Ik moet je achterlaten Stap voor stap door het rouwproces
Francis Notten 1
Je kist staat daar Met je foto erop De muziek speelt De mensen stromen binnen Mensen spreken mooie dingen over je Nu moet ik je laten staan Jij blijft hier En wij gaan weg Ik moet je achterlaten
1
Ik moet je achterlaten Stap voor stap door het rouwproces
Francis Notten 1
Colofon Eerste druk 2009 Vormgeving: Heleen Davies Fotografie: Vincent Basler Redactie: Edith Vos en Mirjam de Graaf, Tekstkeuken Druk: RS Drukkerij B.V. Den Haag ISBN: 978-90-814682-1-3
Š Copyright 2009 Francis Notten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver. Deze uitgave is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de redactie stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.
2
Voor Papa en Mama Omdat jullie altijd deel van mijn leven zijn
Voor Kirsten en Miriam Omdat jullie zijn Voor Rikki en Mats Het nieuwe leven Voor Bob Om zijn liefde Voor Heleen, Elma, Edith, Mirjam, Joke en Ria Voor jullie belangeloze hulp
3
4
Inhoud Voorwoord
7
Een dierbare overlijdt
13
In gedachten
13
Het overlijden
15
Het moment zelf
17
De eerste dagen
22
De uitvaart
26
Na het afscheid
31
De omgeving
43
Uit het oogpunt van de overledene
53
Het ene verlies is het andere niet
63
Ouders verliezen
65
Een kind verliezen
69
Een partner verliezen
75
Iemand verliezen door zelfdoding
81
Hoe nu verder?
85
Lijden en gelukkig zijn
94
Tips op een rijtje
102
Adressen
111
5
6
Voorwoord
Dit boekje is bedoeld als een houvast in de moeilijke tijd na een verlies. Ik wil laten zien, uit eigen ervaring, dat je uit dit vaak donkere dal kunt komen. Iemand verliezen in je naaste omgeving is ontwrichtend. Je zit vast, je leven staat stil. Maar ergens hebben we allemaal de kracht in ons om er weer uit te komen. We doen dat allemaal in ons eigen tempo. We krabbelen omhoog en gaan weer staan. We gaan weer leven.
7
In dit boekje verwoord ik mijn beleving van rouw. Ik geef ideeĂŤn hoe je ondanks het verlies toch gelukkig verder kunt leven. Want daar gaat het om. Om gelukkig te zijn, ook zonder die ander. Ik wissel het verhaal af met gedichten. Hierin komen gevoelens weer op een andere manier naar voren. Gevoelens die herkenbaar kunnen zijn. En herkenning en erkenning is al troostend. Ook geef ik voorbeelden van mijn eigen belevingen. Je vindt misschien troost en herkenning in mijn verhaal. Dat het bijvoorbeeld normaal is een hoopje ellende te zijn. Dat het erbij hoort om de overledene nog te zien of horen. Dat ook ik dacht dat het leven nooit meer leuk zou worden, maar dat er toch strohalmen zijn.
8
Een aantal fases sluit ik af met tips. Ik vat dan kort samen wat je kunt doen om verder te komen. Om de draad van je leven weer op te pakken. Of om te zorgen dat het verdriet wat minder zwaar is. Al deze tips zet ik aan het einde van het boekje nog een keer op een rijtje. Ik hoop van harte dat je de herkenning en erkenning vindt! Met een lieve groet, Francis Notten
9
De dood is een hard einde geen weg terug het is over De dood is een mooi keerpunt om verder te leven De dood is een eindpunt van het praten van mens tot mens De dood is een beginpunt van het delen op een andere manier
10
De dood is afscheid nemen van die ander en het leven m茅t die ander De dood is ook het begin van een ander leven z贸nder die ander
11
12
Een dierbare overlijdt
In gedachten Dit verhaal gaat over het dragen van verlies. Soms lijkt het verlies ondraaglijk. Ik ken dat gevoel. Na de dood van mijn vader, dacht ik niet dat mijn leven ooit weer hetzelfde kon worden. Dat kan ook niet. Het leven wordt nooit meer hetzelfde, maar het leven kan wel op een andere manier net zo mooi en vervullend worden. En je overleden dierbare kan t贸ch nog onderdeel zijn van je leven.
13
Op een zeker moment realiseer je je dat die ander je iets gegeven heeft met zijn of haar leven. Dat hij of zij jou lessen heeft geleerd, warmte heeft gebracht, liefde heeft gegeven, kortom een bijdrage heeft geleverd aan jouw leven. Je hebt gedachten over en herinneringen aan de overledene. De bijdrage die de overledene aan jouw leven heeft gegeven, blijft altijd bij je. Sterker nog, in het heden kun je je vaak voorstellen hoe je dierbare gereageerd zou hebben op een gebeurtenis in je leven. Als je het, na een lange weg, zo kunt gaan zien, dan kan het verdriet draaglijk worden. De gedachten en de schat aan herinneringen die we hebben, gaan nooit verloren!
14
Het overlijden Je geliefde is dood. Of je vader, moeder, broer, zus, oom, tante, zoon, dochter, neef, nicht, vriend, vriendin. Iemand van wie je zielsveel houdt, is overleden. Geen knuffel, geen aai, geen streling, geen lichaamswarmte meer. Het is kei- en keihard. Het voelt leeg en hol. Alsof er in je hart is gesneden, alsof je ziel kapot is. Alsof je zelf kapot bent. Het enige wat je nu nog hebt, zijn je herinneringen, je gedachten over die dierbare persoon. Zoals ik in de inleiding al schreef, kun je uit die gedachten nog heel veel halen. Je herinneringen kunnen een bron van troost zijn. Daarvoor moet je eerst een proces doorlopen. Schuw dit proces niet, ga ervoor en er door, om de herinneringen levend te kunnen houden.
15
Gedachten kunnen ook kracht geven. Kracht om verder te leven. Want aan de ene kant is het heel erg hard dat het leven gewoon verdergaat, aan de andere kant is dat mooi. Ons eigen leven stopt niet met de dood van iemand anders. Ook al lijkt dat nu zo, of voelt dat nu zo. Ons eigen leven gaat verder. En diep van binnen weet je dat je dierbare ook zou willen dat je je leven weer oppakt. Als de dood nog vers is, als het verdriet nog vers is, dan klinkt dit allemaal wat rauw. Dat is zeker niet de bedoeling! Geef het een kans, open je hart om verder te lezen.
16
Het moment zelf Je ligt daar Ik wéét dat jij het bent Maar ik zie je niet Ik ken je niet Het klopt niet Jij bent het Maar je bent het niet Waar ben jíj gebleven? Nu voel ik je weer Tussen mijn hart en mijn buik En in mijn hart is jouw warmte Je geeft me rust Dank je Papa, voor mijn leven!
17
De eerste helft van het gedicht beschrijft het ongeloof. Ik denk dat dat het beste woord is. Je kunt niet beseffen, je kunt niet geloven, je wilt niet beseffen en je wilt niet geloven dat hij of zij dood is. Je bent verdoofd. De tweede helft gaat over een gevoel dat pas later komt, veel later. In mijn geval na bijna een jaar. Dan pas kun je gaan zien dat die ander je iets heeft gebracht waar je dankbaar voor kunt zijn. Het is ontwrichtend en schokkend dat iemand opeens uit je leven is. In ieder geval uit je aardse leven. Hij of zij is er niet meer, je kunt niet meer knuffelen. Je kunt niet meer aanraken. Al die ‘aardse’ dingen kunnen niet meer. Vragen die je nog hebt, kun je niet meer stellen. Je voelt wanhoop, ontreddering, radeloosheid, onmacht, verdriet, bodemloos verdriet.
18
Je kunt je niet voorbereiden op iemands overlijden. Dat zou ook raar zijn, zolang iemand leeft, moet je bezig zijn met zijn of haar leven. Het overlijden komt dus altijd onverwacht. Mij werd soms gevraagd: ‘Was het plotseling?’ Ja natuurlijk was het plotseling. Het is, denk ik, altijd plotseling. Soms zie je het wel aankomen, maar het moment zelf, dat zie je nooit aankomen. Dat kan ook niet. Je blijft dan ook altijd achter met zaken die niet zijn besproken, dingen die niet zijn gedaan, gesprekken die niet zijn afgerond. Ik denk dat je zelfs na een lang ziekbed van de overledene niet totaal voorbereid en klaar kunt zijn voor iemands overlijden. Je zult moeten accepteren dat je niet alles af hebt kunnen sluiten. Dit is nu eenmaal de realiteit.
19
Ik ga je huis binnen. Het is 6 uur ’s avonds, koud en donker. Je jas hangt aan de kapstok. Je ligt in bed. Ik weet direct dat je niet meer leeft. Maar het kan en mag niet waar zijn. Ik loop radeloos door je huis heen en weer. Roep ‘Papa oh waarom ben je nu gegaan, waarom heb je dit gedaan?’ De ziekenbroeder bevestigt mijn angstige gedachte dat je niet meer leeft. Bijna dierlijk schreeuw ik het uit, ik huil, kan niet meer praten. Papa is er niet meer.
20
Pijn Pijn is niet te beschrijven Het is meer een hartekreet Een zielekreet Een kreet van diep diep uit het innerlijke leeg hol een gat geslagen een grote gapende wond met ruwe rand leeg hol of wordt die ruwe rand al iets minder ruw?
21
De eerste dagen Er komt van alles over je heen. Je wordt meegesleurd in emotie. Er moet veel worden geregeld. Je moet direct beslissingen nemen. Wie zit er nu te wachten op vragen als ‘waar moeten de bloemen komen te staan’, ‘hoeveel kaarten wilt u versturen?’ of ‘wilt u cake, gebakjes of petitfours bij de koffie serveren en wilt u wat over is mee naar huis nemen?’. Het is bijna onmenselijk. Maar het is ook wel goed. Je wordt direct terug op aarde gezet. Het hoort bij het rouwproces. Je kunt je niet verliezen in het verdriet, want je moet nu allerlei aardse beslissingen nemen. Nu voelt het verkeerd dat het leven gewoon verdergaat. Dat je met beide benen op de grond moet staan. Sterker nog, dat gevoel blijft best lang. Mensen leven gewoon verder, en jij denkt: ‘hoe kan dat???’
22
Jouw leven staat echt stil, dat is keihard tot een stop gekomen. En het duurt enige tijd voordat je weer durft te gaan leven. Nadat mijn vader is overleden ben ik totaal de weg kwijt. Ik ben alleen maar aan het overleven. Het is toch niet waar dat mijn vader niet meer leeft. Dat mรกg niet waar zijn. De wanhoop is nabij. Waar is mijn grote schildpad??? Na ongeveer vijf maanden heb ik pas weer een beetje grip op mijn leven. Ik kan gewoon weer opstaan zonder de wanhoop te voelen. Zonder het intense gemis te voelen. Ik kan de zon weer zien.
23
Tips voor de eerste dagen 1
Zorg goed voor jezelf. Vergeet niet te
eten en je aan te kleden. Vergeet je
basisbehoeften niet.
2
Zorg dat er voldoende mensen om je
heen zijn. Als alle praktische zaken je
boven het hoofd groeien, schakel dan
hulp in.
3
Ga af en toe naar buiten. Adem de frisse
lucht heel diep in en voel het leven in
jezelf.
4
Je wordt de eerste dagen geleefd. Laat
dit maar toe. Laat het maar gebeuren.
24
5
Neem afscheid van je dierbare. Het
lichaam is er (meestal) de eerste dagen
nog. Je kunt je dierbare dus nog ‘zien’,
na de uitvaart niet meer. Neem hier
voldoende tijd voor. 6 Bereid je zo goed als je kunt voor op de
uitvaart. Overhaast dit niet. Doe dit
afscheid op je eigen manier, en niet zoals
je denkt dat andere mensen vinden dat
het moet. 7 Maak jezelf niet gek dat van alles zou
moeten. Leg de lat niet te hoog. Doe wat
je kunt in deze zware dagen, dat is
genoeg!
25
Met ‘Ik moet je achterlaten’ biedt Francis Notten (1970) mensen in rouw steun, erkenning en herkenning. Zelf verloor zij verschillende mensen in haar directe omgeving. Haar gevoelens uitte ze in rouwgedichten en langzamerhand merkte ze dat je nog steeds gelukkig kunt zijn, ook zonder je dierbare. www.uitvaartteksten.nl
1
‘Francis Notten is in dit boekje de tochtgenoot van mensen in rouw. In toegankelijke en eenvoudige taal benoemt ze het verdriet en biedt ze troost zonder ook maar iets te ontkennen van de pijn van verlies. Een vrouw die weet dat praktische tips soms net zo belangrijk kunnen zijn als een begripvol verhaal. Een troostboekje met allure!’ Boele P. Ytsma - pastor, verbinder en schrijver van ‘Van de Kaart’ ‘Elk afscheid is de geboorte van een herinnering, zei Salvador Dalí. Met dit boek inspireert Francis Notten de lezer om na een ingrijpend verlies van een dierbare deze mooie herinneringen naar boven te halen.’ Sigrid van Iersel - schrijfster van levensverhalen ‘Het is net alsof ik mijn eigen verhaal lees, bijzonder!’ Marjolein van der Vet - een lezer