Majalah Suara Saking Bali edisi 72 (LXXII)

Page 42

daging majalah

Pamahbah

satua modél ring bali hotel (IDK Raka Kusuma) 3 Lawat lawat ulung (IGA Darma Putra) 5

Gatra

Balai Bahasa Provinsi Bali Ngalaksanayang Festival Tunas Bahasa Ibu 90 Satua Cutet ring tungtunging lidah (I Madé Suarsa) 13 luh bintang (IBW Widiasa Kenitén) 34 mamata pipis (Ni Nyoman Ayu Suciartini) 46 ngantosang ulungan bulan (Carma Mira) 65 Satua Bali babaung tekén bé jagul 27

Puisi Bali puisi puisi sisia smp negeri 2 sawan 20 puisi puisi sayu putu ratih 41 puisi puisi komang sujana 52 puisi puisi ni komang astiti 74 puisi puisi désak gedé setyaningsih 86

Artikel

ngortang seni #2: layah basangé, seniné amah? (Déwa Gedé Purwita Sukahet) 32

Satua Masambung mlancaran ka sasak (17) Gdé Srawana 56 babad ayu ginanti (4) I Putu Supartika 77

Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 10 Isin Gumi “selamat datang di neraka”(I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 8 Kamus kamus 92

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 2

IDK Raka Kusuma satua modél ring bali hotél

/1/ Andrei Voznesensky nyatuain titiang wénten punyan lilak majalan bongkolné peteng muncukné galang akah miwah doné magejeran ngauhang majalan sadurung nganginang ngalérang majalan sadurung ngelodang ngalérkauhang majalan sadurung ngelodkanginang ngelodkauhang majalan sadurung ngalérkanginang nyabran matindakan punyan lilaké magojodan langit minakadi jagaté daging langité maoyagan daging jagaté maoyagan majalan ipunyan lilak, majalan majalan tan parérénan

/2/ malih Andrei Voznesensky nyatuain titiang matanai ring muncuk punyan lilaké miwah bulan ring bongkol punyan lilaké

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 3

sunarné nemu gelang kruyuk ayamé saling tembungin ring muncuk punyan lilaké munyin clepuké saling sautin ring bongkol punyan lilaké nembé ngantenang lemah miwah wengi ring genahé asiki yadiastun lemahé duuran wenginé beténan nembé ngaton lemah miwah wenginé majalan barengan soléh. akidik nénten kanten magejeran

/3/ titiang matakén: punyan lilaké kija mangkin? ipun ilang, Andrei Voznesensky nyaurin titiang matakén: kija ngilang? nyaplir pasaut ipuné: satuané lanturang tiang pirengang, Andrei Voznesensky nganika duk nyeleg ring arep tiangé bah ipunyan lilak nadaksara sayan pured jeleg ipuné ipunyan lilak, Andrei Voznesensky nganika risampuné amul dangul jagungé nambung ipun, nambung nadaksara tan pasangkan macelep ka tangkah tiangé raris Andrei Voznesensky ngédéngang tangkah ton titiang gambaran punyan lilak bah

/2009 2012/

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 4

Jani tiang lakar ngajak ida dane makeneh. Tiang sing majanji, disubane bareng makeneh, ida dane lakar maan hadiah apa buin pipis. Paling banter ida dane maan hadiah marupa bebacaan ane tulis tiang ene. Nah, jani icen ja tiang galah lakar ngemang patakon. Buka kene patakone “Apa ane sing taen ulung di gumine?”

Adake ratu ida dane madue pasaut? Napi mirib?

Wireh tiang ten ja ngidang ningehang pasaut ratu ida danene, tiang lakar ngemang idep idepan tiange newek. Buka kene pangidep tiange lakar nyautin patakone ento. Alih tiang uli di jagate malu. Sawates ane ngidang bakat tingalin.

Ane madan jagat, kawangun baan limang sari. Sari sari ento adanina Bhuta.

Len raosne, Panca Mahabhuta. Maka lelima ento luire: Tanah, Yeh, Api, Angin, Langit. Maka lelima ene suba pasti taen ulung.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 5

Tanah ane paling baat suba pasti taen ulung. Tegarang entungang tanahe ka duur sirahe, pasti ia lakar buin mabalik nepen sirah iragane. Ento artine, tanahe bisa ulung. Buka keto masih Toya utawi yeh. Tegarang kecrotang yehe ka duur sirahe, pasti buin mabalik yehe nyiam muan iragane.

Yen api, bisa ia tusing ulung. Kebyurang apine ka langite, muncukne kanti nyujuh langit. Tanggun apine kewala tusing ked ked di langite. Bongkol apine tileh ditu ditu dogen. Uli langite raris ada api lenan teka. Bongkolne ada di guleme. Muncukne nyujuh nyujuh tanah. Yen buka keto, asane dadi orahang apine ulung ka tanahe.

Angin patuh buka keto, ia bisa mampeh kija kija. Ia bisa ngalinus dija dija. Ia masih ada nyluksuk ka beten tanahe. Buiin iya duur, buin iya beten. Keto patapan angine menek tuun. Langite ane baduur sawat ento, masih bisa orahang ulung. Langit len raosne embang. Embange ento ada di makejang kejangane di gumine. Ento awanane, orahanga masih embange cara Sang Hyang. Adanine Sang Hyang Embang. Wireh Sang Hyang Embang ada di gumine, musti ida ulung masih ka gumi.

Lenan teken Sang Hyang Embang, ada buin Bhatara ane ulung ka gumine. Contone Bhatara Smara ane kena pastun ida Bhatara Shiwa. Ulian pangutus Bhatara Indra, Bhatara Smara kena tampligan api ane ngerug uli netran Ida Bhatara Shiwa. Sasubane Bhatara Smara dadi awu, raris sambehanga awun idane ka mercapada. Raris macelep ka sarwa bhuta ane ada di gumine. Ulian ento, makejang kejangane di gumine kena kilitan tresna.

Salingke Bhatara Smara, Bhatari Giri Putri masih naenin ida ulung ka gumine. Ida masih kena pastun ida Bhatara Shiwa. Ulian ida mogbog tusing ngorahang lamun pasajane uli dija maan susun lembu. Raris ida ulung ka mercapada, jenek di Setra Ganda Mayu. Ditu ida matemahan Bhatari Durga. Dewi ane orahanga paling serem. Manusa apa buin. Uli mara lekad, suba orahanga ia ulung ka gumine. Ulung ento alusanga dadi tedun. Tedun kone atman manusane ane suba taen

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 6

dadi Bhatara di kadituan. Magenepan babekelan manusane ulung, satunane ia ngaba babekelan marupa karma phala. Atman manusane orahanga ulung ka raga. Ento awinan, dadi orahang manusa ulung. Buin manusane bangun di suka, buin ulung di duka. Bangun di duka, buin ulung di suka. Dikenkene, ulung ia di lara. Buin ngemasin ulung ka pati. Terus buka keto palinceran manusane.

Lenan teken ento, ada masih ane lenan bisa ulung. Contone anak ane malajahin shastra. Sing bedik anak ulung uliang engsap mapangancan baan shastra ane palajahina. Dadi maca panyatusan lontar, kewala mulan alah dening ning. Kalah lontare aji keneh ane hening. Keneh hening kalah aji pipis di rekening, ane maklenting. Ting.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan

“Bulan Sisi Kauh”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 7

“selamat datang di neraka”

S

elamat Datang Di Neraka, kéto bacan tiang tulisané di pelang ané nyelebat di angkul angkulé. Mbééé... prajani tiang pesu peluh pidit. Entudé ngetor, kocak cara ban motoré kélangan baut. Uli cenik tiang nami tutur, di neraka ento tongos atmané kapelegéndang, ulian dugasé idup tuara nganutin sesana kamanusan. Ada tutur unduk titi ugal agil, ada tutur unduk tegal penangsaran, unduk kawah wéci, batu macepak, kayu curiga... Aruuuh... Unduké ento ngaénang tiang sing dadi pules dugasé tuturina tekén I Dadong.

Jani tiang mati, ber saja tepuk nerakané. Aruuuh... Yén enu tiang idup, lakar tombok Cikrabalané apang tiang tusing abana ka neraka. Kadung carik asaih lakar adep anggo nombok, sing kénkén! Sakéwala tiang suba mawak atma, tusing ngelah apa apa. Apa anggo nombok? Dugasé maborbor, bekelina pis bolong, sakéwala pis bolong palsu. Bubuh pirata atékor, tekén tirta. Mbééé....

Tiang ngalawan dugasé paksana macelep ka angkul-angkulé ento. Sakéwala Cikrabalané siteng. Atelikesan, tiang suba iluta lantas kablukanga ka tengah. Mimih... Paling kipekan tiangé cara godél mara belian di peken. Asing tolih, sing ada atma ané tawang. Makejang sing kenal. Tangar tindakan tiané majalan, kipekané marepat jejeh yén ada Cikrabala lakar malegéndang. Di malun tiangé ada alun alun linggah pesaja. Pireng tiang ada munyin gamelan, ramé pesaja. Ditu ramé anaké mapunduh. Kemu tiang ngojog.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 8 Isin Gumi

Sayan paek, sayan keras dingeh tiang atmané makedékan. Ber kedék engkel. Saja saja engkel. Béh, dija ada unduk atmané di neraka nyidayang makedekan? Kadaut keneh tiané milu masuuk ditu. Ada apa ya?

“Atma baru, o?” Ada atma nakonin tiang. Tiang manggutan.

“Pas. Dini ba nongos. Luung dini!” Kéto raosné sambilanga nangges kedékné bedah ka tundu.

Baaah... ené atma buduh. Masak di neraka orahanga luung. Dija ada unduk? Tawanga tiang cara siap sambehin injin, ia buin ngaraos.

“Eda ka suargan. Isiné atma jaruh dogén. Gaéné masaki dogénan. Pang gondong, cara di komplek! e...e...e... Ci nawang di komplék?” Atmané ento buin kedék engkel. Ané lénan milu maberiag engkel.

Tiang sayan bingung. Kijep kijep cara penyu tawahin mabalih anak kedék. Buin atmané ento ngaraos.

“Hiburan baru né, Bro. Mai barengin mabalih. Apang maan makedékan. Apang ilang setrésé. Apang engsap tekén idupé di lemah!”

Biiih... Misi ma Bro... gaul atmané nénénan. Atmané sayan ramé, sayan kedék ingkel ingkel. Lantas maniang déwék tiang matakon.

“Apa mapebalih ento, Bro? Dadi ber paberiag kedék?”

Atmané ento masaut sambilanga kedék ingkel ingkel tambis pesu encehan, “Mabalih wayang Ceng Blonk!”

Mbééé... celekotokané.... saja mirib wayangé haram?

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 9

geguritan bangbang wétan

IBW Widiasa Kenitén Pucung

/1/ Sembah Pucung, ri Sang Ṥidha Maha Ṥadhu, pūrṇama kadaṡa, manah galang suwar bumi, déwa tedun, téjan Ratu ring hṛedaya.

/2/ Hinang hinung, hunang haning hinang hinung, humong hanéng hunang, hanang hanung homang haning, hanéng hinung, hanang haning hanung homang.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 10 Geguritan

/3/ Tityang Pucung, lengit nambeté manegul, mogha kapūrṇayang, singgih Ratu katunasin, dalem kayun, manyujuh punapi anggén.

/4/ Enah Pucung, lautang Cening macekur, eda huning hunang, né seken ento manyutri, mirib enu, lepihanné tampak ṡastra.

/5/ Singgih Ratu, karuna sarwwa tumuwuh, hita maring lemah, taru lata jwa tamtamin, etis metu, bumi kertha angga kénak.

/6/ Katah ngeruk, nénten ngétang béñjang pungkur, pratiwi ya sungkan, bukité tegeh kapungkit,

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 11

blabar gentuh, sang katunan kabeñcanan.

/7/ Iwang patut, kapilah selehin dangu, upékṣa suṡila, patut tuut tut resepin, iwang bañcut, icalang geseng pucehang.

/8/ Dharmma patut, gugonin pinaka tunggul, ṡastra bantang kobér, ngawé sukha sang manampi, degdeg rauh, kadi sayong kala opek.

/9/ Panes kayun, etis idhep tamban ipun, usadha ring manah, Sang Hyang Ṥastra Saraswati, gelis sungsung, imba lakṣaṇa kawekas.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 12
(pacang kalanturang....)

Satua Cutet ring tungtunging lidah

1Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 13
1

Boya Walu Naténg Dirah, boya Wirada Sungsang, boya Régék Tunggék, boya Gégér Mayang, boya Dayu Datu, boya Dayu Intaran, boya Banaspati, boya Diah Ratna Kania/Diah Ratna Cempaka Gadang, boya Gdé Basur, taler boya Ki Balian Batur, manggala manggala pamikukuh aji panyalonarangan, pangajeg aneluh anésti anrangjana, pangarep aji wegig, panglantur amaténi wong tan padosa, kawisésan sané kapaica olih Hyang Durga Bérawi, anusuping tungtunging lidah. Lidah panjang, kala mamurti kala, tungtung lidah labuh bhumi, nyapsap lemah, napak pertiwi, nyinahang kautaman nyihnayang kawisésan tani hingan tan pahinggan. Yén sampun kénten, ten wénten purun mapas, katekaning Banaspati Raja kalilih raris.

I Madé Suarsa

Raris sira? Sira raris, madrué kadurgaman kawisésan ring tungtunging lidah sejabana manggala manggala aji pangléakan ring ajeng? Sukskel tan kadi kadi kayun dané Gusti Ayu Madé Arwati miragiang iur wretané sabanjaran Mekar Bhuana, méhméh sadésa pakraman Dang Ambian. Dané kadalih ngawa sabuk poléng, perkakas aéng, aji panangkeb, anak lanang ngeb makakeb, sida ngungkulin anak lanang biasané lancang, nreptiang anak alit biasané sulit.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 14
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 15
Wayan Jengki Sunarta

“Amonto judesné Gusti Aji, akatih ja Gusti Biang mabaos, jeg nadak sara manyaman jubel nryutcut, cara bikul enceb.”

“Kadung suba kena pentil to ”

“Saja. Yén kacang cenik totonan kanti maan mentil, aruuuhhh jeg aidupan niwang ”

“Ajina cenik kéto aa. ”

“Cenik barangné, gedé rangsangné. ”

“Pentil apa to Mbok?”

“Ah benya nu cerik, sing dadi. Berek gigié nyén. Nah té, selegang nyait cepér! Kayang ngantén pasti tawang Luh. Tusing ja joh tongosné ”

Ring pajejaitan, pategakan, patuakan, pajongkokan, pabongbongan, Gusti Ayu Madé Arwati setata dados tanggun satua. Anak istri melik, sida nangkeb anak lanang makakeb. Asing asing ngiring mabebaosan, lanang yata istri laut kadaut, neket kadi engket, léngkét kadi kékét, némpél kadi tompél.

Napi malih sareng mabebaosan, rikala nyingak jejaeg dané manten, tegeh lan boboté nyepek, sampun klepek klepek. Bilih bilih mabusana adat, pamuluné putih gading nyelag pepilahan brokat nyrangcang, bongkol susuné nyumbil nyangongak manreng langit, sang ngaton kadi keni aji ajian mantram kebo mabalih gong.

“Apa yang salah dengan Mama Pa?” Pitakén Gusti Ayu sarauh sakéng maturan ring Pura Banjar patoyan Tumpek Wariga.

“Maksud Mama?”

“Mama liwat di warung, jeg uli joh menék tuun Mama pelenga tekén Bapak Bapak, truna trunané ”

Ping tiga ping pat Gusti Ayu Madé Arwati matakén ring rabi, Gusti Aji setata nyawis tuna pangelokika, ingan dangan gegampangan, mangda ten ngrunguang anak ngéndah pélag ring marginé, duaning siraké anak lanang nénten seneng nyingak anak luh jegég, anak istri listuhayu? Gusti Ayu Madé Arwati nénten sreg ring panyawis rabiné. Sané kabuatang, napi mawinan

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 16

lanang lanang, alit lingsir, lanang istri, asing asing kairing mebabaosan, pramangkin leket rumaket ring dané. Wastu Gusti Ayu nakénin ring sraya kanti luih, genah mageguron inggil ungguling sastra Bali, anggah ungguhing basa Bali.

“Dados bisa kénten Jik? Napi iwang tiang?”

“Ratu ten iwang. ”

“Napi kirang tiang?”

“Ratu ten kirang”

“Lek tiang, Jik.”

“Sampunang lek. Nika gegodan. Sampunang runguanga!”

“Béh sera panggang sera tunu. ” Krumuk Gusti Ayu jroning kayun, sinambi sinarengan Gusti Madé Suastika nglanturang ngajeng anaman, sambel matah, ayam betutu, lungsuran Ida Betara ring Padmasana sekolah sawusan marebu nuju sugihan nyanggra rerahinan jagat Galungan. Dané ten sreg ring panyawis lanang lanang kalih sané banget kakusumayang, doning bukti bukti maweweh bukti.

Bukti malih soréné kala marebu ring Pura Banjar. Ida Ayu Niang Lingsir, gébrasang nyagjagin Gusti Ayu, ngelut madian dané, ngasabin kwaca brokat, wastra sutra alus.

“Aduuuhhhh uli tuni Ibu ngantosang Ida. Yén ten wénten Ida, suwung suwung keneh Ibuné.”

“Nggih Bu. Wawu tiang kantos soré marebu ring sekolah. ”

“Jakti Bu Gusti. Yén ten rauh, sami nakénin Bu Gusti cantik.”

“Yén sampun nak jegég, napi anggéna pangus. Napi malih busana mael ”

“Bu Gusti, niki wacénin puh ginada kalih pada ring Dharma Tattwa!”

“Pradé wénten parajana, maurip ring jroning bhumi…Kénten Tu…”

“Ha…ha…ha…ha…ha…”

Panyanggra égar saling langkungin, nyinahang kasusatian nyihnayang karumaketan. Dayu Niang Lingsir, Bu Nyoman Nusa, Bu Yanti, Bu Sarga,

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 17

Odah Sepi, miwah sané tiosan seneng pisan sapangrauh Gusti Ayu Madé Arwati.

Makudang kudang warsa Gusti Ayu Madé Arwati mendem pitakén jroning tuas, kantos mangkin durung kapanggih karanannyané. Indiké punika taler dados pependeman jroning kayun Gusti Aji, rabiné setata kasenengin anak kantos nguberin ring dija dija jua magubugan. Awanti wanti kapiteketin mangda Gusti Ayu becik becik makta raga. Gusti Ayu tetep ten sreg, wastu swamitrané Gusti Madé Suastika kaumpregin. Awanti wanti kaumpregin, wastu Gusti Madé Suastika kayun nartayang.

“Uli pidan Jik makita ngorahang tekén Ayu. Kantos ping telu ping pat Ratu matakén, mangkin pas Jik nuturang. Ratu ngemkem taksu.” “Taksu?”

“Ring tungtung lidah Ratu genah taksuné nyemut sadulur, kala gotongan. ” Gotong royong tan ngoyong ngoyong sayong nyaputin kolong bukit batukaru mapongpong, drika bolong driki ompong, wastu sayan léngkang léngkong, sérang sérong sang kalih katong saling gandong, mongbong wangkong, ngadu bokong, ngatikang wong panggul trompong song gong riong. Riong makilit, nabuhang sang kalih polih galah lan genah becik mahbahang rahasia, Gusti Ayu ngemikang cangkem ngitukang lidah, sang miragiang gelis dot kadaut. Tan siki kalih anak lanang buduh paling, nguberin kantos ka jero, yata kauningin dané sampun alaki rabi. Kasujatiané Gusti Ayu sampun magehang angga ten kayun rumaket pisan ring anak tios. Ngedoh doh laut, yén wénten seh seh kadaut. Sakéng kantun daha akéh anak lanang buduh paling ring dané, mawiwit kemikan cangkem kitukan lidah.

“Niki kelebihan Ratu. Nanging ten dados ampah.”

“Maksud, Jik?”

“Taksu selalu diikuti tampu. Rwa bhinéda ten dados pasahang.” “Punapi carané Jik?”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 18

“Durusang akéh makakantian. Éling taksuné ring tungtung lidah, sampunang bes bes mabebaosan, jangka jangka ngemikan cangkem ngitukang lidah. Yéning bes liwat, tampuné unggul ngalahang taksu. Merta matemahan wisia, ayu mapuara ala, suka mawasana duhkita. Ngerti Ayu?”

“Ngerti, Jik ”

“Bagus. Hébat. Wong Ajik manten ten ngerti, kok.”

“Lho. Kan Jik ngandikayang wawu. Kok ten ngerti?”

“Ten ngerti. Kok iraga bisa wénten driki cangcang cingcing sareng kalih makancing?”

“?”

“Ten ngerti, kok driki kincang kincung sareng kalih makurung?”

“?”

Gusti Ayu Madé Arwati tambis nyawis, raris blangkem, panyingakan remrem, tan papararem, pikayunan kelem dalem, kalem, kelem kelem ring pakolem, cangkem kemkem cangkem, tungtung lidah jajah tungtung lidah, élah ngéndah slisih slasah, uah uah kalalah lalah…

“Taksu Ratu ring tungtung lidah ”

“Aaaahhh terserah…”

Bah. Bungah. Bungkah. Basah. Dungah dungah. Angkih angkah. Sawah akah samah, mulisah, asrah nyerah kalah ring tungtunging lidah. Budha pon sungsang

Ngembak geni l939 Isaka

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 19
290317

puisi-puisi sisia smp negeri 2 sawan

Suara Saking Bali 20

Komang Okta Damayanti Sawitra

Minab nyurat puisi

Di abidang kertas

Cara pinih sadarana

Nyalurang keneh kenyel Sang déwi

Ngréka imajinasi

Nyurat surat Tan paliat

Ia sawitra titiang

Ia tan lali

Tan kasurat ring sejarah

Matuuh salantang dauh

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 21

Komang Okta Damayanti Mani Mati

Akéh nak bali engsap cecirén déwékné

Mabasa tawah tawah

Makenyem pedih I Mémé

Matatu nanging ten magetih

Truna truni mayus malajah basa Bali Énggal kal mati

Ical basa Bali

Ical budaya Bali

Kaloktah kantos dura negara

Patut bangga Patut lestariang

Yéning ten iraga sira malih?

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 22

Komang Okta Damayanti Da Jaita, Da Suudanga

Makejang ningalin i raga jelé

Peteng dedet ngaé jejeh

Suung ngaé ati sepi

Dot gati ilang jani

Sing demen jak muané

Sing demen jak munyiné

Lekad tuah nadi nak kalah

Reramané ningalin

Nanging ten ngerti

Idup baan makenyem lakar aluh?

Seneb ningeh munyi nak jaba

Betara mula wirosa

Lautang nyagang awak niki

“Lakar anteg pidan kené?

Liman luhé dong kertas

Da goresé

Bibih luhé dong wastra

Da jaita

Idup luhé dong pilem

Da suudanga”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 23

Luh Déwi Suparini Putih Nyangsarain

Truna truni

Di jaman cara jani

Kenyemané makejang palsu

Bagiané masi palsu

Ulian kena gegodan

Cetik serbuk putih

Makejang ngadén bagia

Nganggén serbuk putih

Tuah mabukti

Ngaé idupné sangsara

Iraga né kuasa?

Apa ia né nguasa?

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 24

Luh Déwi Suparini Kélangan Tetujon

Titiang malaib cara lubak

Ring tengah lawat lawat

Alas ané peteng dedet

Limut setata nyapatin

Tuah ningalin bulan asibak

Nerangin atengah jiwa

Ané enu paling

Napi sané patut lingling

Alas ané mademang

Jiwa, rasa, lan raga

Malih pidan jagi usan?

Titiang meled mapag matanai

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 25

Luh Déwi Suparini Jaya

Tan manggih jaya

Tan pakantah

Gati malajah

Jati jengah

Wau maupah

Tan manggih jaya

Tetujoné tan terang

Manah galang apadang

Tan takut jerih

Jayanti kapanggih

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 26

babaung tekén bé jagul

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 27
Satua
Bali

BKacarita ada anak cerik muani, gagaéné sai sai mamaca tur malajahin enta ental pakaryan anaké wikan wikan i maluan di Dén Bukit. Ia paling ririha di désané, ento awinan ia kadadiang panua. Disubané ia matuuh duang dasa tiban, bisa suba ia masiluman apang magoba lén, kanti tusing kingetan baana tekén pianakné, muah cicingné madan i jaga, tusing kingetan bana ngadekin boné. uina ia dueg pesan madéwasa, ento kerana ia pepes pesan tekain tamiu luh muani, nakénang déwasa magagaénan, mamula mulaan, mapawarangan muah lénan. Sawiréh pagaéné muah pituturné tekén anak lén melah melah, mawinan ia sugih tur kasub madan balian Sandi. Ia tusing pati ngalapang pipis liu liu, pamuat pangaptiné apang ia paling kasuba di Dén Bukit. Ia ngelah pianak abesik, sai sai ajaina, mani puan apang dadi nyan geginan déwékné. I balian Sandi sing nyak kasor tekén balian Sadya musuhné uling cerik. Baliané ento paling tuana di désané, nanging dayané riet. Sedek dina anu, I Tantra panak balian Sandiné katuturin baan pamangkuné di Pura Dalem. Pamangkuné koné makatang peti misi ental let let. Entalé ento pesuanga di arepan krama désané. Nanging nyang adiri tuara nyidayang negesin kecap sané munggah di lontaré ento. Kecap basa di lontaré ento kuna

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 28

pesan, mirip buka né munggah di Raja Puranané. Balian Sadya balian sané kaucap ririh ugasé ento masih ia ditu, nanging masih tuara nyidayang negesin nyang abuku, saliun anaké ditu tuara nyidayang negesin. Lantas teka I Tantra ajaka bapané, I balian Sandi. I balian Sandi maliin entalé ento, sambil mangutan dugasé maca. Jlemané ané ngiter balian Sandi pada jejeh, nanging nyanané kenyem tur pada kéné koné kenehné.

“Ambul apa ya kaririané balian Sandi, padaang tekén balian Sadya, kasub uling malu, tau tekén bongkol bongkol mantra muah usada.”

“Nggih.”

Buin matakon balian Sadya, “Sapunapi jroné mrasidayang midartayang tegesné?”

“Jro sareng sami, tiang tan mrasidayang pisan negesin kecap entalé puniki,” mara kéto pamunyin balian Sandiné, makejang anaké maruyuan.

“Balian Sadya tunian jejeh pesan kadéna balian Sandi nyidaaang masanin entalé ento, mara tingalina musuhné majujuk tur madekesan makesiab, lantas kenehné dadi kendel pesan.”

Lantas petiné ento celepanga ka gook sisin jalané. Sing ada pakenoha mejangan. Mawanan anaké pada mulih. Disubané balian Sandi teked jumah lantas ia ka sanggah negak di tongos ibi puané, lantas ia ngomong tekén pianakné.

“Cening, kénkén kakeneh baan cening antuk ento.”

“Bapa, tiang suba nawang bapa mapi mapi ngorahang sing nawang, nanging liat bapané nyiriang bapa nawang artin entalé ento, tiang ngidih olas tekén bapa, apa isin entalé ento.”

“Cening Tantra, ané munggah di entalé ento mantra mauttama pesan tur tusing ada anak nawang di jagaté. Mantrané ento kasuratang baan padanda ulian mireng pangandika Bhatara. Kéweh gati bapa maca sakané, krana tulisané suba saru. Nyanan iraga paling lontaré ento tur palajain apang sing ada anak ngelahang di jagate.”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 29
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 30
Wayan Jengki Sunarta

Nyanan petengné balian Sandi miwah pianakné I Tantra ngamaling entalé ento tur palajaina. Tan sué, balian Sandi suba suud malajain entalé ento, lantas kulukné anggona conto palajaané. Kulukné lantas punggela, tendasné pegat, lantas punggelané atepanga tur mantraina, kulukné buin idup. Tantra ngon tekén mantra sané munggah di entalé ento.

Tantra ngomong kéné tekén bapané, “Bapa, tiang dot pesan mati, sakéwala buin nyan idupang tiang.”

“Cening, da né anggona palalian cening, mantrané ené sing dadi anggo palalian,” mara kéto bapané nyautin lantas macegik I Tantra.

“Buih bapa, yén kéto sing ja jati jati bapa sakti, bantes mapaidihan kéto sing isinina.”

Lantas bapané nyemak prabot tur ajaka dua majalan ka sisin tukadé, ditu lantas Tantra sepega tekén bapané, sakéwala punggelan I Tantra ulung ka tukadé, ditu I balian Sandi jejeh, tur sambil ningalin punggelan I Tantra ané ulung joh di tukadé. Mapan bas kaliwat makelo sing tepuka punggelan I Tantra, lantas balian sandi munggel kulukné, punggelan kulukné pejanga di awakné I Tantra, tur mantraina. Disubané atep I Tantra mapunggelan kuluk tur dadi babaung lantas malaib katengah alasé, ditu balian Sandi maseselan. Punggelan I Tantra ané ulung ka tukadé, kaamah tekén bé julité, mara gati amaha punggelané Tantra, lantas neket ditendas bé julité tur sing dadi kelésa. Kéto kadadin babaung sané maawak jelema matendas kuluk, miwah bé jagul sané mawak bé julit matendas jelema.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 31

ngortang seni #2: layah basangé, seniné amah?2

roup chat WA ané di tengahné misi watek pelukis, penulis, kurator, jak akademisi seni rupa nadak gesyuh dugas abulan ané suba liwat.

Dadalané ada besik timpalé nyeletuk ngirim komentar dugas ané lénan ramé nyatuang seni, koméntar ye kéné, “yén layah basangé, seniné amah?” Nadak lantas makin ramé ané nimpalin, ada ané ngebanyol nimpalin, ada ané serius nimpalin, ada ané dadi penengah, pokokné ngéndah.

Yén alih, pikir adéng adéng, beneh petakoné ento. Yén di istilahé berpikir réalistis, apang tusing tungkulang ngurik seni basangé layah, kurenané makenta, susun panak kanti sing nyidang meli. Kéwala yén bes kéto san metakon nak cara pasrah sajan masih, asané seni to sing bertanggung jawab tekén i jelema ané ngaé seni. Kéwala ada masih pikiran, yén kanti kéto petakoné pasti suba sing rungu asané kin gegaén ané lénan, karanané sing bisa ngaé porsi ané cén anggon pelega déwék ajak ané cén geginan ané nah sedikit

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 32 Artikel
2 Artikel puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali G

tidakné nyidang nekang pipis anggon meli baas, meli baju, anggon idup lah intiné.

Kéwala nak mula saja, yén pinehang sajaan, seni to tuah pelengkap, kebutuhan térsiér cara dinteoriné, nu lebih penting ajeng2an ajak jaené mademenan meturang rasa ajak kurenané di pedeman, to pokokné. Yén sube kéto, seni to dija letak fungsiné di idupé? Nah yén ajeng2ané mula dadi pokok idup, yén sing ngajeng pasti mati mekenta, kéwala nak ada masih seni di ajengané, misalné seni ngaé ajeng ajengan, komposisi antara nasi, bé ajak jukut, warna warna lebeng, setengah matang, matah, carané ngolah, ditu ané macelep seniné, karanané seniné ngandelang rasa, perasaan. Patuh masih dugas mademenan ajak kurenané di pedeman, gaya ngangsegang, gaya mediman, variasi téknik masesep nak nganggo seni apang merasa puas makedadua, kondén buin suasana dugas mademenan, ada ané demen peteng, ada ané demen remang remang, ada ané demen galang apang tepuk jelas. Nah ditu be letak seniné, ditu seniné idup. Seni to idup di rasa jelemané makejang.

Contoh ané lénan, meli HP, uling mare nepuk jeneng HP né misi orine milih warna, di milih warna to sube ada rasa seni ané idup di awak, di keneh jelemané. Yén bawakang nyatua seni to diastun kebutuhan ané tusing pokok, kéwala seni to sesainan anggona kin jelema, tuah je yén layah basangé sing seni né ané lakar amah, kéwala yén ngamah sing jin seni nak sing luung kinyukané, sing mantep rasané. Yén cara janiné nuturang éstétika adane, karana éstétika ento tutur tutur ané ngeraosang tatwan seni, ilmu filsafat ané ngeraosang seni madan éstétika. Nah yén sube kéto, di layah basangé da seniné amahe, nasiné amah, kéwala kayang ngamah rasang bunguté nginyukang nasi mecampur bé, makuah, ditu be éstétikané, ditu be seniné.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 33
Pohmanis, 2 Oktober 2022

luh bintang

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 34 Satua Cutet
3 3 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

PLuh Bintang adan tunangan tiangé. Adanné dogén suba melah apa buin pangawakné. Eda suba sambatanga. Lumlum gading kulitné buka kapundungé klumadin. Kenyemné manis buka madu juruhé. Seledetné béh nyepolang keneh timpal. Sabilang ané matepuk ajak tunangan tiangé nagih nyalip. Tiang masang kuda kuda apang malunan bakat juang tiang Luh Bintang. IBW Widiasa Kenitén angrumrum tiangé lebihan tekén pagodan dedariné di kakawin Arjuna Wiwahané. Ia dong pragat kenyem dogén. Apa kadén artin kenyemné? Ento ané tusing tawang tiang. Apa ia seken demen, apa nyaruang demenné. Tiang seken gati kenehé tekén Luh Bintang. Sabilang ajakin tiang ngantén, tetep tusing nyak. Nyén sing sumanangsaya. Sinah Luh Bintang ngelah gegélan ané lénan. Sinah gegélanné ento gantengan tekén tiang. Sinah sugihan tekén tiang. Sinah sabilang kitaanga tekén Luh Bintang isinina. Magenepan di sirah tiangé masliwer ngindikang Luh Bintang. Antes suba anaké nyambatang yén suba kasmaran, tai kucing terasa cokelat. Tiang ngedékin awak tiangé padidi.

Dibi iseng tiang matakon,”Luh koné lakar ulang tahun, man dija lakar mlalai?” seed gati tiang matakon, yén nyak nyambatang lakar ajak tiang ia mlali kija ja kitané. Lakar isinin tiang sabilang ané tagiha. Apang taén dadi anak sugih, ulian mélanin jengah. Ia pragat makenyem dogén. Masaut tusing,

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 35

kedékina dogén abedik. Apa artiné kedékné tiang tusing nawang. Sayan cenidra tiang. Sinah suba Luh Bintang ngepah kenehné tekén tiang.

“Luh sautin apa patakon beliné,” keto tiang mapangidih. Apang bakat dogén ajak mlalai ngisinin kenehné maulang tahun. Yén suba nyak ajak maulang tahun lakar posting tiang ka FB, instagram, tiktok apang ajak liu nawang Luh Bintang gumanti gegélan tiangé. Guminé jani anak mula kéto, yén sing bisa ma FB an, tiktok, instagram sambatanga katrok. Kaplajahin masi apang bisa mantas nuutang, suba tawang isinné tuah mamérang mua dogén. Kéwala demen masi mabalih, anggon nglimurang leleh kenehé.

Kanti ping telu ping pat tiang matakon, mara nyak masaut. “Ajak tiang ka pasih, Beli?”

Miiiiih, alah sayutin keneh tiangé, mara Luh Bintang masaut buka kéto. Yén dadi té tiang kejog kejog, méh bisa buka anaké karauhan. Jeg kendel gati. Liang kenehé lakar maan ngajak Luh Bintang ka pasih mabalih ilehan ombaké. Saja pesan gandéng tiang Luh Bintang prajani. Tiang maganti sepéda motor. Biasané cekutruk aba tiang, jani kasilihang sepéda motor ané malengis mara pesan pesu uli déler. Yén takonina korahang sepéda motor khusus buat Luh Bintang apang kendel kenehné.

Gandéng tiang Luh Bintang. Ten tawanga tiang ngaba bunga mawar, melati, ané kiket misi tulisan, “Tresnan Beli buka Punyan Biuné.” Ajak tiang malali kawitin uli Sanur. Di Sanur, Luh Bintang negak marep ka pasihé. Matanainé sedeng menéka, sunrise, kéto anaké nyambat. Mirib suksmané ngawitin idup. Idupé apang matéja galang uli semengan, masawang baag buka ngemu gula bali. Tiang mula ngajak Luh Bintang semengan ka Sanur apang makeloan maan matutur tuturan. Pabalih tiang matanainé ané satya tekén pajalanné. Sabilang dina i matanai nyuryanin gumi, tusing taén mrasa leleh anang abedik. Akudang isin gumi tulungina tekén i matan ai. Uli ané madan manusa, beburon, sarwa muripé tetep tulungina. Tusing taén nagih prabéa tekén ané tulungina.

Di kéto kétoné tiang mrasa lek di keneh, kayang buka jani tusing taén

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 36

matulung tekén idup. Seledétin tiang Luh Bintang. Ia masi nyeledet. Makasiur ulun atin tiangé. Ia lantas negak di duur biasé ané putih.

Batisné ané putih lesit, urugin tiang baan bias putih. Ia kenyem kenyem mabalih tiang, mirib soléh tepukina tekén Luh Bintang. Anaké ané makerem di pasihé masi liu tepukin tiang. Sambilanga nyatuang isin idup. Tuah dadua isiné, selem kalawan putih. Misi kedék ingkel ingkel mirib ada ané baud pesu uli tuturné. Tiang mapangapti apang tusing ada timpal tiangé tepuk. Yén tepukina, ketara ngaba sepéda motor baan nyilih. Mablekis masi tiang. Ngenah sugih sakéwala baan nyilih di pisaga.

Tujuhang tiang buté ané lakar ka Nusa Penida lan Lémbongan ngaba muatan. Sinah ada ané gumanti malali kemo, apang nawang kaluihan gumi Nusa Penidané, Lémbongan lan Nusa Ceninganné. Yén gumi melah, sinah liu ané lakar nekaain. Ombaké saling pamalunin tekané. “Beli yén anginné gedé, ombaké masi gedé. Saja kéto Beli?”

Tiang mapi mapi makeneh buka anak ngenehang isin gumi. Makelo tiang nyautin. “Mirib kéto Luh.”

“Dadi mirib Beli?”

“Beli jejeh tekén ombak gedé Luh. Beli tusing nyak nepukin ombak gedé apa buin buka jani ajak I Luh dini.”

“Dueg mula Beli nyautin. Madak apang tusing ada ombak gedé.” Buin jebosné sagét uli dija kapa tekané anginné baret gati. Ombaké sagét gedé tekané. “Néh, saja Beli. Angin baret, ombaké gedé.”

Kedetin tiang Luh Bintang énggalang tiang nyemak bungané ané engkebang tiang. Mara makipekan sagét cunguhné ané buka suksuk gelatiké nempuh mawar lan melatiné. Tiang runtag dugasé nika. “Aget pesan melati lan mawaré maan tempuh anak jegég,” kéto tiang ngrimik di keneh. Ia kenyem mara tiang ngenjuhang bunga. Prajani tiang mapoto ajak dadua. Koné lakar kirima ka-FB lan ané lénan, apang liu koné ané nawang. Tiang kenyemkenyem buka anak buduh. Mirib saja tiang buduh kasmaran buka jani. Geluta

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 37

tiang. Hp né enjuhanga apang mapoto bareng bareng. Sayan sayan runtag bayun tiangé.

Apang ngenah tiang tresna gati, beliang tiang roti ané adepa tekén dagangé drika. Prajani tiang bani mesuang pipis krana ada tatujonné apang nyak seken seken Luh Bintang tekén tiang. Apang ngenah mamodal masi. Bareng bareng ngebés rotiné ané abesik, miih cara dipilem pilemé tiang jani.

“Luh jani kija buin malali?”

“Kija ja keneh Beliné. Tiang marengin dogén.”

“Lamun kéto, ka Kuta nah?”

“Kadén patuh di Kuta masi pasih tepuk Beli?”

“Apang tawang rasan pasihé, patuh ya rasan pasihé di Sanur ajak di Kuta,” kéto pasaut tiangé. Jatiné dong apang makeloan ngajak Luh Bintang indeng indeng. Tiang ka parkiran. sepéda motoré majalan adéng adéng. Geluta bangkiang tiangé tekek gati. Miih luung rasané. Kudang lampu setopan liwatin, kudang tongos macet tepukin tiang. Kebusé ten rasaang tiang krana Luh Bintang nayuhin kenehé. Tis dadiné.

Sanja masi tiang neked di Kuta. Pabalih tiang turisé ané mara teka uli guminé. Ada ane bokné sedek plintira tekén anaké ané magaé di sisin pasihé.

Ada masi ané sedek nutur ajak gaidné, ada masi ané nyempang sambilanga mamaca buku. Awakné tuah macawet dogén.

Ajak tiang Luh Bintang majalan di biasé putih, sambilang tiang matuturtuturan. Liman tiangé saling gisi. “Yén manut Luh, encén luungan pasihé di Sanur tekén di Kuta?”

Ia kenyem. “Tiang demen tekén pasih Beliné. Ditu ada ombak ané degdeg. Ditu ada bias ané putih sentak. Ditu ada rasan yéh pasih. Ditu ada jukung ané lakar ngentasin idupé ngaba ka togosé ané alih. Ditu ada pasayuban ané ngetisin. Ditu ada klebutan kakiterin baan bunga magenepan warniné.”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 38
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 39
Wayan Jengki Sunarta

Tiang tusing bisa masaut baana. Tusing madaya lakar buka keto pasautné

Luh Bintang. Kanti sanja tiang di Kuta, suryané nyrorokang kauh. Toris torisé kendel nepukin buka kéto. Sunsét koné ento, sunsét pinih melaha di guminé.

“Beli mula jail ituni ngajak tiang ka Sanur, ninghalin matanai endag, jani ka Kuta ninghalin matanai engseb. Jeg bunter pajalan beliné ajak tiang dinané jani. Kénkén sujatiné Beli?”

Tiang mapi mapi tusing ningehang. Énggalang tiang nyemak limané Luh Bintang lakar ajak tiang mulihné. Yén sépanan ngajak mulihné, sinah tiang lakar maan munyi uli reramané. Manian yén buin ajak pesu, sinah lakar tusing baangina.

“Beli lakar kija jani?”

“Mulih Luh?”

“Dini malu. Tiang enu demen di Kuta apang taén ngrasaang peteng di Kuta. Apang taén nepukin bintang pakadépdép di Kuta. Koné Beli demen mabalih bintang. Jani dini mabalih bintang.”

“Bintang beliné tuah I Luh,” tiang ngrimik di keneh. Isinin tiang kenehné Luh Bintang mabalih bintang di Kuta.

Sagét ada bintang macepol. “Beliiiiii ada bintang macepol? Apa ya artiné?”

“Ada nyambat sabilang ané kenehanga lakar kaswécanan. Saja apa tusing? Beli tusing nawang.” Tiang maniang matakon, “Luh sing lakar geréngina tekén reraman Luhé kanti peteng malali?”

“Ngujang ngeréng. Anak suba sambat baan surat ka reraman tiangé. Tiang gumanti majalan ngantén ajak Beli.”

Tiang kamemegan. Tusing ngelah saut. Abang.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 40

puisi-puisi sayu putu ratih

Suara Saking Bali 41
4 4 Puisi
Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali Wayan Jengki Sunarta

Pesinggahan

Rikala beli pedidian, tiang ané nimpalin beli

Rikala beli sebet, tiang setata mirengin curhatan isin keneh beli

Rikala beli sedih, tiang ané ngusapin yéh peningalan beli

Disubané liang, beli engsap tekén tiang

Né jani tiang pedidian ngenehang padéwékan

Déwék tiang tuah dadi timpal

Boya ya ja dadi tunangan

Beli.....

Yén dadi tiang idih, dadiang ja tiang tunangan

Tusingké beli pedalem nganggon déwék tiang dadi pesinggahan

Yadiastun tiang tuah mamodal tresna

Nanging Tresnan tiangé tulus kapining beli

Kéwala tiang nawang, tresna tusing dadi memaksa

Abesik ané arepang tiang beli bagia, tiang masih milu bagia

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 42

Keliwat Tresna

Kuluk ngongkong kafilah berlalu Kéto jani tiang tusing rungu tekén munyi disisi

Ngorahang déwék tiangé buduh Buduh ulian tiang keliwat tresna tekén beli

Tresnané jani nedeng kembang Sesai sai télponan lan chatan ngorahang sayang Ngaénang tiang melayang layang

Yéning ketemu tiang tusing dadi joh ngajak beli Kemu mai setata ngajak beli Melali, maliang maliang ngibur hati

Keliwat tresna tiang tekén beli Serasa guminé gelah ajak dadua, anak len tuah ngontrak Keliwat tresna tiang tekén beli Sabilang wai ingetang, sabilang wai ipiang

Tiang sebet yén beli awaian tusing nelponin tiang Tiang sedih yén beli tusing ada disisin tiang De kanti beli nyakitin tiang Tiang ngarepin tresnané puniki kukuh sekayang kayang

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 43

Tunangan

Tunangan

Boya ja matimpal

Boya ja masih manyama

Nanging setata paek

Sesai sai ngapél singgah jumah

Tunangan

Rerama sai nuturin,

“Ning, nak kéweh dadi anak tua alih tunangan ané seken seken tresna” Kéto pabesen rerama

Ngarepang pianakné setata bagia

Tunangan

Tresnané tusing dadi boya boya

Tresnané mangda maimbuh satya

Yén suba jodo sinah lakar ajak masumpah sehidup semati

Ngedum tis panesémakurenan

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 44

Satya

Tuturé luwih tur nudut kayun

Parilaksanané becik tur demen saling tulung

Isin kenehné kadasarin antuk tresna

Ajah ajahan agamané pinaka panuntun

Patut resepang tur laksanayang

Setata eling tekening karma phala

Satyané ngawinang liang

Satyané ngawinang idupébagia

Satyané dadi "Satyam Eva Jayate"

Sayu Putu Ratih, mahasiswa UHN I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar, saking Buléléng Seririt. Jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama, Prodi Sastra Agama lan Pendidikan Bahasa Bali, Fakultas Dharma Acarya.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 45

mamata pipis

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 46 Satua Cutet

Saya berjanji akan meningkatkan pariwisata Bali lebih baik. ” Ni Nyoman Ayu Suciartini

Sesumbar anak né jagi nyalon apang mapilih dados anggota déwan yang terhormat. Makudang kudang manusa kacingak ring baliho gedé tur tegeh. Makejang nunggulang basa ané kalintang tegeh, ngumbar janji di sakancan langité biru. Foto ipun para calon macétak nyablar. Sané lanang nganggén busana lengkap. Udeng, saput, safari makancing emas, di muncuk udengné misi bunga pucuk bang apang ngenah ajeg Bali. Ten engsap makaca mata apang kasub kacrita anak dueg lan pemikir.

Gaya mapotrék para calon buka briuk siu, patuh. Nyakupang tangan ring tangkah sané nyuksmaning ajeg Bali lan madaging tulisan, “coblos nomor siki, dua, telu,…” miwah nomor lianan. Maimbuh tulisan, “membawa perubahan pada Bali, menjaga Bali tetap Bersatu, aman, lestari,” méwah lan makuah tulisan tulisan ipun ring baliho. Sayang, foto, tulisan kampanye sané sampun kacetak indah, melah, ajiné sing dadi tawah punika mepacek ring sisin marginé, ring punyan kayuné. Sinah pacang ngranayang mati makesami papunyananné mapacek aji paku. Yéning dadi kasambat i punyan kayu sakadi jatma, sampun magetih getih awakné uyak papacekan ring sajeroning padéwékannyanné.

Ten wénten nak urati. Né penting makejang calon pemimpin polih suara sané liu, membah lan nyidayang nganter ipun ka senayan. Makudang kudang spanduk pajéjér ring rurungu pinaka ciri anggén ngamancingin pemilih.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 47
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 48
Wayan Jengki Sunarta

Katuturang I Buncit, calon déwan ané ngemolihang suara paling bek ring daérah pemilihannyané. Buka ngipi katibén durén, kedék I Buncit sayan ngalinggahang. Mangkin sat sagumi Baliné uning ring I Buncit. Makejang ngaku dadi panyamaan ngajak I Buncit. Anak ring rurungé masé kaakuin nyama. Kija kija jani I Buncit ada né nyambut. Patikaplug anaké nyiapang tongos, kalungan bunga, miwah tari tarian. Di nuju pesu ajum masyarakaté, bisa nyéwa gong kebyar utawi baléganjur anggon nyambut I Buncit punika. Minab panekaan I Buncit pacang ngranayang masyarakat ngamolihang kerahayuan, perbaikan rurung, bedah rumah, program keséhatan, jinah membah, miwah janji janji sané sampun sampun minakadi pemberitaan di media ané demen gembar gembor.

Kenyem I Buncit naanang basangné ané gedé ento mirib liang sajan. Baan légané kantos ngenah panggal giginé makényem. Motah tekén kaangoban anaké. Sing ada bani macem macem ngajak I Buncit.

Di subané menjabat, membah tekén jinah, arta brana, ngumbar kasugihan, sat sagumi anaké uning ring I Buncit, umah méwah, mobil melah, dija dija mapidarta ngicénin ceramah. Nadak sara dadi juru arah, bibih makuah, nanging maksudné mogbogin mayarakat tawah.

Kocap ada pembangunan hotél, villa, mall, makejang kasetujuin yéning asiki sampun majalan. Asiki punika tuah jinah, rupiah utawi dollar mawadah amplop utawi transfer pinanda pemanis. Lengut tur lemuh pisan munyin I Buncit yéning sampun maurusang ngajak pipis pelancar, uang pelicin. Ané kéweh dadi aluh. Ané ngelanggar dadi halal. Makejang serba aluh, laas, yéning pipis suba dadi penambetné. I Buncit tusing taén mapineh pembangunan hotél, villa, mal, miwah sané lianan yén nénten manut ring uger uger pembangunan, sinah lakar ngranayang biuta. Napi buin pembangunan hotél, villa punika ten madué kajelasan dampak manut ring konsép Tri Hita Karana. Jég ulah aluh membangun, memata pipis, tén ngitungang alam, sinah pacang nepuk sengkala.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 49

“Pak Déwan Buncit, niki wénten asamatra sakéng panitia,” kocap wénten ibu ibu nesekin sinambi nyerahang amplop coklat majepret patpat. Pastika makudang kudang jinah anggo nampiasang keneh membangun apang prasida lancar. Masalah izin, keamanan, miwah sané lianan urusan belakangan. Kéto papinehné Pak Déwan Buncit.

Sayan taun taunan menjabat, Pak Déwan Buncit sayan nyugihang. Uli dija tékan pipisé, saru grémeng. Kejag kejog pipisé ten mrasa napi. Ané ngrasayang tuah masyarakat ring padésaan paak pembangunan hotél, villa, mal punika. Makudang kudang luu plastik makutang ngawag, ten naenin kaurus pihak hotél, villa, mal, miwah sane lianan.

Luu plastik punika ngebekin tukad, pekarangan kosong, jelinjing, miwah rurungé. Ten ada anak rungu yéning masalah luu. Minab jinah, upah, makejang pati kaplug tolihané.

I Buncit engsap tekén janji janjiné sewaktu dadi calon. Jani suba mepilih, suba dadi pejabat, sayan kebut ring indria, sayan kecut janjiné. Sing ada program program unggulan ané kebaosang ipidan. Tuah pembangunan nyeletin paningalan ané majalan.

Krana tan kaurus, luu plastik ring désa pemilihan I Buncit menék surat kabar. Pakrimik masyarakaté katutur ring média média. Wénten berita banjir, luu mebrarakan ring rurungé, lan julukan désa paling romon, kumel, dekil, bin jelek bon désané sampun kaloktah. Anggaran milyaran, nanging TPA (Tempat Pembuangan Akhir), pembuangan sampah ten kaurus. Anggaran désa makudang kudang membah, nanging jalanan di désa I Buncit cara kena gempa bumi, masiagan. Sing ada anak pati demen mentas.

Pejabatné mabaju mentéréng. Nyaluk dasi, sepatu pantopel, cukuran klimis, nanging wargané geginané tuah nuduk mis, nuduk luu. Makejang nampedang luu ulian pengadaan pembangunan ané sing medasar, néntén manut ring ugér ugér.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 50

Luu plastik ané sing pegat pegat ngranayang banjir dija dija. Yéh tukad maluab. Wénten limang dasa diri warga Désa Buncit sampun padem kasérét arus banjir. Banjir dados langganan tiap taun.

Ditu lantas kramané jengah. Pengarah I Buncit sampun néntén wéntén ngugu. Korupsi milyaran mabongkar. Dana désa anyud kasapu momo indria I Buncit sané néntén satia téken janji. Peplinceran pedati jagaté tén dados tawah. Pianakné I Buncit makekalih milu padem krana banjir. I Buncit ngeling segu segu, macéh céh yéh paningalané. Ten pesu munyi liputa tekén télevisiné.

“Bagaimana pandangan Bapak terhadap sampah plastik yang menjadi sorotan penyebab banjir ini, Pak?”

“Berapa banyak korban jiwa, Pak. ”

“Dana désa ke mana Pak?”

I Buncit uber makudang kudang pitakén. Nénten pesu pesautné. Nguntul mespes yéh paningalan. I Buncit katibakin pamidanda mabui telulas tiban. Majalan nganggo rompi oranye, paliatné puyung. Nanging, I Buncit kari nyidayang kedék makenyem, sambilanga madada dada ka wartawanné. Minab sampun telah pilné I Buncit. Geluta jeruji besiné patuh tekén ngelut pianakné. Karma mula cicih. Sampun makurung ring bui, misi buduh. Pragat I Buncit kija kija negen plastik, ngugut plastik, buina nepuk plastik gelur gelur kakadén pipis akoper.

Ni Nyoman Ayu Suciartini

embas ring Karangasem 11 April 1990. Meneng ring Jalan Sedap Malam Dénpasar. Dados kakontak ring uci_geg@yahoo.com

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 51

puisi-puisi komang sujana

Suara Saking Bali 52
5
5 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali. Wayan Jengki Sunarta

Kobér Mérah Putih lan Barak

Lawat lawat Pahlawan

Mélanin tanah palekadan

Antuk rah lan toyan panyingakan

Padem anggén urip

ring kobér Mérah Putih

Alit ring arep pameson

Tan lilih. Nanggehang sedih

Kobér barak

Magambar sato

Ageng lan galak Tan parasa, langgana

Ngungkul makibaran ring muncuk kayu

(Tajun, 9/8/22)

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 53

Pakéling

Sira sujati sané éling?

Napiké ida?

Napiké dané?

Napiké ipun?

Napiké ia?

Tegarang takénang Ring ipun

Ring sisin jalan Ring émpér toko Ring sor mahoni Kantun kajajah Makta kobér lan umbul umbul (Singaraja, 6/8/22)

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 54

17 Agustus Mangkin

Ring muncuk tiangé tegeh

Makibaran bendéra Merah Putih

Ngulap-ngulapin rakyaté

Kaleson ring genah pakungkungan

Ring wantilané sisi kauh

Kagenahang spanduk painget

Kasurat pitung dasa enem

Tuuh Indonésia Merdéka

Ring lapangané jimbar

Suung tan pakedék pakenyung

Kélangan suryak suryak girang

Laib labuh alit alité mabalap umung

Marebut krupuk jaringé magantung

Ring salantang margi

Wantah masisa lawat lawat sepi

Tan wénten prawira truna truni

Magending mabaris trepti

17 Agustus mangkin

Malih pidan merdéka pandemi kakawitin?

(Hotél Nusa Indah, Agustus 2021)

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 55

mlancaran ka sasak

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 56 Satua Masambung
(17)

Ida tan kayun masahur. I Madé misereng Ida... Gdé Srawana

Aduh, Tu, ndawegggg; ndikaang Tu, dipidan dedemenan titiangé... séda?”

Ida kantun meneng.

“Inggih, Tu, dipidan?”

“...I...tu...ni!” Né mangkin Ida patelenan tur terang ngonék kruna punika, tur seret pawecanané. I Madé mangkin ngepes ipun, ngeling.

“Doooong, titiang sampun madem, ngudiang dedemenan titiangé taler... seda? Ratu dados sareng seda... dedemenan tiangé, Tu?”

“Tuduh... Madé... Paican Widi, Dé! Dadi sing tulak! Madé tan mituturin yang ituni kéto. Dedemenan Madéné nutug kedarman, Dé, api bedah koné tangkah dedemenan Madéné, nyak sing koné ia bakal masirik nyak sing bakal ngelong janji!”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 57

Ida ngedohang mlinggih, I Madé bengong; liang ipun akikit, santukan né mangkin sinah sampun antuknya pacang prasida, yéning turah rawesé ring margi negakin munyi ajinida.

Saget malih anaké cenik i wau nggelurin sang makerem.

“Beliiiiiiii, usan sampun, Beliiiiiiii!”

“Agianang suba Madééééé! Nah buin akejep suud ba!”

Raris malih ngrieng sang makarem, kadi suaran i tambulilingan sareng akéh manyitip nyitipin sarin mekar.

Dé, ento seneng pesané anaké ento, oo, Dé! Yang iri sajaané. Apa ya kobetanga? Makerem, nganteg jeroné napet jatah, sajeng rateng...”

“Data rawesang Ida, Tu, margi ka pasanggrahan, Tu!”

“Lan Dé, aduh, bangkuné né liu pesané ngisi rusian iragané, oo, Dé?”

Wau ukuh ngadeg Ida, kairing antuk I Madé, saget malih narikang Dangdang sang mekerem i wau, raris Ida malih mlinggih. I Madé kantun majujuk ring pungkur bangkuné...

“Duh adi ayu, Siti Sundari! Margi Déwa; Durus apang melah; ajegang jua kadarmané ring Sang Abimayu, mangda gapul Ida ring Adi Embok sedih maguyang nyén pacang ngrumrum!

Yan Ida sampun ring suargan, Duh tunasang, mangda Ida biana lali ring embok sedih uyang...

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 58
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 59
Wayan Jengki Sunarta

Engkal engkannya yakti dahat ngulangunin. Malih pradnyan sang narikang gendingé nudut kayun sang miragi, jantos I Dayu nangis eling ring angga, kadi katiban sesiming mangda Ida ngajengang jua kadarmanida.

“Aduh Dé, onyangan anaké ngogkang yang! Madé nundungin. Anaké totonan sing uning apa tekén raga né mlagpag yang baan sesimbing.”

“Ratu, mengengan Tu! Margi munggahan ngiring Tu!”

I Dayu patelanan ngelésang tanganida, tan ngega Ida ring angga, pejelejeh angganida wau I Madé bantas ngambil tanganida; I Madé pisaratnya mangda gelis Ida kayun makaon saking bangku punika, bangkuné néné keh mangkin ngekes, nyimpen, rusia buat buat. Wau mrasa antuknya, pajelejeh angganida, kabatak antuk jejep idané, gelis ipun ngelébin anaké ayu, ajerih ipun taler ring sikian, yan pada tan éling ipun ring déwék boyaké mapowara kaon indiké asapunika ?

Sasuén Ida kiring antuk I Madé, wau wenginé nangkin ipun miragi “pabesan” dedemenannya, samaliha “pabesen” punika katerima antuknya ri sampuné “séda” sang mabesen.

Sasampuné Ida rauh ring kamar, I Madé raris mapamit, aturnya banban, misadia wantah ajebos mapamit saantukan kantun wénten “takénang” ipun ring kekasihannya. Nanging sujatin manahnya mangda tan pakadi dibi soré ipun ngiring Ida sasué suénnya mabawesan, santukan paling karangkung manahnya, tan dugi antuk ipun nuptupang.

I Luh, wau ngeton gustinnya sungsut, pasuryanidané bengul barak, tan purun ipun matur punapa punapi. I Dayu raris ka pameremanida tur merem mereman, nanging Ida tan pawacana, langit langit ranjang punika kapandreng antukida, rupa irika wénten tulis néné mapamungu ring Ida, mangda murnaang sungsut kayun ida. Waspané mecat, banggayangida, sasad tangané né lecig i wau kantun ring méjané, sané magenah ring sor cermin.

“Ratu, malih sungsut! Ndikayang Tu ring panjeroan Ratu, bilih belur antuk titiang murnaang akikit”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 60

Ida kituk kituk meneng tan pawecana; swabawan Ida karangkung asum, waspa tan pegat nuut pangrasan Ida, pangrasané néné belig nyalang, néné kantun suci mulus, bantas wau nahen kaaras antuk angin miwah entéran surya miwah entéran sasih kéwanten.

“Tu, indayang dauhang wacanan Ratu ring titiang Ratuuuuuu, tan kalugra titiang sareng ngiring Ida nandangin duhkitanida? Ri asapunapiné titiang kengin kawastanin satia kéngin wang jero?”

Taler kantun Ida meneng, tan pisan pisan kayun masaur.

Pinah wénten adasa menit sepi ring kamar, wau I Dayu mawacana. Ni Luh ngusud ngusud cokor anaké ayu tur sareng ipun ngeling; sedih ipun ngeton Gustinnya bekut nangis.

“Luuh, jelap yang ka gumin Sasaké ngisidang sedih; jumah di Sirikan rupa sing ada tongos sedih...”

Ida megat wacana wantah akejep, raris malih ngawitin.

“Tawang I Aji ngendikain I Madé sakadi kadin unduké. Aduh Luuuh, limang tiban I Madé nyekeb rusia, pelut baana sekep kén yang, kénkén jag lédoh atinné? Gisu ngempuang yang, api suba tahu tekén paundukan yangé bakal memanjak ka Sunia. Anak muani sedeng tulad laksanané ento; dija ngalih anak muani luihan tekén kakéné satiané?”

...Nyat waspané, nanging panyingakanida barak, inab puun, kabatek antuk duhkitanida. Ni Luh Sari tan pisan ipun purun matur, ipun wantah ngusud-usud cokor anaké ayu punika.

Wénten pinahan malih “apakrakan base”, Ida Dayu ngandika ring panjeroanida, “Ugas I Madéné si dori ka Jawa beneh satata ngintu. Sing lalis ya ngalahin yang, bantas amenit idepné sing nyak ia ningal yang; saja Luh! Ugas ento yang mara ipuanné nawang ayu bakala yang katur ka sunia, kadén yang guyu guyu, kadén yang ngulgulin Ida! Aruh bes ambul manyama sodét yang tekén beli Ngurah, bes ngesai ngajak gradag-grudug di Sirikan, …api bagus... lamun sing…”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 61

“Aruh, Ratu… menengang ja sampun; daweg Ratu iringipun duk punika, yakti Ratu ring deg sirep, Tu?”

“Saja Luh! Bek pesané di kamar kelas dua, uli Makasar suba bek pesané; tumbén yang di deg maan tongos, nanging yang baanga kasur. Alah borbor keneh yangé dugas ento. Méh méhan makasur ombak; tuh paningalan yangé, telah yéhné mabiok... I Madé sing lalis sing ngalahin yang. Liu sajaané rawesné tani kangin tani kauh, mara jani yang nawang, ia mapasihn yang usag ento. Ia ngesai di deg yan luas. Yang gebaga… aduh matogor anaké; pules sing ia apeteng. Tundén yang bareng dadi akasur; takut yang ugasé ento masi, ada Tambi ajaka dadua; aruh jeg nyeeng dogén, jejeh yang. I Madé lantas katundén bareng di samping yangé ngebah, maselat galeng guling ajak I Madé… apang kadéna manyama yang kén anaké nyeeng yang.”

“Mimi, Tu! Yan anak moani sewesan, masa ajeg ngaba keneh daweg punika!”

I Dayu masahur, “Ipidan yang sing angob, Luh; baan bekbekan tangkah yangé ugas ento; nanging mara inget ingetang, aruh dija ngalih anak moani ka kéné? Ajeg sing da gunjih ndén!”

Tulus jati pawacananida asapunika. Inggihan punikan ayun anaké istri kadamping antuk I Madé awengi, wantah maselat antuk galeng guling kéwanten, taler tan makripitan ipun. Samaliha kasur punika tepeng ring petengé kagenahang antuk jongosé.

“Aduh, Luuuh! Dong jelma jenengan I Madé tawang, totona mara nirmala bakti, sejati hormat tekén anak luh. Bani sing grunyam! Jani mara yang nawang sejatiné. Ipidan tungkul yang ngenehang sedih yangé, inget sing nganteg kemo makenehan!”

“Ratu, Ratu, wusan Ratu sungsut! Kadung sampun renteh pangandikanida I Aji, wusan Tu sungsut. Sampura Tu, purun titiang langgia matur pamungu ring anggan Ratu; yadiapi séda Atu pacanga, pakardinin-mangda mrasidaang satia Ida I Aji ring pasobaya. Ratu sampun lintang wikan, taler purun titiang

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 62

mapamungu, inggih pongah titiang, sakadi sesonggan ida dané ring Buléléng, (Beli Madé Sarati majarin titian...) Apa toooo? Aruh lali titian... mangkin Tu... Nah ngadep colok ka Pabéan, ngadep paku ka gunung, yéning turah iraga ring Karangasem, boyaké mawasta “nasikin segara”. Inggih purun titiang pongah nasikin segara, nanging sinempuraang ugi Tu. Titiang mangkin ngaturang tutur yéning turah ring jaba tutur tuturang titiang; inggih ring Buléléng kocap ring banjar Sekartaji, wénten wau nem sasih sané langkung, wénten wikara. Puniki Beli Madé Sarati nuturin titiang.

Luh, Luh, di Beléléng beli ningeh orta, timpal beliné nuturin beli. Aduh, Luh! Ento ja pantes adanin anak luh utama, luih tawang; anaké nyuang anaké luh ento suba nuturin beli. Né moani Nyoman Arka adané, né luh Ni Ketut Rijasa, uli Banjar Sekartaji. Ni Ketut Rijasa tinggal mémé uli cenik Gurunné I Gedé Gasa ngulak ulak, matetajén, majangkrikan, yan dija kapo maan pipis; ada dogén koné anggona ngetohin siap. Nu belingan kalahina mabinder ngalih siap, nyahjah désa di Tengah. Tahén koné ia mulih, dapetanga pianakné teka uli di Blitar, lepas suba masekolah guru koné. Ento bapa Gedé Gasa teka mara inget tekén pianak, mara tepukina. Ni Ketut Rijasa saleh tur ririh, lepasan Blitar. Mara ada pajatin I Nyoman Arkané kema, jag teka ia macelig, tur nagih ngarep mesuang paitungan. Adin bapa Gasané, bapa Nengah Udep dadi ngekoh, sing ja nyak di arepan pajati tungkas tekén nyama, dadi pisaraanga kaponakanné, baané suba cara pianak baana ngarupaka tangkepné mapianak.

Ia, bapa Nengah, ukuh makidihang; baané ada pabesen Ni Ketut Rijasané pidan, “Guru ngedénang tiang, inggih, tiang nyuksemaang pisan buat legan guruné, nanging tiang nunas ica; yén padé benjangan ada tued nabluk, keni bapa kayun matari ring tiang dumun mangda sampun nyen guru jag ngadep di mani puané. Masa nyen Guru ten uning ring pamargi; inggih doaning tiang masih maukudan jelma, mangda Guru ten sahasa jag ngadep tiang, ten prangtariah!”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 63

Pabesené ento tekek pesan baana muntil tekén bapa Nengah Udep; nanging bapa Gedé Gasa, buka adanné sajaan gasa pesané; ojog nagih mategenin. Ngrawes lantas adinné tekén pajatiné, “Mangkin mangkin bapa, beli makekalih! Sampunang rauhanga dumun rawes belin tiangé ring gurun dané I Nyoman Arka. Cendek bakal tekaang tiang sampun sané bénjang pianak tiangé; dané I Nyoman Arka taler mangda sareng!”

Kéto koné Bapa Nengah Udep mutusang; béh ngapak Bapa Gedé Gasa tekén nyamanné. “Pah, cai I Udep..!” Mara kéto dingeha tekén pajatiné ngencongang koné ia pada macebur, saling maluin pesu; mamuk amukan nyen ajaka nyamané, sing randang rundung milu.

Bin maninné kema lantas Ni Ketut Rijasa ajaka I Nyoman Arka, liu pada anaké nututin. Kondén napak negak, suba tudinga koné tekén Bapa Gasa pianakné, “Nah, édéngang nyet nyainé jani! Saja nyai nagih pakidihang? Adi lancang reraman nyainé nagih makidihang?”

Lantas timbala koné rawesné, tekén Bapa Nengah. “Enden, beli; nguda ngapak apak masih beli payu? Ibi sanja masanggup dabdab ngrawes…” (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 64

ngantosang ulungan

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 65 Satua Cutet
bulan6 6 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Nemoning bulan purnama, Sang Hyang Ratih medal nyunarin jagat. Bintang bintang pakenyitnyit waluya soca sambeh ring langit, prajani ilid, kasor antuk sunaran dané. Sasat mengkeb sangkaning lek kasandingin sunaran galang ngeluntang. Langité galang tur bungah buka keneh tiangé. Angin ngasirsir alon ngetisin, ngampehang punyan punyanan miwah bungan sandat sané nedeng kembang, maambu miik ngalub. Petengé ento kadi rasa meli sebet tiang tusing maan krana tunangan tiangé teka mulih, lakar matari ngantén ajak reraman tiangé. Bli Agus, tunangan tiangé tur pinaka tresnan tiangé ané kapertama. Makejang kulawarga tiangé suba nawang Bli Agus sawiréh suba sesai mulih. Kéto masi tiang, suba caluh ka umahné Bli Agus. Apa buin reramané Bli Agus sanget nyayangang tiang, buka nyayangang pianak pedidi.

Carma Mira

Patuh cara biasané, Beli Agus ajak I Bapa negak di metén, ngorta sambilanga ngopi matimpal godoh séla. Tiang bareng negak ditu ajak I Mémé majejahitan lakar banten oton tiangé buin mani. Makelo suba ngorta kangin kauh ajaka dadua, tiang lan I Mémé tuah ningehang. Beli Agus lantas nyumunin ngraos plapan.

“Bapa miwah mémé, teka tiangé jani sujatinné ada ané lakar raosang tiang abedik.”

Ningeh tabuh munyinné Bli Agus ané malénan, I Bapa ané uli tuni iteh ngroko nadaksara ngucekang rokoné di asbaké, lantas nyautin.

“Indik apa to Gus? mirib mabuat pesan ”

Bli Agus tusing bani nolih I Bapa, ada rasa jejeh di kenehné. Ento ngranaang Bli Agus ngraos sambilanga nguntul.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 66
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 67
Wayan Jengki Sunarta

“Nggih Pa, niki indik tiang ajak Mang Ayu, pianak Bapa, tusing marasa suba kutus tiban matunangan, suba mayusa selaé tiban. Keneh tiangé lakar nyuang Mang Ayu, anggon tiang kurenan.”

Mara amonto pesu munyinné Bli Agus, I Bapa ngénggalang nyelag matakon.

“Adi nadak nagih ngantén Gus?”

“Tusing ja nadak Pa. Ipidan tiang suba taén matari ngantén ajak bapa lan mémé. Sakéwala bapa dugas ento nanggehang pangidih tiangé ulian tiang lan Mang Ayu mara tamat kuliah tur kondén magaé. Tiang tusing kénkén, beneh bapa pidan nuturin tiang lan Mang Ayu. Apang pada pada magaé malu, apang ngelah dakin lima tur nyidayang ngenjuhin anak lingsir. Jani suba duang tiban lebih tiang magaé, yadiastun tuah dadi pegawé sakéwala suba pegawé tetap. Suba nyidayang tiang lakar ngidupin Mang Ayu. Gedé keneh tiangé apang Bapa lan Mémé jani lascarya ngemaang tiang pajalan ajak Mang Ayu. Sawiréh tiang, apa buin Mang Ayu mula tusing lakar majalan yéning Bapa lan Mémé tusing cumpu.”

I Bapa bengong akejep, mirib tusing ngadén Bli Agus lakar matari ngantén buin. Tusing marasa saget suba duang tiban sasukat I Bapa ngandegang kenehné Bli Agus lakar nyuang tiang. Tiang ngiwasin semuné I Bapa, ngenah pesan I Bapa kebilbil nanging tileh maksaang makenyem lantas masaut alon.

“Nah yéning mula kéto pepinehé ajak dadua, luung suba, demen Bapa ningehang Agus lan Mang Ayu bisa ngajinin keneh anak tua. Yéning nyambatang indik cumpu utawi tusing, pastika Bapa lan Mémé mula suba cumpu. Bapa lan Mémé tusing ja lakar nembaang Agus lakar nyuang pianak Bapa, Mang Ayu. Sakéwala kéné Ning, jani enu ada Beliné Mang Ayu, I Putu ajak I Made ané kondén ngantén. Yéning dadi Bapa ngidih, antosang malu buin akejep apang beli beliné mang Ayu malunan ngantén. Masi enu cenik, kondén sanget wayah. Jelék asané yening Mang Ayu ngelangkahin beli-beliné malunan majalan ngantén

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 68

Suung akejep tusing ada ané masaut, Bli Agus kamemegan ulian tusing ngadén pangidihné lakar buin tanggehanga. Ia tuah anggut anggut alon, enu ngenehang munyiné I Bapa.

“Beneh asané kéto Méméné?” I Bapa nakonang pepinehné I Mémé.

“Patut buka kéto, Pa, apa buin anaké ngorahang, mani puan bisa kéweh maan jodo utawi ngelantas koné tusing ngantén yéning ada anak kalangkahin ngantén tekén adinné. Kanggoang adéng adéng malu Gus, masi jodo tusing lakar kija,” I Mémé ngimbuhin.

Prajani jelék sebeng tiangé ningeh pasaut reraman tiangé buka keto. Bli Agus enu duegan ngengkebang sebeng, tusing pesan ngenah gedeg yadiastun sanget kuciwa. Tuah muané ané masemu barak, saru ulian lek utawi ulian jengah.

“Nggih, Pa, Mé… yéning ento ané dadi pikobet, tiang tusing nyidayang ngorahang apa buin. Tuah nyidayang ngantosang tur ngrastiti, dumadak Bli Putu lan Bli Madé énggal maan jodo,” kéto pasautné Bli Agus polos.

Pamuputné Bli Agus mulih ngusap ngusap lima, pocol suba pindo matari ngantén. Jeg nyak adung reraman tiangé nambakin tiang ngantén. Cutetné endén malu, masi enu cerik. Uli dijané cerik? tiang lan Bli Agus suba matuuh selaé tiban, suba pantes ngantén. Matunangan masi suba makelo, uli SMA. Suba ada kutus tiban. Timpal timpalé ngorahang tiang matunangan cara anak ngrédit umah, tiban-tibanan. Jani enu misi ngantosang Bli Putu miwah Bli Madé ngantén, enggalan suba tiang dadi bajang tua. Aget ngelah tunangan polos, yéning baang anak lén suba makelo tiang suudina.

Belin tiangé nyak patuh makadadua truna lingsir, mula kondén ngelah rencana lakar ngantén. Ané besik maganti ganti anak luh, ané buin besik ngencot tusing bani ajak anak luh. Bli Putu uli pidan tusing demen masuk, matunangan dogén gaéné. Suba aget ia nyidayang tamat SMA tur nyemak pelatihan kapal pesiar jurusan bartender. Tamat uli ditu langsung magaé di kapal pesiar. Jani Bli Putu suba kadung demen di luar negeri, ento mawinan

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 69

tusing karuan buin pidan kadén lakar ngantén. Eda ja ngantén, mulih dogén kapah inget, atiban acepok tusing karuan mulih ka Bali. Apa buin ia ngelah tunangan bulé ditu, nyajaang suba tusing mulih mulih.

Bli Putu malénan pesan ajak adiné, Bli Madé ané uli cenik mula dueg mapan dedemenané tuah malajah. Bli Madé tiangé suba mragatang kuliah di kedokteran, suba dadi dokter di Rumah Sakit Umum Sanglah. Mirib ulian ipidan malajah dogén gaéné, tusing pesan taén nesekin anak luh, kayang jani tusing taén matunangan. Jelék baan ngorahang, nyeh ajak anak luh. Tuah bukuné dogen ané ajaka matunangan sesai sai.

Sapaninggal Bli Agus dugas ento, tiang ngambul di jumah ulian sanget kuciwa, gedeg, tur lek maadukan dadi besik. Mara liwat Bli Agus uli pekarangan umah tiangé, ngénggalang tiang makancing kori di kamar. Engsek tangkahé, makakeb tiang ngeling di penyirepan. I Bapa lan I Mémé pastika nawang apa ané ngranayang tiang ngambul, sakéwala tusing bani nyambat apa.

Buin maniné otonan tiangé, makejang mapolah cara biasané, cara tusing ada pikobet. Tusing ada ané bani matakon kenapa peningalan tiangé bengul, makejang nyaru nyaru. Nyak saru krana makejang repot magarapan ngaénang upakara otonan tiangé. I Mémé matanding banten di balé dangin, I Bapa nampah siap di teba lakar pangganga anggona bén banten. Tiang nulungin I Mémé matanding sakéwala tusing pesu munyi, sakadi anak nyalanang monabrata. Enu sanget kuciwa tiang tekén rerama saantukan tusing ada ané nakonang kénkén pepineh tiangé.

Suba ping kuda kadén I Mémé ngeduunin ngajak ngorta nanging tiang tusing nyautin. I Bapa masih ngaé bebanyolan ngajak mecanda, abedik tiang tusing nyak kedék. Tiang mamongol, tuah liman tiangé ané iteh magarapan. Kanti suba pragat gaéné makejang tiang enu buka kéto. I Mémé lantas sengitan nakonin tiang.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 70

“Komang anak kénkén sujatiné? Jeg mamegeng uli tuni semengan, takonin tusing karuan masaut. Kadén dadi ambul ambul kéto matetulung ngaé banten?”

I Bapa teka nesekin tiang lan I Mémé.

“Eda kéto méméné, anak otonanné Komang jani, tusing dadi ngopak.”

“Ento suba, krana ia otonan jani, jeg ngéndah bikasné. Kanti buin pidan lakar ngambul? Men jani lakar ambul ambul kéto metataban?”

Ningeh munyinné I Mémé sakit keneh tiangé, yéh peningalané suba tusing nyidayang baan ngampet, sigsigan tiang ngeling.

I Bapa lantas nabdabin, “Anak kénkén cening? Tegarang orahang malu ajak Bapa, apa ané ngranayang cening ngambul buka kéné?”

“Mémé ajak Bapa mula saja tusing nawang apa mapi mapi tusing nawang?” pegat pegat munyin tiangé nyautin krana enu ngeling.

I Mémé nengkik, “Sangkala eda ling anggona nyautin. ”

Ngejer tiang ngraos nyautin munyinné I Mémé.

“Mémé, bapa mirib sujatiné suba nawang apa ane ngranaang tiang ngambul, sakéwala mapi mapi dogen tusing nawang.”

“Ouwhh, ulian kaandegang ngantén petengé ibi Komang ngambul? Dong.. suba ngaat pesan Komang lakar magedi ngalahin rerama?” pamekasné I Mémé nyak ngraosang indiké ené.

“Tusing ja kéto Mé, lek pesan tiang ngajak Beli Agus, pidan koné ulian kondén magaé, jani suba magaé buin katanggehang ulian Bli Putu lan Bli Madé. Mémé lan bapa suba nawang kahanané, Bli Putu tusing mulih mulih, Bli Madé mula tusing ada keneh ngantén. Jani kanti buin pidan tiang ajak Bli Agus patut ngantosang?”

Mémén tiangé galak nyautin, “Nyén tusing lakar mulih mulih? Bli Putuné ditu magaé, ngalihang iraga pipis. Bli Madéné nyidayang dadi dokter cara jani ulian nyén? Komang nyidayang masuk kanti tamat kuliah cara jani ulian nyén? Kadén ulian Bli Putuné. Apa buin Bli Putuné suba ngelah tunangan ditu, yadiastun bulé, boya anak Bali, mémé tusing kénkén. Yéning ento enyak

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 71

juanga, lega pesan keneh Méméné ngelah mantu bulé, sinah cucuné buin pidan jegég bagus tur dueg. Buina nyén orahang komang tusing ngelah keneh ngantén? Mirib sakti cara balian Komang nyidayang nawang keneh bliné.”

Jengah tiang ningeh munyin mémén tiangé galak kéto, “Tawang tiang mémé tuah sayang ajak Bli Putu. Sayangé ulian apa, Mé? Ulian tuah Bli Putu ané nyidaang nulungin rerama ngemaang prabéa tiang lan Bli Madé kuliah. Tuah Bli Putu masi ané ngranaang iraga nyidayang menahin umahé makejang kanti maukir malengis. Cutetné ulian Bli Putu ané liu ngasilang pipis...”

Plaaaak… iing limané I Mémé namplak pipi tiangé.

“Lamis pesan anaké cerik né, nyén kadén ngajahin,” jerit jerit I Mémé sambilanga ngeling lakar nyambak bok tiangé.

I Bapa malasang tiang uli I Mémé.

“Suud amonto méméné, pedalem Mang Ayu, raosang dogén beneh beneh, eda nyalanang émosi.”

I Mémé tuah negak mapangsegan sambilanga ngeling gerong gerong.

I Bapa lantas ngejohang tiang uli I Mémé, ngajak tiang negak di balé dangin. Ditu tiang nglanturang ngeling, makakeb di pabinané I Bapa. Alon alon I Bapa nuturin tiang sambilanga ngusap usap pipi keboté ané barak ulian tamplaka ajak I Mémé saha ngraos alus.

“Nah kéné jani Mang, mirib mula beneh Komang lan Agus suba pantes ngantén, kéwala antosang buin akejep dogén. Eda suba ngantosang Bli Madéné ané kayang jani kondén ngelah tunangan. Bapa masi suba sesai ngalihang tunangan sakéwala mula ia tusing ada keneh matunangan. Baang suba ia malajah, anak lakar nglanturang kuliah ngalih spesialis. Pangidih Bapané antosang Bli Putuné dogén apang mulih, lakar sekenang Bapa apang énggal nyuang Carla. Yéning suba Bli Putuné ngantén, Komang tusing bas jelék ngenah ngantén, tuah ngelangkahin Bli Madéné ané lakar nglanturang kuliah buin. Kénkén yéning kéto, Ning? Tusing nyidaang asané cening ngisinin pangidih Bapané buin acepok?”

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 72

Ngeling tiang sigsigan, tusing masaut nang abuku di pabinané Bapa. Tusing ada rasa lega yadiastun Bapa ngorahin tiang tuah ngantosang Bli Putu ngantén. Sumingkin sebet keneh tiangé. Kéwala tusing nyidayang ngorahang kénkén kahanané Bli Putu di kapal pesiar, ané suba uli makelo tawang tiang uli timpalé ané bareng magaé ditu. Tiang dot pesan nyambatang unduké ento tekén reraman tiangé, nanging tusing dadi ati. Munyiné suba nénggél di muncuk layahé nanging tusing nyak pesu. Tiang jejeh, yening I Bapa lan I Mémé kanti nawang kasujatianné, prajani bisa kumat sakitné. Méh bisa buduh makadadua yéning nawang panak kesayanganné buka kéto. Ada buin ané kenehang tiang, yadiastun tiang bani ngorahang jani, tusing karuan lakar guguna munyin tiangé tekén I Mémé lan I Bapa. Ento ngranayang kanti jani tiang siep, tusing ada nekedang apa indik Bli Putu kapining reraman tiangé.

Boya ja ulian tiang las ngalahin rerama utawi ngaat ngantén. Yéning suba seken Bli Putu ngantén ajak Carla, tusing kanti kéné sebet kenehé. Bli Putu tiangé ané sayang tekén kulawarga uli pidan kanti jani tusing taén malénan, enu tileh sayang. Enu tileh masi demen matunangan, kéwala dedemenanné dogén ané malénan jani. Tusing dadi ati tiang ngorahin rerama indik panakné ditu ané sesai miyegan tur majaguran paturu muani magarangin anak muani. Mirib suba med pesan Bli Putu ajak anak luh.

Nggih… bulé ané akuina tunangan ajak Beli Putu, calon mantu bulé ané cumpuina tekén I Mémé lan I Bapa, utawi calon ipah tiangé, boya ja Carla adanné nanging Charles. Yéning suba kéné kanggoang jani tuah mangantosang, buka ngantosang ulungan bulan.

Selasa, 1 Méi 2018

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 73

puisi-puisi ni komang astiti

Suara Saking Bali 74

Kéweh Mamilih

Liang, Sebet, Di kenehé dadi besik, Ada ané beneh, Ada ané pelih, Kenehé sing mamesik, Sukeh baan mamilih, Apang tusing mamilih ané pelih, Mangda nénten mamedih, Dumogi polih jalan sané luwih.

Klungkung, 20/06/2022

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 75

Mawayang Gadang

Sakadi anaké ngorahang, Mawayang gadang, Tresna, Nénten dados palasang, Tresna sane kasujatiang, Mangda nénten nemu alangan, Dumogi prasida kajangkepang, Malarapan antuk karahayuan.

Klungkung, 24/06/2022

Ni Komang Astiti, mahasiswa Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 76

Satua Masambung babad ayu ginanti (4)

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 77

Nyén ané lakar madaya yéning Madé Ripeg ngantén ngajak Luh Ruti? Apaké ento titah langit?

I Putu Supartika

Dua bulan ia idup padaduanan. Dadi anatah, dadi akamar. Belingané Luh Ruti suba matuwuh nem bulan, ngenah nyansan ngedénang. Basangné malegéh. Ia ajaka dadua lantas ngantén.

Sabilang wai, Madé Ripeg ngurusang tegalné, ngurusang sampiné. Luh Ruti nutugin. Madé Ripeg nganggét don, Luh Ruti nuduk. Madé Ripeg numbeg, Luh Ruti mutbutin padangné. Madé Ripeg ngaé yéh anget, Luh Ruti nyeduh kopi.

Matuwuh aminggu Luh Ruti nongos di umahné, Madé Ripeg suba ngelah keleteg lén. Sing perlu sangsiang, dadi anak muani, idup dadi a umah ngajak anak luh, ada rasa ané lén ané rasaanga tekén I Ripeg. Nanging ia setata ngenggkebang apa ané rasaanga totonan. Rikala ia ajaka dadua bareng bareng ka tegalé, bareng bareng ngalih mamahan sampi, I Ripeg setata ningalin tingkahné Luh Ruti. Ia dot mamunyi, nanging ia takut. Takut Luh Ruti salah

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 78

tampi lan ia magedi ngalahin déwékné. Ia tusing nyak kasambat dadi muani bangkaan, ané ngalih untung rikala ada anak lén nepukin pakéwéh.

Duang mingguné ngaliwat dadi abulan, lan ia masih enu ngengkebang rasané totonan. Lan dinané totonan majalan cara biasané. Ia bangun semengan, ngidu di malun jalikané sambil ngaé yéh anget. Disubané yéh angeté lebeng, Luh Ruti nyeduh kopi pait agelas lan I Ripeg ngantiang sambil negak di duur watoné. Sambilanga nyiup kopi lan Luh Ruti negak matajuh lilit di bucun baléné, ia lakar ngorta kangin kauh. Indik sampi, indik tegal, indik tanah ané katos, indik masan ujan, indik ubi, cacah séla, isin payuk, muah indik ané lénan, sakéwala tusing indik rasané ané malénan ané rasaanga tekén I Ripeg sasukat ia nongos dadi aumah padaduanan.

Yén guminé suba galang kangin, I Ripeg menék punyan nyuh, ngalih slépan baanga sampi. Luh Ruti ngoyong di kubuné sambilanga ngaé yéh titisan utawi ngalablab ubi, utawi nguskus cacah séla.

“Ingetang ngaé titisan, eda kentana awaké. Pedalem pianaké di tengah basangé,” kéto pabesené I Ripeg tekén Luh Ruti sabilang wai satondéné magedi ka tegalé ngalih slépan.

Dikénkéné rikala Luh Ruti bangun semengan, I Ripeg suba tusing ada. Bidé lan janyuh tatakan pulesné suba kagampilang. Yén suba kéto, ento maciri I Ripeg ka peken ngaba asil tegalné ka peken lan lakar tukaranga aji baas utawi lakar bebasa.

Tengai, Luh Ruti lakar ka kubun sampiné ngabaang I Ripeg ubi malablab, utawi titisan mawadah rantang, kénkén ja idup anaké di désa ané ngabaang kurenané dedaran ka carik. Lan kéto tuah unduké sabilang wai. Tusing sanget ada ané malénan.

Lan rikala suba matuwuh dua bulan Luh Ruti ngoyong ditu, mara I Ripeg bani ngorahang rasa ané ada di kenehné. Ia ngorahang unduké totonan rikala ia ajaka dadua mara teka uli tegalé. Matan ainé suba engseb lan guminé sayan ngeremeng.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 79

“I Raga suba makelo ngoyong dini dadi a natah, dadi a umah. Kénkén asané yén iraga ngantén.”

Luh Ruti tusing gelu, krana ia marasa suba ngelah utang budi gedé tekén I Ripeg yadiastun I Ripeg suba tua lan ia enu bajang. Ia tuah manggutan dogén nyautin munyiné I Ripeg.

Tuah ulian I Ripeg ngorahang nagih ngantén lan Luh Ruti manggutan, ia ajaka dadua suba marasa makurenan. Tusing misi ngaé banten, tusing ngalih déwasa ayu, tusing masi misi ngundang saksi. Ia ajaka dadua marasa suba makurenan yadiastun tusing ada upacara matanjung sambuk, utawi marebu.

“Adi jani suba dadi kurenan bliné,” kéto I Ripeg mamunyi rikala Luh Ruti manggutan.

“I Raga suba ngantén?” Luh Ruti matakon.

“Suba. Bli sing ngelah apa, sing ngelah nyén, tuah kéné carané iraga ngantén. Tuah nganggo munyi lan keneh saling nerima. Adi nerima déwék bli?”

Luh Ruti makenyem. Apaké pelih?

Ia lantas kayeh, nyaluk panganggo ané kanggep paling kedas tur makamben. Di malun sanggah tanceban punyan dapdapé, ia ajaka dadua mabakti, nguningang yéning ia suba pada saling demenin lan jani suba koné madan ngantén. Tusing ada prajuru adat, sing ada pedanda wiadin pemangku ané muput, sing misi matanjung sambuk, ia marasa suba ngantén.

Lan sasukat ento, I Ripeg ané biasané pules di betén makebat bidé lan danyuh lan Luh Ruti pules di baléné, jani ia pules bareng bareng di baléné. Luh Ruti pules di tengah lan I Ripeg pules di sisi dadi a balé.

Apaké unduké totonan pelih?

I Ripeg suba ngaku tusing ngelah apa, tusing ngelah nyén, cara cicing berung kemu mai nyelehseh tusing ada ngarunguang, tusing ada nyautin. Di kenehné I Ripeg, yén unduké totonan mula pelih, ia suba nyadia kapelihang. Yén buin mani puan ada anak nepukin unduké totonan lan ia

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 80

kasambat kéné kéto, ia masi suba nyadia nerima lan ngakuin. Apaké Widhiné lakar milu melihang déwékné?

“Percuma iraga ngantén nganggon banten gedé gedé, ngundang kemu mai, ngaé akta perkawinan, sakéwala pamuputné tusing enu ada tresna. Sing luungan iraga ngantén ulian kenehé tulus,” kéto ia mamunyi di keneh.

Buka meli sampi beling, I Ripeg nganténin Luh Ruti. Luh Ruti ané suba beling, lan manut pangakuné belingina tekén kurenané satondéné katundung, jani katampedang olih I Ripeg. I Ripeg maan untung gedé. Maan kurenan lan maan pianak.

Krana belingané suba sayan gedé, Luh Ripeg jani kapah nutug kurenané ka tegalé. Ia pepesan nongos di kubuné. Muspusin kacang, utawi melutin séla lakar anggona cacah séla. Lan I Ripeg pepes nelokin kurenané mulih yadistun belingané mara matuwuh ném bulan. Ia nyeh yén kurenané ngalekadang pianak yadiastun boya ja pianak asil pagaéné.

Semengan ia magedi, tengai rikala ainé jegjeg ia lakar ka kubuné nengokin kurenané. Batisné bengil lan peluhné ngecah tur di awakné neket sisan padang. Neked di kubuné setata ia ngaukin kurenané uli embak embakané. Kurenané lakar masaut lan pesu nyagjagin I Ripeg. Yéning Luh Ruti sedek magarapan ia lakar ngejang gagaéné totonan lan nyagjagin kurenané.

Disubané kauk kauk lan matemu kurenané, patakon kapertama kurenané tuah: suba madaar?

Yén Luh Ruti ngorahang tondén, I Ripeg lakar masebeng jelék, macelep ka paonné lan nyemakang kurenané dadaaran apaké ento nasi putih yén disedeké ia ngelah baas lan jakana tekén Luh Ruti, lan pepesan tuah nasi cacah séla wiadin ubi. Nasi cacah séla utawi ubiné totonan biasané madarang bawang goréng uyah emba. Yén sing kéto, jukut paku maplapahin, muncuk punyan tabu masantenin, embung tiing, don ubi karét maurab, ketil balang, wiadin sambel bongkot. Kapah pesan ia naar bé, paling aget nyidaang naar bé taluh

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 81

wiadin bé gerang. Lan ané paling ageta gati dikénkéné I Ripeg maan penukar asil gumi lebihan di peken, ia lakar ngaba bé pindang a telung nyari mulihné.

Diageté maan bé pindang, teked di jumahné bé pindangé totonan lakar gorénga apang kanti kering adukina uyah emba bawang magoréng. Di suudé ngoréng, lengis goréngané lakar wadahina kau. Bé pindangné masi wadahina kau nanging tongosné malénan. Ané daara simalu tuah lengis bé pindangé totonan ketul ketulina nasi cacah, dikénkéné adukanga di nasiné. Rikala lengisné suba telah, bé pindangé totonan buin gorenga kanti kisut cenik. Apang kanti mebo piing mara bé pindangé totonan lakar daaranga nasi.

I Ripeg lakar ngantiang apang kanti kurenané suud madaar. Mara lantas ia buin magedi ka tegalé ngurusang sampi utawi tegal mabekel arit lan udud.

Yén kurenané ngorahang suba madaar I Ripeg lakar matakon apaké kurenané ngasanin sakit basang, apaké anak cerik di basangné suba nagih lekad.

Sanjané, biasané engseb surya lan ngeremeng mara ka kubuné, jani selidan I Ripeg suba ka kubuné. Ainé enu ngencrong ia suba majalan ka kubuné néngténg udud, nyelet arit. Dikénkéné maimbuh séla utawi ubi prau mawadah kisa ambu cenik.

Cara anak culig ia lakar terus matakon suba madaar, kénkén asané apaké pianakné suba lakar lekad.

Tusing ada pelihné masi ia bes culig buka kéto. Kén krana kéto? Ia tusing pedas nawang kanti kudang tiban belingan anaké luh mara lekad. Apabuin uli cenik ia tusing taén masekolah, patuh cara Luh Ruti. Ia tuah nawang padang ané nyak amaha tekén sampiné, kénkén cecirin sampiné buang, kénkén carané najuk kacang, séla, ubi prau apang nyak mentik lan mokoh, lan nyuh ané warnané kénkén suba dadi alap. Aksara wiadin maca ia pasti suba tusing nawang apa. Kayang matan pipis ia tusing nawang ané ngaénang rikala ka peken ngaba asil gumi pepes kena uluk-uluk.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 82
Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 83
Wayan Jengki Sunarta

Atikulan jingkih kanti géjod awakné negen ubi lan keséla ka peken, yén kena uluk uluk ia tuah maan lakar basa akaputan tekén kopi selem.

“Jani ajin basa basa ajak kopiné menék, kanggoang maan abedik,” kéto munyin dagangé lan ia anggut anggut nerima tur tusing misi matakon.

Nanging yén ané nyuang pedagangané anak ané sing demen nguluk uluk, ia lakar maan lakar basa, kopi, gerang, lan taén masih maimbuh bé pindang aukud. Sakéwala ia pepesan kena uluk uluk krana ané jujur tusing ja sesai tepukina di peken.

Lénan teken sing taén masekolah, ia tusing taén ngelah timpal saumuran, krana ané tawanga tuah reramané setondéné kamatiang lan ngalahin mati, muah dadongné ané ngurus ia kanti matuwuh dasa tiban.

Dugasé dadongné mati, ia ngeling gerong gerong ngelut dadongné ané suba tusing mangkihan. Paningalané kubil ulian kanti telu wai ia mangelingin dadongné, lan ia tusing ja ngorahang tekén nyén nyén yéning dadongné suba ngalahin. Nyén ané patut orahin? Ia mula tusing ngelah nyén nyén, lan yén dadongné ngalahin suba pasti ia lakar idup padidiana dadi anak ubuh.

Rikala mayat dadongné suba matuwuh petang dina, lan suba rebut buyung, mamolos ia nikul udud ka tegalé. Di tengah kadongané, di tengah tengah punyan ubi prauné ané sedek ngrembun, ditu ia ngaé bangbang. Disubané bangbangé pragat lan ia malipetan ka kubuné. Mayat dadongné kaputa aji tikeh kebat pulesné. Muncuk-muncuk tikehé tegula aji tali guntung. Lantas tikehé totonan orosa ka tongos bangbangé. Makéhkoh ia ngedeng mayat dadongné ka tegalé. Dikénkéné ia nyerunuk ulian baat, apa buin entugin batu tur ngaliwatin pundukan.

Ia ngelah keneh nanem mayat dadongné di tegalé ulian ipidan taén nepukin dadongné nanem bangkén kuluk. Kulukné ané madan I Sémpol mati ulungin nyuh, tendasné benyah lan mara tepukina rikala suba mebo pengit. Dadongné lantas nyemak udud tur ngaé bangbang di tegalé. Di kadongan tongosné ia

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 84

ngaé bangbang dadongné. Bangkén kulukné tanema ditu tur di duurné isinina pinget batu.

Lan kéto masih ulian inget tekén unduké totonan, suud nanem mayat dadongné di kadongané, ia ngalihin batu gedé anggona pinget. Abulan pitung dina ia enu ngrasaang sebet ulian kakalahin olih dadongné. Ia pepesan negak di samping taneman dadongné. Uli semengan kanti ngaremeng mara ia ka kubuné. Yéning seduk, ubi prauné kéhkéha, tusing misi malebengin langsung pakpaka. Liwatan kén abulan pitung dina, sebetné sayan ilang lan kanti jani ia tusing taén nengokin taneman dadongné. Tanemané totonan suba bet baan punyan ubi prau lan ia tusing runga tur ulian bes liuné ngelah ubi.

Ia masi keda keda tekén belingan kurenané ulian umahné di gunungé lan tusing ngelah sandingan. Mantri, wiadin balian masi tusing ada ané paak. Ento ané makada ia setata keda keda tekén kurenané ané enu beling.

Nanging apaké Luh Ruti tusing taén gedeg ulian kurenané ané culig totonan? (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 85

puisi-puisi désak gedé setyaningsih

Suara Saking Bali 86
7
7 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali Wayan Jengki Sunarta

Pasisi Kelod

Semeng anggara kliwon sasih kasa ngunya

Mejujuk tiang ring pasisi kelod

Cingakin sikaja Gunung Agung mawibawa

Ring pesisi kelod ombaké masuara alus

Marérod kapalé sampané miwah but Bendéga but ngantosang galah majalan

Ida dané sané kacawis munggah ring but Mirengang piteked girang mekenyem

Wénten masi jukung cenik lan jukung gedé

Akéh jukungé pada pasliwer ring pasihé

Wénten jukung sampun ngamolihang ulam Paica sané kapolih ring segara pesisi kelod

Sodagar ulamé ngénggalang nyagjagin jukungé

Magarang ngamalunin maekin jukungé

Pasih pasisi kelod biasné putih

Toya segarané ening batu kaangné akéh

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 87

Lédok

Dinané wengi makunyit di alas

Ujan bales magrudugan

Mémé ngendihang jalikan

Isin payuké magenepan

Ada oran kutuh miwah waluh

Misi komak don kélor malédok dadi besik

Pumpunina janginanga sambel suna cekuh

Ngarodok lédok lédok kripisina uyah

Disubané lebeng séndoka wadahina kau

Kaping péndo nyéndok mimbuh lalah Anget ring tangkahé jaen ring bibihé

Ilang karasa dinginé pesu yéh paningalané

Mémé demen ngaénang lédok

Tiang sesai ngajeng lédok

Uling cenik suba nyicipin lédok

Tusing taén ngamedin tekén lédok

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 88

Topong

Ka peken tiang ngajak dadong

Kebus guminé peluhé ngetél

Mabrarakan cingakin tiang topong

Magenepan wangun topong ada ané bunter

Sikauh sikangin misi dagang topong

Sikelod sikaja patuh ada masi topong

Barak selem gadang putih warnané

Suba makelo tiang makita ngelah topong

Dadong payu mliang tiang topong

Mara jani nyidang tiang matopong

Séket tali rupiah ajin topongé abesik Bok tiangé tusing buin kebusan

Lega pesan keneh tiang matopong

Pesu tengai tiang kereng matopong

Paningalan tiangé tusing ulap matopong

Suksma dadong sampun meliang topong

Désak Gedé Setyaningsih, makarya ring SD Negeri 2 Pesinggahan

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 89

Balai Bahasa Provinsi Bali Ngalaksanayang Festival Tunas Bahasa Ibu

Balai Bahasa Provinsi Bali ngawéntenang parikrama sané kaanggén ngalestariang basa, aksara, miwah sastra Bali. Parikrama punika kabaos Féstival Tunas Bahasa Ibu warsa 2022. Féstival Tunas Bahasa Ibu puniki kapungkah rahina Anggara, 4 Oktober 2022. Kepala Balai Bahasa Provinsi Bali, Hérawati nguningayang, Féstival Tunas Bahasa Ibu warsa 2022 puniki wantah mapaiketan sareng program révitalisasi bahasa daérah utaminnyané majeng ring basa Bali. Wénten makudang kudang tatujon Féstival Tunas Bahasa Ibu puniki, sinalih tunggilipun ngawentuk penutur aném mangda dados penutur basa Bali aktif. “Mangda kawéntenan basa miwah aksara Bali puniki tetep ajeg tur katami olih génerasi selanturnyané. Lianan ring punika, basa lan sastra Bali prasida ngalimbak nginutin panglimbak jaman,” baos Hérawati.

Sadurung Féstival Tunas Bahasa Ibu puniki kalaksanayang, sampun kadulurin antuk pelatihan guru utama sané kamiletin 252 diri guru saking kutus kabupatén/kota. Salanturnyané, guru utama puniki sané ngalimbakang asil pelatihan punika majeng ring guru lianan miwah sisia ring sékolah wiadin ring wawengkonnyané magenah.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 90 Gatra

“Titiang taler sampun ngalaksanayang pemantauan ring Karangasem, ring kalih sekolah inggih punika SDN 4 Subagan, miwah SMPN 2 Amlapura,” baos ipun.

Indik Féstival Tunas Bahasa Ibu puniki kalaksanayang saking tingkat kecamatan kantos provinsi Bali. Wénten pitung matéri sané kalombaang ring féstival puniki majeng ring sisia SD miwah SMP.

Ring tingkat SD wénten lomba gending raré, matembang macepat, ngwacén puisi Bali anyar, masatua Bali, nyurat aksara Bali ring kertas, ngwacén aksara bali, lan macecimpedan. Miwah ring tingkat SMP wénten bebanyolan, nutur TikTok, pidarta, potrékan, ngawi puisi Bali, ngwacén aksara Bali ring lontar, miwah nyurat aksara Bali ring lontar. Parikrama puniki kalaksanayang kantos 9 Oktober 2022 sané jagi rauh.

Manut Kepala Pusat Pengembangan dan Pelindungan Bahasa dan Sastra, Badan Bahasa, Imam Budi Utomo, parikrama Féstival Tunas Bahasa Ibu puniki wantah perayaan risampuné kalaksanayang révitalisasi miwah pelestarian basa daérah. “Féstival puniki mapaiketan sareng program Merdéka Belajar épisode 17 sané kamedalang olih Mas Menteri (Nadiem Makarim), 22 Fébruari 2022 sané sampun lintang,” baos ipun.

Yadiastun basa Bali puniki kantun kabaos ajeg, sakéwanten, manut ipun, nénten wénten sané prasida nebag sapunapi kawéntenannyané malih 10 tiban. Lianan ring punika, ipun maosang, parikrama puniki nénten ja pacang ngentosin muatan lokal basa Bali ring sekolah. Nanging, parikrama puniki wantah ngicén paweweh utawi suplemén majeng ring pelajahan basa Bali ring sekolah.

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 91

kamus bali

indonesia

blang.sung n tumbuhan sj bentul blang.sut n tali untuk melemparkan batu atau menjerat sst; blang.suta v dilemparnya; dijeratnya; blang.sut.ang v lemparkan; blang.sut.anga v dilemparkannya; blang.sut.in v lempari; blang.sut.ina v dilemparinya; ka.blang.sut v dilempar (oleh); ka.blang.sut.ang v dilemparkan (oleh); ka.blang.sut.in v dilempari (oleh); ma.blang.sut v terlempar; mlang.sut v melempar; mlang.sut.ang v melemparkan; mlang.sut.in v melempari bla.nguh n saluran air yg dibuat dr bambu atau pohon pinang blan.tah.an a masih mentah walaupun sudah lama dimasak; masaknya tidak bagus walaupun sudah lama dimasak; tidak matang matang 1blan.tik n lentingan; pantulan sst; blan.tik.an n lentingan; pantulan; blan.tik.in v dikenai lentingan; dikenai pantulan; blan.tik.ina v dikenainya lentingan; dikenainya pantulan; ka.blan.tik v dikenai lentingan (oleh); dikenai pantulan (oleh);

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 92 Kamus

ka.blan.tik.in v dikenakan lentingan (oleh); dikenakan pantulan (oleh); ma.blan.tik v terpantul; ma.blan.tik.an v berpantulan; mlan.tik v melenting; memantul; mlan.tik.in v melentingkan; memantulkan 2blan.tik n alat untuk menangkap binatang buruan (sj jerat) bla.sak a tidak tenang; gelisah (tt tidur) bla.tuk n burung belatuk bla.tung n kaktus: lengis pohon kaktus yg tidak berduri; bla.tung.in v 1 tanami kaktus; 2 pukuli dg kaktus; bla.tung.ina v dipukulinya dg kaktus; ka.bla.tung.in v dipukuli dg kaktus (oleh); ma.bla.tung v berkaktus; mla.tung.in v memukuli dg kaktus bla.u a warna biru; bla.u.in v warnai dg warna biru; bla.u.ina v diwarnainya dg warna biru; ka.bla.u.in v diwarnai dg warna biru (oleh); ma.blau v terwarnai dg warna biru; mlau v mewarnai dg warna biru bla.uk n anak sipatung (yang masih muda di dl air) bla.yag n sj ketupat yg bentuknya memanjang; mla.yag.in v rangkaian upacara yg dilaksanakan saat penyelesaian upacara, sajennya terdiri atas blayag dan bantal yg dipersembahkan di tempat memohon air suci

1bla.yur.an a kurang masak krn kekurangan api

2bla.yur.an n penyakit pd lidah akibat makan sst yg masih panas, makan makanan kering, dan terlalu banyak mengisap permen ble.beg → blegbeg

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 93

blé.bés n kue sj nagasari, berwarna sebagian merah sebagian putih, biasanya untuk sajen upacara di sawah

blét.bét → bébét

1ble.bet n sj nyiru besar yg bentuknya melengkung di bagian bawah

2ble.bet n kue yg dibuat dr tepung ketan, di tengahnya diberi gula aren, dibungkus dg janur, kemudian dikukus

ble.cék → bécék ble.cek a kusut ble.dog Bll a sakit patek

bléd.béd n cerita yg alurnya mendatar; cara penceritaan yg mendatar ble.gag, able.gag num banyak sekali ble.gan.dang v larikan dg paksa (tt melarikan gadis dg paksa di tengah jalan untuk dinikahi); ble.gan.danga v dilarikannya dg paksa untuk dinikahi; ka.ble.gan.dang v dilarikan dg paksa untuk dinikahi (oleh); ma.ble.gan.dang v dilarikan dg paksa untuk dinikahi; mle.gan.dang v melarikan gadis dg paksa di tengah jalan untuk dinikahi ble.gan.jur n gamelan yg terdiri atas kendang, kempur, dan céngcéng bleg.beg, bleg.bega v dihujaninya dg katakata; bleg.beg.an v tertegun; tidak dapat menjawab dg segera krn dihujani pertanyaan atau kata-kata ble.gén.dah → éndah ble.ger.an a utuh spt semula: gobané nu wajahnya masih utuh spt semula ble.gi.ding → bregiding ble.go.dah n pecah pecahan batu padas yg bentuknya tidak beraturan blé.gos, mlé.gos v cepat tumbuh; cepat besar ble.jing, mle.jing v lari cepat ble.kék → brekék ble.kek v kuasai sendiri;

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 94

ble.keka v dikuasainya sendiri; ka.ble.kek v dikuasai sendiri (oleh); ma.ble.kek v terkuasai sendiri; mle.kek v menguasai sendiri ble.kem v tahan; ble.kema v ditahannya; ka.ble.kem v ditahan (oleh); ma.ble.kem v tertahan; mle.kem v menahan ble.kok n burung bangau ble.kor → blekur ble.kur v bekuk; peluk; ble.kura v dibekuknya; ka.ble.kur v dibekuk (oleh); ma.ble.kur v terbekuk; mle.kur v membekuk blén.cong n damar wayang blén.cot v ingkar janji; mlén.cot.in v mengingkari janji bleng.beng v pagari tembok sekelilingnya; bleng.beng.in v pagari; bleng.beng.ina v dipagarinya; ka.bleng.beng.in v dipagari (oleh); ma.bleng.beng v terbelenggu; mleng.beng.in v memagari bléng.bong n hujan lebat ble.nget a busuk: tai tahi busuk ble.ngih a mudah menangis; cengeng bleng.gu n belenggu

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 95

bleng.keh, ma.bleng.keh v melingkar; bleng.keh.an n lingkaran; bleng.keh.ang v lingkarkan; bleng.keh.anga v dilingkarkannya; bleng.keh.in v lingkari; bleng.keh.ina v dilingkarinya; ka.bleng.keh.ang v dilingkarkan (oleh); ka.bleng.keh.in v dilingkari (oleh); ma.bleng.keh v melingkar; mleng.keh.ang v melingkarkan; mleng.keh.in v melingkari bleng.ka.kan Ks a 1 miskin: tiwas miskin tidak mempunyai apa apa; 2 kelaparan bleng.ker n 1 tanda melingkar; 2 hiasan kepala berupa lingkaran, berbunga emas, dan bepermata; bleng.ker.in v beri tanda melingkar; beri berlingkaran; bleng.ker.ina v diberinya tanda melingkar; diberinya berlingkaran; ka.bleng.ker.in v diberi tanda melingkar (oleh); diberi berlingkaran (oleh); ma.bleng.ker v bertanda melingkar; berlingkaran; mleng.ker v memberi tanda melingkar; melingkari ble.nguh a dungu; pandir; bebal; be.ble.nguh.an a bersifat dungu; blen.tek a besar dan pendek (tt tubuh) ble.nyék → bényék ble.nyok v berlumpur ble.sat, pa.ble.sat v berlarian dg cepat ke segala arah; ma.ble.sat v berlari dg cepat (tanpa memberi tahu) bles.bes, mles.bes v (datang) tidak putusputusnya: ~ gegéndongé teka pengemis itu datang silih berganti;

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 96

ma.bles.bes v tidak putus putusnya keluar atau datang; pa.bles.bes v (kedatangannya) tidak ada putus putusnya ble.seg, ble.seg ble.seg v merengek rengek; mle.seg.ang v diam kecewa krn ditolak permintaannya blé.séng, ma.blé.séng.an v mengangkut padi dr sawah ke rumah pemilik sawah blét.bét, ma.blét-bét v memakai ikat pinggang perempuan dg rapi; bersetagen; blét.bét.ang v pakaikan ikat pinggang perempuan dg rapi; blé.bét.anga v dipakaikannya ikat pinggang perempuan dg rapi; blét.bét.in v pakaikan ikat pinggang perempuan dg rapi; blé.bét.ina v dipakaikannya ikat pinggang perempuan dg rapi; ka.blét.bét.ang v dipakaikan ikat pinggang perempuan dg rapi (oleh); ka.blét.bét.in v dipakaikannya ikat pinggang perempuan dg rapi (oleh); mlét.bét.ang v memakaikan ikat pinggang perempuan dg rapi; mlét.bét.in v memakaikan ikat pinggang perempuan dg rapi

1bli.bar → belibar

2bli.bar n iris tipis sebelum dicincang; bli.bara v diirisnya tipis tipis; bli.bar.ang v iriskan tipis tipis; bli.bar.anga v diiriskannya tipis tipis; bli.bar.in v irisi tipis-tipis; bli.bar.ina v diirisnya tipis tipis; ka.bli.bar v diiris tipis tipis (oleh); ka.bli.bar.in v diirisi tipis tipis (oleh); ma.bli.bar v teriris tipis tipis; mli.bar v mengiris tipis tipis; mli.bar.in v mengirisi tipis tipis bli.bis n burung belibis bli.cak, ma.bli.cak.an v berisi bekas bekas tapak kaki

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 97

bli.da n perkakas tenun berupa papan tipis dan panjang untuk memadatkan atau mengerapkan tenunan; belera blig.bag v berdiskusi; blig.bag.ang v diskusikan; pertimbangkan; blig.bag.anga v didiskusikannya; ka.blig.bag.ang v diadakan tanya jawab; didiskusikan; mlig.bag.ang v membahas; mempertimbangkan (tt sst) bli.ged, bli.ged.ang v lingkarkan; bli.ged.anga v dilingkarkannya; ka.bli.ged.ang v dilingkarkan (oleh); ma.bli.ged v melingkar; ma.bli.ged.an v gerak melingkar: temuatiné ~ cacing tanah itu bergerak melingkar; mli.ged.ang v melingkarkan bli.go n sj labu untuk sayur

1bli.gud v kuasai; kungkung (dl hubungan percintaan suami istri): anak luh dikuasai oleh wanita; bli.guda v dikuasainya; ka.bli.gud v dikuasai (oleh); mli.gud v menguasai (dl percintaan suami istri)

2bli.gud a lambat: magarapan lambat bekerja bli.kur n kurung bli.kut v kena pengaruh; terpengaruh; bli.kuta v dikenainya pengaruh; ka.bli.kut v menyerah dan selalu mengikuti kemauan pasangannya; di bawah perintah; tunduk; ma.bli.kut v terpengaruh; mli.kut v memengaruhi blim.bi n tembolok;

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 98

ma.blim.bi v bertembolok blin.der, mlin.der v berkeliling: ~ alih masih tusing tepuk berkeliling dicari juga tidak ketemu; blin.der.ang v kelilingkan; bawa berkeliling; blin.der.anga v dikelilingkannya; dibawanya berkeliling; blin.der.in v kelilingi; blin.der.ina v dikelilinginya; ka.blin.der.ang v dikelilingkan (oleh); dibawa berkeliling (oleh); ka.blin.der.in v dikelilingi (oleh); ma.blin.der v berputar; berkeliling; ma.blin.der.an v berkeliling; mlin.der.ang v mengelilingkan; mlin.der.in v mengelilingi bling.bing n belimbing: besi belimbing yg rasa buahnya sangat kecut; buluh belimbing yg buahnya kecil kecil panjang, dapat dibuat sambal dan sayur; belimbing wuluh; manis belimbing yg buahnya manis; putih belimbing yg bunganya putih; mling.bing v menyerupai belimbing: siksikné ~ , ki sudah tua sekali hingga kulitnya spt belimbing bli.nger, ka.bli.nger a bingung bli.nguh a kurang sehat blin.tak n segumpal rumput bersama tanahnya (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali Indonésia Édisi Ke 3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXII | Oktober 2022 99

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.