήτη μας. Δέκα –το πολύ– χρόνια ζωής τούς δίνουν, και τα επιχειρήματά τους είναι απόλυτα κατανοητά από τον μέσο σύγχρονο άνθρωπο. Πασίγνωστο πια ότι η «τρύπα» του όζοντος έχει απλωθεί σε έκταση τριπλάσια εκείνης των Ηνωμένων Πολιτειών. Πασίγνωστο επίσης ότι δισεκατομμύρια λίτρα τοξικών ουσιών σκορπίζονται στο περιβάλλον από τις βιομηχανίες των ανεπτυγμένων χωρών της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά και από κείνες της Ιαπωνίας, της Κορέας και της Αυστραλίας. Πασίγνωστο, τέλος, ότι κάθε δευτερόλεπτο καίγεται και ένα τεράστιο κομμάτι τροπικού δάσους, πέρα από τα δάση που καίγονται σε άλλες ζώνες της γης. Μια τέτοια ζοφερή κατάσταση, φυσικό είναι να συγκλονίζει πολλούς από εκείνους που –με κάποιον τρόπο– υπηρετούν την Τέχνη και να τους γεννά την επιθυμία να εκφράσουν, καθένας με την τέχνη τη δική του, τα όσα αισθάνονται

* Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. To���������������� ������������������ άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 30, Καλοκαίρι 1993.

71 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

72

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μπροστά σε αυτή την τραγική στιγμή της ανθρωπότητας. Έτσι, πληθαίνουν οι ζωγράφοι, οι ποιητές, οι λογοτέχνες, που δημιουργούν έργα εμπνευσμένα από τον τρόμο που προκαλεί η επερχόμενη καταστροφή. Ας αναφέρουμε για παράδειγμα την έκθεση ζωγραφικής που οργανώθηκε το 1993 από την υπηρεσία του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του Ο.Η.Ε. με θέμα τον κίνδυνο που διατρέχει η Γη από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην έκθεση αυτή πήραν μέρος 150 από τους καλύτερους εικαστικούς καλλιτέχνες του κόσμου: ζωγράφοι, σκιτσογράφοι και γραφίστες. Τα έργα τους μάλιστα αποτυπώθηκαν και συγκεντρώθηκαν σχολιασμένα σε έναν πολυτελή τόμο από την αρμόδια υπηρεσία του Ο.Η.Ε., με τίτλο Η Τέχνη για την επιβίωση1. Παρήγορες και ενθαρρυντικές αυτές οι προσπάθειες. Κι είναι πολλοί εκείνοι που πιστεύουν ότι η στράτευση της Τέχνης σε έναν τέτοιο ιερό σκοπό, μια οικολογική τέχνη με άλλα λόγια, ίσως πετύχει ό,τι δεν πέτυχαν άλλες ομάδες ατόμων εδώ και χρόνια. Τίθεται όμως το ερώτημα: Θα τα καταφέρνει πάντα η τέχνη αυτή, να μένει Τέχνη πραγματική; Ο σκόπελος μιας άλλης μορφής διδακτισμού παραμονεύει πάντα. Ένας μεγάλος του ξένου κινηματογράφου δήλωσε: «Η οικολογική τέχνη, αν δεν είναι προσεκτική και γίνει ακριβολόγα, θα μεταβληθεί σε Παπικό Λόγο. Η υπεροψία της παντογνωσίας μπορεί να απωθήσει τον πολίτη»2. Και ο Ρέι Μπράντμπερι, γνωστός συγγραφέας βιβλίων επιστημονικής φαντασίας, υπέρμαχος της οικολογικής τέχνης, διευκρινίζει: «Δε θ’ αρνηθώ να χρησιμοποιήσω τη μεταφορά της Φρίκης και της Καταστροφής, αλλά η χρήση της πρέπει να είναι περιορισμένη. Αλλιώς, ο δηλητηριασμένος εαυτός μας θ’ αρνηθεί να μας ανυψώσει πάνω από τη θεληματική μας αποτυχία»3. Τέτοιες τάσεις και προβληματισμοί έχουν απασχολήσει εδώ και πολλά χρόνια τους Έλληνες συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας. Γι’ αυτό και από τη δεκαετία του ’70 κιόλας, πρόσφεραν βιβλία για παιδιά και νέους με οικολογικό προβληματισμό, έργα που κατάφεραν να σταθούν ως πραγματικά λογοτεχνήματα4. Πέρα από τις πολλές φανταστικές-αλληγορικές ιστορίες και τα σύγχρονα πα-

ραμύθια που γράφτηκαν, είχαμε και αξιολογότατα μυθιστορήματα και διηγήματα. Ας αναφέρουμε, για παράδειγμα, τα βιβλία: Εμένα με νοιάζει, της Γαλάτειας Σουρέλη, Ανάσες και ψίθυροι του δάσους, της Λίτσας Ψαραύτη, Τα βούκινα της Φύσης και Φιλενάδα, Φουντουκιά μου, της Αγγελικής Βαρελλά, Τα δέντρα μας, της Θέτης Χορτιάτη, Αγριολούλουδα για σένα, του Δημήτρη Μανθόπουλου, κ.ά. Είναι άραγε, όμως, μόνο τα βιβλία με θέμα τη φύση και την προστασία της που βοηθούν στο να διαμορφωθεί η οικολογική συνείδηση; Μήπως γενικά η παιδική/νεανική λογοτεχνία προσφέρει ήδη αρκετά προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς αυτό να συνειδητοποιείται πάντα; Ο Γερμανός συγγραφέας Μίκαελ Έντε, μιλώντας το 1986 στο συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα που έγινε τη χρονιά εκείνη στο Τόκιο, διατύπωσε μια άποψη με την οποία δύσκολα θα μπορούσε να αρνηθεί κανείς να συνταχθεί: «Ποιο το όφελος να μιλούμε για τη μόλυνση και την καταστροφή του περιβάλλοντος, όταν αυτό καθαυτό το δέντρο δε σημαίνει τίποτα για μας; Και γιατί ένας ποιητής, που με το ποίημά του με κάνει να συνειδητοποιήσω την ομορφιά ενός δέντρου και τη συγγενική σχέση που με συνδέει με αυτό το θαυμαστό δημιούργημα της Φύσης, θεωρείται άσχετος με το θέμα ή αναχρονιστικός, ενώ ο συγγραφέας ενός πύρινου φυλλαδίου ενάντια στην καταστροφή του περιβάλλοντος αντιμετωπίζεται ως πιο αποτελεσματικός, προοδευτικός και θαρραλέος; Οι αξίες δεν παρουσιάζονται από μόνες τους και δεν είναι αυταπόδεικτες. Αντίθετα, για να επιβιώσουν, πρέπει όχι μόνο να δημιουργούνται αλλά και να ανανεώνονται... Καθήκον του κάθε συγγραφέα είναι να επαναδημιουργεί τις αξίες ξανά και ξανά, με τον δικό του τον τρόπο, τη δική του την ηλικία, τη δική του την παιδεία. Αν δεν το κάνει, τότε αυτές οι αξίες γρήγορα θα χάσουν τον πραγματικό τους χαρακτήρα»5. Ιδού λοιπόν τι προσφέρει η λογοτεχνία – ολόκληρη η παιδική/νεανική λογοτεχνία και όχι μόνο η θεματικά συνδεδεμένη με το περιβάλλον. Εκλεπτύνει την αισθητηριακή αντίληψη των αναγνωστών της, αναπτύσσει τη φαντασία τους, οξύνει τις νοητικές δυνάμεις και την κρίση τους για τα ανθρώπινα, «επαναδημιουργεί» τις αιώνιες αξίες. Πώς θα μπορούσε, αλήθεια, να νοιαστεί για το περιβάλλον και τα οικολογικά προβλήματα ένας άνθρωπος αδιάφορος για το τι

73 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

 74

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

συμβαίνει γύρω του, δίπλα του, στο συνάνθρωπό του, στην κοινωνία; Πώς θα μπορούσε να νοιαστεί για το περιβάλλον και να ανησυχήσει για την καταστροφή του ένας άνθρωπος που η ατροφική φαντασία του τον καθιστά ανίκανο να δει πώς θα καταντήσει ο πλανήτης μας αν συνεχίσουμε να τον μολύνουμε και να τον λεηλατούμε; Πώς μπορεί να νοιαστεί για το περιβάλλον ο άνθρωπος που πρώτα ενδιαφέρεται για το τι έχει και ύστερα ή καθόλου για το τι είναι; Όταν τον απασχολεί πάνω απ’ όλα η απόκτηση όλο και πιο πολλών υλικών αγαθών και όχι το πώς θα ζήσει σε αρμονία με τον εαυτό του και το περιβάλλον του –έμψυχο και άψυχο– στο σύντομο πέρασμά του από τη ζωή; Σε τούτους τους τομείς, τους πρωταρχικούς, βοηθάει αναμφίβολα ολόκληρη η παιδική/νεανική λογοτεχνία, όλα τα παιδικά/νεανικά βιβλία, άσχετα με το θέμα τους, όταν είναι γνήσια λογοτεχνήματα. Γιατί τότε συμβάλλουν ουσιαστικά στην ευαισθητοποίηση του αναγνωστικού τους κοινού, στη διάνοιξη της φαντασίας του, στην καλλιέργεια του ψυχικού του κόσμου. Άλλωστε η μόλυνση και η καταστροφή δεν απειλούν μόνο τον έξω του ανθρώπου κόσμο αλλά και τον έσω. Αν αυτός ο έσω κόσμος δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος και ευαίσθητος, «σκαμμένος» από τη λογοτεχνία –ή τουλάχιστο κ α ι από αυτήν–, θα είναι αδύνατο να σπείρουν οι ειδικοί τον φωτισμένο τους λόγο και να βλαστήσει: να μας εξηγήσουν επιστημονικά τους κινδύνους που μας απειλούν κι εμείς να βρούμε ή να υιοθετήσουμε τους τρόπους που θα μας επιτρέψουν, έστω και την ύστατη ώρα, να βγούμε από το σημερινό αδιέξοδο. Να μας διευκρινίσουν με τις ειδικές τους γνώσεις κι εμείς να αφομοιώσουμε πράγματα που παλαιότερες γενιές τα θεωρούσαν αυτονόητα, γι’ αυτό και σέβονταν τη φύση, χωρίς να τους το έχει διδάξει κάποιος επιστήμονας. Θυμηθείτε τα λαϊκά παραμύθια, φέρτε στο νου σας κάποιους βυζαντινούς ύμνους, κάποιες εικόνες και τοιχογραφίες. Η φύση είχε πρόσωπο: ο ήλιος, η σελήνη, τα σύννεφα, τα κύματα, τα δέντρα... Όλα αντιμετωπίζονταν σαν δημιουργήματα με ψυχή, που μπορούσαν να πάσχουν ή να χαίρονται μαζί με τον άνθρωπο, να συνυπάρχουν αρμονικά μαζί του. Ακόμη και τα στοιχεία της φύσης, όταν τον απειλούσαν, ακόμη και τότε είχαν κι αυτά το πρόσωπό τους. Στην εποχή μας, η βιαστική κακοχωνεμένη γνώση, η ακατάστατη πληροφόρηση, η αδιαφορία και ο άκρατος ανθρώπινος εγωισμός, ισοπέδωσαν τα πάντα και μας έφεραν στο χείλος της αβύσσου, στα πρόθυρα της οικολογικής καταστροφής. Οι συγγραφείς, και γενικά όσοι ασχολούνται με κάποια μορφή Τέχνης, άλλο δεν μπορούν παρά να συνεχίσουν τον αγώνα με τα δικά τους έργα, ό,τι θέμα κι αν έχουν, με την ελπίδα ότι θα συμβάλουν έτσι στο «σκάψιμο» που προαναφέραμε. Από κει και ύστερα, το λόγο έχουν οι οικολόγοι, οι ειδικοί επιστήμονες. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Βλ. εφημ. Η Καθημερινή, 28.3.1993. Ό.π. Ό.π. Βλ. τo αφιέρωμα τoυ περ. Διαδρομές με θέμα: «Παιδική Λoγoτεχvία και Περιβάλλον», τχ. 8, 1987.

5. Βλ. περ. Διαδρομές, τχ. 5, 1987, σ. 24.

1.

2.

3.

4.

συνέντευξη Iωάννα Μπαμπέτα ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Ιωάννα Μπαμπέτα γεννήθηκε το 1975 στη Γλυφάδα. Σπούδασε Κοινωνική Πολιτική και Κοινωνική Ανθρωπολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Ασχολήθηκε με την έρευνα για τη ζωή των ηλικιωμένων στην ελληνική περιφέρεια. Είναι υπεύθυνη του προγράμματος Φιλαναγνωσίας σε μεγάλο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο. Οργανώνει και συντονίζει τις παρουσιάσεις συγγραφέων για το Νηπιαγωγείο και όλες τις τάξεις του Δημοτικού. Επίσης διατηρεί τη δική της στήλη με τίτλο «Βιβλία από όλο τον κόσμο» στο ένθετο «Ο Μαγικός Κόσμος του Παιδικού Βιβλίου» της ηλεκτρονικής εφημερίδας Η Φωνή της Κω – KosVoice. Κάθε μήνα επίσης, παρουσιάζει δύο παιδικά βιβλία στην εφημερίδα Ελληνική Γνώμη, που κυκλοφορεί στον Καναδά για τους Έλληνες της διασποράς.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ • 2009, Η Μελίνα ντετέκτιβ, εκδ. Μεταίχμιο.

• 2009, 19 νέα βήματα, εκδ. Ελευθερουδάκης (Συλλογική έκδοση, Διαγωνισμός του diavasame.gr. Έπαινος για το διήγημα: «Η γιαγιά Κυρία Ελισάβετ»).

• 2011, Ένα τριαντάφυλλο για τη δασκάλα μου, εκδ. Α. Α. Λιβάνη (συμπεριελήφθη στη βραχεία λίστα για τα Κρατικά Βραβεία).

• 2012, Ο βασιλιάς λύκος, εκδ. Μεταίχμιο.

• 2012, Πριγκιπικά γενέθλια, εκδ. Μεταίχμιο.

• 2013, Η νταντά μου, εκδ. Ψυχογιός.

• 2013, 11 λέξεις, εκδ. Καλέντη (Συλλογική έκδοση, Διαγωνισμός του «ΛόγωΤέχνης». Έπαινος για το διήγημα: «Ο σαλός του χωριού μου»).

• 2013 (υπό έκδοση), Η Ζωή που περισσεύει, εκδ. Πατάκη.

• 2014 (υπό έκδοση), Μια κιθάρα και πολλές συγγνώμες, εκδ. Ψυχογιός (Βραβείο Μυθιστορήματος από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά).

• 2014 (υπό έκδοση), Είμαι σκέτο παιδί, εκδ. Πατάκη (Εύφημος μνεία από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά στην κατηγορία βραχείας φόρμας).

75

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Αγγελική Βαρελλά: Τι αποτελεί πηγή της έμπνευσής σου; Iωάννα Μπαμπέτα: Τα πάντα με εμπνέουν. Οι γιοι μου και οι φίλοι τους, δικές μου εμπειρίες και αναμνήσεις. Άνθρωποι που θα δω στο δρόμο, εικόνες που θα με συγκινήσουν ή απλά θα μου κάνουν εντύπωση. Φράσεις που θα ακούσω, βιβλία που θα διαβάσω. Επίσης οι ανησυχίες των παιδιών είναι μεγάλη πηγή έμπνευσης. Στεναχωριέμαι να βλέπω ένα παιδί λυπημένο, ανήμπορο να λύσει το πρόβλημά του. Προσπαθώ γράφοντας μια ιστορία να το βοηθήσω. Παρατηρώ τους ανθρώπους. Όταν είμαι π.χ. σε ένα λεωφορείο ή σε μια παιδική χαρά, κοιτάζω γύρω μου. Καταγράφω στο μυαλό μου τόσες διαφορετικές συμπεριφορές! Κάποιες από αυτές γίνονται ιστορία. Άνθρωποι που δεν γνωρίζονται, μπορεί τελικά να συναντηθούν σε κάποιο βιβλίο μου. Επίσης έχω

76

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μεγάλη αδυναμία στις γιαγιάδες και στους παππούδες. Τους φιλοξενώ πολύ συχνά στις ιστορίες μου. Α.Β.: Πώς ξεκίνησαν όλα αυτά; Ι.Μ.: Από παιδί διάβαζα πολύ και έγραφα ακόμη περισσότερο. Φυλάω τα ημερολόγιά μου σαν θησαυρό. Χρωστάω μεγάλη ευγνωμοσύνη στη μητέρα μου που με πήγαινε βόλτα σε βιβλιοπωλεία και μου αγόραζε βιβλία. Ήθελα να τα διαβάσω όλα αμέσως. Όμως μου τα έκρυβε και μου τα έδινε ένα-ένα για να κρατήσουν καιρό. Ήταν ακριβά. Έτσι εγώ τα διάβαζα και τα ξαναδιάβαζα. Παιδικό όνειρό μου λοιπόν ήταν να γίνω συγγραφέας. Στην Ε΄ Δημοτικού έγραψα μια ιστορία επιστημονικής φαντασίας. Ακολούθησαν πολλά παραμύθια. Μετά τη γέννηση του δεύτερου γιου μου αποφάσισα να κυνηγήσω το όνειρό μου. Τα όνειρα πρέπει να γίνονται στόχοι. Και τους στόχους τούς βάζουμε για να προσπαθήσουμε να τους πετύχουμε. Ο κύριος Χρήστος Μπουλώτης ήταν εκείνος που έβαλε φτερά στην πλάτη μου. Στο σεμινάριο δημιουργικής γραφής που δίδασκε, διάβασε τις ιστορίες μου και μου είπε: «Μπορείς!» Κι αν ένας άνθρωπος που θαυμάζεις τόσο πολύ σου δωρίσει αυτή τη μαγική λέξη, τότε βάζεις τα δυνατά σου για να μην τον απογοητεύσεις. Έτσι λοιπόν βγήκε και το πρώτο μου παιδικό βιβλίο, Η Μελίνα ντετέκτιβ. Η Μελίνα ουσιαστικά είμαι εγώ ως παιδί, και ο κύριος Ιάκωβος που συνάντησε, ήταν ο άστεγος που κυκλοφορούσε στη Γλυφάδα. Όλες οι ιστορίες μου είναι κομμάτι της ζωής μου. Άλλοτε μικρό κι άλλοτε μεγάλο. Α.Β.: Γιατί παιδική λογοτεχνία και όχι ενήλικη; Ι.Μ.: Την ενήλικη ζωή τη ζω, θέλοντας και μη. Την παιδική ζωή την έζησα, αλλά γράφοντας για παιδιά, κατά κάποιον τρόπο, την ξαναζώ. Μου δίνει μεγάλη χαρά και δύναμη όλο αυτό. Μου θυμίζει πως η πραγματική ευτυχία είναι στα απλά πράγματα. Σε μια χελώνα που θα δεις στον κήπο, σε ένα δώρο που θα πάρεις, στο χάδι της γιαγιάς. Ο κόσμος είναι πιο μαγικός όταν τον κοιτάς με παιδικά μάτια. Κι αυτό είναι κάτι που δεν θέλω να χάσω. Δεν αποκλείω κάποια στιγμή να γράψω και ενήλικη λογοτεχνία. Μου αρέσουν πολύ τα διηγήματα. Έχω ήδη βραβευτεί σε δύο διαγωνισμούς. Όμως την καρδιά μου τη γεμίζουν τα παιδιά, και θέλω κι εγώ να γεμίζω τη δική τους με τις ιστορίες μου. Α.Β.: Τι δεν σου αρέσει στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας; Ι.Μ.: Δεν μου αρέσει ο διδακτισμός. Δεν είναι απαραίτητο όλα τα βιβλία να έχουν κάποιο μήνυμα. Αν όμως έχουν, καλό είναι να περνάει αυτό έμμεσα και όχι να είναι σαν φωτεινή πινακίδα που αναβοσβήνει στη θέση του τίτλου.

77 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

Το βιβλίο είναι ταξίδι και όχι μάθημα. Κι όταν πηγαίνουμε ταξίδι, απλά το απολαμβάνουμε. Γυρίζοντας, αυτό που θα μείνει είναι οι εικόνες που είδαμε, τα συναισθήματα που νιώσαμε και οι σκέψεις που κάναμε. Ακριβώς έτσι πρέπει να γίνεται κι όταν κλείνουμε ένα βιβλίο. Α.Β.: Σε απογοήτευσε ο χώρος της παιδικής λογοτεχνίας ή ενθουσιάστηκες;

 78 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ι.Μ.: Δεν θα ξεχάσω ποτέ την πρώτη φορά που πήγα στα βραβεία του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Είχα μόλις τότε βγάλει το πρώτο μου βιβλίο. Βρέθηκα λοιπόν σε μια αίθουσα με ανθρώπους που δεν με γνώριζαν, αλλά που εγώ τους γνώριζα μέσα από τα βιβλία τους. Θυμάμαι να παίρνω τηλέφωνο το σύζυγό μου και να του λέω ενθουσιασμένη: «Είναι εδώ όλοι οι άνθρωποι που διαβάζω και θαυμάζω». Από τότε έχω γνωρίσει πολύ κόσμο. Αισθάνομαι πολύ τυχερή. Υπάρχουν άνθρωποι που με έχουν αγκαλιάσει, μ’ έχουν ενθαρρύνει και μ’ έχουν συμβουλεύσει. Κι αυτό με κάνει να αισθάνομαι πλούσια. Εμείς οι νέοι συγγραφείς χρειαζόμαστε την αγκαλιά των πιο «παλιών». Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά είναι μια τέτοια ζεστή και τρυφερή αγκαλιά. Θεωρείς ότι υπηρετείται σωστά η φιλαναγνωσία στα σχολεία; Ι.Μ.: Είναι κάτι που ακούγεται πολύ τον τελευταίο καιρό. Μπορεί να είναι μόδα, από την άλλη όμως είναι και μια αξιέπαινη προσπάθεια, που γίνεται για να αγαπήσουν τα παιδιά το βιβλίο. Ξεκίνησα πριν από τρία χρόνια μια συνεργασία με ένα μεγάλο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο. Οργανώνω τις επισκέψεις συγγραφέων στο Νηπιαγωγείο και στο Δημοτικό. Σκοπός είναι να γνωρίσουν τα παιδιά το συγγραφέα, να μιλήσουν για τα βιβλία του κι έπειτα, όποιο παιδί θέλει, να αγοράσει το βιβλίο με το χαρτζιλίκι του. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Βλέπω τα παιδιά να κυκλοφορούν στους διαδρόμους του σχολείου αγκαλιά με ένα βιβλίο. Επηρεασμένα από μια παρουσίαση ζωγραφίζουν στο μάθημα καλλιτεχνικών εικόνες από το βιβλίο. Κάποιες άλλες φορές, στο μάθημα της Γλώσσας, χαίρονται όταν βλέπουν το όνομα ενός συγγραφέα που έχουν γνωρίσει και ξεκινούν συζητήσεις και για άλλα βιβλία του. Μου κάνουν μάλιστα προτάσεις σχετικά με το ποιον συγγραφέα θα ήθελαν να συναντήσουν. Θεωρώ πως το διάβασμα είναι μια μοναχική διαδικασία. Κάνουν ό,τι μπορούν οι δάσκαλοι με λέσχες ανάγνωσης, με βιβλία που διαβάζονται στην τάξη. Όμως όταν ένα παιδί μού πει πως πήρε ένα βιβλίο και το διάβασε ξαπλωμένο στο κρεβάτι του το βράδυ για να χαλαρώσει, τότε καταλαβαίνω πως έχω μπροστά μου έναν νέο αναγνώστη. Έναν ακόμα ταξιδιώτη! Α.Β.: Τι ονειρεύεσαι αναφορικά με το παιδικό βιβλίο; Ι.Μ.: Πολλά είναι αυτά που ονειρεύομαι. Τι κι αν είναι δύσκολη η σημερινή κατάσταση; Αλίμονο αν σταματήσουμε τα όνειρα! Πιστεύω πως μόνο οι ονειρο-

79

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

πόλοι μπορούν να σώσουν τον κόσμο. Και δεν εννοώ αυτούς που κοιμούνται και ονειρεύονται, εννοώ εκείνους που είναι ξύπνιοι και οραματίζονται. Και τα βιβλία βοηθούν τόσο πολύ. Δείχνουν τρόπους, ανοίγουν δρόμους, γεννούν σκέψεις, δημιουργούν συναισθήματα, ενθαρρύνουν ιδέες. Όσο υπάρχουν παιδιά και καλά βιβλία, όλα είναι πιθανά! Κυρία Βαρελλά, σας ευχαριστώ για τη μεγάλη τιμή. Σαν όνειρο ήταν για μένα η πρότασή σας γι’ αυτή τη συνέντευξη. Έχετε την αγάπη μου. Τη δική σας μου τη δωρίσατε πρώτη με τις ιστορίες σας!

80 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Πέγκυ Σκουλίδα (pskoulida@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@ gmail.com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Π. Σκουλίδα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις. Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων).

• Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄).

• Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο.

81 

ΤΕΥΧΟΣ 111 / 2013

82

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο).

• Διάστιχο: μονό.

• Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ.

• Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: Turner�������������������������������������������������������������������������������� , ������������������������������������������������������������������������������ J����������������������������������������������������������������������������� . ��������������������������������������������������������������������������� C�������������������������������������������������������������������������� . (1975). ���������������������������������������������������������������� Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ

Λία Ζώτου Θοδωρής Καραγεωργίου

H

Κυβέλη είναι ένα ιδιαίτερα χαρισματικό και μυστηριώδες κορίτσι. Η μοναδική σκέψη που την καταδιώκει από τότε που θυμάται τον εαυτό της είναι η ανεξιχνίαστη εξαφάνιση του αδερφού της. Δεκατρία χρόνια αργότερα από εκείνο το τραγικό γεγονός, η μοίρα θα τη φέρει αντιμέτωπη με ένα στοιχείο που αναζητούσε σε όλη της τη ζωή, με έναν εφιάλτη που στοίχειωνε τις νύχτες της και φοβόταν όσο τίποτε άλλο στον κόσμο! Αποφασισμένη να δώσει ένα τέλος στο μυστήριο αυτό, κάνει τα πάντα προκειμένου να φτάσει στην αλήθεια, ακόμη και αν εκείνη μπορεί να τη σκοτώσει… Ο Χάρης, γείτονας, συμμαθητής και μοναδικός της φίλος, στέκεται στο πλάι της και τη βοηθάει σε κάθε δυσκολία. Θα αποδειχτούν όμως η αγάπη και ο κρυφός του έρωτας για εκείνη αρκετά; Με φόντο την Έδεσσα της δεκαετίας του ’90, οι δυο τους θα ζήσουν μια σειρά από γεγονότα γεμάτα αγωνία και ανατροπές που θα τους στιγματίσουν για πάντα.



Κυκλοφορεί και σε e-book. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.



Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους ερευνητές σπουδαστές και γενικά όσους ενδιαφέρονται για τα παιδικά βιβλία.