Majalah Suara Saking Bali edisi 58 (LVIII)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

ii


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

daging majalah Pamahbah tresna maguyang makayang kayang (Madé Suwéta Aryawan) 2 Lawat-lawat pis (IGA Darma Putra) 4 Satua Cutet anak muani nyuling di tirtagangga (IDK Raka Kusuma) 15 tutur pekak sidan (I Wayan Kuntara) 45 taruna wayah (I Nyoman Sutarjana) 59 tresna kahalangin arta (Désak Putu Sintia Danita) 80 Satua Bali ni wayan waluh 34 Puisi Bali puisi-puisi putu agus éka pradnyana 30 puisi-puisi i putu pradnyana anggara 56 puisi-puisi i ketut sandiyasa 74 puisi-puisi i madé édy juniawan 86 Artikel lengehin madu--I Madé Arista (Jero Alit Bangah) 53 Satua Masambung mlancaran ka sasak (3)—Gdé Srawana 67 satuan ati (2)—Agus Sutrarama 92 Geguritan bongkling 11 Isin Gumi tuhan dan ketéla? (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Kitut ppam: pada pada apang majalan (Komang Sujana) 103 Kamus kamus bali – indonésia 105

1


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Pamahbah

Madé Suwéta Aryawan

Tresnan adi Nelekep di muncuk alis adi Meliah nuluh bucun peningalan Mengkeb di sujénan pipin adi ngudiang demit makenyir Ngetél poos beli edot ngadab keneh adi Liang idepé Galang kenehé Néjani ujan Kerug tatit krébék galak nguyak keneh beli jengah

2


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Sing sida beli ngelépat awak beli teteh sedih aget enu ada ngedekol Sisan angkian di kekolongan ento tekek ngisangin beli Kedeh nundén beli idup Apang sida nulungin Entikan tresna sujati Né nyandah di keneh adi Beli satia maguyang Makayang-kayang ngajak adi Élingang tresnan beli kén adi.

Singaraja, 161107/191009. Pk. 06.30. Gang Bumi Indah 19 Pemaron

Kaambil saking cakepan Tresnané Mabunga Mati kakawian Madé Suwéta Aryawan

3


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

4


Suara Saking Bali

S

Édisi LVIII | Agustus 2021

ing ada anak bani ngalawan pipis. Wiréh pipisé aéngan tekén léak ané paling aéng. Ia bisa nyuti rupa dadi pertiwi. Bisa dadi yéh. Bisa masih dadi api. Aluh nyuti dadi angin. Apa buin dadi langit, buin aluhan.

Paling aluh nepukin pipis masalin rupa dadi pertiwi. Sing ada bani ngorang sing. Pasti dadi! Kéto aéng kasaktian pipisé, sing ada jurus panempur ajian pipis. Panah pasupati mirib bisa kalah. Sing perlu cara Arjuna misi matapa di gunung Indrakila. Ané perluang apang maan waranugraha ajian pipis, tuah seleg. Diapin dueg, tusing lakar mupuh apa yén tusing seleg. Kaduegané puntul diepan anak seleg, jemet. Pipis mulan sakti. Ia ngidang anggon meli ané tusing ada ngadep. Angkihan, masih ngidang belina tekén pipisé. Tegarang, alihin buin, apa mirib ané dadi baana meli aji pipis? Tegarang masih alihin, apa ané tusing dadi baana nukar aji pipis? Alihin di tutur-tutur kunoné, masih nuturang pipis. Uli di prasasti paling kuno ané pesuanga tekén raja nyén kadén, kanti jani disubané pipisé marupa angin, masih patuh kéto dogén satuan pipisé. Ulian pipis, baongé bisa bakat cekuk padidi. Sing kuangan ada berita, ada anak ngantung raga ulian pipis. Eda té mara jlema blegeran buka kéné, anak ané suba nyuciang angga tur dadi sulinggih enu masih ngurusang pipis. Di satuan Calon Arangé, Airlangga patut mayah yén dot dadi murid Mpu Baradah. Di Bhuwana Kosané, patut koné anaké ané lakar malajahin kalepasan, mayah tekén gurunné. Di bebantenan masih kéto, suba ajaina tekén lontaré ané suci ento, yén ngaé banten apanga misi sarin banten. Di lontaré sing pipis orahanga, „artha‟, „jinah‟, adanné. Di yadnyané ané gedé, masih apang ada pipis pamogpog. Pipisé ento, timpalina aji mantra super sakti. “Ampura ratu Bhatara, yéning kirang langkung antuk titiang ngaturang banten, puniki jinah pamogpog anggén titiang ngenepang”. Kéto koné, Bhatarané dadi ajak mapaitungan aji pipis bolong siu kéténg.

5


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Eda ja bebantenan gedé kéto. Di kuangéné ané cenik, masih apang misi pipis bolong. Orahanga pipis bolongé ento praragan windu ané patuh-patuh bunder. Kéwala yén patuhang winduné ajaka pipis bolong, sing bedik anaké nguél. Orahanga, yén iraga nuluh jalan kalepasan, iraga tusing dadi buin tegul artha brana. Apa buin pipis, bisa nyantulin pajalané lakar moksa, koné. Sakéwala, yén tusing ada pipis, kondén disné lakar amor suba malunan pandusin banjar. Dugasé pandusina, masih pipisé ané bareng mragatang layoné. Sambehsambehanga pipisé di awak iragané, koné apanga buin pidan di panumadiané buin cepok, apang ngidang iraga murah rejeki. Dong nguda sing ipidan dugasé enu idup barengin nyamané ngalih gaé? Sing dugasé slegak-slegak di pasaréan, barengin mayahin utangné? Mulan iraga idup patut nuluh jalan sekala-niskala. Yén sing bakat baan nulungin di sekala, di niskala koné iraga dadi mabriuk manyama. Bekel gedegé, masih kéto. Yén tusing di sekala édéngang, di niskala liu jalananga. Patuh dogén, koné. Tusing dadi koné ajum-ajum ajak pipis. Wiréh pipis ento linggih Bhatara. Sing lén pipisé ajak palinggih di Pura, di Merajan, di Sétra. Yén ada nyama lén ngorahang anaké Hindu mabakti tekén batu, tekén punyan kayu, aéng gedeg basangné. Bisa madukan tainné ajak tirtané ané sai tunasa sabilang rainan. Prajani bisa ngédéngang lengen gedé, tur nyambatang ajeg sambilang nyiup arak misi kopi. Sakéwala iraga suba engsap, iraga suba tusing ngeh, jani iraga suba maktinin pipis, maktinin palinggih. Tusing ja maktinin déwata ané malinggih di pipisé! Sing kéto?

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Isin Gumi

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

7


Suara Saking Bali

I

Édisi LVIII | Agustus 2021

bi sanja tiang tekain tamiu. Ipidan dugasé ajak tiang masekolah I Putu adané, jani sukat ia ninggal kadaton magama anyar tiang tusing nawang adané. Enu buka ipidan, ia leket pesaja masawitra tekén tiang, sakéwala

jani raosné bedik-bedik suba ngalikuk ka agama. Piiih... Cara agén bisnis multi lével marketing, ber sehseha tiang apang nyak dadi down liné... Celekotokané! “Mengapa kamu menyembah banyak Tuhan?” Mimih... jani ber cayak patakoné. Widhi takonanga. Kudiang jani nyautin? Gantina tiang kabelet, sing ngelah saut. Buka tuduhang Widhi, kurenan tiangé teka ngaba kopi matimpal séla prahu makuskus. Piiih, lega pesan I Putu ningalin timpal kopiné. “Sudah lama saya tidak makan ketéla. Di kota sudah tidak ada makanan ini!” Kéto raosné sambilanga nyemak kesélané atebih enu ngedus kebus. Mara ia lakar nyegut, tiang ngaraos, “Itu apa namanya, Tu?” “Keséla, ketéla. Piiih, Cai tandruh ajak icang, Yan. Nak enu icang inget unduk dadaran kakéné!” Tooo... enu masi ia inget mabahasa Bali. Kadén suba engsap. Ditu laut tiang ngaraos aji bahasa Bali. “Keséla prau, makuskus maincuk isinin gula Bali madan?” Becat ia nyautin, “Lempog!” “Seratus!” Ia kedék engkel. “Keséla prau, makuskus, maincuk, magiling misi nyuh makikih madan?” “Getuk lindri!” “Seratus!” Ia sayan engkel sambilanga nginyukang kesélané. “Keséla prau makuskus, masekep misi ragi madan?” “Tapé!”

8


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Keséla prau, maiyis laut magoréng madan?” “Kripik!” “Keséla prau matektek, majemuh, majakan anggo nasi madan?” “Cahcah!” “Kaséla prahu maincuk, misi gula Bali, makaput pésan madan?” “Pais!” Ia lenlenan. Siupa kopiné, lantas buin nyemak keséla buin atebih. Suba ia nyidang magelekan, buin tiang matakon, “Kaséla maincuk, misi gula Bali tengahné, mabulehang cara bola, laut magoréng madan?” “Pulung pulung!” “Buiiih... duég Cai, Tu!” “Mula dueg! Tandruh Cai!” Kéto pasautné, sambilanga ngalompo kaséla buin atebih. Tiang mendep, pabalih tiang kinyukané nelahang kesélané apiring. Siupa kopiné, lantas matakon, “Dadi suud Cai matakon? Telah stok patakoné?” Tiang ngituk nyautin, “Sing. Jani Icang lakar nyautin patakon Cainé unduk Widhi.” Ia majadengan, wiréh tawanga sebeng tiangé sérius pasaja. “Kéné Tu. Sesungguhnya Tuhan itu seperti ketéla. Ia berubah wujud dan rasa di panca indera kita, karena kita mengolah dan menamakannya. Dini orahanga lempog, di tongosé lén, lén adané. Jadi, olahan apapun yang kita sukai, semuanya adalah ketéla alias keséla. Jangan salahkan orang yang suka lempog, hanya karena kau suka pais. Jangan salahkan orang yang suka lempog, pais, pulung-pulung, keripik, getuk lindri, hanya karena kamu tidak suka itu. Mereka suka semua, karena merasakan nikmatnya. Tetapi yakinlah, mereka tahu bahwa semua itu berasal dari bahan yang sama: keséla! Ngerti Cai?” I Putu mendep. Pabaliha kijepan matan tiangé cara raré mabalih ketélan yéh hujan.

9


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Tetapi ingat Tu, sesuka apapun kamu pada ketéla, jangan berlebihan. Sebab, basangmu akan bengka dan ngentut-ngentut dogén. Pisagané lakar mamisuh!” Mara suud tiang ngaraos, ia suba ngedigin basang, lantas ngentut gedé pesaja... bruuuttttt.... Bruuuuuttt.... Piiih... pait makilit boné! Sambilang nekep cunguh tiang ngaraos, “Néh, dong dayanin! Begitulah lebihan ngamah tuhan... éh, ngamah keséla, Tu!” Ia ngajengit, pongah nakonang WC. Tiang nyautin sambilang enu nekep cunguh, “Ditu, di tegalé laku, I Sémpol ajak. WC idup ia!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

10


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/227/ Mahorangka jajamprahan, pélété mabulun jangkrik, hanut madanganan togog, masoca mirah bang wilis, bhuta manggawa sari, jeneng danganané luhung, kadutan pajenengan, mawasta I Upasmiandi, habhra murub, pahyas dané Gusti Ngurah.

/228/ Para putra sampun mangkat, di malu sampun mamarggi, panjak wus masoroh-soroh, kahanter antuk Pan Bongkling,

11


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

déning ya kandikain, antuk Gusti Ngurah Agung, nabdab sikepé mangkon, tan ucapa hanéng marggi, sampun rawuh, ring tepining carik nyarang.

/229/ Gusti Agung mararyyan, sareng kén panjaké sami, sampun mangwangunang pondok, raadan di Tegalwangi, kantun dané katangkil, antuk Prandha Gdhé Kukub, Parandha Ganggasura, Parandha Wayan Réwati, raris matur, Parandha ring Gusti Ngurah.

/230/ Lah cahi Wayahan Hambwak, miwah I Gedhé Sampidi, kalih cahi Wayan Gedot, ban mondoké di magisik, becik pangandikain, né mangkin mangenes dumun, déning ada upaya,

12


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

mangdé ipun mapakolih, Gusti Agung, sampun dané mamatuta.

/231/ Nah kema cahi kilesang, sasikep-sikepé sami, miwah bapa Wayan Gedot, kén bapa Wayan Sampidi, Bapa Hambwak nyarengin, tundénang mahi manglawut, dini tongos mapétak, déning ada daya buwin, panga tahu, kéto ja iba orahang.

/232/ Né kahutus raris nyumbah, mapamit héncong mamarggi, I Gusti ngandika halon, nah kema iba Pan Bongkling, mangénterang jani, kén nyandang tanemin bungbung, to masa blog i bapan, Bongkling hamwit mamarggi, sampun puput, antuk ipyn mangénterang.

13


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

/233/ Wengi twara kaucapang, I Gusti ngluwarin tangkil, di husané macokobyoh, mangiderang harak manis, padha punyah né nangkil, miwah Gusti Ngurah Agung, nglumah di pasanggrahan, prayatna néné mangemit, limangatus, twara bisa makijepan. (puput)

14


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Cutet

IDK Raka Kusuma

15


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Anaké muani ento itep nyuling di sisin telaga Tirtaganggané. Anaké muani ento bokné dawa. Kamen ané anggona kamen endek kotak-kotak mawarna gadang masawang kuning. Baju ané anggona baju kaos lengen lantang mawarna pelung misi sruét-sruét barak. Nglibed bangkiangné kancrik mawarna barak nguda. Anaké muani ento nyuling marep kauh. Punyan jepun cenana diduriné anjutanjut buka demen ningehang munyin suling anaké muani ento.

T

ingalin tiang jriji lima kébot lan kenawan anaké muani ento selagenti nekep bolong suling ané neket di bibihné. Paningalané ngidem. Semita muané, di kénkéné nyinahang anak sebet. Di kénkéné

nyinahang anak ngeling. Sing taén semita muané bingar pinaka cihna nyinahang keneh égar. Sing taén semita muané nyinahang keneh liang tan sinipi pinaka ciri bagia tan kadi. Munyin sulingé, sekenang tiang ningehang. Rasaang tiang buka anak sedih kingking suba tibanan. Sedih kingking ulian pegatin tresna. Kapegatin ulian ada ané megatang tur ada nundung. Ulian sing ngelah arta brana. Ulian tiwas nékték. Ulian puntag-pantig ngalih gaé apang ada anggona meli baas akilo utawi nasi abungkus. Apang sing makenta. Apang

tusing basangaé kanti

puyung makatelun. Apang sing sebet ningeh kréokan basangné. Wiréh kréokan basangné tampénina suriakan ngwalék. Ngwalék tan mari. Apang sing tangkahné ngahngah ulian nampi pisuhan lan raos sing sida baan ningehang dugasé kema-mai paling nyilih pipis. Apang sing inguh wiréh ané lakar jakan atepung miber sing ada. Rasaang tiang buin, ané tresnaina sing bani nemalangin déwékné matilar ulian katundung. Katundung aji raos tan péndah api ngabar-abar. Api ané mobor keneh. Api ané andusné ngranaang aidupan sing nyidaang ngengsapang. Ané ngranaang pedih tur ngahngah peteng lemah.

16


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta

17


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Rasaang tiang buin, di subané katundung, sang kapegatin tresna kalapulapu majalan. Makita mulih ka umah palekadané. Lek ané makulekan di kenehné ngranaang buung ngenjek pakarangan umahné. Kapin kéto, sing bani tiang ngorahang anaké muani ento tepén unduk buka kéto. Bisa dogén ia masemita kéto inget tekén anak, tekén timpalné, tekén adinné, tekén belinné, tekén embokné, tekén bibinné, tekén dadongné, tekén pekakné, ané tresnané taén kapegatin. Bisa dogén ia inget tekén anak ané taén nuturin tepén unduk buka kéto. Yén sing kéto, bisa dogén ia taén maca unduk anak tepén unduk buka kéto. Yén sing kéto, bisa masi ia taén ningeh ada anak ngorta di warung kopiné dija kadén ngortaang unduk tepén unduk buka kéto. Yén sing kéto, bisa dogén ia taén ningalin anak tepén unduk kéto. Ané tingalina ento ingetanga terus. Munyin sulingé sayan nyangetang. Rasaang tiang sang kapegatin tresna marasa idupné tanpa arti. Ngrasaang setata mondong dukita. Dukita ané ngranaang sang kapegatin tresna setata ngrasaang awakné jatma kakutangan. Jatma ané setata nongos di tongosé bek misi bibih ngademi. Ngademi ngéwérin déwékné. Suud ngademi mesuang raos nyakitin. “Jatma kapegatin tresna ané tresnané kapegatang jatma tanpa aji. Jatma sing nyandang tolih. Jatma patut tundung uli guminé, wiréh ia dakin gumi. Dakin gumi ané ngranaang leteh.” Rasaang tiang buin, sang kapegatin tresna ané tresnané kapegatang ento mutusang idup pedidi. Mutusang ngedegin tresna. Mutusang muikin anak luh aidupan. Tuah abesik sing puikina. Anak luh ané pecak demenina pinaka mas mirah jiwatmanné. Pinaka sang kinasih ané tresnaina lan sayanganga. Ané setata ami-amina di salantang rurung. “Duh Ratnayu, dadi ati idéwa nepin tiang kalunta-lunta buka kéné. Kalunta-lunta sing ada nakonin, sing ada nyapatin di salantang rurung. Kalunta-lunta sebet. Sebet ulian inget tekén raos idéwané: sing ada prasida masahang tresnan iragané. Wiréh tresnan iragané raket-rumaket jangkep dadi

18


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

abesik. Kija ja bli luas tugtug tiang. Tiang, yén nirgamayang tan péndah lawat bline. Yén pejah apang mabangbang tunggal. Apa buin awak tiangé suba serahang tiang tur suba bli ngelahang. Sing ada, sing ada prasida masahang.” Rasaang tiang masi, anaké ané tresnané kapegatin ulian ada megatang ento mesuang sekel keneh aji raos nyesel Hyang Widhi. “Ratu, titiang lekad di guminé puniki kakawitin antuk ling. Lingé punika Ratu, kantos mangkin kantun neket ring awak titiangé. Lingé punika sayan neket ring awak titiangé. Sané ngranaang Ratu, tatu. Tatun tiangé ratu, nénten sangkaning ladik. Tatun titiangé Ratu, sangkaning tresna. Sane matatu Ratu, manah titiangé. Tatu manah titiangé Ratu, néntén ngawetuang rah. Ngawetuang engket Ratu. Engket sané sayan neketang ling sané bakta titiang sakéng duk wawu lekad.” Negak di losé, tiang ngadén anaké muani ento suud nyuling. Pelih tiang ngadén. Anaké muani ento nu nyuling. Munyin sulingé sayan nyangetang. Munyin sulingé ngalahang munyin ujané ngripis. Ngalahang munyin kricikan yéh di embak-embakané ané nglajur lantang uli kaja ngelodang. Wiréh joh, sing tingalin tiang kénkén semitan anaké muani ento. Kapin kéto pastikaang tiang, uli munyin sulingné, semitane nyinahang anak sebet. Sebet ulian tresnané kapegatin. Kapegatin ulian ada megatang. Dugas ujané endang anaké muani anto suud nyuling. Nadaksara tiang Makita nyagjagin laut negak di sampingné. Disubané majujuk, satondén nindakang batis tiang matakon tekén anaké ané negak di samping tiangé. Ané takonang tiang, bani apa sing nakonin anaké muani ento, uli pidan di Tirtagangga nyuling. Anaké ané negak di samping tiangé nyautin aji raos: “Sampunang merika, jero.” “Sampunang merika?” sing marasa patakon kéto, pesu uli bibih tiangé. “Inggih.” “Yén dados uning, napi mawinan jero nombaang tiang nekain anaké lanang nyuling punika?”

19


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Yén ipun rauhin, ipun pacang ngamedalang raos. Raosné yén néntén cawis antuk pasaut patut, ipun pramangkin nundung risampuné nuding.” “Yén tundunga ten makaon, sapunapianga?” “Durung naen wenten ten makaon” “Sampun wénten anak sané tundunga?” “Sampun” “Sareng akéh?” “Wénten sawatara sareng limolas.” Suud ngorahin kéto, anaké ané negak di samping tiangé ento ngalahin tiang di subané bangun. Mara atindakan anaké ané negak di samping tiangé majalan anaké muani ento buin nyuling. Buka ada nandan, tiang majalan nyujur anaké muani ané nyuling ento. Soléh. Sarwi nindakang batis, tiang ngarasaang tiang lakar kacunduk ajak anak ané tresnané kapegatin nanging ulian ada megatang. Kacunduk ngranaang tresnané pegat masambung buin. Ané rasaang tiang ento ngranaang tiang éncol majalan. Pinaka sarjana filsafat lulusan universitas Gajah Mada tiang marasa sida nyautin apa ané orahanga. Tiang marasa sing lakar tundunga. Tiang marasa lakar saling tembungin raosé. Satondén tiang mesuang patakon, anaké muani ento nlektekang tiang sapisanan ngraos. “Liu anaké ngalih tresna. Liu, sing sida baan ngetékin. Ngalih kanti ka joh guminé. Sakéwala sing nawang, ané aliha tan péndah api”. Raosné sautin tiang. “Di cerikné melah anggon sundih. Sundih pinaka sarana nyundihin napkala ngulat tresna.” “Apa awanan kéto?” “Apang sing pati gabag ngulat tresna. Yén pati gabag, sing luung ulatané. Di lepété, jelék rupan ulat-ulatané. Ulat-ulatan tresna ané jelék ngranaang sang nyalanin tur nyalanang tresna asih saling dalih.”

20


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Saling dalih kénkén?” “Saling dalih ngorahang ngusakang ulatan tresnané. Saling dalih ngranaang rebat. Rebaté ngranaang sing marasa mésbés ulatan tresnané. “Kénkén apiné di gedénné?” Ngabar-abar. Ngabar-abar tur morbor.” “Morbor apa?” “Morbor tresnané kanti dadi aon. Aon ané nyipenin. Nyipenin paningalan sang ngulat tresna. Sang ngulat tresna yén paningalané sipenan sing ningalin.” “Sing ningalin apa?” “Sing ningalin ané ajaka ngulat tresna. Wiréh sing ningalin, ané ajak ngulat marasa sing kauratiang. Wiréh sing kauratiang, anaké ajaka ngulat sing buungan magedi sing maorahan.” Anaké muani ento mendep. Maangkihan. Mara tiang lakar ngemélang bibih, anaké muani ento mesuang raos. “Liu anaké ngalih tresna. Ngalih kanti ka joh-joh guminé. Sing nawang, ané aliha tan péndah yéh.” Sonder takonina, tiang nimbalin. “Di cenikné, anggon ngedasang tresna. Anggon ngedasang anggan sang ngulat tresna. Dadi masi anggon nglukat.” “Nglukat apa?” “Nglukat raga miwah kayun sang ngulat tresna.” “Apang kénkén?” “Apang tegteg ragan sang ngulat tresna. Apang degdeg kayun sang ngulat tresna.” “Kénkén dadinné yén suba kéto?” “Tegteg ragané, degded kayunné, ngranaang tresnané ajeg. Tresnané kéné tan péndah témbok besi. Tembok besi ané mialangin gagodan ané nguyak. Kapin gagodané nadaksara teka.” “Kénkén di gedénné?”

21


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Di gedénné dadi blabar.” “Blabar cenik?” “Sing.” “Blabar kénkén?” “Blabar agung.” “Blabar agung kénkén?” “Blabar agung nganyudang tresna ané ulata. Nganyudang kayun ané ngulat tresnané.” “Anyudanga kija?” “Ka segara ané lancut lan ombakné tegeh lan makulekan tan mari.” “Anggan sang ngulat tresna sing anyud?” “Anyud masi.” “Anyud sibarengan?” “Sing. Anyud mapalasan.” “Di segara ané orahang cening mara, anggan sang ngulat tresna kacunduk?” “Sing.” “Kénkén yén sang ngulat tresna suba ngelah pianak adiri?” Wiréh sang ngulat tresna suba mabesikan dadi somah.” “Pianak somahné bisa bareng anyud bisa sing.” “Dadi keto?” “Bisa dogén pianak somahné sing nyak milu anyud. Bisa dogén masi....” “Sinalih tunggil ada nuludang ka blabar agungé. Upami, ané muani tuludanga. Yén kéto dadi artiang, ané muani pasahanga ajak pianak somahné. Wiréh ada anak sing demen tekén déwékné. Sing demen, ada ané makrana. Apa kranané? Cening lakar idihin tulung ngorahin.” Satondéñ tiang ngemikang bibih, anaké muani ento bangun. Nguadang bangkiang. Buin negak. Buin ngamunyiang suling. Tiang nyemak HP uli kantong celanané. Anaké muani ento potrék tiang pang telu. Mara ukananga

22


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

pang pat motrék, anaké muani ento suud nyuling sapisanan bangun tur ngalahin tiang di subané ngorahang: “Dumogi sida kacunduk buin.” Sapatilar anaké muani ento, suud nyelepang HP ka kantong celanané, tiang bengong ngungun. Kruna ané muani pasahanga tekén pianak somahné makulekan tan mari di keneh tiange. Ané ngranaang kéto tiang inget teken déwék kalahin bapa. Dugas matuuh roras tiban tiang nakonin mémén tiangé adan bapan tiangé. Takonang tiang masi, bapan tiangé uli dija. Nu idup apa suba mati. Pasaut mémén tiangé tuah abesik: sing tawang. Taén tiang nyesed nakonang ibapa. Tuuh tiangé dugas ento pat belas tiban. “Dadi sing suud-suud Wayan nakonang bapa? Kénkén sujatinné kenéh cainé. Sing demen cai ajak mémé dini?” Mémén tiangé nengkik. Pekak tiangé ningeh ané dengkikanga teken mémén tiangé. Pekak tiangé milu nengkik uli natahé. “Pianak kapasilané ento, begbegé nakonang nanangné. Cakcak tendasné!” Ningeh ané dengkikanga tekén pekak tiangé, tiang malaib. Tiang malaib ka umah adin mémén tiangé. Ditu tiang nakonang artinné panak kapasilan. Adin méméñ tiangé mabalik nakonin tiang. “Dadi Wayan matakon keto?” “I Pekak ngorahang tiang kakéto.” “Da guguna. Pekak Wayané, uli pidan, yén gedeg munyinné setata ngacuh.” “Sing saja I Pekak ngacuh!” “Wayan sing nawang. Dugas matuuh amul Wayané Pak Dé orahanga panak bojog. Taén masi orahanga panak cicing.” Nepukin sebeng adin mémén tiangé jengis suud nyambat kéto, tiang sing bani ngesed. Nyeh wélanga. Sing wélanga aji raos. Wélanga aji kamplongan bongkol sampat lidi ka kémpol tiangé.

23


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Uli sekat ento, tiang suud nakonin mémén tiangé. Suud nakonin nyén sujatinné bapan tiangé. Uli sekat ento, tiang tusing socapan tekén I pekak. Sing masaut yén takonina. Nglawan yén wélanga. Kapin kéto kruna panak kapasilan sing suud-suud makulekan di keneh tiangé. Apang sing inguh uyak krunané ento, makejang panyamaané i mémé takonin tiang, nyén sujatinné bapan tiangé. Sakéwala pang kuda tiang matakon, pang monto pasaut ané tampi tiang abesik: sing tawang. Matuuh pitulas tiban, di sisi dingeh tiang kepiran raos, tiang kalahin bapa di subanné dadi manik di basang mémén tiangé sawatara matuuh nem bulan. Koné bapan tiang magedi uli jumah sing maorahan tekén mémén tiangé. Magedi ulian sing sida naanang sakit ati sesai sindirina tekén pekak tiangé. Sindirina aji sasimbing. “Ada kepasilan di umahé ené ané morot kasugihan gelahé.” Kepiran raos masi dingeh tiang. Satondén nongos di umah pekak tiangé, di subané makalah-kalahan, bapan tiangé ngontrak umah. Sing ngontrak umah melah. Ngontrak umah sadarana. Mapan bapan tiangé sing dadi pegawé negeri. Mapan bapan tiangé dadi pegawé honor nyambi dadi juru suling seka ngamelin drama gong di sekolah swasta. Kepiran raos buin dingeh tiang. Bapan tiangé sing nyak nongos di umah pekak tiangé kapin dadong tiangé pang telu pang pat mapangidih. Kepiran raos salanturnyané dingeh tiang. Bapan tiangé nyak nongos di umah pekak tiangé, dugas mémén tiangé mapangidih. “Lan ja jumah nongos bli. Padalem mémén tiangé ané sakit-sakitan. Apang ada ngayahin. Sing ada nyén jumah. Bapan tiangé sing taén rungu tekén i mémé. Gaénné pragat maceki lan matajén.” Pekak tiangé sing cumpu. Sakéwala sing bani ngorahang. Wiréh nyeh tekén dadong tiangé. Gedegné talesa saenu urip dadong tiangé. Di subané dadong tiangé ngalahin, pekak tiangé sing sapatau mémén tiangé mesuang gedegné tekén bapan tiangé. Mesuang aji sesimbing inucap.

24


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kepiran raosé ento ngranaang tiang gedeg. Getih tiangé, rasaang tiang maluab ka sirahé. Rasaang tiang masi muncrat uli bunbunané. Sakéwala sasidan-sidan degdegang tiang. Di subané degdeg alih tiang i pekak. Laut takonin tiang unduk kepiran raos ané dingeh tiang di sisi. Pekak tiangé gedeg dugas takonin tiang. Raos kasar anggona nyautin. Apang sing dadi tungkas gedé pasaut kasar pekak tiangé timbalin tiang aji: “Tiang matakon, tetujon tiangé nyekenang saja apa sing pekak nyindirin bapan tiangé kéto. Yén sing ada, tiang sing nglanturang.” “Yén saja cai lakar kénkén?!” Orahanga cai tekén pekak tiangé, gedeg tiangé nyumingkinang. Sakéwala sasidan-sidan tales tiang. Tlektekang tiang pekak tiangé. Tiang nlektekang apang pekak tiangé suud macai tekén déwék tiangé. Sakéwala, raos kasaran tekén mara, pesu uli bibih pekak tiangé. “Cai mula panak kepasilan panak jalema tan paguna. Jalema bisané tuah morotin kesugihan cangé!” Raos pekak tiangé, ngranaang tiang engsap, ané ajak tiang ngraos pekak pedidi. Ngranaang tiang nuding aji tujuh lima kébot. Ngranaang raos kasar pesu ulih bibih tiangé: “E, cai jalema tua babotoh mamiut notin malu awak ibané. Sujatinné ané tan paguna cai! Ané nelahang tur morotin kasugihan ibané tuah cai pedidi. Ngudiang bapan cangé orahang cai!” “Cai masi milu morotin kasugihan cangé!” “Kasugihan cainé ané encén suba porotin cang!” “Nasi ané amah cai uli cenik uli dija tekané?!” “Wé, jalema tua tan paguna pongah juari iba mapeta kéto. Mémén cangé méanin cang ulian tuyuh. Tuyuh madagang kain di peken sarwi ngamindringang kema-mai. Uli cenik kanti jani cang ngatehang mémén cangé ngamindringang. Cai tungkul nuukin keneh di tajén lan di cekian. Kepasilané sing lén, sujatinné, cai!”

25


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Ningeh raos tiangé kéto, pekak tiangé nyagjag. Dugas maarep-arepan, pekak tiangé magemelan. Satondén nyagur maluin tiang nuludang. Pekak tiangé ulung nyelegadag. Yén sing adin mémén tiangé teka, suba ingsak tiang i pekak. Adin bapan tiangé negakang tiang ajak pekak tiangé di metén. Pangawit tiang takonina, apa makrana kanti miegan ajak i pekak. Sonder kanti pang pindo orahang tiang uli pangawit kanti unduké ané ngranaang miegan. “Kénkén, bapa, saja apa sing ané orahanga tekén I Wayan?” Adin mémén tiangé nakonin i pekak. Tabuh raosné banban sakéwala tuges. Mara pekak tiangé lakar masaut, mémén tiangé mageluran uli natahé. Tiang, adin mémén tiangé, pekak tiangé, sibarengan matolihan ka tongos mémén tiangé majujuk. “Sedeng melaha embok teka, mai malu. Lakar ada raosang. “Dadi rasaang buka masadu arep. Ada apa né?” Mémén tiangé matakon sarwi negak di samping tiangé. Suud nolih tiang miwah pekak tiangé, adin mémén tiangé nelatarang ané tepukina tur nelatarang patakon tiangé. Patakon ané ngranaang pekak tiangé ngraos kasar. “Sajaan bapa ngraos kéto tekén pianak tiangé? Sajaan bapa sing sapatau tiang nyindirin kurenan tiangé aji sasimbing kéto? Dadi bapa ngorahin tiang, kurenan tiangé bapa nundung, wireh, nyambat sing demen ngelah kurenan sundel? Dadi bapa ngorahang, bapa nundung kurenan tiangé, wiréh bapa ada ngorahin kurenan tiangé nuturang tiang taén tepukina mamitra? Kénkén sujatinné keneh bapané? Yén kéné unduké tiang lakar magedi jani. Tiang lakar ka Karangasem ngalih kurenan tiangé. I Wayan lakar ajak tiang.” Ngreped mémén tiang mesuang raos. Kangen tiang nepukin mémén tiangé ngraos. Ané makrana, sarwi ngraos sing suud-suud mémén tiangé ngeling. Adin mémén tiangé, nombaang i mémé ngalih bapan tiangé.

26


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Aa yén I bli mulih ka umahné, yéñ sing kija alih? Ané nyehin tiang, embok kenapa kuda sig umahné i bli. Nyén nawang panyamaané i bli ada gedeg wiréh i beli mulih ka umahné sing ngajak somah-pianak. Nyén nawang i bli ngorahang, mulih ulian sing nyidaang naang sakit ati wiréh sesai-sai simbingina baan I bapa.” Tamat SMA, tiang mutusang kuliah ka Fakultas Filsafat Universitas Gajah Mada. Unduké ento orahang tiang masi tekén adin mémén tiangé. Mémén tiangé sing mialangin. Adin mémén tiangé cumpu. Lénan tekén cumpu, ngorahang milu méanin kanti tiang lulus sarjana. Ngapuanang satondéñ ka Yogyakarta, mémén tiangé miwah adin mémén tiangé mapangidih apang maorahan tekén i pekak. Pangidihné sing isinin tiang. Gedeg tiangé tekén i pekak, dugasé ento nu sanget. Lulus sarjana tiang mulih. Teked jumah, buin puané, buka ada ngarad, tiang dot ka Tirtagangga. Munyin awak anak macebur ka telagané maimbuh kraikan anak cenik miwah anak bajang di telagané ngranaang tiang inget tekén déwék. Ngranaang tiang majalan nyujur tongos sepeda montor tiangé maparkir. Tur ngranaang negakin, ngidupang laut nyalanang. Salantang rurung, muan anaké muani ento marawat terus. Raosné ... ané muani pasahanga ajak pianak miwah somahné sing nyak ilang uli kenehé. Sasidan-sidan tiang ngutsahayang apang muan anaké muani sida baan ngengsapang sing mrasidaang. Kéto masi, sasidan-sidan tiang. Ngutsahayang apang raos anaké muani sing bakat ingetang terus, sing masi mrasidaang. Tiang sing nawang apa makada. Ané suba-suba, élah baan tiang ngengsapang mua miwah raos anak lén. Muan anaké ané gedegin, muan anaké ané demenin, yéñ makeneh ngengsapang prajani engsap. Raos ngajum, raos ngacuh, raos melah, raos kasar, yén mabudi sing ngingetang prajani sing inget. Tiang sing melihang yén timpal-timpalé ngaukin tiang Wayan santai, Wayan blado, Wayan riléks utawi Wayan no problem.

27


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Bél mobil trek di durin tiangé ngranaang tiang makesiab. Makesiabé, ngranaang tiang engsap tekén muan anaké muani ento. Ngranaang engsap masi tekén raosné. Teked diwangan umahé, tiang inget tekén HP ané anggon tiang motrék anaké muani ento. Sepéda montoré buung rérénang tiang. Sepéda montoré buin jalanang tiang. Di studio poto Nyama Bali, tiang ngorahin potrékan anaké muani ento apang cétaka. Satondén nyétak tukang cétak potrékané nakonin tiang. “Ageng potrékané sané jagi cétak amul napi?” Tiang nyemak sebeh gedé. Sebehé enjuhin tiang sarwi ngraos. “Agengné kadi niki.” “Yén sampun puput macétak?” “Pasang ring sebehé puniki.” Wiréh sing ada anak nyétak lénan tekén tiang. Potrekané enggal pragat macétak lan masebehin. Angob tiang nepukin potrékan anaké muani ento di sebehé. Kacan sebehé ngranaang potrekané sayan melah. Warnané sayan makenyah tepukin tiang. Panganggo miwah suling anaké muani ento sayan luung tepuk. Paningalané ané ngidem, sayan ngilis tingalin tiang. Anaké ané nyétak potrékané ento masi angob. Baan angobné nlektekang, ada pang dasa bibihné dingeh tiang klecat-klecet. Suud ngusud kacan sebehé, anaké ane nyétak potrékané ento nakonin tiang. “Ring dija bapak motrék anaké niki?” “Ring Tirtagangga,” sarwi makenying tiang masaut. “Patuta....” “Patuta sapunapi.” “Patuta becik pisan. Siosan ring becik cayan potrékané ngangobin. Sira sané motrék? Mimih wikan pisan motrék.”

28


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Sing bani ngaku, ané motrék tiang. Ento awanan patakon anaké ané nyétak potrékané totonan sing sautin tiang aji pasaut sujati. Sautin tiang aji pasaut bogbog. “Tiang nundénang motrék.” “Ring sira?” “Ring tukang potréké derika.” Di jumah, potrékan anaké muani ento pasang tiang di témbok kamar tamuné. Sakéwala sing acepok pasang tiang. Pang telu pasang tiang. Pangawit pasang tiang di temboké paak kangin. Marasa sing melah tepuk, abut tiang. Laut, pasang tiang di temboké paak kauh. Marasa sing luung tingalin, abut tiang. Panguntat, pasang tiang di tembok paak kaja. Macenés tur ler tepuk. Suud pasang tiang, sing makijepan tiang nlektekang. Soléh, tiang ngrasaang ada anak marep kelod negak di kamar tamuné ené. Negak sambilanga ngopi. Soléh, suud ngopi sarwi ngroko anaké ento rasaang tiang maakin awak tiangé. “Dija wayan motrék anaké muani ento?” Anak matakon dingeh tiang uli duri. Dugas matolihan, tawang tiang, ané matakon: mémén tiangé. Sepanan nakonin, mémén tiangé ngojog potrékané ento. Teked di arepné mémén tiangé mendep. makelo. Sépanan nakonin, mémén tiangé mabading. Gagéson majalan. Lima kenawané tingalin tiang nyusutin yéh paningalan.

Amlapura, 2015-2017

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin dané ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”.

29


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

30


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Apaban Cekuh Ngruruh Peluh

Luas semeng mulih suba peteng, Ten sida karérénang baan satua nak mameteng, malilit kulit mapecut lateng, teg-teg ngadeg yadiastun ngamasin beeng,

Mabekel sastra apaban cekuh, ngwanénang raga pangkung kaduluh, Katanjung, katuduh, kakecuh ngruruh peluh Mangda sida payuk madaging bubuh.

31


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Mamanah

Galahé nyangsan nglantur, Mamargi sangkaning tutur, Marasa alit yusané tuara dados atur, Ngrimik ring manah sinah patut nyujur,

Suarané masasimbing sarwa éndah, Endah ngwalék gelah, Ngwalék mapitutur mangda pongah Yadin miasa tuara ngelah

Pongah... Pongah... Pongah Kéwala galah ngeret kukuh Ngret ngawé kosek dukuh Cihna pongah tuara patut aluh.

32


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Matakep Matekep

Uduh... Aduh... Tuara manyidayang mangelidin Dayanin sepiné malih nekanin

Uduh... Aduh... I Awak mategul jumah Wetengé nyangsan layah

Uduh... Aduh... Kija malih nyliksik Sami pada kalilit

Malaib kangin Ngojog kauh Malaib kaja Ngojog kelod Sami mapepet

Angkih-angkih cunguh matekep Angkih-angkih bungut paon matakep

33


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Bali

34


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Ada koné tutur-tuturan satua, ida sang Prabu Koripan madué putra dadua lanang istri, sané duuran lanang maparab Ida Sang Prabu Singasari madué putra istri adiri, muah Ida Sang Prabu Daha madué putra dadua lanang istri, ané lanang alitan.

K

acerita Ida Radén Mantri Koripan, dadi tusing éling koné ida madué mingsiki istri di Daha, teka ka Singasari koné ida mamadik anak istri, tur panglamar idané suba katampi olih Prabu Singasari.

Jani kacerita Ida Sang Prabu Mataum seneng tekén Ida Radén Galuh

Singasari, nangingké lakar anggon ida amengameng dogén. Sai-sai koné Ida Sang Prabu Mataum lunga ka Singasari nglemesin Ida Radén Galuh, tur tan mari ida maktaang Ida Radén Caluh gapgapan, ajeng-ajengan wiadin panganggé soroh né luih-luih. Déning Ida Radén Galuh Singasari kuduan tekén pabaan, kadagingin koné lantas kayun Ida Prabu Mataum. Sawetara ada abulan Radén Galuh Singasari kanggén ameng-ameng olih Ida Sang Prabu Mataum, Ida Radén Galuh lantas ngrempini. Déning kéto, jani kéweh lantas kayun idané, wiréh pabuncingan dané tekén Ida Radén Mantri Koripan suba paek. Tan mari koné ida ngrikrikang daya, mangdené tan kauningan ban Ida Radén Mantri Koripan. Kacerita jani buin puan pabuncinganne, Ida Radén Galuh Singasari suba di paengkeban, kakemit ban I Nginté Ngemban, ngandika Ida Radén Galuh, “Mémé Nginté Ngemban, kénkénang ban nira madaya jani, apang tusing uningina nira kakéné tekén i beli Mantri Koripan? Yan ida uning pedas wangdé ida ngambil nira.” Matur I Nginté Ngemban, “Inggih Ratu Déwa Ayu, lacur pisan cokor I Déwa madué panjak tua anaké sakadi titiang, tan pisan titiang mrasidayang ngaturang daya, kénak cokor I Déwa mawosin, sapunapi ja antuk cokor I Déwa titiang jaga ngiring.”

35


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Matur I Nginté Ngemban, “inggih titiang nyadia ngiring yadiapin titiang padem, lamun sampun ngiring cokor I Déwa lega pisan manah titiang.” “Nah lamun kéto ja mémé, nyanan petengé jalan bareng nira luas ka Daha, mamaling I Galuh Daha.” “Ba, dados cokor I Déwa mamaling Radén Galuh Daha, jaga sapunapiang cokor I Déwa ida?” Ngandika Ida Raden Galuh, “nah kéto dogén, buin mani orahina men!” Kacerita jani suba nyaluk peteng, Ida Radén Galuh Singasari lantas nyilib lunga ka Daha kairing ban I Nginté Ngemban. Disubané rauh di Daha, ditu lantas ida ngeninin saisin puriné sasirep. Di subané pada sirep, Ida Radén Galuh Singasari sareng iringanné ngranjing ka purian ngraris ka pamreman Ida Radén Galuh Daha. Disubanné kapanggih Ida Radén Galuh Daha, lantas ida rampana tekén I Nginté Ngemban ajaka ka Singasari. Enteg koné baan ngrampa ajaka dadua tur tusing kenyel-kenyel nganti nganteg ka Puri Singasari tra rérénan. “Inggih Ratu Déwa Ayu.” Nah jani iasina koné Ida Radén Galuh Daha tekén I Nginté Ngemban. Suba suud ngiasin, Ida Radén Galuh Singasari lantas ngranjing ka tablané tur tablané lantas tekepina. Kacerita jani rauh lantas patih mantriné uli Koripan iringang panjak ngaba sarwa emas, gong muah joli mendakin Ida Radén Galuh Singasari. Jani unggahanga lantas Ida Radén Galuh Daha ka joliné, tur lantas mamargi ka Koripan. I Nginté Ngemban bareng ngiring muah tablané baan panjaké. Tan kacerita di margi, nyanjaang rauh koné lantas di Koripan, Ida Raden Galuh kalinggihang di pagaluhan. Dening Ida Radén Galuh meneng dogén ajaka ngraos, matakon lantas Ida Radén Mantri Koripan tekén I Nginté Ngemban, “Mémé Nginté Ngemban, kenapa gustin Méméné dadi meneng dogén ajak ngraos?”

36


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta

37


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Ratu Radén Mantri, anak ida bendu ring titiang, santukan iwang antuk titiang ngiasin I tuni.” Kéto aturné I Nginté Ngemban, teka jog ngega koné Ida Radén Galuhé kéto tekén I Nginté Ngemban, ada dogén koné baan ngaturang awananné ida meneng. Kacerita jani suba peteng, tur pula-palin pabuncingané suba koné pragat, Ida Radén Mantri kalih Ida Radén Galuh lantas ngranjing ka pamereman. Ditu lantas Ida Radén Galuh lantas kambil olih Ida Radén Mantri, mawanan Ida Radén Galuh kantu. Makelo pesan ida kantu masih tusing éling-éling, matur lantas I Nginté Ngemban, “inggih Ratu Radén Mantri, gelisang cokor Ratu éling ring raga. Asapunika panudanné, nanging tan kéngin anak siosan sané nepak, mangda cokor Ratu ugi!” Kéto atur I Nginté Ngemban. Ida Radén Galuh Daha maklesok di laapan waluhé. Kacerita Ida Radén Mantri suba usan nepak pajenangan, lantas ida ka purian, panggihina rainé mlinggih tur suba bisa ngandika. Angob pesan Ida Raden Mantri déning warnan rainé masalin, sagét mudoan bandingan tekén i tuni. Nangingké ida sing ja ngraos, déning katarka panyingakan idané lamur. Kacerita jani suba semengan, kacerita i panunggun taman, Mén Bekung ukana ngalih muncuk waluh, nget nepukin anak luh bajang tur jegég pesan negak matedoh betén laapan waluhé. Katakonin lantas Ida Radén Galuh Daha ban Mén Bekung, “jero anak istri, nguda jeroné dados semengan pesan jeroné suba dini? Ngéngkén jeroné ngalih waluh?” Meneng koné Ida Radén Galuh, déning ida tondén uning ngraos, pang kuda kadén Mén Bekung matakon, masih Ida Radén Galuh tusing masaur-saur, begbeg klingas-klingus dogén ida. Déning kéto padalema ida tekén Mén Bekung. Ida Radén Galuh lantas ajaka ka pondokné di taman. Neked di pondokné, Ida Radén Galuh lantas siramanga, suud siramanga laut odakina. Suud kéto ida uning ngandika. Matakon Mén Bekung, “jero anak istri, indayang nikaang ring titiang, sira jeroné?”

38


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Masaur Radén Galuh, “nah Mémé, da Mémé nguyut-uyutang nah Mémé! Nira putraning Daha, sangkal nira nongos betén lapaan waluhé i tuni, nira ibi sanja entunganga uli purian tekén panyeroan I Galuh Singasariné.” Nglantas koné ida nuturang, saindik-indik idané makejang uli sekat malinga tekén Radén Galuh Singasari, Mén Bekung séngeh-séngeh dogén, kapiolasan madingehang pangandikan Ida Radén Galuh Daha. Matur Mén Bekung, “inggih Ratu Déwa Ayu, sané mangkin sapunapi kayun cokor I Déwa, jaga mantuk?” “Inggih Ratu Ayu, yéning asapunika, iriki sampun cokor I Déwa nganggén titiang panjak belog.” “Nah buat totonan da suba dawananga, nanging kema Mémé, yan di aepan anak da Mémé mratu tekén nira, akuin nira pianak kaukin Ni Wayan Waluh, apang nira tusing uningina tekén i Beli Mantri makadi tekén I Galuh Singasari!” “Inggih Ratu Déwa Ayu.” Sasukat Mén Bekung ngajak Radén Galuh Daha, teka énggal koné ia matingtingan, asing angkuhanga gagaénné tuara ada tra mapikolih. Ida Radén Galuh karyan idané mabnang-bnangan, nyongkét, ngendek, muah ané lénlénan, tur pakaryan idané melah-melah. Kacerita jani Radén Galuh Singasari, karyan idané masih mabnangbanangan, nangingké pakaryan idané tuara ada maleek, joh tandingané tekén pakaryan Radén Galuh Dahané. Sedek dina anu panyeroan Radén Galuh Singasari meli koné sabuk cecirupan di peken. Sasubané ia suud mablanja, lantas ia ka puri, cingakina lantas ia ngaba sabuk tekén Radén Mantri, lantas ida matakén, “mémé panyeroan, dija maan sabuk cecirupan?” “Antuk titiang numbas Ratu Radén Mantri.” “Indayang balihin! Aéng ja luungné nyén ngelah pagaéné?” Aturina lantas Ida Radén Mantri. “Manut pajar sané ngadolin titiang, kocap pakaryan pianak panunggun taman cokor I Déwa, Mén Bekung.” “Yé, Mén Bekung ngelah panak ia?”

39


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Madué Ratu Radén Mantri.” Ngandika Ida Radén Mantri tekén rain idané, “adi, adi Galuh, mai ja! Tingalin sabuk pagaén pianak Mén Bekungé! Luungan tekén pagaén adiné.” Nyagjag lantas Radén Galuh tur lantas nyingakin sabuké. “Beli Mantri pagaén yangé anak tondén mabecikan nika tegarang ja nika sampun mabecikan, ten kaonanga napi ring niki,” kéto atur arin idané, meneng koné Ida Radén Mantri. Kacerita sampun wénten dauh telu, Ida Radén Mantri lantas lunga ka taman makayun uning tekén pianak Mén Bekungé. Disubané rauh di taman, ngulkul koné pireng ida munyin prorogané sig umah Mén Bekungé? Dadi Mén Bekung kagét suba ngelah pianak bajang, dija sa bakatanga pianak? Angob pesan ja baana gelah ngenot kajegégan anaké nunun ento. Yén ambulné ja jegég kurenan gelahé, kénkén ja demené?” Kéto koné pakayun idané lantas ida ngranjing. Sarauh idané ditu, pasrorot koné luh-luhé tuun sabetek né ngiter Ni Wayan Waluh nunun di ampik Mén Bekungé. Ni Wayan Waluh tuun uli patuunan tur lantas mulihan. Mén Bekung muah luh-luhé tamiun Ni Wayan Waluhé, ajaka makejang mamitang lugra nyapa Ida Radén Mantri. Ida Radén Mantri lantas ngandika, nyaru-nyaru nakénang siap tekén Mén Bekung. “Mémé Bekung.” “Titiang Ratu Radén Mantri.” “Mémé ngajinang siap nirané mai? Mara seluk ukana kabongbong laut ngeléb. Anak mai dogén ja lakuna i tunian.” “Titiang matur sisip Ratu Radén Mantri, tan pisan titiang ngantenang ayam duén cokor I Déwa mriki,” kéto atur Mén Bekungé, ngandika buin Ida Radén Mantri, “Mémé Bekung, to nyén né nunun i tunian dini?” “Titiang madué pianak Ratu Radén Mantri.” “Dadi Mémé nget suba ngelah pianak bajang teka dija Mémé maan pianak?” “Matur sisip Ratu Radén Mantri, antuk titiang ngidih Ratu ring titiang madué nyama, jumah kangin.”

40


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Nyén adanné panak Méméné?” “Ni Wayah Waluh, Ratu Radén Mantri.” Pragat ambul to patakon Ida Radén mantri, lantas ida mantuk. Ceritanné sai-sai koné ia ka taman kumah Mén Bekungé, Ida Radén Galuh Daha suba anggon ida ameng-ameng, tur lantas Ni Wayan Waluh mobot. Kasuén-suén, kacerita Ida Radén Galuh Singasari suba madué oka istri. Ya matigang sasian okan Ida Radén Galuh Singasari, ya embas koné okan Ida Radén Galuh Daha, lanang. Kacerita odalan okan Ida Radén Galuh Singasari, okan Ida Radén Galuh Daha matigang sasian, tur prabéan nigang sasihin makejang kamedalang olih Ida Radén Mantri. Okan ida di puri tra runguang ida, teka okan idané di taman koné upahanga ida gong muah igel-igelan. Kacerita jani arin Ida Radén Galuh Daha, Radén Mantri Madé, nyilib ida lunga ngrereh rakané. Sapakaon Ida Radén Mantri Madé, mawuwuh-wuwuh koné sungsut Ida Sang Prabu kalih pramésuari Daha, kantos ida tuara ngrayunngrayunin, nangis dogén koné di pamreman. Tan cerita Ida Sang Parbu kalih pramésuari, kacerita pamargin Radén Mantri Madé rauh di jabaan tamané di Koripan dugas tigang sasih rakan idané. Déning di taman ada pabalih-balihan, lantas ida kema. Sarauh idané ditu, lantas cingakina tekén rakan idané, lantas ida kajagjagin. “Yé, i adi bagus, né nyén ngiringang mai?” “Titiang néwék nika embok Ayu.” “Ngéngkén adi mai?” “Inggih embok Ayu tiang ngelap ngalih embok?” Mara kéto nangis koné lantas Ida Radén Galuh, éling ida tekén kasengsaraan idané, tur kangen tekén tresnan ariné masameton, jantos ngumbara ngrereh ragan idané. Ida Radén Mantri Madé lantas dandan ida kajak kampik umah Mén Bekungé. Ida Radén Mantri Koripan, angob pesan koné ida nyingak indik Ni Wayan Waluhé buka kéto.

41


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Nyén sih ento dandana tekén Ni Wayan Waluh. Buina asanné dadi maadi bagus, embok-ayu, tong tara Ni Wayan Waluh anak ménak tur ia manyama.” Kéto koné pakayun idané Radén Mantri Koripan. Pirenganga dogén koné bebaosan Ida Radén Galuh Dahané sareng arin idané. Radén Galuh Daha mabebaosan saling tangisin sareng ariné, pada nuturang indik kasengsaran ragané. Mara Ida Radén Mantri Koripan mireng pangandikan Ida Radén Galuh Daha nuturang indiké kamaling olih Radén Galuh Singasari kanti madué oka buka jani, lantas ida nampekin tur ngelut Ida Radén Galuh, “adi Galuh, adi Galuh, kaliangané misan beliné ke adi, tuara tawang beli. Buina adi maan anggona silur tekén I Galuh Singasari di pabuncingan, masih beli tuara tau. Nah buat ento, da adi nyebetang, apang adi suka masih nganggon kabelogan beliné.” Matur Ida Radén Galuh, “inggih Beli Mantri, buat nika tiang nénten ja nyebetang, yéning titiang sebet méh tiang nénten driki napi nongos.” Suba kéto, ngaksama lantas Ida Radén Mantri Koripan tekén Ida Radén Mantri Madé, buat idané tandruh tan nyapa ida. Kacerita jani di purian, Ida Sang Prabu ngati-ati Ida Radén Mantri, dadi merang pesan koné kayun idané tekén okané. “Né kénkén sih nyetné i nanak bagus, dadi pianaké mamitra tekén pianak Mén Bekungé, laut pianakné kencanina upahanga magenep-genepan, né pianak gelahné sajaan dadi tra ringunanga?” Kéto kayun idané, lantas ida ka taman kairing baan patih ngrereh okan idané. Sarauh idané di taman, kapanggihin okan idané kari mreraosan sareng tetiga, ngraosang buat Radén Galuh Singasariné suba mobot satondén kambil olih Radén Mantri Koripan. Ngandika Ida Sang Prabu, “nanak Bagus, uli semengan aji ngati-ati cening di puri, kadén buin kejepné teka, tusing, kadén buin kejepné teka, masih tusing. Dadipi anak Ni Wayan Waluhé dogén sih kencanin nanak? To pianak ceningé kadén jani odalanné?”

42


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Matur lantas Radén Mantri Koripan, “inggih Ratu Aji, mawinan asapuniki manah titiangé, santukan anaké alit di puri nénten pakaryan titiang.” Lantas koné aturanga indik-indik Radén Galuh Singasariné uli dugas tondén ambil ida nganti suud mabuncing, manut atur Ida Raden Galuh Daha. Mara kéto ilang lantas bendun Ida Sang Prabu tekén okané, lantas ida ngaksama tekén Ida Radén Galuh Daha kalih Ida Radén Mantri Madé, buat idané tuara uning tekén unduké buka kéto. Suba jena kéto, Ida Sang Prabu makayun buin mabuncingan okan idané sareng Radén Galuh Daha, tur okan idané makekalih sairing, lantas ida ngutus i patih mendakin ida pramésuari ka puri lan apang i patih ngaturang pidabdab idané di taman. I patih lantas mamarga ngapuriang, disubané rauh di puri, dané tekén ida pramésuari, nguningang pidabdab ring taman, tur ida katurin apang lunga ka taman. Ida pramésuari lantas lunga ka taman kairing ban panyeroan idané. Panjaké luh muani nyemak banten abana ka taman. Ida Radén Galuh Singasari bengong ngantenang indik panjaké magarapan. I Nginté Ngemban laut matur, “Ratu Déwa Ayu, sinah sampun mangkin cokor I Déwa pacang mamanggih kaon, réh titiang miragi gatra, putran cokor I Déwa mangkin tan kangkenin putra antuk rakan cokor I Déwa, tur mangkin ida pacang mabuncingan ring Ida Radén Galuh Daha ring taman. Sinah Radén Galuh Daha sané ngaturang laksanan cokor I Déwa sané riin. Inggih sané mangkin becik cokor I Déwa nunas sinampura ring rakan cokor I Déwa miwah Ida Radén Galuh Daha, mangda kari kéwanten cokor I Déwa iriki!” Ngandika Ida Radén Galuh Singasari, “Mémé Nginté Ngemban, nira sing ja nunas pangampura apa. Yan pada nira tundunga, mulih ja.” “Inggih sapunika ja pakayun cokor I Déwa, sakéwanten lédangang kéwanten pakayunané!” Kacerita jani di taman, di subané pragat ngupakara anaké alit, lantas Ida Radén Mantri Koripan buin mabuncingan sareng Ida Radén Galuh Daha, ento agiana banten odalan okan Radén Galuh Singasariné koné tabtab ida.

43


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kacerita buin maninné, mara Ida Radén Mantri ngajakin rain idané mantuk ka puri, ida tusing kayun, ban Radén Galuh Singasari nu di puri. Yan tan kasédaang wiadin kakaonang Ida Raden Galuh Singasari. Ida Radén Galuh Daha tusing kayun mantuk. Ento awanan Ida Radén Galuh Singasari lantas kasédaang, layon idané kacahcah kapenpen ka tablané. Okan idané né nyeneng kabarengan koné kapenpen di tablané, tur kapangandikaang lantas panjaké ngaturang ka Singasari. Di subané tablané ento katur tekén Ida Sang Prabu di Singasari, matur koné arin idané, “Beli Agung, dadi lipetanga nika tablané, Beli Agung?” “Kénkén kadén, indayang nika ungkabang tekepné, napi sih isinné?” Mara ungkabanga ida tekepné, tengkejut pesan Ida Sang Prabu kalih pramésuari, déning misi layon okan idané tur macahcah tekén anak alit. Mawanan patih mantrin idané nedunang panjak lakar ngebug jagat Koripan. Kacerita kumpul koné suba panjaké tur sregep ngaba senjata, lantas Ida Sang Prabu mamargi ngungsi jagat Koripan kairing ban patih mantri muah panjaké makejang. Kacerita rauh koné suba di tepi siring Koripan. Déning Ida Sang Prabu muah panjak Koripané suba tragia lakar nanggal tekan musuhé uli Singasari, dadi énggal macampuh yudané. Gelising satua, pamuput kasor Ida Sang Prabu Singasari, lantas Ida Sang Prabu, patih, mantri muah panjaké sisan padem, nunas urip tekén Ida Sang Prabu Koripan. Ida Prabu Koripan lédang. Ida Prabu Singasari lantas mantuk kairing ban patih mantrin ida muah panjaké.

Kaketus saking cakepan Kembang Rampé Kasusastraan Bali Purwa sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa tur kamedalang antuk Balai Bahasa Bali warsa 2013

44


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Cutet

I Wayan Kuntara

45


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta

46


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Makaad Kak! Johang! Eda dini negak. Nyanan buung anaké mablanja mai ulian Pekak. Ngusak-ngusak pemandangan dogén,” Pegawé tokoné ngopak sambilang ngulah I Pekak apang makaad uli malun tokoné.

N

génggalang I Pekak makaad uli tongosé ento. Buin lantas ipun ngalih tongos maémbon di malun warung nasiné ané sedeng ramé. “Néh, néh, néh nasi abungkus, johang magedi eda dini negak.

Nyanan buung anaké magelekan.” Dagang nasiné masebeng bangras nyagjagin ipun lan ngenjuhang nasi abungkus. I Pekak nampi nasi bungkusé sambilanga sebet nolih abet dagangé buka kéto. Disubané I Pekak makaad uli tongosé ento, nasi bungkusé pakidihanga sig anak cerik dekil ané tepukina natakang lima di betén lampu setopané. I Pekak buin nglanturang pajalané diastun batisné suba lemet anéh, tunduné tusing nu jegjeg cara ipidan, kulit awakné suba mapilpil, pangadegné tan bina tulang kaput isi, warnan panganggoné suba saru kailidin daki. Kéwala ento tusing ngaénang surud kenehné ngindengang kranjang gedé ané makaput baan kampil. Kala punika guminé panes nyentak, iusan aspal jalané kebus makudus, anginé masih sarasa ngesirang bara api. Tusing ada nyang abesik papunyaan anggon tongos maémbon. Ané ada tuah seksek beton saling pategehin nyujuh langit. Suba sawatara aminggu tiang ngiwasin geginan I Pekak di tongosé ené. Yén orahang gagéndong boya. Tiang tusing taén ningalin ipun natakang lima.

47


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Maan ada keneh lakar nyapatin, kéwala nenga-nenga keneh tiangé. Rasa dot nawang setata ngulgul di kenehé. Uyang keneh tiang mangenehang kanti taén bakat ipiang. Di ipian asané ipun nulungin tiang kala ada blabar gedé ané das nganyudang awak tiangé. Sasukaté maan mangipiang, nyansan uyang paling keneh tiangé dot nawang kasujatiané I Pekak. Buin maniné tiang majalan ngalihin I Pekak di margi agungé. Akejep tiang majalan, I Pekak tepukin tiang maémbon di malu tokoné ané matutup sambilanga mailih-ilih ulian ongkeb guminé tusing dadi tawah. Anggekanggek pajalan tiangé maekin I Pekak. Disubané tiang neked di arepné, I Pekak sarasa tengkejut lan ngiwasin déwék tiangé. Suudé ento ipun makenyem. Tiang ngwales makenyem. I Pekak ngorahin tiang apang negak di sampingné. Mara sajan tiang nyepolang jit, ipun sagétan ngomong tekén tiang. “Tumbén jani ada ané nyak maekin Pekak.” Keto I Pekak ngraos. “Biasané dini ditu Pekak kaulah, kaopak kadi gagéndong. Pekak nawang cening sesai ngiwasin Pekak uli joh, kéwala Pekak tusing nawang apa ané ada di keneh ceningé. Ané patut cening nawang, Pekak boya ja gagéndong, Pekak tusing taén natakang lima.” Tiang makesiab ri kala Pekak nyambatang yén ipun nawang tiang sesai ngiwasin déwékné. Rasa dot nawang tiang nyansan ngedénang. Lantas tiang mangorta kangin kauh ngajak I Pekak, kanti tiang nawang wastan ipuné Pekak Sidan. Disubané nawang wastané, tiang buin matakon teken ipun. “Ampura Kak. Tiang sujatiné suba nawang yéning Pekak boya ja gagéndong. Tiang tuah dot nawang, uli ija Pekak tekané? Suba tua kéné nak ngudiangin Pekak sesai glindang-glindeng dini apa buin guminé panes nyentak buka kéné? Uyang paling tiang ngenehang. Kanti taén bakat ipiang tiang Pekak. Sarasa Pekak nulungin tiang di ipian. Nak uling dija kadén tekané ipian cara keto.” Pekak Sidan kedék kanti ngenah gigi pawahné. “Pekak suba nawang cening lakar ngomong kéto. Eda buin cening inguh ngenehang ipiané. Ento

48


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

sing ja lén tuah pikéling Widhiné kapining cening. Nitahang cening apanga dadi jadma ané ngelah keneh urati lakar nylametang jagaté ené uli sengkala buin pidan. Apanga cening nawang, sapatekan Pekak mai boya ja tan patujon. Joh-joh Pekak mai uling Bukit Tunggal ané ada durin kotané ené tuah ngaba pangapti kotané tusing keni sengkala cara ipidan.” Pasaut Pekak Sidan nyansan ngaé keneh tiangé masradukan. Ipun sakadi nawang tekén paundukan tongosé ené dugasé ipidan. Patemon tiangé sareng ipun korahang kamulan titah Widhi. Kasujatian ipun mai mabekel karahayuan tusing ada ané ngeh. Yadiastun tiang tusing nyidang ngresepang makejang tutur Pekak Sidan, kéwala kalascaryan keneh ipun teka mai nyidang tiang rasaang. Apa buin nepukin pangadegné di yusa ané suba séndéh kauh, jeg sing dadi ati kenehé. Paliat tiangé katuju di batis ipun ané lemet anéh, ané sesai usap-usapa ri sedek ngorta. “Kak, yén dadi tiang nawang, kenapa batis Pekaké ento? Apa ané ngranayang dadi bisa buka kéto Kak?” Kenyem Pekak Sidan masalin jengis di subané tiang matakon. Ipun nguntul sigsigan ngetélang yéh paningalan, ngaénang tiang marasa pelih mesuang patakon buka kéto. Mirib ada rasa sebet ané tusing nyidang kaengsapang yén nyambatang sakit di batisné. “Ampura Kak, yén patakon tiangé ngaé Pekak sebet. Eda suba sautina patakoné ento Kak.” “Tusing kenapa ning. Suba pantes cening nawang masih. Ené tusing ja joh mapaiketan tekén tongosé dini.” Makesiab tiang ningeh pasaut Pekak Sidan. Ngancan seken tiang ningehang tutur ipuné. Uli tutur Pekak Sidan tiang nawang. Pidan dugas tibantibanan ané suba liwat, tongos bungah ané korahang tusing taén sirep ené sing ja lén tuah alas linggah. Tongos sarwa entik-entikan, sarwa taru, sarwa beburon maurip. Krama ané nongos dini masih tuah abedik. Di désa cenik ané

49


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

umahné maselat pada majohan, Pekak Sidan lan krama lénan ngalih pangupajiwa uli nanem sakancan woh-wohan lan umbi-umbian di tegalan soang-soang. Di nuju masan ngalapin, tusing kanti buin mesuang pipis anggon mablanja, ané ada pipisé ané nekain ulian maan maadepan. Yén saja buka kéto paundukané pidan, bisa matimpal ngajak alasé linggah, tusing lakar taén ngelah basang layah. Tongos tiang ngenjekang batis jani, ipidan kaiterin baan sakancan papunyaan. Ada Punyan Bingin ané sesai anggona tongos maémbon, ada Punyan Pulé ané babakané kaanggon boreh, ada Punyan Bila ané kocap korahang tongos I Lubdaka matapa tan pasirep mikpik don bila sambilanga ngingetang jelé solahné nuju Purwaning Tilem Kapitu. Ada koné masih mentik mabaris soroh bunga-bunga ané nyabran sasih kapat pada kembang ané ngaenang kenehe galang apadang. Keneh tiangé sarasa milu kaanyudang ka alas asri ané orahanga Pekak Sidan. Tis angin di alasé nyidang tiang rasayang ulian ningeh tutur ipun. Pekak Sidan makenyem sambilanga ngiwasin langité galang. Nanging, buin kejepné paliat ipun makobar-kobaran nyinahang semu bangras. Alis tiangé kanti mapecuk bingung nolih semun ipun sagétan maganti-ganti. Pekak Sidan buin nuturang makejang sambilanga ngemelang lima ulian kaliwat sebet. Ipun nu marasa sebet tan kadi-kadi tekén anak mabasang bédog mabusana sarwa bungah ané mucukin pupulan anak mahélem marompi kuning masenjata sénsor lan buldoser. Anak mabasang bédog ento ngaku-ngaku ngelahang tanah di alasé. Buka di linggahé beletanga, Pekak Sidan lan krama désa tusing nyidang buin ngomong apa. Makejang utsahané mamocol ulian anaké ento liunan daya corah. Alas asri lakar kobah dadi kota anyar ané bungah genah manongos sang sugih maliah, sakéwala tusing ngitungang panglalah. Sasukaté ento kocap sengkalané nibenin. Sawatara aminggu papunyaan lan sakancan entik-entikané nyansan telah kagalgal tan pasisa. Buron-buroné makejang malaib pati kaplug. Pucak sengkalané dugas peteng guminé, ujané

50


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

bales tan parérénan, anginé makuus sahasa ngamuk, tatité ngendih katimpalin suaran langité magejeran. Yéh ujané saka abedik negehang. Akijapan mata natah umahé dadi tukad. Makejang kaanyudang olih blabaré. Batis Pekak Sidan ngengsut di punyan nyuh ané ada di natah umah krama. Ento makada ipun slamet yadiastun sakit batisné enu abana kanti jani. Ané paling sanget sebetanga tekén Pekak Sidan, ipun kilangan umah, kilangan pianak kurenan ané kaanyudang blabar agung. Tiang nengil tan pasuara mara nawang paundukan Pekak Sidan buka kéto. Sarasa milu enyag tangkah tiangé. Ri kala tiang nengil Pekak Sidan matakon tekén tiang sambilanga ngusap-usap yéh paningalané aji bajuné ané dekil. “Cening nawang, ané paling takutina tekén krama kotané dini? Sing ja lén pastika ujan. Ento makada sabilang bucun kota mapasang lampu laser anggon nyibak lan ngulah ambu gulemé. Beton ané saling pategehin ento tusing kal nyidang nyerep yéh ujané, suba pasti kotané nyilem yén ujan gedé teka.” Apa ané orahanga tekén Pekak Sidan makejang beneh lan seken ngabuktiang tutur Pekak Sidan mula tutur sujati tusing ngaé-ngaé. Tiang marasa jengah tekén kahanané jani. Tiang marasa ngoyong di genahé ané bungah kéwala sujatiné benyah. Galang keneh tiangé, sawiréh patakon-patakon ané ngaé uyang paling suba tawang tiang jani. Apa buin ento makejang sayuakti nyidang ngaé tiang ngeh tekén paundukan guminé jani. Nanging, ada buin abesik ané dot tawang tiang, isin kranjang ané makaput kampil ané sesai gandonga tekén Pekak Sidan. “Kak, buin abesik. Yén dadi tiang nawang, apa sujatiné isin kranjang makaput kampil ané sesai gandong Pekak?” Pekak Sidan makenyem saha nyautin patakon tiang, “Uli tuni Pekak ngantiang patakon ceningé ané buka kéné. Ané gandong Pekak sesai sing ja lén tuah entik-entikan. Entik-entikan ené sing ja kaadep, entik-entikané ené lakar baang Pekak sig anak ané ngelah rasa ngeh cara cening. Yén anak ané tusing pati rungu jeg sing nyidang lakaran nyelametang palemahané. Kéto

51


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

masih tetujon Pekak teka mai ngaé genahé dini apang joh uli sengkala. Carané tuah nandur buin entik-entikan. Depang sengkala ipidan Pekak dogén ané ngrasayang. Preti sentanané apang tusing kanti marasa kilangan. Kénkén, cening nyak nampi entik-entikan Pekaké?” Sambilanga ngungkabang kampil ané nekepin kranjangé, Pekak Sidan ngenjuhin tiang entik-entikan. “Ndén malu Kak. Tiang boya ja tusing nyak nampi entik-entikané ané baang Pekak. Kéwala tiang dini tusing ngelah karang utawi natah tongos nandur entik-entikané. Tiang tuah anak kos di kotané ené. Ngelah tongos mangoyong dogén tiang suba aget dini.” “Ning, ené tampi entik-entikané.” Pekak Sidan nyemak liman tiangé lan ngejang entik-entikané ento di liman tiangé. “Cening eda sumanangsaya, yén jani cening tusing ngelah karang tongos nandurin entik-entikané ené, astungkara malarapan suécan Widhiné, buin pidan cening lakaran ngelah karang tongos nandur entik-entikané ené. Anaké ane ngeh tekén palemahan tusing taén kanti sangsara idupné. Jani, entik-entikané ené tandur malu di karang awak ceningé.” Raos Pekak Sidan ngaé tiang makeneh-keneh sambilang bengong cara kebo mabalih gong. Disubané tiang ngeh, sagétan cara angin Pekak Sidan suba ilang uli samping tiangé.

I Wayan Kuntara Magenah ring Désa Bedulu, Kecamatan Blahbatuh, Kabupatén Gianyar. Alumnus Himasaba Undiksha warsa 2011. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

52


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Artikel

I Madé Arista (Jero Alit Bangah)

53


Suara Saking Bali

M

Édisi LVIII | Agustus 2021

adu rasané manis. Ulian manis liu anaké demen ngajeng madu. Manis manudé lén tekén manis gula. Yadiastun patuh-patuh manis. Yén manis maduné mula manis madu. Sing manis ané

lénan. Mirib di guminé liu ada pawacakan manis. Boya gula lan madu orahanga manis. Woh-wohan masi liu ané manis. Munyi masi ada orahanga manis. Bisa-bisa munyi manis ngaé iraga ngidem-ngidem buka ngecapin manis madu. Duh jaenné. Yadiastun manisné ngamanesin. Maduné manis koné makéh wigunané. Ngaé bayu seger oger. Yén maduné pas manis batu. Yaé... buin masi ada wacakan manis batu. Mirib manis batuné ento maarti asedengan. Nah yén kéto, maduné ané ajeng tuah asedengan. Kénkén yén lebihan ngajeng madu? Béh ipidan idéwék taén ngajengin madu lebihan ulian baan mamaling di kungkungan i pekak. Talan nyawané maliab misi madu. Béh kendel atiné nyambal madu padidian. Ngancan cegut sepsep jeg nyangluh nyaenang. Yé ngancan maduné liu masepsep, guminé ngenah kuning, punyan kayuné srandang-sréndéng ogah, basangé mailutan klias-klies. Ngutah boya, meju tidong. Pamuputné pules ngrépé tanah uyak endut. Disubané makelo ngarépé, utahé nyak pesu, bayuné masi ngaluwungan. Lantas i déwék mapamineh, mirib iraga buka kéné bisa ulian mamaling madu i pekak. Ulian i pekak pidan koné dueg ngaé tumbal. Mirib tumbal kungkungané majadinin i déwék. Makelo suba baan mangenehang. Pamuputné boya tumbalé makada. Tuah loban idéwék tekén jaen ngecapang manis maduné ngranayang jungklang jungkling. Laut unduké ento katuturang ken i pekak. “Yé.... dong cai nyeluk kungkungané. Kadén pakak bojog selem nyeluk. Hahahaha untung cai sing lengehin madu.” Keto pekak ngorahang. Turmaning pekak nutugang nyatua. “Yén nak lengehin madu patuh masi cara lengehin munyi manis. Nak bisa ngaé gumi mabading. Bisa ngaé anak jungklang-jungkling ulian paminehé mabading. Yén pamineh mabading ento madan tulah. Tulah ento sirahé koné

54


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

di betén, batisé baduur. Yén mani ada munyi manis, melahang ngaresepin. Pang sing cai lebihan nyepsep munyi manis. Pamuputne cai pedidi jungklangjungkling tusing inget kén raga.”

Pondok Bangah, 02-06-18.

Jero Alit Bangah utawi Madé Arista magenah ring Bangah, Tabanan. Seneng masesuratan miwah ngambar.

55


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

56


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kawya Langwa

Sang Kawi mangkin magawé Reriptané ya sinurat Ngurit sarining manah Pawiwit padma hrdaya Kruna-krunané mapadu Nunggal masikian Nglengkara... Ngwangun kawya sané luih Kala ngwacén... Kasidan nudut kayun Nyampuhang rasa ring hati Wiakti kawyottama kabaos

57


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wimbéng Ringgit

Rikalaning dalu Bléncong pinaka damar Ring ungkurin kelir Manyunarin wong ngringgit Ringgit... Wayang kulit... Masolah sarat pitutur Manguncarang linging sastra aji Tattwané sujati... Ambeking ringgit puniku Waluya jatma sekala Ambek subha asubha tan kapasah Ngiring... Anggé sasuluh urip Asing polah patut pilah lan pilih Becik anggé, kaon kutang

58


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Cutet

I Nyoman Sutarjana

59


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Motoré pasliwer mauber-uberan. Di mukak déleré, ada mobil pick up marérén, mara enceg uli mobilé anaké ento mencak-mencak saha matudingan. Di bak pick up-é ada sepéda motor majujuk tusing biasa. Oliné ngetél uli betén mesiné. Motoré ento caket di tengah jalan, di lampu merahé dapetanga oliné mabrarakan di jalané. Tap oli di betén mesin motoré suba tusing ada. Gedeg basangné buka nagih nguluh jelema. Motoré mara masérvis.

Nyén mékanik ané menain motor tiangé ené?” Kéto ia mulang petakon ka anaké sané iteh magaé. Ané marasa tekén pamunyin bapaké ento, raris énggal nyagjagin.

Buka sander tatit di tengai tepet. Nyoman Jaba kabilbil ulian inget motoré

ento maan bakat benina. “Ampura Pak tiang ané nyervis motoré ento, dados madérék motoré Pak?” Nyoman Jaba nyakupang lima ngidih pelih. “Aih, gus ané menain? Suba makelo dadi mékanik o? Ento tolih oli motoré telah, mesiné caket. Agetan tiang selamet. Yén tiang sengkala nyak gus nanggung?” “Aduh, bedik tiang tusing manyet buka niki Pak. Ampura, niki iwang tiang. Astungkara Bapak selamet. Ngih, motoré niki tiang sané menin, biayané tiang nanggung. Bakta ampun SIM tiang, tiang nunas kalédangan bapak. Kayang ampun beneh motoré tiang maktang ka jero sambil nyemak SIM. Malih pisan tiang nunas ampura.” Kéto Nyoman Jaba masaut ngasor sawiréh tau tekén kapelihané.

60


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta 61


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Unduké ento kapireng antuk cip utawi kepala mékanik. “Ampura Pak ngih, tiang atas nama déler niki nunas ampura. Wiréh niki boya pelih karyawan tiang manten. Tiang polih ngecék motor Bapak satondén kaserahang. Nanging tiang tusing manyet ring baut oli, lenga masih tiang. Niki plajahan sareng tiang sareng mékanik sami mangda nincapang pelayananané.” Kéto cip mékanik mélanin Nyoman Jaba, karyawan sané suba makelo ajaka magaé. Sanjané unduké ento raris karapatang sareng karyawané makejang. Ditu Nyoman Jaba jujur ngorang déwékné lénga magarapan sawiréh sanget ngenehang munyin timpalné, ané nyambatang ia Truna Wayah. Apabuin nepukin timpalné saet jagi nyambut dina Valéntine. Marasa déwék tusing ngelah timpal ané ajak maveléntinan ulian enu jomblo tusing ngelah tunangan. “Suba lewat tahun baru né Man. Dingeh-dingeh tahuné ené gubernuré ngelah program baru. Nyén ané umur sasur tiban kéwala enu jomblo. Lakar kasuntik mati.” Keto munyin timpal ané sanget nusuk kenehné, ané makada ia engsap ngeretin baut tap oli. Uli lakar makeneh gedeg dadi buung manajerné sawiréh ningehin munyin karyawané polos. Suba dasa tiban ajaka magaé dini, Nyoman Jaba tusing taén ngaé masalah. Ulian ento déler sanggup mayahin béa menin motor mabagi dua. Manajerné buin nyambatang apang karyawané

bisa nyaga munyi rikala

magegonjakan pang tusing ngaé sakit hati anaké ningehang. Saha mabesen apang ngidang ngaliang Nyoman jodoh sawiréh umurné suba madan lawas. Sanjané Nyoman Jaba mara mulih, motorné kaslélégan di tembok umahné sawiréh tusing madongkrak. Motor warisan bapané, suba makelo anggona magaé nanging Nyoman tusing manyet nganti motor, timpalné suba pang omben ngorahin ia nganti gaya. Nyoman tusing demen nganti motor apabuin nganti panampilan. Baju kerjané ané daki ulian liu misi oli lantas bukaka. Kenyel ané rasayang kaliwat maimbuh pikobet sané nibenin. Inget ia tekén déwékné masekolah STM ulian kapaksa, ento makada jani ia tusing seken

62


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

magaé. Mara lakar ngantung bajuné, saget ia ningeh munyi uli sisi. Ada tatelu seka teruna ané nekain ia. “Swastyastu Wa, éh Swastyastu Bli.” Kéto trunané ento besik mamunyi sambilanga kedék. Tusing pelih to tuah Putu Genep, keponakané ané jani suba dadi seka truna. “Bli, né yang ngemang kupon, seka trunané lakar ngadang bazar banén Galungané. Nyanan nak ada sangkep lakar mlibagang unduk bazaré” “Aduh bebéki putu ngajak pamané puk. Nah Tu, nyanan bli kemu nekain sangkep.” Kéto Nyoman mamunyi nyaruang kimud. Suba pang liu seka trunané maganti buku, adané enu macatat. Kanti bingung seka trunané ngaukin. Ngorang iwa pelih. Nyambat bli masih pelih. Nyoman Jaba suba terkenal dadi panglingsir seka trunané. Ia ané negak di bucu di pesangkepané, mamunyi kapah-kapah. Nanging munyiné satata kauratiang. Diastun maan predikat Truna Wayah, Nyoman Jaba seleg milunin pesangkepan lan nukung kegiatan seka terunané. Nanging yén ada bazar ia suba kapah milunin, kuponé ané suba bayaha pepes baanga Putu Genep, pianak mokné ané kapertama. “Bli, adi kayang jani tusing ngantén. Bli kal dadi Rsi Bhisma ae? Cara di filem Mahabharatané?” Kéto munyi Putu Genep di pesangkepané. “Bli nak dot nganten, miriban jodoh Bli tondén lekad. Cara Bhisma ngantiang lekadné Déwi Amba.” Nyoman makenyén saha nglanturin. “Yén, dadi tagih apang maan kurenan melah, ané bisa nerima jelé melah Bliné.” Kéto ia mamunyi, paliatné nrawang. Inget tekén déwékné kalain mémé uli dugas cenik. Nyoman Jaba manyama ajaka tetelu. Mokné makadadua suba ngantén. Jani Nyoman nongos ngajak bapané dogén. Méméné ngalin mulih ka umah bajang wiréh tusing kuat idup melarat ngajak bapané. Ento masih makrana ia seleg nyemak gagaén. Béndan yén swéca widhi sagét ia ngelah kurenan apang ada bekel ngidupin pianak kurenan. Mara teka uli déler Nyoman laut ka tegalé nelokin ubuh-ubuhané. Ia ngubuh sampi,

63


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

bébék, siap miwah céléng ané lakar anggona biaya ngantén. Diastun penampilané dekil makejang anaké nawang ia liu ngelah tabungan di LPD. Ia tusing nyak hidup mafoya-foya, pagaéné satata katambunan béndan sagét ngelah panak apang bisa ngaé ia lega. Bisa nuutin apa demené, apabuin lakar masekolah. Ia dot pianakné tusing cara ia, tusing ngidang nutugin masekolah ngantos sarjana. “Bliman, cara jani ngalih anak luh nak aluh Bli. Apabuin data statistik jani anak luh nak liunan tekén anak muani Bli. Perbandinganané lima banding satu Bli. Tiang gén telu ngelah tunangan Bli.” Kéto Putu mamunyi sambilanga kedék. “Data statistik masih menunjukkan angka perceraian sayan meningkat. Ento krana anaké ngantén tondén siap. Putu kéto masih trunané makejang apang nawang tatujoné jani tusing ngalih tunangan. Ring jenjang ané kaorahanga Brahmacari Asrama, tetujon ané utama tuah ngarereh kaweruhan anggé bekel mani puan.” Kéto ia nuturin truna-trunané nyaruang apang tusing kalah mamunyi. “Buina ring Brahmacari Asrama manut ring kecapin sastra, wénten kakalih swadharmané. Sané kaucap Wéda Dyayana lan Wéda Raksana. Wéda Dhyayana tegesné teleb malajahin daging sastrané. Wéda Raksana tegesné nyegjegin sastra punika mangda tetep ajeg ring kauripané.” Kéto ia nutur buka madharma wecana, anaké ané ningehang suba kiyap. Buin maniné Nyoman nglanturang gaginané di déler. Suba makelo ia nyalanng gagaé dadi mékanik, nanging sabates dadi mékanik biasa. Timpalné ané bareng ajak nyumunin magaé, jani suba dadi mékanik senior. Ia tusing seken nyalanang dadi mékanik, sujatiné ia dot dadi guru agama. Sabilang wai ia nyemak gagaén servis rutin, mersihin karburator, mersihin saringan udara, mersihin busi tur nganti oli. Gagaén ané lénan, ané rasayang berat sekadi sérvis besar utawi tuun mesin pepesan ia matakon sareng cip mékaniké.

64


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Motor ané kena komplinan dibi suba maan préksana. Oliné telah makada mesiné caket tusing nyak idup. Aget bapaké ento tusing lepetan, yén sing sinah lakar gedé urusané. Swéca leluhuré ngelidin déwéké uli pikobet sané ageng, kéto ia mamunyi di kenéhné. Adéng-adéng ia menékin motor ka papan hidroliké. Pompané kajejek sinah papan hidroliké menék, sambilanga ngisi motor paningalané nrawang ka sisin margané. Mabalih mobil lan motor pasliwer. Buin akejep teka anak luh tuun uli motoré. Clingak-clinguk buka ada ané aliha. Mara tepuka raris nyagjagin, tusing madaya anak luh ento ngalih Nyoman Jaba ané sedek bengong. “Swastyastu Bli, tiang Luh Kodim. Punapi motor tiangé Bli? Ampura bapak tiang dibi bangras sareng Bli,” kéto anaké luh mamunyi tan pasangkan nuturin déwékné pianak bapak ané dibi komplain. “Ampura liman tiang daki. Tiang Nyoman Jaba. Ngih ten kenapi, tiang ngelah pelihé nika. Motor Luhé niki caket. Minab harus ganti séher. Yén, pragat tiang mpun makta ka jero, mpun majanji tiang dibi.” Nyoman Jaba ngelapin limané nyaruang tangkahné nrugtug. Luh Kodim munyiné alus tusing cara bapané ané dadi tentara. “Suksma Bli nggih, motoré jagi anggé tiang kuliah. Ngih yén mpun pragat, tiang mpun ngambil mariki. Dados tiang nunas nomer WA Bli?” “Ampura Luh, bli tusing ngelah nomer WA. Niki no HP bliné catat. Nyanan yén pragat lakar télpon utawi SMS bli.” Gagéson ia ngenjuhin HP-né. Liang kenehné maan makenalan ngajak luh sané jegég tur solahné melah. “Ngih Bli, yén kénten tiang pamit. Suksma Bli.” Kéto Luh Kodim majalan ngejohin ané ngaé sebet kenehné Nyoman Jaba. Ia dot nombang, apang makelo maan ngorta. Buin akejepan sebetné dadi bungah. Luh Kodim sagét ada di mukak muané saha makenyem manis. “Engsap tiang, niki SIM-é Bli. Takut tiang nyanan Bli kena tilang.” Luh Kodim ngenjuhang SIM saha makenyem ané ngaé keneh Nyoman Jaba mangulayang.

65


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Lega kenehné Nyoman Jaba tan kodag. “Sebelum janur malengkung, harapan masih ada.” Miribang ené pabesen leluhuré. Jodohé suba lekad. Luh Kodim, pangadegné langsing lanjar, kulit putih, mabok lantang. Buina munyiné alus nglangenin, tusing kimud makenalan sareng déwékné sané daki cuil. Nanging legané masalin dadi jengah. Tangkahné ngaap ngabar-ngabar rikala nepukin Luh Kodim menék magandéngan sareng anak muani. “Perjuangan belum berakhir,” kéto ia ngaremon padidina, limané magemelan. Nyoman Jaba laut majalan ka show room motoré. Ditu liu tepuka motor ané luung tur keluaran terbaru. Ia maakin sales motoré saha kisi-kisi. “Mok, aji kuda sik Ninjané nah?” Bengong salesé nepukin solahné Nyoman Jaba nagih meli motor cara meli godoh.

I Nyoman Sutarjana, guru ring SMAN Bali Mandara malajah nulis angge sarana ngubadin takutaku tangkah.

66


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Masambung

Gdé Srawana

67


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Pukul setengah sia iring titiang Dayu ka kamar makan.

S

epi malih ring kamaré, nanging I Madé malih ajahanné miragi I Dayu pakisi sareng I Sari. Jelananné.....nget.... I Sari medal. I Madé salah ahatan.

“Yé, I Dayu nguda Ida?” “Lamun beli nglawan-lawanan ngiring Ida, da suba, kénten pendikanida!” “Nah, aturin Ida medal malu, Luh, beli ada tunasang buat.” “Ngudiang, Dé?” Malih alus jati mula pangandikan ida tuwi makrana

ulangun yan pireng, piragi punika. “Sapuniki, Ratu,” asapunika atur I Madéné. “Titiang ngiring I Ratu iriki dados akamar, nanging icen ja I Sari sareng iriki, ten keni antuk nyen nutur ipun dija-dija, sapunapiang titiang. Ratu istri, anom! Titiang bajang...... nyen......” “Tawang kenehé, kéto, Dé?” “...... Teeeeennn, béé, Ida nyengguhan berek sampun keneh titiangé. Bé, bes ajin Ratu, Ida nyerahang Ida ring titiang, iring I Dayu ka Sasak, Madé, lénan ja tekén Madé, bapa sing ja maang apa ngiringang. Madé dong tawang bapa suba. Nah, bapa nyerahang I Dayu tekén I Madé,” ipun mrarian ajahan, raris malih mapajar. “Uning ring led rawes Ajiné? Yéning titiang, sapuniki ngartiang. Madé, bapa ngugu Madé, madak apang Madé tra ngaé awanan iraga suud makakasihan. Ida sampun ngéga titiang, mangkin titiang ngusak kayunida? Mimi. Apa orahang ibané....... Tawang kenehé! Yaning titiang tan purun nyumakutaang, pacang rahayu, purun ja titiang ngiring Ida mariki paturu bajang?” “Tawang kenehé!” “Aruh, batak kétoang dogén I Madé pedih suba pedih?”

68


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Pedih! Ngénkén” I Madé jag sareng mabasa jabag. Nanging tan pisan ipun marasa daweg punika nyabagin Sang Brahmana, samaliha jabag ring anak istri. Wau ipun éling ring rawesipuné asapunika, gelis ipun nunas pangampura....... manis sakadi madu medal pajarnya. “Aduh, Ratuuu, sampunang waneh nganggén titiang parekan, doong, tan marasa pisan.........” “Nah, Dé, nah, depang suba. Sajaan Madé sing bisa ngalap rawes guyu, rawes teleb. Yan amun itunian rawes yangé, teleb kakadén?” Wiakti guyu led wacananida nanging I Madé Sarai bingung ipun, santukan I Dayu polih duka ring ipun kéngin tan mrasidaang ipun mabinayang rawes guyu teleb daweg punika. I Dayu raris masiram, wau usan Ida mahias, medal Ida saking kamaré....... I Madé bengong ngeton Ida, nanging wantah ajahan ipun purun mandereng Ida, éling ipun malih ring pajar ipuné i ketuni, “Yéning titiang tan purun nyumakutaang..........” samaliha bawes Ajinida, “Bapa, ngugu Madé. Yan lénan ja tekén Madé.......” Semalihipun di kapan ipun, janma tanikelen upaminya, pacang purun nunas kayun anak istri mawangsa luwih?” Nanging sué ipun sampun maha ring ati, tan ja sujati ipun makakasihan, tan sujati ipun tulus mamarekan ring manahnya. Nanging uning ipun ring pangked pawangsan, punika kéngin aling-aling sihipun ring Ida. Yadiapin sakadi mangkin indiké, ipun tresna pisan masawitra ring Ida, ring asapunapi ipun masubaya ring manahnya asapuniki, “Adénan idéwék mati, imbangang tekén ngédéngang sih, idéwéké ring Ida.” Sihipuné ring Dayu Priya sekeb ipun becik-becik ring atinnya langkungan ring kalih masa, jantos mangkin ipun tan nahen matur kemo-kemo lakuna turah bawosé ring jaba. Tan purun pisan ipun. Ipun nyengguhang Dayu Priya tan pisan pawikan ring manah ipuné masawitra awor sih, nanging inggihan ipun tan pisan-pisan nahen matur antuk prindikan sihipun ring Ida, Ida, sotaning anak istri luwih tur suci, ngrasaang

69


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

pisan sihipuné ring herdaya. Punika duaning Ida nyuksmaang pisan kasantepan, kasaratanipun I Madé nyekeb sihnya, sering Ida makayun asapunika. “Né mara anak muani sih sujati. Pedas ja sing nawang iraga iraga ngeh tekén unduké ya demen tekén iraga. Buka rawesné ipidan, padaang tekén ya ngajak dademenan mrarat, sukayan ya mati padidina. Nah kanggoang sih sih di ati dogén, Dé!” Éling Ida ring pauruk Ajinida, “Dayu, ulahang kasuksman keneh anaké. Aji, sing ja mbuatang kulit yan suba pada tulus tawang kenehné, yadiapin dong kulit iraga, sing ja Aji kobet buat ento. Yadiapin ja anak tani kelen, kéto upamannya, yan suba melah pakenehanné, Aji sing ja bakal mariboya Dayu. Anak iraga dadi wayang Ida Sang Kawi, Widiné, Ida nancebang iraga, wenang Ida ngabut. Wiadin nyiatang iraga. Élingang nyen Dayu, padé Aji ninggal Dayu, élingang nyen yadiapin nista adanina tekén guminé treh anaké alih untengné, yan jejer ia ngagem darma, susila melah laksanané, patut ento tulad, nah kadong puja. Aji ngelah pangancap urip, pakolih Ajiné nggelik ental, ento ingetang Aji, sangkan Aji sing ja membinayang pesan Ida dané néné mai ngrauhin, parek tekén Aji. Nah, né élingang Dayu, buntil, anggon masih pangancan Dayuné salantung uripé!” „........... mon sudra tuwi, yan darma ika susila, pujaan katwangana juga ika‟. Buina Dayu, sing pantes benehné Aji buin mambadahin anaké buka Dayu. Aji amunapa nepukin sakolahan? Pragat di Bogor, buin tusing tutug. Yan tutug sakolahan Ajiné, méh sing dini dadi Sedahan Agung, méh dija to nongos.” Dayu Priya, putranida Ida Bagus Kumara, Sedahan Agung ring panagara Ida punin duur, yakti ngundar Ida nahan masakolah ring Jawi, Pangawit ring Malang MULO kalih tahun, ring Surabaya amasa, usan punika amasa ring Jogja, ngraris amasa ring Bandung, pa~muput malih ring Malang, jantos tutug AMS. Ida prad nyan pisan, sat tan nyaratang Ida mauruk ring genah Ida madunungan.

70


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta 71


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Ento nemin, nyanan paca acepok dogén bakat baan yang.” Asapunika sering Ida ngrawes ring I Madé Sarati dawegé ring Bandung. I Dayu wantah amasa ring Bandung irika Ida kairing antuk I Madé Sarati yan lunga ka kemidian, lunga ka Lembang, ka Batawi. I Madé daweg punika sampun ring kelas pamuput ring sakolahan guru HIK. I Madé seringan tan ngiring Ida, saantukan bes cecel mapermisi ring Tuan Diréktur taler ipun kémad, samaliha bekel ipun sering kasatan. “Ratu, napija kirangan? Ida patuutin titiang, méh bukun titiangé telas magadé.” Sering ipun matur asapunika.............. “Suba ja yang mayah.” Kénten Ida nyaurin. “Teeen, sampunang Ratu duka, titiang ten ngiring, repot titiang.” “Né mara ja I Madé jemet ngatehang, pepesan sing misi pangidihané, ajakin ka Batawi pang telu, tuah acepok Madé nyak.” I Madé ring ati, “Tegarang i déwék sugih, kija Ida kabarengin, jani sing ja kober bayahin anak istri luas-luasan. Gagah sepedah ganteng baan angin. Dong iraga té mayahin, Ida mayahin. Bik adénan ja, maca, di asrama nongos!” Sakadi sampun katuturang ring ajeng, Dayu Priya Pradnyan pisan-pisan! Punika awinannya Ida seringan lunga; yan ring dunungan Ida mawesin buku méndahan. Oneng pisan Ida mawesin buku. Malalungaan oneng Ida taler, nanging tan seneng pisan Ida ring sport. Sajabaning malalancaran ka gunung, mamargi. Ida ukuh ngraris ka Belanda masekolah parindikan basa kutus masa suwénnya, nanging giur jagaté, sehé sakadi pacang yuda, tan durus Ida mamargi. Yan antuk Ajinida sampun adung pisan pakayunanida, taler mangda putranida tutug mauruk ring Belanda. Sajaba gajihida saking kantor, Ida makuéh madué bangket, klapa, kopi. Sawatara samas rupiah asasih mabukti sinamian. Malih caritaang Ni Dayu Priya. Ida oneng pisan mawesin buku buat-buat pisan, roman wiadin surat kabar arang pisan antugida. Dawegé kantun, ja ring MULO, sat ngraina telas antukida mawesin buku roman asiki. Ida ring Malang

72


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

miwah Bandung madunungan ring anak Belanda, ring Surabaya miwah Jogja, ring anak Jawi, “Mangda sami uningin titiang kraman anaké.” Sapunika aturinida ring Ajiné. Asapunika indiké, mawinan jantos mangkin becik pisan paswitranidané ring I Madé Sarati. Nuju sabeh raris, ngripis, Ida nglinggihin sepeda sada gisu ngungsi mangda gelis Ida rauh ring dunungan. Margané belig, samalihipun kéh motor, dokar pasalindeng; nget wénten dagang lanjaran megat marga malih kedik ipun keni tomplokida, yéning tan gelisan Ida ngerém sepéda druwéné. Nanging antuk beligé, tur prérén sepédané nadak pisan, masriut sepéda punika mapangsegan......... malih kedik pisan Ida lilig motor, yan tan I Madé Sarati nyaup Ida. I Madé sedek mémbon irika, santukan wau pisan mukak strikan, nuju ring arepan ipuné Ida kasinengkaon. Ida tan pisan nahen kasaup antuk janma Bali. Ida durung polih mapinta kasih yéning turah ring entalé; Ida kantun mecik-mecik tanganida tengen; pagelanganida lih, tur pramangkin beseh. Irika Ida ngruruh tur medal rawes mabasa Bali, “Aduuh, sakitné.” I Madé ipun tangkejut awor kendel miragi rawes ida tur mapajar nyunyur manis, “Jeroné sameton saking Bali?” I Dayu tan éling ajahan ring tangané béseh lih, ica Idané raris ngrawes, “Enggih, tiang saking Bali, jeroné sué iriki?....... Aduuuh, sakit pesan liman tiangé tawang............” “Bih, kénkénang tiang sané mangkin, margi san mantuk, ring dija sih dunungan jeroné?...... Sira sih....... jeroné....... mangda becik antuk!” Rawesé madukan kasampun, halus kasar. “Tiang Dayu Putu Priya, derika di Jalan Dago dunungan tiangé, jeroné dija?”

Sapunika

pangandikan

ida,

tangan. (masambung...)

73

sambil

ida

mecik-mecik


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

puisi-puisi i ketut sandiyasa 74


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Pangawit Pamuput

Indayang kayunin napi nika pangawit Indayang kayunin napi nika pamuput Pangawit pacang dados pamuput Pamuput pacang dados pangawit Pangawit malalung Pamuput malalung Pangawit sunia Pamuput sunia Sami lina Tuwah jiwa sané nitya Masaput rna lan karma Nyuti rupa lan raga Dados pangawit pacang muput Ngantos puput pacang ngawitin

75


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Sembah lan Lampah

Sembah tan palampah Diastun katah Tuwah sakadi latah Lampah tan pasembah Kiranging sukma ring manah Patuté sembah mapairing lampah Patuté lampah madasar sembah Lampah tan pacorah Lampah tan tawah Sembah ring manah Mapuara darma lampah Sadurung tan wénten galah Lan mantuk ka sang maduwé galah

76


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kaketék Langit

Surya tan padusta Surya tan paamrih Surya tan paala Candra tan pakrodha Candra semara duta Téja nitya cahya Sang bayu tan pakantu, laksana bala Sang bayu, candra lan surya Sami sampun kaketék langit Sami sampun maprabawa

77


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Luas ka Segara

Sampunké uning Pacang kija pada meaning-ening Sampunké uning Pacang luas kija Maideran tan panitya Sami pacang luas ka segara Tan pasandang angen ring brana Patut éling ring sang jiwa Boya ja brana Boya ja tanah linggah Nanging sembah lampah Pinaka kanti saking alas wayah Pacang luas ka segara sané linggah

78


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Gul-gul Suung

Bunga saja nyeléd Pucil saja nged Ngaé meled Nanging buahé puyung Pragat gul-gul suwung

Melalung kadén luwung Luwung kadén melalung Tau tau puyung Mangmung Pragat gul-gul suung

I Ketut Sandiyasa embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem, pinanggal 29 Méi 1983. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari).

79


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Cutet

Désak Putu Sintia Danita

80


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Cahyan purnama kapat ngalangin keneh tiangé ring peteng punika. Bintang-bintang pakedék pakenyum nimpalin peteng tiangé. “ Adi beli tresna tekén adi.” Suaran sulingé nyansan ngaluluhang atin tiangé. “ Kija kéh adi jani? Sebet keneh beliné sing karasa, jani beli negak pedidi tanpa adi.”

G

edé Darma teka maekin tiang. Jelék sebeng tiangé ngaé Gedé Darma milu sebet. Gedé Darma matakon tekéning tiang “Nak éngkén Yan? Jeg sabilang peteng pragat tepuk

mapangenan padidian.” Tiang lantas nambakin patakon I Gedé, “Tusing kénkén Dé.” Gedé buin nyautin munyin tiangé, “Orahang dogén beneh-beneh Yan, inget tiang timpal Wayané, mai dini ngorta jani.” Lantas tiang ngorta ngajak I Gedé. “Kéné Dé, jani tiang suba tresna ajak Luh Ayu, nanging bapan Luh Ayu né tusing demen nepukin tiang matunangan ngajak Luh Ayu.” “Adi bisa kéto Yan? Yin tiang nolih-nolih Wayan kan suba makelo matunangan ajak Luh Ayu, kadén tiang bapan Luh Ayuné sampun cumpu tekéning tresnanné ajak dadua.” Kéto I Gedé nyautin munyin tiangé.”

81


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Ae Dé tiang wantah anak tiwas, tusing antes ngantén ajak Luh Ayu mawinan Luh Ayu anak sugih, jegég, lan polos.” “Sing kéto Yan, yin mula Wayan suba saling tresna ngajak Luh Ayu, jalanin malu, ajak Luh Ayu malaib ngantén, bapané dorinan ajak ngorta buin.” Tiang nyansan nyangeteng bingung tekén déwék padidi. Né jani tiang majanji ngajak I Gedé buin mani semengan lakar ka umah Luh Ayuné, lakar ngorta ngajak Luh ayu. Kacrita jani semengan, tiang lan I Gedé majalan ka umah Luh Ayuné. Ngorta tiang di jalan ngajak I Gedé, sing kerasa jani suba neked di mukak umah Luh Ayuné. I Gedé macelep ka umah Luh Ayuné lan tiang ngantosang disisi umah Luh Ayuné. “Om swastyastu,” kéto I Wayan ngomong di tengah umah Luh Ayuné. “Om Swastyastu, yihh… ada Gedé Darma, nak éngkén Dé?” kéto Luh Ayu mamunyi. “Luh ngidang I Luh pesu jani? I Wayan ngantosan I Luh diwang.” Luh ayu lantas bingung, krana jejeh tepukinna ajak bapané, Luh Ayu lantas matolihan ideh-ideh nanging tusing ada bapané. Luh Ayu lantas pesu nengokin I Wayan. “Wayan lakar ngudiang mai?” Kéto Luh Ayu matakon tekéning déwék tiangé. “Kéné Luh, beli mai lakar ngomong beneh-beneh ajak I Luh, jani dini beli kal ngorahang, beli suba tresna ajak I Luh, tresnan beliné kanti mati ajak I Luh, wantah I Luh ané ada di hatin beliné, ané ngidang ngaé atin beliné bagia.” “Tiang masi tresna tekéning beli, tresnan tiangé suba tekek kapining beli, nanging tiang ten nyidayang ten nuutin raos bapan tiangé, satmaka sesengakanné mabatun buluan, manyama tuah padidian, tiang pedalem ngajak bapan tiangé beli.” Kénten Luh Ayu nambakin munyin tiangé sambilanga ngeling sig-sigan.

82


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta

83


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Mai Luh tuutin beli jani, mai jalanin tresnan iraga ajak dadua.” Kénten tiang ngajakin Luh Ayu. “Tiang ten nyidayang beli, tiang pedalem tekéning bapan tiangé, nanging tiang tresna masi tekénin beli.” “Mai Luh mai.” Kénten tiang ngomong sambilan ngisiang liman Luh Ayuné. Dingehang ada anak uyut tekening bapan Luh Ayuné lantas teka bapan Luh Ayuné. “Ngujang cai mai buin Yan? Ci sing pantes ngantén ajak pianak cangé, pianak cangé nak jegég, sugih. Tusing cara cai jelema tiwas!” kénten bapan Luh Ayuné nambakin tiang. Tiang lantas masaut, “Tiang tresna sareng Luh Ayu, tiang makita ngantén sareng Luh Ayu, tiang wantah jelema tiwas, nanging tiang bisa nyaga tresna.” “Hahaha… da ngipi malu Yan, hidup di gumi jaman jani nak perlu pis, sing perlu tresna dogén, kayang béndan apa lakar baang pianaké, dadi baang batu?” “Suud pak suud, tiang tresna sareng Beli Wayan, tiang makita apanga iraga ajak dadua polih ngejalanin tresna.” Kénten I Luh nyautin munyin bapané. “Luh Luh, bedik bapa sing cumpu yin I Luh ajak Wayan, mai jani I Luh mulih, kalin jelema ané maadan I Wayan.” Tiang bengong mapangenan ningehin munyin bapan Luh Ayuné, sakit tangkahé tusing ngidang baana nuturang. Tiang lantas majalan mulih ngajak I Gedé Darma. Sambilang tiang ngorta ajak I Gedé Darma lan tiang matakon, “Kéné san hidup tiangé Dé? Tiang suba tresna, nanging tresna tiangé kapalasin ulian arta.” “Nahhh Yan, jalanin gén malu.” Sagét suba abulan majalan, tiang makeneh lakar ngalih gaé ka kota, apang ngidang dadi nak sugih. Dinané jani tiang mapamit tekéning reraman tiangé sareng adin tiangé. Kacrita jani tiang suba di jalan bareng ngajak I Gedé Darma, nanging lepetanné tusing dadi kelidin, né jani tiang sareng Gedé Darma matabrakan, nanging Gedé Darma tusing sanget metatu. Tiang ngeling

84


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

ngerasang sakit né rasang tiang mangkin, Gedé Darma satya ngantosin tiang bangun. Kacitra jani suba semengan, tiang Gedé Darma lakar ngemag I Wayan nasi, nanging I Wayan tusing bangun-bangun. “Wayan… bangun Yan…” kénten tiang ngaukin I Wayan. Nanging I Wayan ten bangun-bangun lan bedik ten makeneh di hatin tiangé I Wayan lakar mati ngalahin tiang. Sebet bayun tiangé sing ngidang baana nuturang. Sing kerasa suba duang jam majalan Luh Ayu lantas teka ngalih I Wayan. Luh Ayu lantas ngelut I Wayan sané suba sing maurip, Luh Ayu ngeling sig-sigan, belah tangkah Luh Ayuné jani, anak ané katresnain ngalahin ya jani. Bapan Luh Ayuné milu nyeselin déwék krana marasa pelih suba malasin pianak ané saling tresna. Luh Ayu ngomong padidi cara anak buduh. “Beli… alon-laon ja beli mamargi, tiang tresna kapining beli, ampurayang tiang beli, ajak ja tiang bareng mati.” Kéto Luh Ayu ngomong padidian.

Desak Putu Sintia Danita, saking Gianyar

85


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

86


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Purwani Sasih Kasa Bulané endag uli selagan ambuné Makenyem kadi déwi ratih nyalantara Sarasa dayuh di keneh tan pamala Putih masawang barak Purwani sasih kasa

Nyikiang rasa Ngapti kerahayuan jagat Mangda brebeh gelis matilar Bulan jegég dong pirengang Yan dados titiang gisiang

Lakar ajak maliang-liang Dini di pabinan masayang-sayang Anggén ngalimuran manah Kadirasa sampun jengah Ngastiti gering mangda kesah

Duh... titiang nyerah Ooo bulan Ajak tiang melali ka bulan Apang tawang

Sina nepuk ané aptiang Ngiring mayoga Bénjang purnama Suksma

87


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Purnama

Tolih ja di langit Tuara ada kenyit Né biasa duur bukit Masunar galang uli kangin

Ooo bulan purnama ngilang I gulem nangkebin galang Ngalantur sabeh ngalintang I bulan sayan kaengkebang

Ngiring lanturang carita Peteng jani pinaka cihna Toya embas saking ambara Miab paica Sanghyang Indra

Purnama Sasih kasa Lanturang muspa Ngelunsur wara nugraha

88


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kajeng Kliwon

Peteng dedet jagaté Ling pagelur pajerit... Suara manusané kraik-kraik.... Uyut mabyayuan di bucun-bucun désa...

Cicing nyalung auuuuuuuuuuung.... Auuuuuungggg... Koooong... kuiiing... auuuuuuuuuung Méong pakébék ngasmara... méooooong éooooong..... Méééng... mééééééoéoéoéng Munyin cecek pakrétés uli kauh.... Cek cek cek ceeeekkkk.... kecek

Tuké pakrébak... Saling sautin.... tuk ké tuk ké tuukk kééé Katak dongkang... Saling kaukin... kungkék kukng kék kék kung ké ké kung.... Tatit grudug makalukan... tan parérén..

Ratuuuuuuu adi kéné tenget guminé mangkin.... Dija jani lakar masayuban.... Dija ada tongos.... Mih to to to tolih... pasliwer apiné di langité... Apa ya to...

Aduuuhh aduuuuuh ...... Adi kéné jani guminé... Jemak sasabukanné... Mayuda sampun.....!!

Ngiring ngiring pabalih!

89


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Sirep

Ngidem ngidem keneh kedat Keneh kedat sirah baat Sampun wengi liwat Durung sida kiap

Dija ada memedi mentas Ngaé titiang gadak Di balé kijap kijap Nandes tamis kruyuk siap

Tengah lemeng di sisi Ada munyi krisik krisik Minab gamang sedeng ngesik Misi munyin kedis kiik kiik

Sira sané wikan aji sirep Tulung gaé tiang leplep Apang éngal semeng Jani tiang suba kenyel

Sirep Suba peteng Apang énggal semeng

90


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Donat Empet Saget ada donat jak lilin Ulang tahun koné adané dibi Donat bunter dasa besik Lilin ngendih duang katih

Timpal timpal pada magending Ngendingan tiang sayan lingsir Cobain ja alih-alihin Tuuh suba ngancan bedik

Kulit suba sayan kakah Mua ngenah suba wayah Nangin keneh tuara nyak tua Nu cara nak truna

Keneh gedé bayu enduk Napi wénten anggén sasuluh Sampunang rengka ulian tuwuh Ngiring makarya saenu iraga idup

Suksma Timpal lega tiang bagia Rahajeng sayan wayah Donat empet pinaka cihna Tresna dados nyama I Madé Édy Juniawan magenah ring Tulamben, Kubu, Karangasem

91


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Satua Masambung

Agus Sutrarama

92


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Makiré libur panjang lakaran menék ka seméster telu, Ari sang ketua kelas ngumumang lakaran ngaé acara manggang. Tongosné di kostné I Gobér. Koné ulian lakar makelo tuara katemu buin ngajak akelas. Makejang setuju turin ngaé pangerencana, keputusanné lakar manggang nuju Saniscara ané teka buin cepok.

N

ada teka ngajak Arsa, maan tugas meli adeng. Ari Kusuma, Gobér, Budi pajongkok di malun keranné ngerikin bé jangkiné. Dé Alus jak Tu Nata majian dik tugasné, masila di ambénné nyeseb bawang,

netek tabiané. “Lua-lua dija né?” Petakonné Arsa. “Mara Wati jak Alit uba mai ngabaang kal basané, balik ka kost koné manjus malu.” Pasaut né Ari. “Kamu sing ada ngorin kakak kelasé, Ri?” Mimbuh Arsa matakon. “Suba, I Batu jak I Marléy petengan ngorang teka. Jung Dé masih suba kel orin.” Degg. “Paling Jung Dé petengan mai ngajak Arra.” Abetné Dé Alus. Jung Dé tuah tunanganné Arra, Svarra. Nada simalu nawang Jung Dé dugas ipidan, kala ento Nada ada di seméster satu, ningalin timpal-timpal ipunné ramé pasuryak mabalih kakak-kakak kelas malatih debat Bahasa Inggris. “Jung Dé is the best…” Andup sisyané ramé di sisi. “Ento Jung Dé, tunanganné Svarra.” Abetné Ari ané dugas ento ada di sampingné Nada, nujuhang anak muani tegeh atlétis, bagus ganggas, ané masih dadi atlét baskét di kampusé. Cas cis cus English-né buka yéh tan patambakan,

93


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

mimbuh dueg ngemaang argumén, dadi mawibawa kala mawicara di debaté. Jung Dé ngansan dadi primadona, kala nyidang ngemaang kampusé piala juara kapertama lomba debat mabasa Inggris tingkat Universitas sa-Bali dugas ento. Enyén lakar ngadén yén ento numbuhang jengah di tangkahné Nada, ngarasa bisa. Yén ia masih bisa buka ka-ké-to. “Ber, raga nyilih kamar mandi nah?” Abetné Ari. “Nah, nah, raga binjep nyen siduri. Genjrang-genjréng malu né ngajak I Budi.” Saut né I Gobér. “Kléé, romantis san nyamané nok, pink makejang celana dalemné.. wuahaha..” Kauk-kauk Ari Kusuma uli di tengah. “Mamesu to ci.. nak putih to ladné warnanné. Igis-igis ci Ri, Alit jak Wati ngrikkik né dini…” Sautné I Gobér bungker kala ngintipin kadadua luané ané suba teka, Alit Arini jak Wati Astuti ané negak di bucu mati ngisi HP-né, ngantiang lebeng nasiné, kéto masih ngantiang nyaman-nyamanné ané mirib ada lakar buin nyidang teka. Ngansan ngenah bintang di langité, ngansan ramé suara di kostné Gobér peteng ento. Gending-gendingné Slank jak Lolot side A side B pang kuda kadén suba kagendingang, tondén masih madan kenyel limanné Dé Alus, sang gitaris genjrang-genjréng, ngamilunin ka-tondénkenyel-an uat baong nyamannyamanné ditu makejang. Mirib kenyelé sing ja maarti bandingang rinduné lakar makelo sing matemu. “Da, néh. Kanggoang nak do bes liu.” Ari ngenjuhang a sloki arak ka Nada di sampingné. “O, nah Ri.” “Kamu bengong gén, ada antiang né o??” Petakonné Ari buka ngesiabin Nada. Aget masih Nada nyidang nyaru tuara nyautin, ulian sagét ada endih lampun montorné ngulapin. Mira teka ngandéng Svarra di durinné.

94


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Wayan Jengki Sunarta 95


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Éh, Mir, Arra, éé.. Jung Dé?” Kéwala petakonné Arsa tan pasautan. Svarra, buka mendep, nyelehseh ka tengah ka tongos lua-lua lénan mapunduh. Mira ané durian buka ngemaang koda, apanga Svarra sing kapaksa buin nyautin. “Adéh, masalah asmara né…” Abetné Ari misi ngabiahin paanné Nada. “Haduh.” Nada nyaru ngatepak, apa mirib mula seken sakit. “Héhé, sory, sory Da…” “Adah, bo punyah ci né Ri…” Munyinné Marléy, panglingsiré, ulian mula tuuhné paling wayaha ditu. Kendel. Beneh sajan abetné Ari Kusuma, yén ada ané antianga baan Nada. Arra, ah, Nada tuara nawang uli pidan ia dadi urati san ngajak ukudanné Svarra. Apaké sekat ningalin ipun ngamaang présentasi MICE di malun kelasé? Apaké dugas makesiab ningalin ipun majujuk duur kursiné, goyang magending dangdut kala dosénné tuara nyidang ngajahin? Apa kala ningalin ipun mendep sungsut makakeb duur bangkunné, paningalanné kadadua ngembeng, buka ané mara busan tingalin ipun? Kruna-kruna puitik setata marérod kala ento. Aluh, élah yén kadadiang makudang puisi baan Nada. Urati tuah urati, apaké artinné urati tan paada buktiné lakar nadiang arti? Pagrunyung timpal-timpalné buka natakin sungsutné Svarra di tengah. Né muani masih ada maekin buka ngemaang solusi. Nada, solusi apa? Yén pengalaman asmara masih ipun tondén ngelah. Ah. Soléh karasayang baan Nada, yan mapalasan jak timpal-timpal a kelasné ulian libur panjang ené mabekel paras sungsutné Arra. Kéwala, ah, men Nada kel pelut baan ngudiang. Sujatinné Nada sing ja bas johin baan peluang ngelahang pengalaman asmara. Srieng bayu kapertama, bon angkihan anak jegég simalu ento rasayang ipun duk ia ada di kelas lima SD. Dugas ento, nuju libur kesaman, né mabarengan ngajak Pésta Kesenian Baliné, ia kajemput baan Bapa Manné, blin bapakné, kaajak nginep ka Dénpasar. Anak padésan mara nawang kota,

96


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

malénan asanin ipun kesiran angin kotané, anget kalikup baan andus ramé montor, lan mobil. Rasa-rasa sabilang paumahan pastika ada mobilné. Umahumah matingkat. “Né madan Tiara, Dé.. mani ajak mai malali.” Kéto abet Bapa Manné dugas ento. “Nada… aduh.. panak Mémé Adé, mai-mai menék, ené suba ada sosis, ada roti tawar, coklat panes dademenan Dé né…” Duh, ané kaanti-antiang baan Nada, ané nyidang nylimurang kenehné, kerana diapin suba madan kelas lima SD, Nada mula anak né lek-lekan, mimbuh tusing taén madan joh-joh uli rerama. Yén nginep jumah anak lén tan pa kadampingin Bapak Ibunné, pastika lakar kaingetan, nyaruang jengis gigisné. Aget Mémé Adénné ngerti san jak bayun ponakanné ento, sayang san jak Nada. Nada menékin undagan ka lantai atas umah Bapa Manné, umah matingkat telu, ané biasa ngatiban cepok tekaninna. “Dis… nih ada Nada datang…” “Iya.. Bu Dé…” Degg. Ada suara anak luh madingehan uli bedangin. Munyinné serak gigis, kéwala alus ngadautin, enyénké ento? Kenyem ento, madeket di paras ayu ipunné, paningalan ipunné masunar, tuara ja ngulapin ngaé makelid, kéwala nayuhin, kénkén ja sunar bulanné peteng ento. “Hai, Nada. Gendis.” Putu Gendis Sangayu, masih patuh kelas lima SD. Bapakné Gendis tuah adinné Mémé Adé. Ipun PNS matugas di Surabaya. Nuju mulih kampong lan singgah di pondokné Nada, Mémé Adé pepes nyatuaang yén ia ngelah ponakan, cantik koné, nongos di Surabaya. “Aiss.. akrab ba ia, Nada jak Gendis cocok asanné né…” Teka Mbok Surya, pianakné Bapa Man lan Mémé Adéné Nada, ngesiabin ortanné Nada jak

97


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Gendis ané buka lek-lek kéwala tileh ditu negak di kursi besiné, tuah maselat baan méja kaca, di duurné suba ada susu coklat jak roti tawar misi blue band. “Apa sih Mbok Ya…” Ngansan ngelinus angin Kawulu di masan Kapat tengahing tangkahné Gdé Nada kala ento, baan ningalin kenyem manis nak jegég ayu di sampingné. Hah. “Mai jani ajak ka PKB…” Kenyem Mémé Adéné semangat lan suba mapayas méwah. Selantang pajalan nuju Art Centre peteng ento, ngeliwatin pundukan uma, lan gang, sing ja suud-suud Nada, cerik menék truna kelas lima SD kelangen ningalin bajang ayu ané majalan di malunné. Kedipné ngalahang gelahné I Bintang Bulan baduur. Nyingcingang celana panjang ipunné. “Aa..” Saget maserét baisné Gendis, buka réflék limanné Nada ngisiang uli duri. “Ehm,” I Mbok Surya macekéhan durinné Nada, di malu Mémé Adé kitakkituk. Mirib di keneh ipunné, “Ah, anak cerik-cerik.” “Mbok Ya, entar naik itu yuk..” Tujuhné Gendis nujuhang bianglala tegeh, kelap-kelip lampunné suba ngenah uli joh. “Yuk.” Sautné Mbok Surya. Pasar sénggol PKB-né magunyek peteng ento. Di aréna bermain anakanaké, ada komidi putar, jungkat-jungkit, lan né paling gagah tuah bianglalaé mara ané tegehné aéng. Gendis girang ia malunan macelep ka gondolané. Grimutan gigis Nada ningalin I Mas tukang bianglalané jek makelo sajan ngeretang sabuk pengamanné di bangkiang rengkiangné Gendis. “Da.” “Yang, mbok Ya.” Nada ngadén Mbok Surya ané lakaran nampingin Gendis ditu, cetet déwékné orahina. Duh.

98


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Mbok Ya ningalin gén nah, takutné bas baat.” Kéto alasanné. Sajan kikuk, kéwala, ah, Nada, cerik kelas lima SD nemuang srieng soléh ento, ketug nrugtug kapertama. Sakabedik gondolané ngamenékang, lawat I Mbok Surya jak Mémé Adé di betén nganyenikang, kéwala arepan lan pinunas di atinné Nada apang tusing ja milu nganyenikang, ngansan negehang. Di muncuk paling tegeh bianglalané, sledét ipun sang ayu di sampingné ané bibih tipisné buka caket, hmm, anak luh mula pantes yén jejeh tekén tegeh, kéwala muani, sing. Laut kénkén kadén, dugas ento pesu munyin ipunné romantis sénglad. “Dis, liat coba bulannya, indah ya?” Gendis adéng-adéng ningalin bulané, “Hmm.” Bianglalané tuah roda gedé né malinder, nambungang iraga menék ka muncuk, kéto masih ngaba iraga mabalik buin tuun, ka tanah. Sing ada nak nembahang ngelah ipian, ngelah arepan tegeh, lakar ngalap ia i bulan, kéwala tetep dogén tegehé ento musti kagaénin sakabedik uli di beten. Apaké ipian né Nada? “Kalo Nada, cita-cita nya apa?” Petakonné Gendis. “Mau jadi seniman.” “Oo.” Apaké seniman ento lakar nyidang ngatehin Gendis makapalan kema mai, keliling Indonésia, buka ané maan kaceritayang baan Gendis, yén ngabulan cepok ipun ngajak kaluarganné lakar jalan-jalan menék kapal terbang, keliling Jakarta ka tongos né madan Monas, ka Borobudur, ka Malioboro. Apaké seniman ento kerén? Lakar nyidang ngaé ipun tis di tengahan mobil maelé nécis? Tiban maganti baan atiban, Nada suba madan bisa nyimpen ané madan.. kangen. Menék kelih, tusing buin ada acara kumpul bocah nuju libur kesaman. Bapa Manné masih tusing buin taén nyemput Nada mulih. “Kénkén ya kabar kamu ditu, Dis?”

99


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Dot san Nada nyatuaang kapining Gendis unduk ngurub semangatné ngepung cita-cita senimanné di SMP. Dot san ngedumang unduk suka bagia ipun kala ngawakilin kabupaténné malomba gong kebyar di Art Centre, hmm, tongos kenangan ipun ipidan negak bianglala bareng. Suba telung tiban, sing merasa naenang kangen. Krincing. Ngrincing sepéda ontél „Phoenix‟ né Nada menékin natah umah Bapa Manné di kampung. Umah gedé ané suba atiban majujuk, tongos Bapa Man lan Mémé Adéné koné lakar nelahang masa tuané, mabalik ka kampung, apang nyidang nyumu buin seken-seken mabraya. Tuara ja sanget ejoh uli tongos pondokné Nada. Kala ento liburan catur wulan, Nada suba SMP kelas telu, masa-masan enduk ipun, ulian ipianné, endih cita-citané ngreres, tan pa ada dukungan. “Mé Adé…” “Hei.. Nada sayang Mémé.. kadung di paon, mai-mai.. harus cobain malu pindang cekalan Mémé Adéné..” “Yang kejep gén Mé Adé, orin né ngidih don jangar ulam bedik jak Ibu, ia sedek ngadukang tum koné busan, kadéna enu don jangar ulamé.” “Nada…” Madingehan suaran Mbok Suryané uli balé daja, pesuan, sagét ada anak bajang jegég ané asan-asanné ingetin ipun nugtug pesuan. “Hai, Nada.” “Éh, Gendis.” “Nada, né Nada dugas TK asanné ené, jeg magaya nyongkok di malun Mbok Ya é, fotona jak Bapa Mané.” “Itu Nada ya Mbok Ya? Hihi.” Kedékné Gendis, duh, bajangné, telung tiban sing katemu, ngansan geulis, kilak-kiluk ukudanné ngansan ngenah. Bengong Nada nguratiang Gendis nguratiang foto-foto di albumé. “Jréng-jréng, nih, siapa nih fotoan berdua?”

100


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

“Haha, ama Nada waktu di Pesta Seni.” Gendis makenyem, Nada ngejohang muanné, masem. Ditu mara ia seken nawang yén kulit ipunné ngajak Gendis sanget san kontras, susu jak kopi. Hh. “Duh, Nada.. adi nyelem-nyelemang jani..?” Munyin Mémé Adé, yén kénkén kadén dibeneng ento tusing ja lucu rasayang ipun. “Ah, sing kok, cowok adanné, Buk.” Sautné Mbok Surya cara ngelonin. “Eh, Dis.. nih cowoknya Mbok Ya,” Mbok Surya nujuhang di albumé, foto anak muani, bagus mawibawa, mafoto nganggo seragam magaé. Di durinné ada kapal laut gedé, ngenah abedik tulisan Cruise Line-né, Nada ngintipin. Nyidang Nada ningalin Gendis ané rawatné dadi buka kahipnotis, “Wah.. keren, kerja di pesiar ya Mbo Ya??” “Héé, nih.” Lantas Mbok Surya ngebitang buin albumé, buin ngenah foto tunanganné, jani mafoto ngajak mobil sédan selem malengis. Buin cepok ditu tingalin ipun Gendis paningalanné buka bungah, “Wahh, Civic.. ya Mbok Ya..? Gendis juga suka tuh, sempat kasi tahu Papa beli itu, éh katanya masih sayang ama Feroza nya..” Gendis ngamunyiang bungah ipunné ané mara tingalina baan Nada. Nada tuah mamengong, kénkén ja kebo mabalih gong. Pasuryak di malunné, kéwala ia tuara ngerti apa. Mérk mobil to ané ortaanga ngaénang ipun inget ngajak sekayan reramanné di pondok. Tuah montor bébék Alfa 2R bekas ané mara abana mulih jak Bapakné ngantinin I Honda 80 ané suba ngalemeng mati-matian. Ento dogén suba sanget ngaénang kendel. Hah, nguda dadi Nada ngerasaang oon, duurné prajani baat, buka ngorin apanga nguntulang déwékné, ningalin kadadua bais ipunné selem kakah ané kapayasin baan sandal india „sunly‟. “Mm, Mbo Ya, yang mulih nah, antianga don jangar ulamé..” “Yéh, Nada, énggal-énggal. Nah, mu naé nyanan makelo antianga jak Ibu.” “Dis.” “Mm.”

101


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Mirib yan dugas ento suba ada ané madan „kode‟, buka ada teka-teki ané kalébang baan kenyir nyangléné Nada ka paliat kambangné Gendis dugas ento. Teka-teki ané mapangidih panyaur, apaké ento makejang suba bas lebian? Diapi „slow motion‟ ulian tetep tondén mamuncuk baan ané madan ngelah tunangan, Nada, makiré namatang SMA-né dugas ento, ngarasaang adukadukan lawar „semara‟ di tengah atinné suba ngansan marasa ulian babasanné suba ngancan genep. Suba misi manisné pangaptin, pakehné ngantosang, kanti paitné kenyataan ané nyak sing nyak musti katerima. Ento kaput ipun baan suksmaning manah, yén makejang lakar dadi bekel idup ipunné ané mautama. Unduk nerima rasa, ah, lan numpahang rasa. SMA 3, tongos baisné Nada payu manjekan, suud namatang paletan SMP-né, mula saja sekolah ané kasub baan disiplinné. Rasa „gedeg‟ di tangkah, dadi api. Ulian kademenin baan séniorné kala masa orientasi penerimaan siswa baruné, ipun kapilih dadi anggota lomba gerak jalan. Peteng lemah, ujan kebusan ipun jak makejang kalatih. Apa ya mirib ada di keneh para warga ané mabalih, di sisin jalané, ningalin Nada lan timpal-timpalné makejang kala kalatih, madéngdéng di duur aspalé, matuhang tegap langkah, magending nandingin gruéngan montor, akilo dasaan kilo, kulitné Nada ané selem suba pasti buin nyelemang. Tuara pocol, mara dadi sisia anyar SMA 3, Nada, milu nyidayang ngemaang piala juara kapertama lomba gerak jalan tingkat kabupatén. Préstasi, Nada ada di tongos anak ané dot ngajak préstasi, di sekolah SMA-né ené ipun ngarasang ada ané ngadukung endih sundih sentirné ané ipidan maan remrem. (masambung..)

102


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kitut

Komang Sujana

A

tiban lebih Covid-19 suba nyengkalén di guminé. Gering agung Covid-19 sanget mapuara kaon ring séktor ékonomi lan pariwisata. Manut data Kemenaker kantos Maret 2021 sawetara 29 juta warga

kilangan pakaryan sangkaning PHK wiadin dirumahkan. Warga Bali pamekasné sané sanget keni pakéweh mawinan ngandelang pariwisata. Apa buin jani mawuh kebijakan Pemerintah ngadaang Pemberlakuan Pembatasan Kegiatan Masyarakat (PPKM) Darurat Jawa-Bali ngawit tanggal 3 kantos 20 Juli 2021. Kramané kawatesin makarya lan madagang tuah kantos jam 8 peteng. Yén kramané ané ngelah gajih bulanan minabang aab jagat covid-19 lan PPKM tusing sanget ngranaang pakéweh. Ané nyansan kéweh rakyat cenik ngandelang hasil harian ané galahné makarya wiadin madagang uling lingsir sanja kantos peteng, cara dagang nasi jinggo, dagang nasi kuning, dagang goréngan, dagang nasi goréng, dagang lalapan, dagang terang bulan, dagang canang, dagang saté lontong rombong, muah ané lénan. Di luung guminé kondén karuan masi dagangané énggal payu apa buin gumi nedeng sayah cara jani mimbuh kawatesin madagang. Tutur dagang nasi jinggo di Jalan Surapati Buléléng ngorahang matakeh mancan maan madagang 30 tali rupiah ulian PPKM. Biasané anaké ramé mablanja meli nasi jinggo sawetara jam 10 peteng.

103


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Lantas kebijakan ané cara kénkén ané paling luung? Manut tiang PPKM gentosin aji PPAM: “Pada-Pada Apang Majalan”. Masyarakaté tusing kawatesin madagang kéwala protokol keséhatan tetep kamargiang. Nganggen masker, cuci tangan, jaga jarak, ané lakar nglaksanaang pakaryan wajib mavaksin, yéning mablanja dedaaran lebeng tusing ngajeng di tongosan wiadin dedaarané apang aba ka jero soang-soang. Tetujoné apang tusing ngaé kekumpulan wiadin kerumunan. Yén tiang ngrasaang langah anaké meli terang bulan, goréngan, nasi jinggo ngajeng di tongosé mablanja. Yén dagang-dagang ané biasané ramé ngajeng di tongosan, cara kafé, angkringan, tongos-tongos nongkrong kekinian apang kasekenang tusing nampi makan di tempat turmaning nganggén Prokes ketat. Biasané liu anaké ané ampah, tusing nyalanang Prokes disubané Pemerintahé ngicén galah. Lantas carané mastiang kénkén? Satgas Covid-19 suba ada uling tingkat pusat kantos ka désa/kelurahan lan désa adat. Anggaran operasional Satgas masi suba ada mawinan désa adat lan dinas jani suba ngelola anggaran ratusan kantos miliaran juta rupiah. Satgas Covidé éné ané patut mastiang wiadin ngawal kebijakan PPAM: Pada-pada Apang Majala. Yén suba ja memengkung mara kenain peringatan kantos katutup. Di guminé cara jani mula saja PPKM; pada-pada kéweh makeneh, padapada kéweh maulehan. Yén kawatesin kantos jam 8 sinah rakyat ceniké pamekas ané gagaéné ngawit lingsir sanja kantos peteng marasa tusing maan keadilan. Pemerintahé patut ngamedalang kebijakan win win solution, Prokes tetep majalan, rakyaté masi tetep idaang maulehan, pada-pada apang majalan. Yén suba pada-pada majalan sinah rakyaté PPKM: pang payu kuala maulehan, pang payu keloan maangkihan.

Komang Sujana (Ki Jugul) makarya dados guru Bahasa Bali ring Buléléng.

104


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

Kamus

1

ba.ki a mati haid; tidak mendapat haid lagi; menopause

2

ba.ki n talam dr kayu atau bambu

bak.sa v makan: sarwa -- makan segala macam; tidak berpantang; bak.sa.na v dimakannya; ka.bak.sa v dimakan (oleh); ma.mak.sa v memakan bak.ta Ami v bawa; ba.bak.ta.an n 1 barang-barang yg dibawa; bawaan; 2 pembawaan; bak.ta.ang v bawakan; bak.ta.anga v dibawakannya; bak.ta.na v dibawanya; ka.bak.ta v dibawa (oleh); ka.bak.ta.ang v dibawakan; ma.bak.ta v terbawa; mak.ta v membawa: ida ~ rayunan ka puri beliau membawa sesajen ke puri; mak.ta.ang v membawakan

105


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

bak.ti 1 a hormat: ia -- tekén reramané dia hormat kpd orang tuanya; 2 v berbakti; sujud: murid-muridé ngaturang – di merajan sekolahan murid-murid bersujud di pura sekolah; bak.ti.ang v bersujudlah; bak.ti.anga v disujudkannya; ka.bak.ti.ang v disujudkan (oleh); ma.bak.ti v bersembahyang; mak.ti.nin v menghormati; memuja; pa.bak.ti.an n hal bersembahyang; pa.nga.bak.ti.an n pemujaan ba.kuh a kukuh; kuat: awakné – badannya kukuh (kuat); be.ba.kuh.an n 1 bentuk umum suatu bangunan; 2 bangunan yg baru selesai diupacarai; ma.kuh v membentuk; 2 mengupacarai bangunan baru ba.kul n bakul ba.kung n bunga bakung bal n bola: main -- bermain bola; ma.bal v bermain-main bola; ma.bal-bal.an v bermain-main bola 1

Ba.la n uku ke-25

2

ba.la n tentara; prajurit; laskar: -- péka prajurit berjalan kaki; ma.ba.la v mempunyai tentara: Sang Rama ~ bojog Sang Rama mempunyai tentara kera ba.la-ba.la Bll n alat penggulung yg bentuknya bulat pipih, berlubang di tengahtengahnya

ba.lah n 1 potongan besar bagian daging ternak; 2 satai yg terdiri atas sepotong kulit babi dg lemaknya yg telah direbus; ma.ba.lah-ba.lah.an v terpotong-potong agak besar ba.lan a bengkak-bengkak merah pd kulit akibat kena tampar atau lecutan

106


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

ba.lang n belalang: buka --é ketipatin, pb gelisah, tp tidak bisa berbuat apaapa; -- kékékan belalang besar yg hidup di rumput, berwarna hijau atau coklat; -- sangit belalang yg mengeluarkan bau tidak enak; belalang padi ba.lap n balap; lomba; ba.lapa v dilampauinya; didahuluinya; ba.lap.an n 1 perlombaan; 2 sekawanan ikan yg mengambang di permukaan air laut; ma.ba.lap.an v berlomba ba.la.sa.mar n makhluk halus sj jin; pasukan perang terdiri atas makhluk halus bal.bal v bertumbangan ba.lé n 1 rumah; 2 balai-balai; 3 bangunan spt rumah; -- agung bangunan panjang bertiang dua belas atau lebih; -- balé tempat duduk atau tempat tidur yg dibuat dr bambu atau kayu; -- bandung bangunan bertiang dua belas berisi jalur-jalur dan hiasanhiasan di atas tiang tiangnya; -- banjar bangunan rumah tempat pertemuan umum bagi warga desa; -- bengong balai peranginan; -bunder bangunan persegi enam; -- gedé bangunan yg terletak di bagian selatan atau timur pekarangan rumah, bertiang dua belas, berdinding tembok di bagian selatan dan timur;-- gong bangunan yg terletak di jaba tengah atau jaba sisi pd sebuah pura yg berfungsi sbg tempat menabuh gong dan gamelan; -kambang bangunan bertiang 28, didirikan pd gundukan tanah yg dikelilingi kolam sbg balai sidang raja, para pendeta, serta pejabat istana; -kembar/jajar dua bangunan memanjang dan berjajar masing-masing bertiang delapan; -- kulkul bangunan tempat menggantungkan kentongan di pura atau balé banjar; -- Majalila bangunan tempat bersemayam Ratu Majalila di Besakih; -- malang bangunan bertiang dua belas (didirikan di bagian timur pekarangan rumah) sbg tempat jenazah; -- mandapa bangunan pokok bertiang dua belas, umumnya tempat musyawarah; -- manguntur bangunan bertiang delapan belas menghadap ke selatan tempat bersemayam dewa-dewa pd waktu upacara Batara Turun Kabéh;-- mujur bangunan bertiang dua belas, didirikan

107


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

di bagian barat pekarangan rumah, sbg tempat menerima tamu; -- mundak rumah bertiang enam (tempatnya di bagian selatan pekarangan rumah); -murda bangunan persegi empat bertiang sebelas untuk tempat upacara adat di puri (istana raja); -- Ongkara bangunan persegi empat bertiang satu, beratap ijuk di kiri kanan kori agung (Besakih), disebut juga Balé Mundar-Mandir; -pagambuhan bangunan memanjang bertiang dua belas tempat pementasan gambuh, biasa terdapat di halaman tengah puri; -- pamaksan tempat yg terletak di jaba sisi rumah, digunakan untuk mengadakan pertemuan antarkeluarga dl satu ikatan sanggah dan juga dapat difungsikan sbg tempat musyawarah; -- Paselang bangunan rumah persegi empat bertiang delapan, sbg tempat upacara di Pura Besakih; -- pawédan bangunan bertiang empat yg digunakan sbg tempat duduk pendeta melakukan pemujaan saat memimpin upacara rituak keagamaan; -- pegat bangunan bertiang enam dg balaibalainya terbagi dua, terletak di bagian barat pekarangan rumah, sbg tempat menerima tamu; -- pelik bangunan rumah persegi empat berukuran kecil bertiang empat sbg pengapit pelinggih di pura-pura; -- piyasan sebuah bangunan di sanggah atau pura sbg tempat sarana upacara; -- rum rumah tempat permaisuri; -sakutus bangunan rumah bertiang delapan, biasanya dipakai tempat tidur; -salunglung bangunan kecil segi empat bertiang tiga untuk perlengkapan pembakaran mayat; -- sari bangunan bertiang sembilan letaknya di bagian barat pekarangan rumah, biasa disebut balé singasari; -- Sumangkirang (Kembang Sirang) balai bertiang dua belas beratap ijuk, dahulu digunakan oleh raja-raja untuk upacara, sekarang tempat sajen di Besakih; -- tegeh bangunan tinggi di pojok halaman istana atau pura; -- timbang balai bertiang dua di sawah atau di balé banjar, tempat menimbang padi ; -- wongkilas bangunan segi empat panjang, bertiang enam dg rangkaian usuk dibuat sedemikian rupa sehingga tampak seakan-akan tidak memiliki sambungan; ba.lé-ba.lé.an n bagian dr badé tempat membaringkan mayat 1

ba.led n sj ulat yg bercahaya pd waktu malam dan menyebabkan gatal;

108


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

ba.led.an a gatal krn terkena baled 2

ba.led n arus air putih (di laut, danau, dsb) yg membentang di antara air biru

ba.lem a tenang; sabar: ia -- pesan dia tenang sekali ba.lem.an n bara: liep-liep ~ sambuk mara upinin ngrépét, pb tampaknya pendiam, tp sebenarnya membahayakan ba.lér Ami n 1 sebelah utara; 2 Bll sebelah selatan 1

ba.les a deras: ujan -- hujan deras; ma.les.ang adv semakin deras

2

ba.les v balas; ba.lesa v dibalasnya; ba.les.ang v balaskan; ba.les.anga v dibalaskannya; ka.ba.les v dibalas (oleh); ka.ba.les.ang v dibalaskan (oleh); ma.les v membalas: ~ surat membalas surat; ma.les.ang v membalaskan

1

ba.li n sajen; be.ba.li n 1 sesajen; 2 kain yg mempunyai corak tertentu,

biasanya dipakai dl upacara agama 2

Ba.li n raja kera dl Ramayana

3

Bali n Pulau Bali; -- Aga (Mula) sebutan orang Bali yg tinggal di

pegunungan; -- Dataran wilayah Bali bagian selatan 4

ba.li a mulia ba.li.an n dukun; -- apun dukun yg mengobati dg cara mengurut; -manak dukun yg menolong orang melahirkan; -- sonténg dukun yg mempersembahkan sajen dg kata-kata biasa untuk mendatangkan kekuatan saat mengobati; -- tetakson dukun tempat orang menanyakan (1) siapa yg menjelma pd bayi yg baru lahir, (2) apa/siapa yang menyebabkan penyakit sso, (3) orang yg sudah meninggal; -- tenung dukun peramal; -- usada dukun yg mengobati berdasarkan kitab pengobatan; -- uut dukun aborsi;

109


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

ma.li.an.in v menjadi dukun 1

ba.lih, ma.ba.lih v menonton: ~ wayang menonton wayang; ba.lih-ba.lih.an n tontonan; be.ba.liha v ditontonnya; dilihatnya; pa.ba.lih v lihat; pa.ba.liha v ditontonnya; dilihatnya

2

ba.lih, ba.lih.in v coba rasakan; cicipi; ba.lih.ina v dicobanya; dicicipinya; ka.ba.lih.in v dicoba (oleh); dicicipi (oleh); ma.lih.in v mencoba merasakan; mencicipi: ia ~ tapé baas dia mencoba (mencicipi) tapai beras; ma.lih-ma.lih.in v mencoba-coba merasakan; mencicip-cicipi

ba.lik v balik; kembali; -- sumpah suatu upacara kurban (buta yadnya) lebih besar dp Rsi Gana; ba.lik.ang v balikkan; kembalikan; ba.lik.anga v dibalikkannya; dikembalikannya; ba.lik.in v kembalikan; ba.lik.ina v dikembalikannya; bu.lak-ba.lik v pulang pergi; ka.ba.lik.ang v dibalikkan (oleh); dikembalikan (oleh); ka.ba.lik.in v dibalikkan (oleh); dikembalikan (oleh); ma.ba.lik v terbalik; kembali; ma.lik.ang v membalikkan; mengembalikan ba.lok n balok ba.lon n balon 1

ba.long n sj kelelawar besar pemakan buah; kalong

2

ba.long n gulma sj rumput, biasanya menempel pd rumpun padi ba.long.an n ikan terbang

1

ba.lu n janda atau duda: ayahan – kewajiban yg dilaksanakan oleh janda/duda

di desa adat; - entut tumbuhan perdu; -- putung janda/duda tanpa keturunan; -

110


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

- rajeg janda yg memiliki hak waris: ayahan ~ kewajiban yg dilaksanakan oleh janda yg memiliki hak waris di desa adat; -- rémban janda atau duda yg mempunyai banyak anak 2

ba.lu n istilah taruhan dl sabungan ayam ba.lu.an n bunglon

1

ba.lung n tulang yg besar: bé – tulang yg masih berdaging (biasanya direbus

bersama buah nangka muda);marebutin -- tan paisi, pb mempertengkarkan sst yg tidak berguna; -- bolong tulang yg berlubang; -- gending tulang yg terdapat pd persendian, biasa dipakai dl upacara biakala; be.ba.lung.an n binatang peliharaan berkaki empat 2

ba.lung n ruas rantai atau tali arloji: rantén sepédan tiangé ilang a-- rantai

sepeda saya hilang satu bagian ba.lur n gumpalan; potongan (tt daging, nangka, dsb) ba.lut n pandangan mata redup ba.ma n tumbuhan merambat, berduri, dan berubi; gadung Ba.ma.dé.wa n nama lain dr Siwa (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

111


Suara Saking Bali

Édisi LVIII | Agustus 2021

112


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.