ی مارس له( )8 رۆژی جیهانیی ژنان، ده‌ستكه‌وتنه‌كانمان به‌رز ده‌نرخێنین ،پێداگیریش ده‌كه‌ین بۆ به‌ده‌ستهێنانی ی مافه‌كانمان ته‌واو چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس | رێکخراوی راگەیاندن و رووناکبیریی ژنان دەریدەکات | یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
ی ی توندووتیژ له ههولێرو دهۆك ،زۆرترین حاڵه‌ته‌كان ی تۆمار ده‌كرێن خێزانی ،جه‌سته‌یی‌‌و سێكس ی ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت ی ئامارێك به‌پێ ی ی دژ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندووتیژ ئافره‌تان‌و خێزان ،ك ه له‌ساڵی2020دا، لـه‌سـه‌نــتـه‌ری راوێـــژكـــاری خێزانی تۆماركراوه ،له‌دهۆك زۆرترین حاڵه‌تی توندووتیژی خێزانی و له‌هه‌ولێر ی زۆرتـــریـــن حــاڵ ـه‌تــی تــونــدووتــیــژ جه‌سته‌یی‌‌و سێكسی ،تۆمار كراوه. ی ئاماره‌كه ئاماژه ب ه ( )272حاڵه‌ت
تــونــدووتــیــژی خــێــزانــی ،ده‌كـــات كه‌سه‌رجه‌میان له‌پارێزگای دهۆك ی تــۆمــاركــراوه ،سـه‌بــاره‌ت به‌حاڵه‌ت توندووتیژی جه‌سته‌یی ،له‌كۆی()212 ی حاڵه‌ت ( )135حاڵه‌تیان له‌پارێزگا ی ههولێرو )30( ،حاڵه‌تیان له‌پارێزگا دهۆك( )25سلێمانی‌‌و()2له‌گه‌رمیان‌و ( )20حاڵه‌تی تۆماركراو له‌راپه‌ڕین‌و ی تێدا تۆمار سۆرانیش هیچ حاڵه‌تێك
نه‌كراوه. هــەروەهــا لەكۆی ( )٥١١حاڵەتی توندووتیژی دەروونـــی تۆمارکراو، ی هەولێرو ()١٦٩یــــان لــەپــارێــزگــا ()٢١٢كـه‌یــســیــان لــەدهــۆک‌و ()٧٢ لەسلێمانی‌و گه‌رمیانیش( )١٣حاڵه‌ت، له‌راپەڕینیش ( )٢٩و ( )١٦حاڵەتیش لە سۆران تۆماركراوه. لەكۆی ( )٥١حاڵەتی تایبه‌ت ب ه
توندووتیژی سێکسی تۆمارکراو ( )٢٩ حاڵه‌تیان لەهەولێرو ( )١لەدهۆک‌و ( )١٧لەسلێمانی‌و گه‌رمیانیش ()١ حاڵه‌ت‌و ()٣ش لەراپەڕین‌و سۆران هیچ حاڵه‌تێك تۆمار نەکراوە. تایبه‌ت به‌كێشه‌ی باڵوکردنەوەی وێنە لەتۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان ،ته‌نها()٦ حاڵەتی تۆماركراو هه‌یه لەدهۆک، هاوكات له‌كۆی ( )١٥حاڵەتی ماددەی
هۆشبەر ،سەرجەمیان لەدهۆک بووەو لەگەرمیانیش( )٣حاڵەتی رێگری هاوسەرگیری تۆماركراوه. لەكۆی ( )١٢٧حاڵه‌تی هەڕەشەلێكردن ()١٢٥یان لە دهۆک‌و ( )٢حاڵەتیان لەگەرمیان ،هەروەها ( )٣٣حاڵەتی جیابوونەوە تۆمارکراوە)٢٧( ،یــان لەدهۆک‌و ()٦یان لەگەرمیان.
ی كچ ه كوژراوه‌كه باوك
ی كچه‌كه‌م ی خوێن ״لێتان ئه‌پاڕێمه‌وه ،فریا بكه‌ون ،بامافی نه‌خورێت״ ی ی سه‌ر به‌ئیداره له‌ناوچه‌ی هه‌ڵشۆ راپـــه‌ڕیـــن ،كچێكی تــه‌مــه‌ن()17 ی بـــه‌نـــاوی(س،م) ب ـه‌هــۆی كێشه ی ی ئامۆزاكه زه‌وی‌‌و زاره‌وه ،به‌ده‌ست ی ده‌كــوژرێــت‌و دواتــریــش هه‌ڕه‌شه ی ده‌كرێت ،گه‌ربێت‌و القه‌كردنی براكه لــه‌داواكــه‌یــان پــاشــگـه‌زنـه‌بــنـه‌وه‌‌و بــاوك ـی كچه كـــوژراوه‌كـــه تایبه‌ت ب ـه‌رێــوان ده‌ڵێت »هــه‌وڵ هه‌ی ه بۆ ی په‌رده‌پۆشكردنی تاوانه‌كه‌‌و گۆڕین به‌ڵگه‌و شایه‌ته‌كان ،بۆی ه به‌تایبه‌ت داوا له‌الیه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان ده‌كه‌م، ی به‌زه‌ییانه‌و‌ه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ به‌چاوێك ی كچه‌كه‌مدا بكات». دۆسیه مەحمود حه‌سه‌ن عه‌بدوڵاڵ هه‌ڵشۆیی، ی كچ ه ی خانه‌نشین‌و باوك پێشمه‌رگه كــوژراوه‌كــه ،به‌گریانه‌و‌ه لـه‌بـه‌رده‌م ی ی حوكم ی داوا ی سلێمان دادگــــا عــادیــان ـ ه ده‌كــــات‌و ده‌ڵێت»پێشتر ی خۆمان ،ده‌ست تێوه‌ردان له‌ناوچه‌كه ی دۆسیه‌كه‌‌و هه‌بوو بۆ به‌الڕێدا بردن ی ی گواستنه‌وه شـــاردنـــه‌و‌هی ،دوا دۆسیه‌كه‌مان بۆ سلێمانی ،داواكــارم ی لێكۆڵینه‌و‌ه له‌دۆسیه‌ك ه بـــه‌ورد ی بكرێته‌وه ،چونك ه براكه‌م له‌رێگه په‌یوه‌ندییه‌كانیه‌و‌ه ك ـه‌ســای ـه‌تــی‌‌و ی كوڕه‌كه‌یدایه«، ی ده‌ربازبون له‌هه‌وڵ ی به‌رز داوا له‌هه‌موو ی به‌ده‌نگ هه‌ڵشۆی ئه‌و ده‌زگاو حزب‌و الیه‌ن‌و رێكخراوان ه ی ی مرۆڤ‌و ماف ده‌كات ،كه‌كار بۆ ماف ژن ده‌كـه‌ن ،به‌ده‌م هاناكه‌یه‌و‌ه بچن‌و ی ی دۆسیه وتی«لێتان ده‌پاڕێمه‌و‌ه فریا ی ی خۆتان كچه‌كه‌م بــك ـه‌ون ،به‌كچ ی ی به‌ڵگه‌و وته بزانن ،هه‌وڵی گۆڕین ی كچه‌كه‌م شایه‌ته‌كان دراوه ،باخوێن
به‌فیڕۆ نه‌ڕوات» ،وتیشی«چه‌ندین جار ی له‌گه‌ڵ داوم، ی سوڵح براكه‌م هه‌وڵ ی له‌گەڵ بــه‌اڵم ئــامــاد‌ه نیم سوڵح ی ی كوشتن بكه‌م ،بۆی ه ئێستا هه‌ڕه‌ش ه خــێــزانـه‌كـه‌م‌و القـه‌كــردنـی كــوڕه‌كـه‌م لێده‌كه‌ن». ی (،)2019/6/13 ئــێــواره‌ی رۆژ به‌هۆی كێشه‌ی زه‌وی‌‌و زار له‌نێوان
״با رێكخراوه‌كانی ژنان ناسنامه‌ی خۆیان ساغ بكه‌نه‌وه״
ی ی مام دوو برادا( ،ه،ع) ته‌ق ه له‌ماڵ ی ده‌كــات‌و به‌هۆیه‌و‌ه كچه ئامۆزاكه به‌ناوی(س،م) ده‌كوژرێت ،سه‌باره‌ت ی ی ســكــااڵ له‌بنكه ب ـه‌تــۆمــاركــردن ـ ی ئاماژه پۆلیس ،مه‌حمود هه‌ڵشۆی ی بۆ ئــهوه ده‌كــات كه‌پێش كوشتن ی كــچـه‌كـه‌ی چـه‌نــدیــن جــار پۆلیس ئــاگــاداركــردوه‌تــه‌وه ،بــه‌اڵم پۆلیس داواكـــــه‌ی ب ـه‌ه ـه‌نــد وه‌‌رنــه‌گــرتــوه‌و
ژن وەک سوبژەی شۆڕشی کۆمەاڵیەتی
ی پۆلیس ی بنكه ده‌ڵێت»به‌ڕێوه‌به‌ر پێ وتم بڕۆن باكێش ه گه‌وره‌تر نه‌بێت، ی خۆتان رێك بكه‌ون» ،وتیشی«دوا ی پۆلیس ی كچه‌كه‌م ،به‌ڕێوه‌به‌ر كوژران ی ته‌رمی كچه‌كه‌م بوو، ی ناشتن ئاماده رووم تێكردو پێم وت ئیسراحه‌تت كـــرد!؟» ،ئاماژه‌شی بۆ ئــهوه كرد ی ی خانه‌نشینی كــه‌بــراكــه‌ی لــیــوا ی ی باش پێشمه‌رگه‌یه‌و پ ـه‌یــوه‌نــد
دەستكەوتە یاساییەكانی ژنان لەدوای راپەڕینەوە
ی ئیداری‌‌و هه‌ی ه له‌گه‌ڵ به‌رپرسان ی هه‌یه ،هه‌وڵی ته‌واو حزبی‌‌و ئه‌گه‌ر بــدات بۆ ده‌ربــازبــوون ـی كــوڕه‌كـه‌ی‌‌و ده‌ڵــێــت» گه‌ربێت‌و حه‌قی كچه‌كه‌م ی وه‌رنه‌گرم ،له‌به‌رده‌م ئه‌و دادگایه سزای ناعادیلی داو‌ه ئاگر به‌رده‌ده‌م ه ی ی خۆم‌و خێزانه‌كه‌م‌و كۆتای جه‌سته به‌ژیانمان ده‌هێنین».
״رەخنەو رێگرییەکان ناموەستێنن״
سەرووتار... ()8ی مارس بەرز نرخاندنی دەستكەوتەكانی بزووتنەوەی ژنان و هەڵوەستەیەك لە ئاست پاشەكشەی ئــەم بزووتنەوەیە لەباشووری كوردستان. رۆژی جیهانیی ژنان ،بەرهەمی قۆناغەكانی خەباتی بزووتنەوەی ژنانە لەتەواوی جیهاندا، ئەم بزووتنەوەیە لەبەرەنجامی چەوساندنەوە سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتییەكانی سەر ژنــان سەرەتا بەشێوەیەكی خۆڕسكانە لە جیهاندا سەری هەڵدا ،پاشان بەهۆی ئیرادەی ژنانی هەڵسوڕێنەرو خەباتكار لە جوڵەیەكی پەرت پەرت بووی دابەش بوو بەسەر جیهاندا بــووە بزووتنەوەیەكی بەهێز ،كە كۆدەنگی لە نێوان ژنانی جیهاندا درووستكرد ،ئەم دەنگانە تادەهات زۆرترو رووبەرێكی فراوانتری لەجیهاندا گــرتــەوەو بــووە بزووتنەوەیەكی بەهێزو رێپێوانی فراوان و كۆڕو كۆبوونەوە و كۆنفرانسی ئەنجامدا. ی كرێكار ی ژنــانـ ل ـه‌ســاڵ ـی( )1910كۆنگره ی جیهان، ی ( )17واڵت به‌به‌شداری( )100ژن ی له‌دانیمارك به‌سترا ،كه‌تێیدا چه‌ند بڕیارێك ی ژنان ده‌رچوو ،یه‌كێك گرنگ تایبه‌ت به‌ماف ی مارس ه وه‌ك ی ( )8 له‌و بڕیاران ه دیاریكردن ی ی مارس ی ژنــان ،بۆ یه‌كه‌مجار ل ـه( )8 رۆژ ی ژنان به‌رزنرخێندرا. ساڵی( )1911رۆژ لەساڵی ()1957دا نەتەوە یەكگرتووەكان هەنگاوی یەكەمی نا بۆ ناساندنی ئەم رۆژە، یەكەم ناونیشان بۆ بەرز نرخاندنی ()8ی مارس بریتی بوو لە شانازی بە رابردوو پالن بۆ داهاتوو بۆ دەستكەوتەكانی ژنان لەهەموو ئاستەكانی ئابوری و سیاسی و كۆمەاڵیەتی و باڵوكردنەوەی یەكسانی لەنێوان ژن و پیاو لەئەرك و مافدا. لەو مێژووە بەدواوە ،ژنان لەتەواوی جیهاندا رۆژی ()8ی مارس وەك مێژوویەكی پرشنگدار یاد دەكەنەوە ،ئێمەی ژنانیش لەباشووری كوردستان دوای راپەڕینی ساڵی (،)1991 ئازاد كردنی باشووری كوردستان لە حوكمی دیكتاتۆری ،رۆژی ( )8مارس وەك رۆژی ژنان یاد دەكرێتەوە .لەم یادەدا دەستكەوتە یاسایی و كۆمەاڵیەتییەكانی ژنان بەرز دەنرخێنرێت و نەخشەی كاری ئایندەش دادەنرێت ،بەاڵم ئەوەی پێویستە لە ()8ی مارسی ئەمساڵدا بوترێت ئــەوەیــە ،كــە بــزووتــنــەوەی ژنــان لەهەرێمی كوردستان كە خەریك بوو هەنگاوی جدی دەنــاو چەند دەستكەوتێكی بەدەست هێنا ،لەئێستادا بەهۆكاری خودی و بابەتی ئەم بزووتنەوەیە بەقۆناغێكی نائومێدی قوڵدا تێدەپەڕێت و لەپاشەكشەدایە ،كەگرنگە لەالیەن خەباتكارانی راستەقینەی ژنانەوە ئەم دۆخە بەهەند وەربگیرێت و كاری جدی بكرێت بۆ دووبارە بەهێزكردنەوەی بزووتنەوەی ژنان و دەرهێنانی لەقەیرانی بێناسنامەیی.
یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس
״با رێكخراوه‌كانی ژنان ناسنامه‌ی خۆیان ساغ بكه‌نه‌وه״ ئا :رووناك فەره‌ج زیندان‌و هه‌یئه‌ی عامه‌‌و ئه‌شكه‌نجه‌ی كاره‌با‌و هه‌ڵواسین ،نه‌یان توانی نهێنی خه‌باتی پـێ بدركێنن ،ئ ـه‌و له‌گه‌ڵ (نه‌رمین)ی هاوڕێی‌و شه‌ش پێشمه‌رگه‌ی نه‌به‌رد له‌گه‌ڕه‌كی حاجی ئاوا ،رووبه‌ڕوی مه‌فره‌زه‌كانی رژێمی به‌عس جه‌نگاون، دواتر ئه‌و رووبه‌ڕوبونه‌وه‌یه به(داستانی گه‌ڕه‌كی حاجی ئاوا) ناسێنرا. رێزان عومه‌ر شێخ مسته‌فا ،كه‌له‌زیندان به(فریشته)و له‌شاخیش په‌یمانی ئیزگه(په‌یمانی گه‌لی كوردستان) ناسراوه ،كاتێك خه‌باتی نه‌ته‌وایه‌تی ئاوێته به‌رۆحی ده‌بێت ،ئیدی هیچ شتێك نیه بتوانێت په‌یمان بوه‌ستێنێت‌و ده‌بێته خه‌باتگێڕێكی سه‌رسه‌ختی رێكخستن‌و بزوتنه‌وه‌ی ئازادی خوازی كوردستان ،كاتێكیش (مالزم محسن) لــه‌گــه‌ڵ هــاوڕێــكــه‌ی ده‌ســتــگــیــریــان ده‌كـــات ،ب ـه‌وپ ـه‌ڕی وره‌و گڕوتینه‌وه دان به‌خۆیاندا ده‌گــرن‌و ئه‌شكه‌نجه‌ی زیندان‌و ئه‌شكه‌نجه‌ی ده‌روونی ناتوانن نهێنیان پێ بدركێنێت ،په‌یمان له‌م چاوپێكه‌وتنه‌یدا بۆ رێوان ،ئاماژه بۆ رۆڵ‌و پێگه‌ی ژن ده‌كات له‌شاخ ،پێی وایه ئه‌و رۆژانه به‌ها‌و رۆڵی ژن زیاتر بوو ،هاوكات تیشك ده‌خاته سه‌ر رۆڵی رێكخراوه‌كانی ژنان‌و ره‌خنه‌ی ئه‌وه‌یان ئاڕاسته ده‌كات كه‌پێویسته ناسنامه‌ی خۆیان ساغ بكه‌نه‌وه. روونــاك :لەتەمەنی هەرزەكارییەوەبەشداریی خەباتت كردووە بۆ ئازادی، وەك ژنێك ئایا ستەمەكانی سەر ژنان پاڵنەری سەرەكی بوون یان ستەمی نەتەوایەتی؟. رێزان :لەو كاتەوە كە خۆم ناسیوەورەش و سپیم لێك جیاكردوەتەوە، هەستم بــەئــازاری ژن بــوون كــردووە، بە تایبەت لەبەر ئــەوەی لە خێزان و دەوروبــەرەكــەمــدا زۆربــەیــان كاری سیاسیاین دەكــــرد ،ئـــەوەش رێگە خۆشكەر بوو بۆ تێگەیشتن لەكێشەو گرفتەكان.
داوای پاكیزەیی لەحیزبەكانی دەسەاڵت دەكەن و خۆیان لە لیخنترین شوێنی زەلكاوەكەدا ماسی مردارەوەبوو دەگرن
روونــاك :لەناو حیزبێكی ماركسیلیلینی خەباتت كـــردووە ،دەكرێت بزانین جێگەو پێگەی ژن چۆن بوو؟. رێـــــــزان :كــاتــێــك چــویــنــە نــاورێكخستنەكانی كۆمەڵەی ماركسی لیلینی ،هێندەی چەپێكی گۆشكراوی مەسەلە چینایەتی و نەتەوایەتییەكان بوین ،هێندە سەرقاڵی گرفتی ژن بوون نەبوین ،لەراستیدا كۆمەڵەی ئەوێ رۆژێك كاری بۆ تۆخكردنەوەی گرفتی ژن نەدەكرد ،بگرە هەمووان شۆڕشگێڕانە كــارمــان دەك ــرد ،ئەو ســەردەمــە هــەمــووان ســەربــازی بێ ناوونیشان بوین ،بە رۆژانەی ئەندام و دۆستەكان و بەپیتاك كۆمەڵەمان دەبرد بەڕێوە ،ناسنامە گەورەكەمان خەبات بوو لە دژی چەوساندنەوە، جێگەو پێگەی ئێمە وەك كچان گەلێك پارێزراو بوو ،چونكە بەهۆی ژن بوونمانەوە گەلێك كار بۆ ئێمە ئاسان تر ئەنجامدەدرا . روونـــــاك :بــەڕێــزتــان پێگەی ژنلەخەباتی نەتەوایەتیدا (خەباتی شاخ) بەگرنگ دەبینن؟. رێــزان :خەباتی ژنان لەشاخ وەكخــودی ژن ،گەر لەمیدیاوە بیبینی
نزیك بــوو لەسفر ،بــەاڵم لەواقعی حاڵدا ژن هەڵسوڕێنەرو بزوێنەری تـــەواوی بــزاوتــەكــانــە ،جگە لــەوەی كە لەرێكخستنە نهێنییەكاندا هەر كارێكی پێ بسپێردرایە دەیكرد، بێجگە لەمە ژن پێشمەرگەش بوو، لەزیندانەكانیشدا بەرگەی ئەشكەنجەی دەگرت ،هاوكات دایكە ،منداڵەكانی دەنێرێتە بۆتەی خەباتەوە ،لەهەر كاتێكی شەودا پێشمەرگە لەدەرگای دەدا سازو ئامادە نان و چاییەكەیان لەبەردەمدا دادەنایت ،ئەوە دایكان و خوشكان بوون نامەو بەیاننامەكانیان لەشاخەوە دەبــردەوە بۆشار ،ئەوان بوون جەرگیان دەسووتا ،ژنان بوون تەواوی زیندانەكان دەگەڕان بەدوای براو كوڕو هاوسەرەكانیاندا ،ئیهانە دەكـــران ،لێیان دەدرا ،بــەاڵم گەر ئێوە لەمیدیاوە سەیربكەن دەوری ژن لەشاخ و شار سفربوو ،ئەمە لە كاتێكدا لەپشت هەر كارێكی شوڕشگێڕییەوە چەندین دایك و خوشك و هاوسەر هەبوو. رووناك :بزووتنەوەی ژنان لەباشووریكوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟ -رێزان :من لەو كەسانەم كە هێندەی
بـــڕوام بەخەباتی دەســتــە جەمعی مرۆڤەكان هەیە ،هێندە الیەنگرێكی سەرسەختی فیمنیست نیم ،لەگەنجیمدا گەلێك بڕوام بە خەباتی ژنان و رۆژو جەژنی ژنان هەبوو ،لەشاخ لەگەڵ زۆرێك لەهاوڕێ پێشمەرگەكانم لەگەڵ یەك توند دەبوینەوە لەسەر كێشەی ژنان ،بەاڵم ئێستاو پاش ئەزموونێكی زۆری ژیان تێ دەگەم كە ئەو رۆژانە ژن رێز وبەهای لە ئێستا زۆر زیاتر بوو ،ژن بۆ خۆی سیمبول بوو بێ میدیا ،بێ رێكخراوێكی ژنانەو دوور لەهات و هــاواری شێڵتەری ژنــان و سەدان رێكخراو كە داكۆكی لەمافی ژن دەكەن ،كەچی هەموو رۆژێك هەواڵی خوێن و رەوكــردنــی ژنــان زەمین و ئاسمان دەهەژێنێت ،نازانم ئەم هەموو رێكخراوە حیزبی و فیمنستی و چەپی و ....هتد چی دەكـــەن؟ ،سااڵنی حەفتاكان تەنها رێكخراوی (لەیال قاسم) هەبوو ئەوانیش سەرقاڵی دژایەتیی بەعس بوون ،ئەو كێشانەی ئەمڕۆ ئێجگار كەم و ناچیز بوون ،هەر بۆیە پێشنیاری من بۆ رێكخراوی ژنان ئەوەیە جارێک ناسنامەی خۆیان ساغ بكەنەوە ،با دووربكەونەوە لەجەنجاڵی
و پۆخڵی مومارەسە حیزبییەكان، گــەر خــەبــات بــۆ ژن دەكـــەن ئــەوە خەبات نیە ،بازرگانییە بە رۆحی هــــەزاران كچی گــەنــجــەوە ،داوای پاكیزەیی لەحیزبەكانی دەســەاڵت دەكەن و خۆیان لە لیخنترین شوێنی زەلــكــاوەكــەدا ماسی مــردارەوەبــوو دەگــرن ،بــەداخــەوە گەورەیی ژن و دەریای قوڵ وبێ بنی میهرەبانی ژنیان خستوەتە ژێــر پرسیارەوە ،رەنگە وەاڵمەكانم بۆ ئێوە كەمێك توند بێت یان چاوەڕوانیتان جۆرێكی دی بوبێت، بــەاڵم ئەمە بیركردنەوەكانی منە، دەمێكە خۆم لەهەموو دۆگمایەكی حیزبی وجیاكردنەوەیەكی جێندەری پاكژكردوەتەوە ،من مرۆڤم و هەرچیم كردووە بۆ ئەوە بووە كە بەمرۆڤی بمێنمەوە ،رێــكــەوتــی ژنگەلێكم كردووە لەژیانمدا بەناوی خەبات و فیمینستەوە كاریان كردووە ،لەهەزار پیاوی خێڵەكی پیاوانەتر بیریان كــردوەتــەوە ،بە ووشــەی (پیاوانە) من وەك دەستەواژەیەكی جنێوئاسا بەكاری دێنم ،كە بە یەكێك دەوترێت پیاوانە مانای لەخەسڵەت و بەها مرۆییەكان شۆراوەتەوە.
چیرۆكی ژنێك ته‌نیایی‌و دابڕان چۆكی پێدا نه‌دا ئا :شه‌ده ئه‌نجامی پشكنینی دووگیانیه‌كه‌ی بــه‌ده‌ســتــی چــه‌پــیــه‌وه گــرتــبــوو، مۆبایله‌كه‌شی به‌ده‌ستی راستیه‌وه، لــه‌بــیــری ئــــه‌وه‌دابــــوو زه‌نــــگ بۆ هاوسه‌ره‌كه‌ی بــدات‌و مــژده‌ی هاتنی ێ بدات ،به‌اڵم دوو دڵ منداڵی دووه‌می پ بوو له‌وه‌ی ،ئه‌و هه‌واڵه هاوسه‌ره‌كه‌ی دڵخۆش ده‌كــات یان به‌پێچه‌وانه‌وه، زه‌نگی مۆبایله‌كه‌ی بیری ده‌پچڕێنێت به‌هه‌واڵێك ته‌زو ئاسا به‌گوێچه‌كه‌كانیدا تێپه‌ڕ ده‌بــێــت ،كه‌ئه‌ویش هه‌واڵی رفــانــدنــی هــاوس ـه‌ره‌ك ـه‌تــی لـه‌الیـه‌ن گروپێكی چه‌كداره‌وه ،سۆما به‌بیستنی ئـه‌م هـه‌واڵـه شــۆك ده‌بــێـت‌و ده‌ست به‌جێ له‌هۆش خۆی ده‌چێت ،دوای ئه‌وه‌ی هۆشی دێته‌وه به‌رده‌وام له‌بیری ئه‌وه‌دایه ئه‌مه ده‌ستپێكی ژیانێكی پڕ مه‌ینه‌ت‌و نیگه‌رانی ده‌بێت. سۆما ژنێكی هه‌ڵه‌بجه‌یی ته‌مه‌ن()49 ساڵه ،ماوه‌ی()16ساڵه فه‌رمانبه‌ری یه‌كێك له‌دایه‌نگه‌كانی شاری سلێمانیه، ئه‌و ژنێكی ئه‌سمه‌ری چاوو برۆ ره‌شی رووخۆشی زمــان شیرینه ،هه‌میشه وشــه‌ی گیانه‌كه‌م له‌سه‌رده‌میه‌تی
ته‌نانه‌ت له‌وكاتانه‌شدا كه‌زۆر بێتاقه‌ت‌و نیگه‌رانه ،ئه‌و له‌سه‌رگوزشته‌كه‌یدا رووداو كێشه‌ی زۆرهه‌ن ،هه‌رئه‌مه‌ش وایــكــردووه بـــاوه‌ش بۆهه‌ركه‌سێك بكاته‌وه كه‌پێویستی پێی ده‌بێت. چـــوارده ســاڵ پێش ئێستا ،سۆما له‌ته‌مه‌نی ()35ساڵیدا ،به‌رێكه‌وت كــوڕێــك ب ـه‌نــاوی فـــاورق كه‌پیشه‌ی شۆفێری نێوان شاری به‌غداو سلێمانی ده‌كــات ده‌ناسێت ،دوای ماوه‌یه‌كی كـه‌م له‌یه‌كترناسینیان بــڕیــارده‌دات هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵدا بكات ،ئه‌گه‌رچی خێزانه‌كه‌ی سۆما ئه‌م بڕیاره‌یان به‌دڵ نابێت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نابنه رێگر له‌به‌رده‌م هاوسه‌رگیریه‌كه‌یاندا. سۆما به‌كۆمه‌ڵێك هیواو ئومێدی جـــوانـــه‌وه بــۆ ژیــانــی داهـــاتـــووی هاوسه‌رگیری ده‌كــات ،ب ـه‌اڵم ته‌نها دوای سێ رۆژ له‌هاوسه‌رگیریه‌كه‌ی بۆی ئاشكرا ده‌بێت كه‌هه‌ڵبژارده‌كه‌ی هه‌ڵه‌بووه ،بۆیه هه‌وڵی خۆگونجاندن ده‌دات لــه‌بــه‌رئــه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی خــــۆی بـــــووه‌‌و هــاوســه‌ره‌كــه‌شــی خۆشویستوه ،دوای چه‌ند مانگێك له‌هاوسه‌رگیرییه‌كه‌یان سۆما دوو گیان ده‌بێت ،ئه‌مه‌ش زۆر خۆشحاڵی ده‌كــات ،چونكه پێی وای ـه هه‌واڵی
دووگــیــان بــوونــی ده‌بــێــتـه خاڵێك بۆچاره‌سه‌ری كێشه‌كانی نێوان خۆی‌و هــاوسـه‌ره‌كـه‌ی ،وه‌ك باسی ده‌كــات هه‌رگیز ئه‌وچركه‌ساته‌ی له‌یاد ناچێت كه‌هه‌واڵی دووگیانبونه‌كه‌ی به‌فاروق راگه‌یاندووه‌‌و وتی»زۆر به‌دڵخۆشیه‌وه وتم فاروق ده‌بیته باوك ،به‌اڵم ئه‌و منی توشی شۆك كــردو راشكاوانه رووی تێكردم‌و ووتی من مناڵم بۆچیه، له‌خۆت بێزارم ئێستا منداڵه‌كه‌ت»، وتیشی»كاتێك كوڕه‌كه‌م له‌دایك بوو، هیچ هه‌ستێكی بۆمناڵه‌كه نه‌بوو، ته‌نانه‌ت خۆشم ناوم نا نالی». دوای ئه‌وه‌ی نالی پێ ده‌نێته ساڵی دووه‌مــی ته‌مه‌نیه‌وه ،فاروقی باوكی بــڕیــاری سـه‌فـه‌ركــردن بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت ده‌دات ،دوای تێپه‌ڕبوونی حه‌وت ساڵ ،سۆما له‌چاوه‌ڕوانی نیگه‌ران‌و بێزارده‌بێت‌و هانا بۆ خێزانه‌كه‌ی ده‌بـــات‌و وتــی»خــێــزانـه‌كـه‌م توانیان قه‌ناعه‌ت به‌فاروق بكه‌ن ،بگه‌ڕێته‌وه بۆ كوردستان‌و پێكه‌وه بژین». فاروق به‌گیرفانی به‌تاڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه، به‌اڵم دێته‌وه سه‌رماڵی ئاماده‌‌و پاره‌ی نوستووی سۆما كه‌به‌درێژای ئه‌و حه‌وت ساڵه‌ی هاوسه‌ره‌كه‌ی جێ هێشتوه بڕێكی موچه‌كه‌ی پاشه‌كه‌وت كردووه‌‌و
ده‌ڵێت»كاتێك هاته‌وه كوڕه‌كه‌م ببو‌ه 9ســاڵ ،ماڵ‌و ناوماڵم پێكه‌وه نابوو ته‌نانه‌ت پــاره‌ی نوستوشم هه‌بوو»، وتیشی»پاره‌كه‌م خسته به‌رده‌ست بۆ ئه‌وه‌ی كارێكی پێوه بكات ،ئه‌ویش ئۆتۆمبێلێكی تاكسی پێ كڕی» ،دوای كڕینی ئۆتۆمبێل فاروق ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ركاری پێشووی كه‌هاتوچۆی نێوان سلێمانی_به‌غدایه. ئه‌و رۆژه‌ی سۆما پشكنینی دووگیانی ده‌كات ،بۆی ده‌رده‌كه‌وێت كه‌دووگیانه به‌منداڵی دووه‌میه‌وه ،كۆتا رۆژ ده‌بێت هاوسه‌ره‌كه‌ی تێدا بینبێت ،له‌وكاته‌وه تائه‌مڕۆ پێنچ ساڵی تــه‌واوه فاروق رۆشــتــوه‌و ن ـه‌گ ـه‌ڕاوه‌ت ـه‌وه‌‌و ته‌نانه‌ت نه‌یزانی بۆ جاری دووه‌م ده‌بێت ه باوك، وه‌ك پیشه‌ی هه‌میشه‌ی خۆی فاروق له‌به‌ره‌به‌یانێكی زوودا ب ـه‌ره‌و به‌غدا به‌ڕێ ده‌كه‌وێت‌و كاتێك ده‌گاته به‌غدا، له‌گه‌ڵ هاوڕێ شۆفێره‌كانیدا سه‌ردانی ئه‌و هۆتێله ده‌كه‌ن كه‌بۆحه‌وانه‌وه لێی ده‌مێننه‌وه ،له‌نیوه‌ی شه‌ودا ژماره‌یه‌ك چه‌كداری نه‌ناسراو هه‌ڵده‌كوتنه‌سه‌ر هوتێله‌كه ،فاروق‌و هاوڕێیه‌كی ده‌ست‌و چاوبه‌ستراو ده‌كه‌ن‌و ده‌یانبه‌ن له‌گه‌ڵ خۆیانداو به‌شۆفێره‌كانی دیكه‌ی ناو هۆتێله‌كه‌ش ده‌ڵێن «كه‌س سۆراغی
فــاروق نه‌كات له‌ئێستاوه به‌مردووی دانێن». سۆما به‌ده‌م گریان‌و فرمێسك رشتنه‌وه بۆ بێ سه‌روشوێنكردنی هاوسه‌ره‌كه‌ی‌و ده‌ســت به‌جێ هه‌واڵی دووگیانبونی راده‌گه‌ێنێت‌و وتی»به‌خه‌زورمم وت دووگیانم‌و ویستومه به‌فاورق بڵێم پێی رانه‌گه‌یشتم» ،ئه‌و ده‌مێك فرمێسكی بۆ نالی بێ نــازه‌ك ـهیو ده‌مێك بۆ كۆرپه‌كه‌ی ناوسكی‌و ده‌مێكیش بۆ ئ ـه‌و خۆشه‌ویستیه‌ی كـه‌بــووه هۆی وێرانبوونی ژیانی ده‌ڕشــت9 ،مانگ تێده‌په‌ڕێت‌و بۆ جاری دووه‌م ده‌بێته دایكی كوڕێكی ئه‌سمه‌ری چاو ره‌ش كه‌چاوه‌كانی به‌ته‌واوی له‌چاوی باوكی ده‌چێت ،به‌دڵێكی شــكــاوه‌وه ناوی منداڵه بێ باوكه‌كه‌ی ده‌نێت خه‌اڵت. ئـــــه‌رك‌و بــه‌ربــرســیــارێــتــی ســۆمــا له‌به‌خێوكردنی منداڵه‌كانی‌و خه‌رجی‌و كرێی خانوو زیاد ده‌كات ،بۆئه‌مه‌ش لـه‌گـه‌ڵ هاوڕێیه‌كیدا بیر له‌دانانی دوكــانــێــكــی فرۆشتنی كــه‌ل‌وپــه‌ل‌و پــێــداویــســتــی نــاومــاڵ ده‌كـــاتـــه‌وه‌‌و ده‌ڵێت»به‌دانانی دوكانه‌كه‌‌و زۆر ژیانم گۆڕا ،ده‌توانم بڵێم ئه‌م كاره‌م وایكرد زۆر متمانه‌م به‌خۆم هه‌بێت‌و ده‌توانم بژێوی ژیانی خۆم‌و منداڵه‌كانمی پێ
دابین بكه‌م» ،باس ل ـه‌وه‌ش ده‌كات ك ـه‌ت ـه‌واوی كاته‌كانی دابه‌شكردوه به‌سه‌ر كاره‌كانیدا ،ناچاره رۆژان ـه له‌كاتژمێر شه‌شی به‌یانیه‌وه له‌خه‌و رابێت ،بۆئه‌وه‌ی خواردنی ئه‌و رۆژه بۆ منداڵه‌كانی ئاماده‌بكات‌و بچێته ده‌وامـــه‌كـــه‌ی ،ده‌ڵــێــت»ك ـه لـــه‌ده‌وام دێمه‌وه به‌په‌له له‌گه‌ڵ منداڵه‌كانم نانێك ده‌خۆین‌و من ده‌چمه دوكان تا دوازده‌ی شه‌و سه‌رقاڵی كارده‌بم». ئ ـه‌و بــه‌زه‌رده‌خــه‌نــه‌وه كۆتا قسه‌ی خــۆی كــردو وتی»هێنده په‌یوه‌ندیم باشه له‌گه‌ڵ هاوڕێی‌و مشته‌ریه‌كانمدا، هه‌ندێكجار سكااڵی دڵیان الی من ده‌كه‌ن ،ئه‌وه‌ش زۆر دڵ خۆشم ئه‌كات، چونكه پێم وای ـه متمانه‌یان پێمه‌‌و ده‌زانن ژنێكی به‌هێزم» ،وتیشی»هیچ شتێك م ـه‌حــاڵ نــیـه ،هیچ شتێك به‌ربه‌ست نیه له‌به‌رده‌م هه‌ستانه‌وه بۆ ژیان ،منێك ئه‌و هه‌موو نه‌هامه‌تیه‌م هاته‌رێ توانیم هه‌موشی تێپه‌ڕێنم، ده‌ستم به‌ژیان كــردوه‌ت ـه‌وه‌‌و هه‌ست ده‌ك ـه‌م منداڵه‌كانیشم هێز له‌منه‌وه وه‌رده‌گرن». تێبینی: ناوی كاراكته‌ره‌كان خوازراون
یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس
ژن وەک سوبژەی شۆڕشی کۆمەاڵیەتی
کەژاڵ نوری لـــەمـــاوەی رابــــــــوردوودا لــە تــۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان بابەتێک بــوو بە رۆژەفــــی گــەرمــی خــەڵــک کــە ئایا کاری نێوماڵ بۆ ژنان شانازییە یان کۆیالیەتی؟ لە راستیدا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ کۆنتێکستە مێژووییەکەی ئەرکەکانی تــاک لــە کــۆمــەڵــگــەدا ،ئـــەوا بۆمان دەردەکەوێت کە نە کۆیالیەتییە و نە شانازیی ،بەڵکو بەتەواوی کۆنسێپتێکی ئەخالقییە کــە بــەدرێــژایــی مێژووی مرۆڤایەتی وەکــو دیسپلینی خۆ بە رێکخستن کردنی ژیانی رۆژانەی گروپی کالنەکان ،کەلە سیاقە زمانەوانیەکەی ئەمڕۆدا دامەزراوەی خێزان جێگەی ئەو دەستەواژەیەی گرتۆتەوە ،هاتووە. ئێمەی مرۆڤ لە ئێستادا لەنێوان سێ سروشتدا دەژیــن ،سروشتی یەکەم- سروشتی گــەردوونــی و کۆمەڵگەی کەیهانییە کە کۆمەڵەی کاکێشانە. سروشتی دووەم -سروشتی بایۆلۆژیکی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە .سروشتی سێیەم -کۆنفلێکت و بەریەک کەوتن و کــۆبــوونــەوەی سروشتی دووەمــە لەناو سروشتی یەکەمدا ،کە مرۆڤ بە پێشەنگایەتی دایــک لەداهێنانی شارستانیەتەکاندا دروستی کردووە. وەک دەزانین سرووشتی گەردوونی (کۆمەڵگەی کەیهانی) کــە بەپێی بــیــردۆزی کــوانــتــەم ،لــە تەقینەوە گــەورەکــەوە دروســت بــووە .زانست دەڵێت ئەو تەقینەوەیە ،هەتا ئێستاش هــەر بــەردەوامــی هەیە ،بــەاڵم لەنێو منداڵدانی دایکدا بەشێوازی دروست بوونی کۆرپەلە لە کرداری زۆربووندا، کەوایە بەگەواهی دانی زانست ،دایک کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی خوڵقاندووەو بەپێی سەرچاوە مێژووییەکانیش لەسەر
ڕەوڕەوەی مێژوو ،هەر ئەم دایکە کە زاوزێی کردووە سەرپەرشتی مانەوە و گەشەپێدانی کۆرپەکەی کردووە و تا رۆژانی ئەمڕۆش بەردەوامە لەکۆمەڵگە سەرەتاییەکاییدا . بەپێی فاکتە زانستییەکان ،مێژووناسان و ئارکۆلۆژیستەکان بە بــەردەوامــی شوێنەواری مرۆڤی سەرەتایی کۆن دەدۆزنــەوە و بۆیان دەردەکەوێت کە مێژووی مرۆڤایەتی زۆر لەوە کۆنترە کە تائێستا باس کراوە و بە ئێمە گەیشتووە. تەواوی ئایینە ئیبراهیمیەکان ،مێژووی پەیدابوونی مرۆڤایەتی دەگەڕێننەوە بۆ پێنج بۆ شەش هــەزار ساڵ پێش ئێستا ،کە لــەدوای ئادەمەوە کە لە قوڕ درووستکراوە ،ژنیش لە پەراسوی چەپی ئــادەم درووستکراوەو خوا بۆ خۆشگوزەرانی ئادەم بەدیهێناوە ،بەاڵم
کەسیی کە پێیان وتــراوە کالنەکان، لە میزۆپۆتامیای ژوورو کەدەکاتە نــاوچــە شاخاوییــەکانی زاگــرۆس لــە ئەشکەوتەکانی کــوردســتــانــدا، هــەردوو چاخی پاڵ ئۆلۆتیک و سام ئۆلۆتیکیان تێپەڕاندووە ،دواتر لەچاخی نیوئۆلۆتیکدا بە پێشەنگایەتی دایک ئــەم کالنانە هاتوونەتە دەشتەکان لەشێوەی قەبیلەدا نیشتەجێ بوون، لــە نوێترین دۆزیـــنـــەوەی خۆیاندا ئــارکــۆلــۆژیــســتــەکــان گــونــدی تــەل خەلەفیان لەرۆژئاوای کوردستان سەر بە سەرێکانی دۆزییەوە کە شوێنەواری کــاســە و کــەوچــکــی مــرۆڤــی چاخی نیۆلۆتیکی تێدابووە کە تا دوانزە هەزار ساڵ پێش ئێستا بەردەوامی هەبووە. لەکۆمەڵگای کالنەکانی پێش چاخی نوێی نیۆلۆتیک کە دەکاتە چاخی
بەکۆمەڵ و کۆمەڵ بەرامبەر بەتاک بەسەرپەرشتی دایک دروست دەبێت و لەنێو ئەو کالنانەدا جیاوازی و جیاکاری نێوان رەگەز نەبووە .مێژووناسان باس لــەوە دەکـــەن کــە لەگروپی کالنیدا ســەرەتــا پیاو کێوی بــووە و دایــک پیاوی ماڵی کردووە ،دوای ئەوەی کە لەداهێنانی دایک بۆ یەکەمجار کشتوکاڵ دۆزراوەتـــەوەو مرۆڤ لە کێوەکانەوە هاتوەتە دەشتە بەپیتەکان و نیشتەجێ بووە ،پیاو خەریکی راوشکار و دایک لەگوندەکاندا خەریکی کشتوکاڵ بووە، هەر دایکیش بووە بۆ یەکەمجار ئاژەڵی ماڵی کردووە .وێل دۆرانتی مێژووناسی ئەمریکی دەڵێت ،لەکاتی جموجوڵ و گــواســتــنــەوەدا دایـــک بەرپرسی هەڵگرتنی کۆڵ و باری قورس بووە، بۆیە عەقڵی ئەنالتێک و شرۆڤەگەری
دایــک کاسە و کەوچکی لــەبــەرد و قــوڕ درووســتــکــردوە .لەهەموو ئەو پێشکەوتنانەدا پیاو لەکۆمەڵگەدا تەنیا رۆڵی راوشکاری بینیوە ،لەکۆمەڵگەی نیۆلۆتیکدا دایک بزن و مانگا و بەرازی ماڵی کـــردووە ،دیسپلینی ئەخالقی سیاسیی و کۆمەاڵیەتی داهێناوەو بەتەواوی ئۆتۆریتەیەکی کۆمەاڵیەتی هەبووە و کلتووری ئیالهە دایک دروست بووە کەبریتی بووە لەیەکسانی تاکەکان لەکۆمەڵگەدا ،تاکۆمەڵگە ئیدی گەشەی ســەنــدووەو هۆز بــووە بەخێڵ .دوای ئــەوەی کەخێڵ دروســت بــووە ئینجا رۆڵــی پیاو لەدروستکردنی منداڵدا دەرکـــەوت ،وردە وردە شامانەکان دروست بوون ،کە ئەم شامانانە هەستی دەسەاڵتخوازیی و زهنیەت گەراییان تیادا دروســت بــووە ،وردە وردە زاڵ
دەبێت لەبونیادی شۆڕشی کۆمەاڵیەتیدا ئەو الدان و هەڵەیە راستبکرێتەوە ،ژن بکرێت بەسۆبژەی شۆڕشی کۆمەاڵیەتی و ئۆتۆریتەی کۆمەاڵیەتی بەتەواوی بگەڕێتەوە بۆ ژێردەسەاڵتی دایک و ژن زانستی ئەنترۆپۆلۆژیای گەشەسەندن پێچەوانەکەی سەلماندووە ،کە یەکەمین مرۆڤ ژنە کە دۆزراوەتەوە نەک پیاو، مێژووی دۆزینەوەی یەکەمین مرۆڤیش بۆ نزیکەی ( )2.8ملیۆن ساڵ بە ناوی لوسی لە ئەسیوبیا دۆزراوەتەوە ژن بــووە ،هەرچەندە سەرچاوەکان هەندێک رای جیاوازییان لەم بارەییەوە هەیە ،بــەاڵم بە کۆی گشتی فاکتی زانستی رێکن لەسەر ئەوەی کە دایک- ژن سەرەتای دروستکردنی مێژووی مرۆڤەو ئەم مرۆڤە بەتێپەڕینی کات گەشەیان کــردووە تا بوون بەمرۆڤی هــۆمــۆســاپــیــەنــس و دواتــــر کۆچیان کردووە لە شێوەی خێزانی ()25-20
بەردینی کۆن و بەردینی ناوەڕاست کەچەند ملیۆن ساڵێکی خایاندووە لەئەشکەوتەکاندا ژیاون بۆ یەکەمین جار ئۆتۆریتەیەکی کۆمەاڵیەتی دروست بــووە کەتیایدا دایــک لەسەنتەری دەسەاڵتدا بووە و تەوەرساالر بووە. بــۆچــی؟ چونکە لــە هــەرســێ چاخی بەردینی کۆن و ناوەڕاست و نوێشدا (کە بەنیۆلۆتیک ناسراوە) هێشتا رۆڵی باوک لە دروستکردنی منداڵدا ئاشکرا نەببوو ،بۆیە دایــک بەرپرسی تاک بەتاکی گروپە کالنیەکەی خۆی بووە، گرووپەکەش بە هەموویان بەرپرس بوون بەرامبەر ئەو دایکە .ئا لێرەدا پرەنسیپ و ئەخالقی تاک بەرامبەر
دایک بۆ یەکەمجار ئیبتکاری ئەوەی کردووە کەمانگا بۆ بارکردنی کەلوپەلی قورس بەکاربهێندرێت ،بەم پێودانگە بێت کەواتە بۆ یەکەمجار(دایک بووە کەئامرازی بارکردن و گواستنەوەی داهــێــنــاوە) ،هــەرهــەمــان مێژووناس باسی ئەوەمان بۆ دەکات کە لەیۆنانی کۆندا ،بۆ یەکەمین جار دایک پەمووی چاندووە و لۆکەی دۆزیوەتەوەو ڕستن و چنینی داهێناوەو کردوویەتی بە جل و بەرگ (کەواتە پیشەسازی جلوبەرگیش لــەداهــێــنــانــی دایـــکـــە لــەمــێــژووی مرۆڤایەتیدا). بەپێی ســەرچــاوە ئارکۆلۆژییەکان لەمیزۆپۆتامیای ژوورودا ،بۆ یەکەمجار
بــوون بــەســەر ژن ــداو ڕۆڵــی دایکیان کــەمــکــردوەتــەوە لەنێو کۆمەڵگەداو بۆ یەکەمجار کۆمەڵگەی هیرارشیک دروست بووە ،ئیدی تیایدا پیاو وردە وردە ژنی کۆیلە کردووە ،کەواتە بەپێی گــێــڕانــەوەکــان یەکەمین تەبعیس جنسیەتگەرایی بووەو یەکەمین کۆیلە و زوڵم لێکراو ژن بووە ،بەاڵم مارکس و ئەنگلس ئەڵێن یەکەمین تەبعیس و کۆیلەداری چینایەتی بــووە ،بەاڵم لە راستیدا وانیە ،یەکەمین تەبعیس جنسیەتگەرایی بووە نەک چینایەتی، بۆیە بەپێی فاکتە مێژوویی و ئارکۆلۆژی و زانستییەکان الدانێکی ناسروشتی
لەکۆمەڵگەی هیراریشکیدا دروستبووەو دەبێت لەبونیادی شۆڕشی کۆمەاڵیەتیدا ئەو الدان و هەڵەیە راستبکرێتەوە، ژن بــکــرێــت بــەســۆبــژەی شــۆڕشــی کۆمەاڵیەتی و ئۆتۆریتەی کۆمەاڵیەتی بەتەواوی بگەڕێتەوە بۆ ژێردەسەاڵتی دایـــک و ژن .راســتــە لــەســەردەمــی مۆدێرنێتەی کاپیتالیزم و شۆڕشی تەکنەلۆژیا و ئابوری نیۆلیبرالیزمدا، هەندێک پێشکەوتن روویانداوەو بەهۆی پێشکەوتنی ئابووری مەعریفەوە ،ژن لەبازاڕی کار چوەتە پێشەوە ،بەاڵم هەر ئەو ژنە لەنێو ئەو دنیا دیجیتالیزە پۆست مۆدێرنیزمەدا بووە بەکااڵیەکی سێکسی و ئابوری سەرمایەداریی بۆ گەشەپێدانی خۆی بەکاری دەهێنێت، نەک بۆ ئەوەی کە ژنان ببن بەخاوەنی ئۆتۆریتەی کــۆمــەاڵیــەتــی ،خاوەنی بڕیاربن لەکۆمەڵگە و خێزانی ئۆتۆنۆمدا، هەرچەندە ژن سلولی بونیادی کۆمەڵگە بوون بووە ،بەاڵم لەئێستادا لەکۆمەڵگە جیاوازەکانی دنیادا ،پیاو سەنتەرە و ژن بۆ خزمەتکردنی ئەو بەردەوامی بەژیانی خۆی دەدات ،بۆیە ژن بەو کۆنسێپتە کۆمەاڵیەتییەی کە ئێستا هەیە ،رۆڵی کۆیلەیەک لەنێو ماڵەکەی خۆیدا دەبینێت و خزمەتکردنی ماڵ و خێزان بۆتە رێگر لــەبــەردەم گەشەکردنیدا لەرووی فکریی و مەعریفییەوە. ئــــەم هـــەڵـــە مــێــژوویــیــە دەبــێــت راستبکرێتەوە ،ژن و پیاو پێکەوە ببنەوە بەیەک ماتریاڵی بنەڕەتی و ئاوێتەی یەکترببنەوە ،بۆ پێکهێنانەوەی خێزانێکی ئــازاد و ئۆتۆنۆم ،پێکەوە سیستمێکی کۆلەکتیف و هاوبەش دروســتــبــکــەن و کـــاری ن ــاوم ــاڵ و دەرەوەی ماڵ بکەن بەهاوبەشی و ژن لــەتــەواوی سێکتەرەکانی ئابووری و بازرگانی و کۆمەاڵیەتیی و پەروەردەو سیاسەتدا ،بەشداریی کارای هاوبەش، یەکسانی هەبێت و ئەو بەشدارییە ببێ بەسەرچاوەو مایەی پەیداکردنی داهات بۆی ،بۆئەوەی ژیانی خۆی پێ دابین بکات بەبێ ئــەوەی کە پشت بەپیاو ببەستێت ،هەتا ئەمە روونەدات و ژن نەبێت بە سۆبژەی شۆڕشێکی ریشەیی گۆڕانکاریی لەتەواوی کۆمەڵگەکاندا، مەحاڵە باس لەئازادی مرۆڤ بکرێت.
ژنان پێشەنگن لەبەرزكردنەوەی پلەی زانستی لەراپرسییەكی تایبەت (بــە ئاست و جیاوازی رەگــەزی و هۆكارەكانی لەسەر بەرزكردنەوەی پلەی مامۆستایانی زانكۆی سلێمانی) ،ژنان لەزۆربەی دەرەنجامەكاندا پێشەنگن. لەمبارەیەوە پەیمان عوسمان مامۆستای كۆلێجی پــەروەردەی بنەڕەتی لەزانكۆی سلێمانی و ئەندامی سەنتەری یەكسانی جێندەری تایبەت بە رێــوان وتــی« :ئەم راپرسیە لــەالیــەن سەنتەری یەکسانی جــێــنــدەری بــۆ مامۆستایانی زانــکــۆی سلێمانی ئەنجام دراوە ،سەبارەت بەئاست و جــیــاوازی ڕەگـــەزی لــەبــەرزکــردنــەوەی پلەی زانستی لەنێوان مامۆستایان و ئەو هۆكارانەی كار دەكەن سەر ئەنجامدانی توێژینەوە بۆ هەردوو رەگەزدەخاتەڕوو». وتیشی »راپرسیەكە لەالیەن شنە ئیبراهیم مامۆستای یـــاریـــدەدەر ،پــرســیــاری بۆ ئامادەكراوەو ( )١١٠مامۆستای هەڵگری بڕوانامەی ماستەرو دکتۆرا بەشداربوون
لەوەاڵمدانەوەی ڕاپرسیەکەدا لەهەردوو رەگەزی نێر و مێ». دواتر ئەنجامەكانی راپرسییەكە لەالیەن مامۆستا پەیمان شیكاری تایبەتی بۆ كراوەو ئەنجامەكانی راپرسییەكە ئاماژە بەوە دەكەن كەزۆرترین مامۆستای بەشداربووی راپرسیەكە لەهەڵگری بڕوانامەی دكتۆرا لــەرەگــەزی مێینە بــووەو ژمــارەیــان()40 مامۆستا بووە ،لەبەرامبەردا تەنها ()13 مامۆستا لــەڕەگــەزی نێر كەهەڵگری بڕوانامەی دكتۆران بەشداربوون ،زۆرترین مامۆستای بەشداربوو لەهەڵگری بروانامەی ماستەریش لەرەگەزی نێرە كەژمارەیان ( )29نێر و ( )28لەرەگەزی مێ بووە. لــەبــڕگــەیــەكــی تــایــبــەت (بـــە ژمـــارەی توێژینەوەی ئەنجامدراو تاكو ئێستا)، مامۆستایانی رەگـــەزی مــێ زۆرتــریــن رێژەیان تۆماركردووەو زۆرترین ژمارەی توێژینەوەیان ئەنجامداوە.
هــەروەهــا رەگــــەزی مــێ دیــســانــەوە لەپێشەوەی رەگــەزی نێرە ،لەبڕگەی (ژمارەی توێژینەوەی ئەنجامدراو لەدوای بەدەستهێنانی هەردوو بڕوانامەی ماستەرو دكــتــۆرا) ،ســەبــارەت بەبەرزكردنەوەی پلەی زانستی مامۆستاكان ،ئاماژە بەوە دەكات كە زۆرترین ژمارەی مامۆستایان كــەبــەرزكــردنــەوەی پلەی زانستییان ئەنجامداوە لەرەگەزی مێ بووە ()39
بەرامبەر بــە( )35مامۆستا لەرەگەزی نێر. لــەبــڕگــەی تــایــبــەت ب ــەو (هــۆكــارەی كەمامۆستایانی بەشداربوو توانیویانە پلە زانستیەكانیان پێ بەرزبكەنەوە) ،خانەی (یارمەتیدانی خێزان) بووە كەزۆرترین هۆكاری یارمەتیدەری مامۆستاكان بووە بۆ جێبەجێكردنی توێژینەوەكان. دوا بەدوای ئەویش(خانەی فەرامۆشكردنی
ژیــانــی تایبەتیم توانیومە توێژینەوە ئەنجامبدەم) بەپلە دوو هاتووە ،لێرەشدا دووبارە رەگەزی مێ لەپێشەوەی رەگەزی نێرە ،لەبڕگەیەكی دیكەی راپرسیەكە تایبەت بــە (نــاتــوانــم پلەی زانستیم بەرزبكەمەوە لەبەر ئەم هۆكارە) خانەی (ئەركی خێزانیم بەربەستە بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە) زۆرترین هۆكاری تۆماركردووە، هەروەها خانەی تایبەت بە (لەبەر مۆڵەتی
زۆرترین ژمارەی مامۆستایان كەبەرزكردنەوەی پلەی زانستییان ئەنجامداوە لەرەگەزی مێ بووە ( )39بەرامبەر بە ()35 مامۆستا لەرەگەزی نێر
دایكایەتی ناتوانم توێژینەوە ئەنجام بدەم) یەكێك بووە لەرێگرە گرنگییەكانی ئەنجامنەدانی توێژینەوە لەالی رەگەزی مێ. سەنتەری یەكسانی جێندەری لەساڵی ()2021دا لەزانكۆی سلێمانی دامەزراوەو ئامانجی سەرەكی بریتییە لەهەوڵدان بۆ چەسپاندنی وانــەی جێندەر لەسەرجەم كۆلێجەكانی زانكۆی سلێمانی ،هەروەها چەسپاندن و پــیــادەكــردنــی یەكسانی جێندەری لەسەرجەم ناوەندو ئاستەكانی بەڕێوبردنی زانكۆو بەرهەمهێنانی زانیاری، كاریش بۆ یەكسانی جێندەری دەكات كە لەیەكسانی دابەشكردنی ئەرك و ماف و دەرفەتەكان بۆ هەریەك لەرەگەزی نێرو مێ و هی تر لەژیانی گشتی دا ،هەروەها كــار بۆ دادپـــەروەری جێندەری دەكــات لەمامەڵە كردن لەگەڵ رەگەزی نێرو مێ و هی تر ،لەسەر رێزگرتن لەپێداویستی و تایبەتمەندی و جیاوازییەكانیان.
یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس
دەستكەوتە یاساییەكانـــــــــــــــ ئا :شەدە بەشیر دوای راپـــه‌ڕیـــنـــی گــه‌لــی كــــورد‌و هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، به‌هه‌وڵ‌و خه‌باتی رێكخراوه‌كانی ژنان‌و ژماره‌یه‌ك له‌یاساناسان‌و چاالكوانانی بــواری مافه‌كانی مــرۆڤ‌و مافی ژنان، پـه‌رلـه‌مــانـی كــوردســتــان ژمــاره‌یــه‌ك بڕیارو یاسای تایبه‌تی به‌پاراستنی مافه‌كانی ژنان ده‌رچاند ،رێكخراوه‌كانی ژنان‌و چاالكوانان ئه‌و یاساو بڕیارانه به‌ده‌ستكه‌وتی یاسایی گه‌وره داده‌نێن‌و شانازی پێوه ده‌ك ـه‌ن ،له‌مباره‌ییه‌وه یاسا ناس‌و چاالكوانی بواری مافه‌كانی ژنـــان ،ئه‌میره ح ـه‌س ـه‌ن ،كه‌یه‌كێك بووه‌ی له‌و ژنه یاساناسانه‌ی له‌نزیكه‌وه ئاگاداری ده‌رچوونی ئه‌و یاسایانه‌یه‌‌و كاری بۆ كردوون ،له‌م راپۆرته‌دا زیاتر تیشك ده‌خــاتـه س ـه‌ر گرنگترین ئه‌و یاسایانه‌ی ده‌رچون‌و ئه‌و یاسایانه‌شی كه‌له‌به‌رژه‌وه‌ندی مافه‌كانی ژناندا هه‌موار كراونه‌ته‌وه.
ژنان یه‌كه‌م پڕۆژه‌یان ده‌ده‌نه په‌رله‌مان
له‌دوای راپه‌ڕینی گه‌لی كورد ،كوردستان ب ـه‌بــارودۆخــێــك ـی ئــاڵــۆزی سیاسی‌‌و كــۆمـه‌اڵیـه‌تـی تێپه‌ڕده‌بێت ،به‌هۆی نه‌بوونی ده‌ســتــوری جێگر‌و(حوكمی طــواری)،و پاشه‌كشه‌كردنی حكومه‌تی عێراقی له‌هه‌رێمی كوردستاندا ،ئه‌مه‌ش وایكرد بۆشایی نه‌بوونی ده‌ســه‌اڵت‌و یاساو ئیداریدا دروســت ببێت ،له‌م بۆشاییه‌دا حكومه‌تی هه‌رێم ناچاربوو كاربكات بۆ جێ به‌جێكردنی حوكمی خۆجێتی. دوای یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان له‌ساڵی()1991دا ،بڕیارێكی گرنگی ده‌ركــرد كه‌بریتی بــوو لـه‌دوو بــڕگـه ،لـه‌بــڕگـه‌ی یه‌كه‌میدا (داوای له‌سه‌رجه‌م دام‌وده‌زگا حكومی‌‌و ئه‌هلی‌‌و رێكخراوه‌كان كرد ،پێداچونه‌وه بۆ ئه‌و بڕیارو یاسایانه‌ی حكومه‌تی مه‌ركه‌زی عــێــراق بــكـه‌ن ،بــۆئ ـه‌وه‌ی هه‌ربڕیارو یــاســایــیـه‌كـی حــكــومـه‌تـی مــه‌ركــه‌زی كه‌نه‌گونجێت له‌گه‌ڵ بارودۆخی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستاندا پوچه‌ڵ بكرێته‌وه، ئ ـه‌وه‌ش ـی بگونجێت بهێڵدرێته‌وه)، له‌بڕگه‌ی دووه‌میشدا هاتبوو كه(هه‌موو ئ ـه‌و بــڕیــارو یاساییانه‌ی ك ـه‌ل ـه‌دوای ســاڵ ـی( )1991له‌عێراقدا ده‌رده‌چێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك جێ به‌جێ ناكرێت له‌كوردستاندا ،ته‌نها له‌وحاڵه‌ته‌دا نه‌بێت كه‌په‌رله‌مانی كوردستان بیگونجێنێت له‌گه‌ڵ واقعی هه‌رێمی كوردستاندا‌و جێگیری بــكــات) ،ئه‌میره حه‌سه‌نی یاسا نــاس ئـه‌م بــڕیــاره‌ی په‌رله‌مانی كوردستان به‌بڕیارێكی گرنگ وه‌سف ده‌كـــات‌و ده‌ڵــێــت» بڕیاره‌كه ده‌ستی كۆمه‌ڵگه‌ی كــوردی كــرده‌وه بۆئه‌وه‌ی بتوانێت له‌رێگه‌ی په‌رله‌مانه‌وه بڕیارو یاسا ده‌ربكات كه له‌به‌رژه‌وه‌ندی گه‌لی كوردا بێت» ،ئاماژه‌ش بۆ ئه‌وه‌ده‌كات كه‌ژنان به‌درێژایی مێژوو به‌رده‌وام بوون له‌خه‌بات بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی كه‌سی له‌هه‌موو بواره‌كانی ژیاندا ،به‌تایبه‌ت ی كورد، له‌دوای راپه‌ڕین ه مه‌زنه‌كه‌ی گه‌ل ژنانی بــاشــوری كوردستان ئامانجی گه‌وره‌یان هه‌بوو ،ئه‌گه‌رچی ئه‌وكات ژماره‌ی رێكخراوه‌كانی ژنان له‌ژماره‌ی په‌نجه‌كانی ده‌ست تێپه‌ڕناكات ،به‌اڵم به‌ته‌واوی بڕواكانیانه‌وه له‌هه‌وڵدابوون، بۆیه ده‌رچــوون ـی ئ ـه‌م بــڕیــاره ب ـه‌ڕای ژنــان كــردنــه‌وه‌ی ده‌رگــایــه‌ك ده‌بێت بۆ هه‌نگاونان ب ـه‌ره‌و ئامانجه‌كانیان‌و ده‌ڵێت» ئه‌وكاته رێكخراوه‌كانی ژنان زۆر كه‌مبوون له‌وانه ،یه‌كێتی ژنانی
ی مافی مرۆڤ‌و كوردستان ،رێكخراو سه‌نته‌ری راگه‌یاندنی ژنان ،كۆمه‌ڵه ی ئــافــره‌تــان‌و رێــكــخــراوی سه‌ربه‌خۆی ئافره‌تان‌و چه‌ند رێكخراوی دیكه بوون»، ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كات كه‌به‌هه‌وڵی ئه‌م رێكخراوانه‌‌و چاالكوانانی بواری مافه‌كانی ژن ــان ،دوای وه‌رگــرتــنـی راوبۆچونی ژنــان له‌حزبه جــیــاوازو‌و ئایدۆلۆژییه جــیــاوازه‌كــان ،توانیان بۆیه‌كه‌مجار پــڕۆژه‌ی ـه‌ك پێشكه‌شی یه‌كه‌م خولی په‌رله‌مانی كوردستان بكه‌ن ،ئه‌ویش «پــــڕۆژه‌ی چــاكــســازی یاسایی بــاری كه‌سێتی ،له‌بواری مافه‌كانی ژناندا»، بوو ،ئه‌و باس له‌یاسای باری كه‌سێتی ژمــاره()188ی ساڵی( )1959ده‌كات له‌عێراق ،روونیده‌كاته‌وه كه‌ئه‌و یاساییه بنه‌ماكه‌ی ده‌گـه‌ڕێــتـه‌وه بۆ قورئان‌و شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ،كه‌له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی شافعی ســوون ـی دانــــراو‌ه كه‌ئه‌ویش «تــونــده لـه‌گـه‌ڵ مافی ژنـــدا ،له‌گه‌ڵ ره‌وت ـی پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگاو ماف‌و خواسته‌كانی ژناندا نه‌ده‌گونجا ،بۆیه هه‌وڵی چاكسازیماندا له‌و یاسایه‌دا»، به‌نیگه‌رانیه‌وه ده‌یگێڕێته‌وه یه‌كه‌م هه‌وڵی ژنان بۆ چاكسازی له‌یاسای باری كه‌سی سه‌رناگرێت‌و ده‌ڵێت «به‌داخه‌وه ئ ـه‌و چاكسازییه ل ـه‌وكــات ـه‌دا ده‌نگی نه‌هێنا ،به‌هۆی بــارودۆخ ـی سیاسی ئه‌وكاته‌ی كوردستان».
ژنان له‌سنوری سلێمانی فشار ده‌خه‌نه سه‌ر ده‌سه‌اڵت
ده‌رچــوونــی چـه‌نــد بــڕیــارێــك لـه‌وانـ ه بــــڕیــــاری( ،)59لــــــــه()2000/4/12 ك ـه«ك ـه‌تــایــب ـه‌ت ـه ب ـه‌ق ـه‌ده‌غ ـه‌كــردن ـی كوشتنی ژنــان به‌پاساوی ش ـه‌ره‌ف»و «بڕیاری ژماره ()62ی له()200/4/29 كه‌تایبه‌ته به‌قه‌ده‌غه‌كردنی فره‌ژنی«، پــاش بێ ده‌نــگ نه‌بوونی چاالكوانی بواری مافه‌كانی ژنان له‌سلێمانی دێت، ئه‌میره ح ـه‌س ـه‌ن بــاس لــه‌وه‌ده‌كــات كه‌ژنان به‌سه‌رنه‌گرتنی هه‌وڵه‌كه‌یان كۆڵیان نه‌داو بێده‌نگ نه‌بوون ،ژنانی سلێمانی بڕیاریاندا فشار بخه‌نه سه‌ر ده‌سه‌اڵتی كوردی ،بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش نــاوه‌نــدی هــاوبـه‌شـی رێكخراوه‌كانی ژنان‌و ئافره‌تان به‌مه‌به‌ستی داواكردنی پاڵپشتی له‌كه‌سایه‌تیه ئیداری‌‌و حزبی‌‌و سیاسه‌كان له( )2000/5/7به‌به‌شداری زیـــاد لـــــــه()1000ژن ،رێپێوانێكی فراوانیان له‌سلێمانی ئه‌نجامدا ،بۆ پاڵپشتی بڕیاره‌كانی(،)59،62ئه‌مه‌ش ب ـه‌ده‌ســتــك ـه‌وتــێــك ـی مـــه‌زنـــی ژنـــان
هه‌بوو ،زۆربنه‌مای ده‌ستوری جێگیر كرا له‌وانه قــه‌واره‌ی كوردستان وه‌ك هه‌رێمێكی فیدراڵی دانی پێدانرا ،هاوكات دانپێدانانی ده‌ستوری عێراقی به‌و بڕیارو یاسانانه‌ی له‌ساڵی (1991تــــا)2003 له‌كوردستان ده‌رچـــووه ،هـه‌ر به‌پێی ده‌ســتــور مــاف ده‌درێــت ـه په‌رله‌مانی كــوردســتــان ئ ـه‌و یاسایانه‌ی لــه‌دوای ســاڵ ـی()2005دا كه‌له‌عێراق ده‌رده‌چــن جێ به‌جێیان بكات یان بیانگونجێنێت به‌پێی واقیعی كــوردســتــان ،یاخود بــۆی هه‌یه یاسا ده‌ربــكــات ،ئه‌مه‌ش وایكرد جارێكی دیكه ژنان پێداگیری بكه‌ن له‌سه‌ر هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای بــاری كه‌سێتی‌‌و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی حكومه‌تی هه‌رێمی كــوردســتــان ،بــڕیــاریــدا به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی كار بۆ چاكسازیكردن له‌یاساكه‌دا بــكــات‌و لــیــژنـه‌یـه‌كـی تایبه‌تمه‌ندی له‌بواره‌كانی (یــاســا ،مافی مــرۆڤ، كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و په‌رله‌مان) ده‌ستنیشانكرد، به‌مه‌به‌ستی ئــامــاده‌كــردن ـی یاساكه كـه‌پــێــكــهــاتــبــوون لــــه( )8ئــه‌نــدام، به‌سه‌رپه‌رشتی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیــران یاساكه ئاڕاسته‌ی په‌رله‌مانی كوردستان كرایه‌وه‌‌و دواجار په‌رله‌مانی كوردستان به‌یاسای ژم ــاره()15ی ساڵی()2008 بڕیاری له‌سه‌ردا ،به‌ڕای رێكخراوه‌كانی ژنــان‌و یاساناسان‌و چاالكوانان‌و ئه‌مه وه‌رچه‌خانێكی مێژوویی زۆر گه‌وره بوو له‌بواری ده‌ستكه‌وته‌كانی ژنان له‌دوای راپه‌ڕین ،له‌مباره‌یه‌وه ئه‌میره حه‌سه‌نی
ێ ی سلێمانی ،ب ژنان ده‌نگ نه‌بوون ،به‌رده‌وام له‌هه‌وڵدابوون‌و بوون ه فشار بۆ ی بڕیاری()59 ده‌رچوون ئه‌ژمارده‌كرێت ،تێدا ژنــان كۆده‌نگ‌و ی ـه‌ك هه‌ڵویست پێكه‌وه رژانــه سه‌ر شه‌قامه‌كان.
هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای باری كه‌سێتی
له‌نوسینه‌وه‌ی ده‌ســتــووردا له‌ساڵ ی ( ،)2003كورد رۆڵێكی گرنگ‌و به‌رچاوی
یاسا نــاس ده‌ڵێت»هه‌مواركردنه‌وه ی یاسای باری كه‌سێتی ،ده‌ستكه‌وتێكی مێژوویی بوو بۆ ژنان» ،ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه‌سه‌رجه‌می ئه‌و تاك بڕیارو یاسایانه‌ی له‌دوای راپه‌ڕینه‌وه له‌به‌رژه‌وه‌ندی ژنان ده‌رچوبوون ،جارێكی تر له‌چوارچێوه‌ی ئه‌م یاسایه‌دا جێگیر كرانه‌وه ،به‌مه‌ش هه‌رێمی كوردستان بووه یه‌كه‌م واڵت لــه‌دوای واڵت ـی مغریب له‌سه‌ر ئاستی
خــۆرهـه‌اڵتـی نــاوه‌ڕاســت كه‌هه‌موار ی یــاســای بــاری كه‌سێتی كردبێته‌وه، رونیده‌كاته‌وه كه«سه‌رچاوه‌كانی یاساكه به‌ده‌رنیه له‌شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ،به‌اڵم پێداچونه‌وه‌یه‌ك له‌م یاسایه‌دا كراوه بۆ مه‌زاهبی ئیسالمی له(شیعه‌و سوننه)، ی مه‌زهه‌به‌كان باشترین ته‌فسیرمان له‌كۆ ه ـه‌ڵــبــژاردووه كه‌له‌گه‌ڵ مافی ژنــان‌و ره‌وتی ژیان له‌م سه‌ده‌یه‌دا بگونجێت». ئه‌میره حه‌سه‌ن كه‌خۆی یه‌كێك بووه له‌ئه‌ندامانی ئه‌و لیژنه‌یه‌ی یاساكه‌یان ئاماده كــردووه ،زیاتر تیشك ده‌خاته ســـه‌ر خــاڵ ـه گــرنــگـه‌كــانـی یــاســاكـه، ل ـه‌وان ـه گرێبەستی هاوسه‌رگیرییه (عقد زواج) ،بڕگه‌یه‌كی بۆ زیادكراوه كه‌ئه‌ویش(به‌رپرسیاره‌تی هاوبه‌شه) ئه‌مه‌ش به‌و مانایه دێت كه‌ژن كاتێك ده‌چێته پــڕۆسـه‌ی هاوسه‌رگیرییه‌وه خــاوه‌ن ـی بــڕیــاردان ده‌بــێــت له‌هه‌موو كــاروبــارێــك ـی پــڕۆســه‌كــه‌دا ،پێشتر یاساكه ئـه‌م بڕگه‌یه‌ی تێدا نه‌بووه‌‌و ده‌ڵــێــت»ئ ـه‌م بڕگه‌یه خــۆی له‌خۆیدا دانپێدانانی یه‌كسانی نێوان ژن‌و پیاوه‌‌و
په‌رچدانه‌وه‌ی سیستمی پیاوساالرییه«. ئه‌گه‌رچی پێشتر به‌بڕیاری( )62فره‌ژن ی قه‌ده‌غه‌كراوه ،به‌اڵم له‌م یاسایه‌دا به‌چه‌ند خاڵێك زیاتر روونكراوه‌ته‌وه‌‌و (ده‌بێت ژنی یه‌كه‌م له‌به‌رده‌م دادگا ره‌زامه‌ند بێت ،ژنی یه‌كه‌م به‌هۆی نه‌خۆشیه‌وه نه‌توانێت ئه‌ركی هاوسه‌رگیری به‌جێ بهێنێت ،كه‌ده‌بێت به‌راپۆرتی پزیشكی بیسه‌لمێنێت ،ده‌بێت پیاو بیسه‌لمێنێت له‌رووی داراییه‌وه ده‌توانێت دوو خێزان به‌خێو بكات ،پیاو ده‌بێت له‌به‌رده‌م دادوه‌ردا واژۆ بكات له‌سه‌ر ئ ـه‌وه‌ی لــه‌رووی (م ــادی‌‌و معنه‌وی) یه‌كسان ده‌بــێــت له‌نێوانیاندا) ،جگه له‌مانه ئ ـه‌و یاساناسه بــاس له‌خاڵێكی زۆر گرنگی په‌یمانی هاوسه‌رگیری ده‌كات كه‌یه‌كێكه له‌مه‌رجه قورسه‌كان بۆ فره‌ژنی‌‌و ده‌ڵێت»ئه‌گه‌ر له‌گرێبه‌ستی هاوسه‌رگیریه‌كه‌یدا ژنه‌كه مه‌رجی ئه‌وه‌ی دانابێت كه‌پیاوه‌كه‌ی ناتوانێت ژنی به‌سه‌ر بهێنێت ،ئه‌وا پیاوه‌كه بۆی نیه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ژنی به‌سه‌ر بهێنێت»، وتیشی«ئه‌مه خاڵێكی تــازه‌و گرنگه له‌یاساكه‌دا‌و ســزای سه‌رپێچیه‌كه‌شی (زیندانیكردنی شه‌ش مانگ بۆ ساڵێك‌و غه‌رامه‌كردنی به‌بڕی ( )10دینار)». ته‌مه‌نی گونجاو بۆ هاوسه‌رگیری له‌م یاسایه‌دا ()18ساڵیه ،ب ـه‌اڵم لێره‌دا ره‌چـــاوی هه‌ندێك حاڵه‌ت ده‌كرێت‌و له‌ته‌مه‌نی( )17ساڵیدا رێگه‌یان پێ ده‌درێـــت ،له‌حاڵه‌تێكی دیكه‌ی وه‌ك (نه‌بوونی سه‌رپه‌رشتیاری كچ به‌نمونه هه‌تیوو بــێــت) ،كه‌به‌پێی یاساكه‌ی پێشوو لـه‌تـه‌مـه‌نـی()15ســاڵــیــدا ئه‌و داوای ـه رێگه‌پێدراوبوو ،لێره‌دا ده‌بێت ته‌مه‌نی كچه‌كه گه‌یشتبێته( )16ساڵی، سه‌باره‌ت به‌گرێبه‌ستی هاوسه‌رگیری، شایه‌تی ژن له‌م گرێبه‌سته‌دا رێگه‌پێدراو ن ـه‌بــوو ،بــه‌اڵم ئێستا ژن ده‌توانێت یه‌كێك بێت له‌و دوو شایه‌ته‌ی له‌كاتی واژۆكردنی گرێبه‌ستی هاوسه‌رگیریدا ئاماده‌ی دادگا ده‌بن.
مافی ژن له‌نه‌فه‌قه‌دا
لـه‌یــاســای ب ــاری كه‌سێتی ژمـــــاره()188ی
ساڵی()1959دا ،بڕیارێك هه‌بوو كه‌هه‌ر ژنێك ،خــاوه‌نـی سه‌رمایه‌یه‌ك بێت، خۆی به‌رپرسه له‌به‌خێوكردنی خۆی، ئـه‌و بــڕیــاره‌ش پێداچونه‌وه‌ی بۆ كرا ل ـه‌مــادده‌ی( )23یاسای هه‌مواركراوی ژماره()15ی ساڵی()2008دا ،له‌بابه‌تی ی ژن له‌سه‌ر نه‌فه‌قه‌دا ،ده‌ڵێت «نه‌فه‌قه پیاوه ،ئه‌گه‌ر هاتوو ژن باری دارایی باش بوو ،ده‌توانێت به‌ویستی خۆی به‌شداری بكات ،له‌خه‌رجی ماڵدا به‌یه‌كسانی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌ی« ،له‌یاساكه‌شدا ئاماژه بۆئه‌وه كراوه ،له‌كاتی روودانی حاڵه‌تی (شــاز)دا به‌نمونه (جێهێشتنی ماڵ، له‌الیه‌ن ژن یان پیاوه‌وه به‌بێ مۆڵه‌تی شه‌رعی ،یــان به‌كارهێنانی زۆرداری بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌ركی هاوسه‌رێتی كه‌ببێته‌هۆی زیان گه‌یاندن به‌به‌رامبه‌ر، دانه‌نانی ماڵێكی گونجاو له‌الیه‌ن پیاو بۆ ژن) ،یان (ژن رێگه ن ـه‌دات پیاو بێته ماڵه‌وه‌‌و یان به‌پێچه‌وانه‌وه) ،سزای (ناشز) به‌سه‌ر الیه‌نی كه‌مته‌رخه‌مدا جێ به‌جێی ده‌كرێت به‌بێ جیاوازی ،لێره‌دا یاسا ناس ئه‌میره زیاتر رونكردنه‌وه ده‌دات‌و ده‌ڵێت»جاران سزاكانی (ناشز) زیاتر بۆ ژن بوو ،ئێستا بۆهه‌ردووكیانه، هه‌ركامێكیان ئه‌و مه‌رجانه‌ی تێدابوو ده‌بێته(ناشز)» ،ئاماژه بۆئه‌وه‌شده‌كات كه ئه‌گه‌ر پیاوه‌كه(ناشز) بێت ،ده‌بێت نه‌فه‌قه‌ی ژنه‌كه بدات‌و خه‌رجی بكات، ژنه‌كه‌ش بۆی هه‌یه دوای شه‌ش مانگ داوای جیابونه‌وه بكات ،یاسا لێكیان جیاده‌كاته‌وه‌‌و وتـی«لـه‌و حاڵه‌ته‌شدا ژنــه‌كــه مـــاره‌یـــی‌‌و هــه‌مــوو مافێكی یاسایی به‌رده‌كه‌وێت ،به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه گه‌رهاتوو ژنه‌كه(ناشز) بــوو ،هه‌موو مافه‌كانی له‌ده‌ست ده‌دات» ،یه‌كێكی تر له‌و مادانه‌ی گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هــاتــووه ،مــــاده‌ی( )26له‌یاساكه‌دا، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌رهاتوو پیاو دوو ژنی هه‌بوو بۆی نیه(هه‌وێ) به‌یه‌كه‌وه له‌یه‌ك خانودا دابنێت به‌بێ ره‌زامه‌ندی خۆیان ،ته‌نانه‌ت بۆشی نیه دایـك‌و باوكیشی له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا دابنێت ،ته‌نها له‌یه‌ك حاڵه‌تدا نه‌بێت ئه‌ویش»ئه‌وه‌یه گه‌رهاتوو پیاوه‌كه منداڵێكی كوڕی
یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس
ــــی ژنان لەدوای راپەڕینەوە هه‌بێت ،له‌ژنێكی دیكه‌‌و هێشتا باڵق نه‌بوبێت ،ده‌توانێت بیهێنێته ماڵه‌كه‌ی‌‌و پێكه‌وه بژین» ،ئه‌و یاسا ناسه ئاماژه‌شی بۆ ئه‌وه‌كرد له‌پێشدا كه‌بڕیار له‌سه‌ر بڕی نه‌فه‌قه ده‌درا گۆڕانكاری به‌سه‌ردا ن ـه‌ده‌هــات(ســابــت)بــوو ،بــه‌اڵم دوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاساكه«بڕی نه‌فه‌قه به‌پێی گۆڕانكاری‌‌و بــارودۆخ ،گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت‌و زیاد‌و كه‌م ده‌كات». سه‌باره‌ت به‌حاڵه‌تی جیابونه‌وه ،ئه‌میره حه‌سه‌ن باس له‌رێنماییه یاساییه‌كان ده‌كـــات ،جیابونه‌وه‌ی (اخــتــیــاری)، كه‌به‌رێكه‌وتنی هـه‌ردووال ده‌بێت‌و پێی ده‌وترێت(خلع) ،پێشتر ده‌بــوو پیاو بڕیاربدات ،ژنه‌كه ت ـه‌اڵق ده‌دات یان نا ،به‌اڵم ئێستا هه‌ركامێكیان ژن یان پیاو بیانه‌وێت جیاببنه‌وه ،خۆیان ده‌كڕنه‌وه به‌و داواكارییه‌ی به‌رامبه‌ر لێیان ده‌كات ،به‌نمونه(پیاوه‌كه ده‌ڵێت به‌ژنه‌كه ته‌اڵقت ده‌ده‌م له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و بڕه پاره‌یه ،ژنه‌كه پێ ده‌دات‌و كۆتایی دێت ،یان به‌پێچه‌وانه‌وه ژنه‌كه داواكاری ده‌بێت)و ده‌ڵێت»دوای ئه‌وه‌ی ژن‌و مێرد یه‌كێكیان بڕیاری جیابونه‌وه ده‌دات ،چ ژنه‌كه یان پیاوه‌كه ،كه‌سیان ناتوانن ئه‌وی دی ببه‌ستنه‌وه«.
كاتێك پیاو به‌بێ پاساو له‌ژن جیاببێته‌وه
له‌یاسای ژمــاره()77ی ساڵی()1983 دا هاتووه ،گه‌ربێت‌و پیاوێك به‌بێ هیچ پاساوێك له‌هاوسه‌ره‌كه‌ی جیاببێته‌وه‌‌و هــاوس ـه‌ره‌ك ـهیو منداڵه‌كانی شوێنی مانه‌وه‌یان نه‌بێت تیایدا بژین ،ئه‌وا ژنه‌كه بۆی هه‌یه بۆماوه‌ی سێ ساڵ لــه‌و خــانــوه‌دا بمێنێته‌وه كه‌تیایدا ده‌ژی ،ئه‌گه‌ر خانووه‌كه كــرێ بوو، ئ ـه‌وا ده‌بێت پیاوه‌كه بــۆمــاوه‌ی سێ ســاڵ كرێی خانوه‌كه بــدات ،مه‌رجی ئه‌وه‌ش بۆژنه‌كه دانراوه كه‌له‌وماوه‌یه‌ی له‌خانوی پیاوه‌كه‌دا ده‌مێنێته‌وه ،بۆی نیه كه‌سی بێگانه بهێنێته ماڵه‌كه‌‌و له‌گه‌ڵیدا بژی ،ئه‌م بڕیاره ،بڕیارێكی كــۆنـه ل ـه‌ب ـه‌ر ئـــه‌وه‌ی ل ـه‌ب ـه‌رژوه‌نــدی ژناندایه وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه ،دانانی
سندوقێكی تایبه‌ت به‌هاوكاری ژنان یه‌كێكی تــره لـه‌بــڕیــاره گرنگه‌كان، به‌پێی بڕیاره‌كه دانانی سندوقێكی تایبه‌ته له‌چاودێری كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌سه‌ر به‌وه‌زاره‌تی كاروكاروباری كۆمه‌اڵیه‌تیه، به‌مه‌به‌ستی هاوكاریكردنی ئه‌و ژنانه‌ی هاوسه‌ره‌كانیان ونن یاخود زیندانین.
میراتی هاوسه‌ر‌و مافی ژن
بابه‌تی میرات ،له‌یاسادا گۆڕانكارییه‌ك ی بــنـه‌ڕه‌تـی گرنگی ب ـه‌س ـه‌رداهــاتــووه، به‌گشتی ژن نیوه‌ی پیاوی به‌رده‌كه‌وێت له‌میراتدا ،به‌اڵم له‌میراتی هاوسه‌ردا، گه‌رهاتوو ژن منداڵی هه‌بوو له‌پیاوه‌كه‌ی ئ ـه‌وا یـه‌ك لـه‌سـه‌رچــواری میراته‌كه‌ی به‌رده‌كه‌وێت ،گه‌ر منداڵیشی نه‌بوو ئه‌وا یه‌ك له‌سه‌ر هه‌شتی به‌رده‌كه‌وێت ،ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرنگه باس بكرێت زیادكردنی ئه‌و بڕگه‌یه‌یه له‌یاساكه‌دا كه(ره‌چاوی ب ـه‌شــداری ژن ده‌كـــات له‌پێكهێنانی ژیانی ئه‌و پیاوه‌دا) ،ئه‌میره حه‌سه‌ن، به‌گرنگیه‌وه باس له‌م بڕگه‌یه‌ی یاساكه ده‌كات‌و روونیده‌كاته‌وه كه(ئه‌گه‌ر هاتوو كوڕێك هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ كچێكی مــوچ ـه‌خــۆردا كــردو مـــاوه‌ی 20ساڵ پێكه‌وه بوون ،یاخود ژنێك بڕێك پاره‌ی وه‌ك میرات یان هه‌ر سه‌رمایه‌یه‌كی تری هه‌بێت ،به‌شدار ده‌بێت له‌خه‌رجی ماڵ‌و كڕینی موڵكدا له‌ماڵی مێرده‌كه‌ی)، ی دابه‌شكردنی میراتدا ده‌ڵێت»له‌كات ره‌چـــــاوی ئــــه‌وه ده‌كـــرێـــت ،ژن ـه‌ك ـه به‌شداربووه له‌هاوكاریكردنی پیاوه‌كه، بۆ پێكه‌وه‌نانی س ـه‌ره‌وت یان كڕینی موڵك‌و ئه‌ژماری ئه‌و بــڕه‌ی كه‌ژنه‌كه بــه‌شــداری پــێــكــردووه ده‌كــرێــت ـه‌وه«، وتیشی« ئه‌م خاڵه زۆر زۆر گرنگه ،به‌اڵم به‌داخه‌وه تائێستا جێ به‌جێ نه‌كراوه«.
كوشتنی ژن به‌پاساوی شه‌ره‌ف
له‌یاسای سزادانی عێراقیدا ،كوشتن ی ژنان به‌پاساوی شه‌ره‌ف ،خۆی له‌خۆیدا رێگه‌ی به‌بكوژ ده‌دا پاساو بۆ تاوانه‌كه‌ی لـه‌ژێــر نـــاوی(شـــه‌ره‌ف) بهێنێته‌وه‌‌و ی سوكی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێندرا، سزایه‌ك به‌اڵم له‌هه‌رێمی كوردستاندا‌و به‌هه‌وڵی
رێــكــخــراوه‌كــان ـی ژنــــان‌و چــاالكــوان، له‌بڕیاری()59دا هاتووه كوشتنی ژنان به‌پاساوی شه‌ره‌ف قه‌ده‌غه‌یه ،ده‌چێته چوارچێوه‌ی كوشتنی به‌ئه‌نقه‌ست، تاوانبار به‌پێی مادده‌ی ()406ی یاسای سزادانی عێراقی سزا ده‌درێت ،هاوكات بــڕیــاردرا هـه‌ر كه‌سێك ببێته هانده‌ر یان هۆكار بێت بۆ خۆسوتاندن یاخود
ئـه‌گـه‌رچـی ده‌رچــوونــی ئــه‌م یاسای ه به‌ده‌ستكه‌وتی گه‌وره ئه‌ژمار ده‌كرێت له‌الیه‌ن رێكخراوه‌كانی ژنانه‌وه ،هاوكات پێیان وایه ئه‌م یاسایه له‌ئاستی ته‌واوی داواكاریه‌كانیاندا نیه ،له‌مباره‌یه‌وه ئه‌میره حه‌سه‌نی یاسا ناس‌و چاالكوانی بواری مافه‌كانی ژنان ده‌ڵێت»یاساكه ل ـه‌گ ـه‌ڵ تــــه‌واوی داواكـــــاری ئێمه‌ی
له‌چوارچێوه‌ی ئه‌م دادگا تایبه‌تمه‌نده‌و‌ه دادگایی بكرێن ،یه‌كێكی تر له‌خاڵه‌كانی خۆشكردنی زه‌مینه بۆ جێ به‌جێكردنی یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندووتیژی خێزانی ،دانانی لیژنه‌یه‌كی پسپۆڕ بووله (پزیشكی دادوه‌ری ،رێكخراوه‌كانی ژنان، فه‌رمانگه‌ی نه‌هێشتنی توندووتیژی، داواكـــاری گشتی) ،سه‌ر بـه‌وه‌زاره‌تـی
ی له‌دادگاو پێویست ه ئه‌و كه‌سانه ی كارده‌كه‌ن ،بڕوایان پۆلیس‌و توندووتیژ ی یاساكان ی ژن هه‌بێت ،بۆئه‌وه به‌ماف ێ به‌جێبكرێن ج خۆكوشتنی ژنان ،ئه‌وا به‌پێی یاسا سزا ده‌درێــت ،كه‌ئه‌مه‌ش دواتــر خرایه نێو یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندووتیژی خێزانی.
مۆڵه‌تی دایكایه‌تی
یه‌كێكی تر له‌و یاسایانه‌ی جگه له‌ماف ی ژنبوون ،پاراستنی مافی دایكایه‌تیه لــه‌دام‌و ده‌زگــا فه‌رمیه‌كاندا ،ئه‌ویش یاسای ژمـــاره()23ی ساڵی ()2003 كه‌له‌په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه ده‌رچووه، تێیدا هاتووه (ژنانه‌ی له‌كاتی مۆڵه‌تی دایــكــای ـه‌تــیــدان ،ب ـه‌درێــژای ـی مــاوه‌ی مۆڵه‌ته‌كه‌ی مووچه‌و ده‌رماڵه‌ی ته‌واوی پێ ده‌درێت).
یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندووتیژی خێزانی
یه‌كێكی تر له‌ده‌ستكه‌وته گه‌وره‌كان ی خه‌باتی ژن ــان‌و هـه‌وڵـی بـێ ووچانی رێــكــخــراوه‌كــانـی ژنـــان‌و چــاالكــوانــان، ده‌رچوونی یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تــونــووتــیــژی خــێــزانـی ،ژمــــاره()8ی ساڵی( ،)2011له‌په‌رله‌مانی كوردستان،
چاالكوانان‌و رێكخراوه‌كانی ژنان نه‌بوو، ئێمه ده‌مانویست یاسایه‌كی تێروته‌سه‌ل بێت ب ـه‌تــونــدووتــیــژی كــۆمـه‌اڵیـه‌تـی، ســیــاسـی ،ئــابــوری ،یــاســای ـی« ،ئه‌و بـه‌نــمــونـه‌یـه‌ك مه‌به‌ستی قسه‌كه‌ی زیاتر روون كــرده‌وه‌و وتی«مه‌به‌ستمان بــوو یاسایه‌ك بێت تێدا مافی ژنان له‌هه‌موو بواره‌كانی ژیاندا پارێزراوبێت»، وتیشی«جاری واهه‌ی ه حكومه‌ت بڕیارێك ده‌رده‌كات ،خودی بڕیاره‌كه توندووتیژه له‌گه‌ڵ ژنان ،بۆیه به‌پێویستمان ده‌زانی ئه‌و یاسایه ،یاسایه‌كی به‌رفراوان بێت»، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئاماژه به‌رۆڵ‌و كاریگه‌ری یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندووتیژی خــێــزان ـی ده‌دات ،ده‌ڵــێــت»یــاســای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندووتیژی خێزانی رۆڵ‌و كاریگه‌ری خۆی هه‌یه ،چونكه تایبه‌ته به‌خێزان ،خێزانیش پێكهاته‌ی یه‌كه‌می كۆمه‌ڵگه‌یه ،كاتێك خێزان ئارام بوو كۆمه‌ڵگه‌ش ئارام ده‌بێت». لـه‌گــرنــكــتــریــن خــاڵ ـه‌كــان ـی یاسایی بــه‌ره‌نــگــاربــوونــه‌وه‌ی تــونــدووتــیــژی خێزانی( ،قه‌ده‌غه‌كردنی خه‌ته‌نه‌كردنی كچان ،ب ـه‌زۆر ب ـه‌شــوودان ،به‌شودانی كچ به‌منداڵی ،ژن بــه‌ژن‌و ته‌اڵقدانی به‌زۆر ،بڕینی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی، زۆرلێكردنی ژن بۆ له‌شفرۆشی له‌الیه‌ن مــێــرد یــان بــرا یــان هه‌رئه‌ندامێكی خــێــزانــه‌كــه‌ی ،خــۆكــوشــتــن ب ـه‌هــۆی توندووتیژییه‌وه ،له‌باربردنی بـه‌زۆر، لێدانی منداڵ‌و هاوسه‌ر‌و جنێو‌و دان، توندووتیژی ده‌رونی به‌گشتی) ،دانانی سزای تایبه‌ت بۆهه‌ریه‌ك له‌م حاڵه‌تانه.
دامه‌زراندنی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی نه‌هێشتنی توندووتیژی دژی ژنان
لــه‌پــێــش ده‌رچـــــوونـــــی یــاســایــ ی به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندووتیژی خێزانی، به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی نه‌هێشتنی توندووتیژی دژی ژنــان دامــه‌زرا ،له‌كاره‌كانی ئه‌م به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه به‌شێوه‌یه‌كی كرداری كاركردنه بۆ نه‌هێشتنی توندووتیژی دژی ژنــان ،كاتێك ژنێك رووب ـه‌ڕوی توندووتیژی ده‌بێته‌وه ،پێش ئه‌وه‌ی رووبكاته دادگــا ،ده‌توانێت په‌یوه‌ندی ب ـه‌م فه‌رمانگه‌یه‌وه بكات بــۆئـه‌وه‌ی هــاوكــاری بكرێت ،گـه‌رهــاتــوو ژنێك پێویستی به‌وه‌بوو به‌هانایه‌وه بچن، ئ ـه‌وا ئه‌ركی ئـه‌م به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌یه ئه‌و ژنه رزگاربكه‌ن ،داڵــده‌دان ـی ئه‌و ژنانه‌ی له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی كوشتن یاخود دووچـــاری كێشه بــونـه‌تـه‌وه ،له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا دانانی دادگایه‌كی تایبه‌تمه‌ند به‌یاساكه به‌ناوی(دادگای نه‌هێشتنی تــونــدووتــیــژی خــێــزان ـی) ،بــۆئ ـه‌وه‌ی حاڵه‌ته‌كانی تــونــدووتــیــژی خێزانی
مافی مرۆڤ ،كاری لیژنه‌كه‌ش بریت ی بوو له‌به‌رزكردنه‌وه‌ی راپۆرتی تایبه‌ت به‌حاڵه‌ته‌كانی توندووتیژی بۆ وه‌زاره‌تی ناوبراو.
ی بااڵی دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌ن كاروباری خانمان
دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی بااڵی كاروبار ی خــانــمــان ،به‌ده‌ستكه‌وتێكی گرنگ ئه‌ژمارده‌كرێت ،ئه‌گه‌رچی له‌وانه‌یه ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ش له‌ئاست داواكاری ئێمه‌دا نه‌بێت ،به‌اڵم رۆڵ‌و گرنگی خۆی هه‌یه له‌هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانی ژنان‌و سااڵنه پالنی تایبه‌تی سه‌باره‌ت به به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندووتیژی دژی ژنان هه‌یه.
به‌شداری سیاسی ژنان‌و سیستمی كۆتا
به‌درێژای مێژوو ژنان رۆڵیان هه‌بوو‌ه لــه‌ب ــواری ســیــاســیــدا ،ب ـه‌شــداربــوون له‌قۆناغه‌كانی خه‌باتی چ ـه‌كــداری‌‌و خه‌باتی نهێنی(ته‌نزیمی)دا ،به‌اڵم هه‌میشه مــێــژوو ،حزبه سیاسیه‌كان غه‌دریان له‌رۆڵ‌و پێگه‌ی سیاسی ژنان كردووه‌‌و بڕوایان به‌توانای ژنان نه‌بووه، له‌دوای راپه‌ڕینه‌وه به‌مه‌به‌ستی به‌شداری ژنان له‌سیاسه‌ت‌و به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تدا سیستمی كۆتا دانـــرا ،بۆیه‌كه‌مجار له‌هه‌رێمی كوردستاندا له 1992/5/19 یــه‌كــه‌م هــه‌ڵــبــژاردنــی پ ـه‌رل ـه‌مــان ـی ئه‌نجامدراو ،به‌پێی یاسای كۆتا ژنان بۆیان هه‌بوو به‌رێژه‌ی له %7به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كان بكه‌ن ،له‌هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان بۆ خولی دووه‌م له‌ساڵی()2005دا ژنان به‌رێژه‌ی()%25 ب ـه‌شــداریــان كـــرد ،دواتـــر به‌هه‌وڵی رێكخراوه‌كانی ژنـــان‌و چــاالكــوانــان‌و ژنانی ناو حزبه‌كان رێژه‌كه بۆ(،)%30 به‌رزكرایه‌وه ،یاسا ناس ئه‌میره حه‌سه‌ن، سه‌باره‌ت به‌كۆتا‌و به‌شداری سیاسی ژنــان بــاس لــه‌وه ده‌كـــات ،كۆتا دوو الیه‌نه ،الیه‌نه باشه‌كه‌ی بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه‌بڕوای بهتواناو لێهاتووی ژنان نیه، ده‌رفه‌تێك ده‌بێت بۆ به‌شداری سیاسی ژنان ،ده‌ڵێت»له‌و واڵتانه‌ی كه‌بڕوایان بهتواناو لێهاتووی ژنان نیه ،بۆ ئه‌وه‌ی به‌شداری سیاسه‌ت بكه‌ن‌و سیاسه‌ت به‌كاری پیاوانه ده‌زانــن ،ده‌رفه‌تێكی گرنگه بۆ به‌شداری ژنــان» ،ئاماژه بۆ الیه‌نی دووه‌می سیستمی كۆتا ده‌كات، كه‌الیه‌نێكی نه‌رێنیه‌‌و وتی«زۆرجار كۆتا ده‌بێته هۆكارێك بۆ ئــه‌وه‌ی كه‌سی شیاو نه‌چێته شوێنی شیاو» ،نیگه‌رانی له‌وه ده‌ربڕی گه‌ر بێت‌و كۆمه‌ڵگه بڕوای به‌توانانی ژنــان‌و مافی ژن هه‌بێت،
ده‌نگیان بۆ ئه‌و كاندیده ژنانه بێت كه‌شایسته‌ن ،ئه‌وكات ژنانی شایست ه به‌بێ كۆتا‌و به‌ده‌نگی خۆیان ده‌چنه ناوه‌ندی بڕیار.
بڕیاری ()1325
بـــــڕیـــــاری()1325ی ســــاڵــــی( )2000 ی كه‌بڕیارێكی نــێــوده‌وڵ ـه‌ت ـی نـه‌تـه‌وه یه‌كگرتوه‌كانه ،بــۆ هـه‌مــوو جیهانه بـه‌گــشــتــی‌‌و بـه‌تــایــبـه‌تـی ئــه‌و واڵت‌و ناوچانه ده‌گرێته‌وه كه‌شه‌ڕوملمالنێ سیاسی تێدایه ،بــڕیــاره‌كـه تایبه‌ته به‌پاراستنی (ژنان‌و مندااڵنی) سیڤیل، له‌كاتی جه‌نگ‌و ملمالنێ ناوخۆیی‌‌و هه‌رێمی‌‌و نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا ،هه‌رێمی كــوردســتــانــیــش وه‌ك ی ـه‌كــێــك ل ـه‌و نــاوچــان ـه‌ی شه‌ڕوملمالنێی سیاسی تێدایه ،بڕیاره‌كه‌ی خستوه‌ته بواری جێ به‌جێكردنه‌وه له‌رێگه‌ی ئه‌نجومه‌نی بااڵی كاروباری خانمان. له‌كۆتا قسه‌كانیدا ئه‌میره حه‌سه‌نی یاساناس‌و چاالكی بــواری مافه‌كانی ژنان ،ئاماژه بۆ جێ به‌جێی نه‌كردنی یاسا ده‌كــات‌و پێی وای ـه هه‌ندێكجار یاساكان ته‌نها نوسراوی سه‌ر كاغه‌ز ده‌بـــن ،چونكه ج ـێ به‌جێكردنیان په‌یوه‌سته به‌عه‌قڵیه‌ت‌و تێگه‌یشتنی كۆمه‌ڵگه ،وتی«به‌داخه‌وه ده‌ركردنی یاسا بۆ پاراستنی مافه‌كانی ژنان به‌ته‌نیا به‌س نیه ،چونكه بابه‌ته‌كه به‌ستراوه‌ته‌وه به‌عه‌قڵ‌و تێگه‌یشتنی كۆمه‌ڵگاو نیه‌تی ده‌سه‌اڵتداران له‌جێ به‌جێكردنیدا» ،به‌گرنگی ده‌زانــێــت حكومه‌ت‌و رێكخراوه‌كانی ژنان‌و رێكخراوه مـه‌ده‌نــیـه‌كــان ،بـه‌رنــامـه‌ی تایبه‌تیان به‌تواناسازی هه‌بێت بۆ سه‌رجه‌می ئ ـه‌و ك ـ هس‌و الیه‌نانه‌ی په‌یوه‌ندییان به‌ده‌زگاكانی توندووتیژی‌‌و پۆلیس‌و دادگاكانه‌وه هه‌یه‌‌و ده‌ڵێت «له‌پۆلیس، لێكۆڵه‌رێكه‌وه تــاده‌گــات ـه دادوه‌رو داواكاری گشتی ،به‌شداری تێدا بكه‌ن، بۆئه‌وه‌ی نه‌بنه رێگر له‌جێ به‌جێكردنی ی له‌به‌رژوه‌ندی ژنان ئه‌و بڕیارو یاسایانه ده‌رچوون».
مێژوو، حیزبه‌كان غه‌دریان ی له‌رۆڵ‌و پێگه ی ژنان سیاس كردووه‌‌و باوه‌ڕیان به‌تواناكانیان نه‌بووه
یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس
״رۆژێك چییە بۆ ژن ،خۆی ژن واتە هەموو رۆژگار״ ئا :الجان پیاوان تاچەند هەست بەئەرك‌و رۆڵ‌و ماندووبونی ژنەكانیان دەكــەن؟ ،ئایا توانیویانە بەشێوازێك لەشێوازەكان، لــەرۆژی جیهانی ژناندا یاخود هەر رۆژێكی دیكەی ئاساییدا بەهەڵوێستێك یــاخــود بــەووشــەیــەك رۆڵ‌و ئەركی هاوسەرەكانیان بەرزبنرخێنن؟ ،بۆ ئەم مەبەستە رێوان چەند پیاوێكی لەچین‌و توێژو‌و تەمەنی جیاواز دواندووە. مــام رەحیم پیاوێكی تەمەن ()71 ساڵە ،لەبەردەم دیــواری ماڵەكەیاندا لــەبــەر تیشی خـــۆر دانــیــشــتــبــوو، دەستەكانی خستبوە سەر گۆچانەكەی دەستی‌و جــارجــارەش ئەومندااڵنەی كەلەكۆاڵنەكەدا یاریان دەكرد لەهاتنی ئۆتۆمبێل ئــاگــادار دەكــــردەوە ،مام رەحیم نازانێت ()8ی مــارس چیە، بەاڵم خۆی وتەنی رێز‌و خۆشەویستی بــۆهــاوســەرەكــەی هــەی ـە‌و پێی وایــە ئەوەی ژنەكەی كێشاویەتی لەماوەی ژیانی هاوسەرگیریدا ،هەرگیز كچی ێ ئەوە بكات ،دەڵێت»من ئێستا ناتوان بۆیە تائێستا مــاوم باشی ژنەكەمە، ئێستاش پەنچەیەكی نایەم بەهەموو دنیا» ،مام رەحیم‌و سنەوبەری تەمەن ()64ساڵی هاوسەری ئەوەیان لەیاد نیە چەند ساڵە هاوسەرن ،سنەوبەر قسە بەهاوسەرەكەی دەبڕێت‌و دەڵێت ێ كــرد محمدم بوو، «هــەركــەشــوم پ ئێستا ئەویش سەروریشی سپیە»، بەپێكەنینەوە وتی»پیر بوینە». سەبارەت بــەرۆژی جیهانی ژنان مام رەحیم پێی وایــە رۆژی ژن‌و رۆژی
خۆشەویستی‌و هەموو ئەو رۆژانــەی بۆ یادو بۆنەكان دەست نیشان كراون گــرنــگ نــیـن‌و ك ــاری بــەوانــەوە نیە‌و دەڵێت»رۆژێك چیە بۆ ژن خۆی ژن یەعنی هەموو رۆژگار». ســامــان عــەلــی ف ــەتـــاح ،پیاوێكی تەمەن()31ساڵە ،پیشەی كارمەندی كۆمپانیایەكی ئەهلیە لەشاری سلێمانی، ماوەی()8ساڵە هاوسەرگیری كردووە، باوكی دوو منداڵە ،ئەو رۆڵ‌و ئەركی هــاوژیــنــەكــەی بـــەرز دەنرخێنێت‌و ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كەلەماوەی ژیانی هاوسەرگیریاندا سااڵنە لەرۆژی جیهانی ژناندا هاوژینەكەی بەسەركردوەتەوە‌و دەڵێت»هەموو8ی مارسێك پیرۆزبایی لەهاوژینەكەم دەكەم‌و سوپاسی دەكەم
كەهاتوەتە ژیانمەوە‌و ئەركی ماڵی لەگەڵ من گرتوەتە ئەستۆ» ،سامان پێی وایــە گەر بەگشتی پیاوان هیچ نەبێت لەم رۆژەدا هاوژینەكانیان لەبیر بێت‌و باس لەرۆڵ‌و كاریگەریان بكەن ئــەوا «ژنــەكــان زۆر خۆشحاڵ دەبـن‌و خاڵێكیش دەبێت بۆ كەمكردنەوەی كێشەكان». «هەموو رۆژەكان هی ژنە ،بۆ ئێمەی داماو حەدمان هەیە هیچ بڵێن» ،ئەمە قسەی شاهۆ محمدی تەمەن ()36 ساڵە‌و پیشەی نانەواییە ،ماوەی ()6 ساڵە ژیانی هاوسەرگیری پێكەوە ناوە‌و( )2باوكی دوو منداڵە ،ئەو جیاواز لەسامان‌و مام رەحمان بەشێوەیەكی گاڵتە ئامێزەوە باسی ئەوە دەكات
كە»ژن هەموو رۆژێكی داگیر كردووە، وەاڵ نەك یەك رۆژ بەڵكو 12مانگی ساڵی بردووە» ،خەریكی كارەكەی بوو بەدەم نان دەرهێنانەوە لەتەنورەكەی رووی كــردە شــاگــردەكــەی‌و وتی»بۆ خاتری خوا واز لەم رۆژو جەژن‌و شتە بێنن ،بەخوا هەموی ئێوەن ژنەكانمان لێ هان ئەیەن». هیوا جەمال ئەحمەد تەمەنی()38 ساڵە ،بڕوانامەی كۆلێژی كارگێڕی هەیە ،فەرمانبەرە لەبەڕێوەبەرایەتی راگــەیــانــدن‌و چـــاپ‌و بـــاوكـــراوەی سلێمانی ،ئــەو مـــاوەی سـێ ساڵە هــاوســەرگــیــری كـــــردووە‌و بــاوكــی منداڵێكە ،هاوژینەكەی هیوا كاری دەرەوەی نیە ،بەاڵم وەك ئاماژەی بۆ
دەكات لەبەخێوكردنی منداڵەكەیان‌و ئەركەكانی ماڵەوەیاندا زۆر ماندووە‌و دەڵێت»هاوسەرەكەم بەتەنیا ئەركی مـــاڵ‌و رێكخستنی‌و دابینكردنی پــێــداویــســتــی مــــاڵ‌و مــنــداڵــەكــەی لــەســەرە ،لەگەڵ ئــەوەشــدا هەستی پێ ناكات‌و هەرگیز ناڵێت هیالكم، بــەاڵم من هەستی پێدەكەم» ،هیوا باسی الیەنێكی دیكەی هاوسەرەكەی دەكات كەزۆركەم پیاوان دركی پێ دەكەن ئەویش ئەوەیە»هاوسەرەكەم زۆر لــەخــەمــی تــەنــدروســتــی مـن‌و مــنــداڵــەكــەمــانــدایــە ،زۆرجـــار خۆی بــیــردەچــێــتــەوە لــەبــەرئــێــمــە» ،ئەو هاوسەرەكەیەتی‌و سوپاسگوزاری ئەرك‌و ماندووبونی بەرزدەنرخێنێت‌و دەڵێت»بەچاوەكانی خۆم دڵسۆزی‌و ماندووبونی دەبینم ،بۆیە هەر كارێكی الی من گرنگی‌و نرخی خۆی هەیە». جیاواز لەبۆچونەكەی هیوا ،شێرزاد مــحــمــەدی تــەمــەن()44ســاڵــە ،ئەو دەرچــوی زانكۆیە‌و كــاری سەربەخۆ دەكات ،ماوەی()4ساڵە ،هاوسەرگیری ك ــردووە ،پێی وایــە ژنــان لەئێستادا مــانــدوو نابن ،بــەاڵم»فــێــرن هەمیشە ببۆڵێنن»و لەگەڵ ئــەوەشــدا هەموو شتێكیان بۆ ئاسانكراوە‌و دەڵێت»ئێستا لەهەموو ماڵێكدا ئامێری شوشتنی جل‌و قاپ و گسكی كارەبایی هەیە ،ئیتر ژن بەچی هیالك ئەبێت» ،سەبارەت بــەرۆژی جیهانی ژنــان ،شێرزاد رای وایە پێویست ناكات پیاوان لەو رۆژەدا ژنەكانیان بەسەربكەنەوە ،چونكە ئەو رۆژو بۆنانە دوورە لەئاینی‌و نەریتەوە‌و دەڵێت»ژن واتە ماڵ‌و منداڵ‌و مێرد،
ئــەوەی كردویەتی ئیشی خۆیەتی‌و پێویست ناكات سوپاسی بكەم» ،پاش كەمێك پێكەنین وتیشی»وەاڵ نەك ئەرك دەكێشن بەڵكو بونەتە ئەركیش‌و ناوێرین هیچ بڵێن ،پیاو خراپیش ئەبین». حــاجــی مــســتــەفــای تـــەمـــەن()82 ســـاڵ ،پشتی جــەمــاوەتــەوە‌و هەر دووهەنگاوێكی دەهاویشت‌و كەمێك دەوەستا ،ئەودەیویست فریای نوێژی نیوەڕۆ بكەوێت بەجەماعەت لەمزگەوت نوێژەكەی بكات ،ئەو خوێندەواری نیە، بەاڵم ئەزومونێكی زۆر‌و دەورانی جیاوازی دیــوە ،بــەدەم هەنگاوە خاوەكانیەوە وەاڵمـــی دەدایــــەوە‌و زۆر راشكاوانە وتی»بەخوا رۆڵە من وەختی خۆی زاڵم بووم ،زۆر عەزیەتی داكی منداڵەكانمم ئەیا» ،حاجی بەنیگەرانیەوە باسی لەوەكرد كەهاوسەرەكەی پێش دەساڵ بەهۆی نەخۆشیەوە كۆچی دواییكردوە، تا ئەوكاتەشی لەژیاندا بووە قەدری نەزانیوە‌و دەڵێت»خراپی خۆم بوو ،من مامەوە بۆ بەدبەختی رۆژگارو ئەومرد»، حاجی نیگەرانی ئــەوەبــوو هیچكات دەست خۆشی لەهاوسەرەكەی نەكردوە بۆكارەكانی‌و تەنانەت هەرگیز پێنەوتوە خۆشی ئــەوێـت‌و دەڵێت «لەزەمانی ێ عەیب بوو، ئێمە پیاو ئەوشتانەی پ ێ دەست خۆش بێت یان بەژنەكەی بڵ واپیشان بــدات ،ژنەكەی زۆر خۆش دەوێت» ،وتیشی»گەر ئێستا لێم بپرسی دەڵێم حەقە پیاو چی باشە بۆ ژنەكەی بكات ،چونكە تا تەنیا نەبیت‌و محتاجی دەستی منداڵ‌و بێگانە نەبیت ،قەدری ژنەكەی نازانێ».
پاڵەوانی لەشجوانیی عێراق
״رەخنەو رێگرییەکان ناموەستێنن״ ئا :نور یوسف بـــەهـــێـــزی بـــــــازو و مــاســولــكــەكــانــی و بەجەستەیەكی رێكی وەرزشیەوە هەنگاو دەنێت بۆ هێنانەدی خـــەونـــەكـــانـــی، لەمێژە لەكوردستان لەپاڵەوانێتییە نێودەوڵەتی و جیهانیەكاندا و بەدەستهێنانی ژمارەی پێوانەیی لەبوارێكدا پیاوان ئەو الیەنەیان قـــۆرخ كــــردووە بـــەدەر لــە(دڵــخــۆش عەبدوڵاڵ)ی یاریزانی (لەشجوانی و هێزی لــەش) ،ژنــان نە لەكوردستان و نە لەعێراقیش نزیكی نەبونەتەوە، بەاڵم دڵخۆش بڕوای بەخۆی و بەهێزو توانای ژن هەیە ،تاوەكو ئێستا سێ مەدالیای زێڕی لەپاڵەوانێتی عێراق و ئاسیا بەدەستهێناوە ،لەئێستاشدا خۆی ئامادەكات بۆ بەشداریی لەپاڵەوانێتی جیهانی لــەش جوانی كە تەنها كچە پاڵێوراوە لەسەر ئاستی كوردستان وعێراق ،لەمبارەیەوە دەڵێت «دەمەوێت ئەوە بسەلمێنم كە ژن دەتوانێت ئەوەی دەیەوێت بەدەستی بهێنیت ،ئەگەرچی كۆمەڵێك بنبەست رێگەت پێدەگرن، بەاڵم دەتوانێت لێی دەرباز بیت». دڵخۆش دانیشتوی قــەزای رانیەیە و راهێنەرە لەبواری لەشجوانی و شەش خــوشــك و یـــەك بـــرای هــەیــە ،لــەم دیمانەیەدا (رێوان) وردەكاری زیاتر لــەبــارەی ئــەم كچە پاڵەوانە دەخاتەڕوو.
رێ ــوان-ل ــەش ــج ــوان ــی لــەكــوردســتــان وەرزشێكی تاسەر ئیسقان پیاوانەیەو ئــەوان قۆرخیانكردووە ،بۆچی ئەم وەرزشەت هەڵبژاردووە؟. دڵخۆش :چونکە وەرزشی لەش جوانیئاواتی منداڵیم بووەو حەزێکی تایبەتم بۆی هەبووە. رێوان -هێزی لەش و لەشجوانی ،تواناو وزەی جیاوازی دەوێت ،سەرچاوەی ئەم تواناو وزەیەی تۆ لەچیەوە هاتووە؟. دڵــخــۆش :بەدڵنیایی وەرزشــی لەشجــوانــی ئــەگــەر وەک خــۆی ئەنجامی بدەیت ،تواناو ئیرادەیەکی ئێجگار زۆری پێویستە ،بەاڵم چونکە خۆم مەبەستم بووە زۆریشم حەز لێیەتی بۆیە لەگەڵی بەردەوام بووم. رێــوان :كێ پاڵپشت و هاندەرت بووەتابەردەوام بیت لەم بوارەدا؟. دڵخۆش- :باوکم و راهێنەرەکەم هاندەری ســەرەکــیــم بـــوون ،بــەهــۆی ئــەوانــەوە توانیومە بەردەوام بم و بگەم بەو ئاستە. رێـــوان :لەكۆمەڵگەیەكی داخـــراویكــــوردەواری ،وەرزش ــی هێزی لــەش و لەشجوانی بۆ كچ كاردانەوەو رەخنەی جــیــاوازی لــێــدەكــەوێــتــەوە ،تاچەند رووبەڕوی ئەو بیرو بۆچوونانە دەبیتەوە كە هەوڵی الوازی و شكستت پێدەدەن؟. دڵخۆش :ئەمە راستە ،تائێستاشوەرزشی لەشجوانی بەچاوێکی نامۆ سەیر دەکرێت ،بەتایبەت بۆ ژنان ،لەکۆمەڵگای ئێمەدا رێژەیەکی زۆر کەم نەبێت پێیان ئاساییە ،بـــەاڵم هیچ کــات رەخــنــەو رێگرییەکان نەبوونەتە هــۆی ئــەوەی کەبموەستێنن ،بەپێچەوانەوە هەوڵیش
دەدەم ئافرەتانی دیکەش بهێنمە ناو وەرزشەکە. رێــــوان :بــەشــداریــت لەپێشبركێیواڵتانی عەرەبیدا كردووە واتە (بەناوی عێراق) ئەی نەدەكرا بەناوی كوردستان بەشداریی لەپێشبركێكانی دەرەوەدا بكەیت؟. دڵـــــخـــــۆش :تــــا ئــێــســتــا جــگــەلەپاڵەوانێتییەکانی ناوخۆ ،لەپاڵەوانێتی لــەســەر ئاستی عــێــراق و دەرەوەش بەشداریم کـــردووەو چەند نازناوێکم بــەدەســت هــێــنــاوە بــەپــلــەی یــەکــەم، لەئایندەشدا هــەوڵ دەدەم بەشداریی پێشبڕکێی لەشجوانی بکەم لەسەر ئاستی واڵتــانــی دەرەوە وەک تاکە ژنێك لەسەر تاسەری عێراق ،بێگومان پاڵەوانێتی دەرەوە لەرێگای یەکێتی لەشجوانی عێراق دەبێت بەشداریی بکەی واتا بەناوی عێراقەوە. رێـــــوان :هــیــچ الیــەنــێــكــی وەرزشـــیلەكوردستان هاوكارییان كردوویت؟. دڵخۆش :بەرپرسان زۆر خەم ساردنلەئاست وەرزش و وەرزشکاران ،بەتایبەت ئەو الیەنانەی کەپەیوەندی راستەوخۆیان بەوەرزشەوە هەیە هاوکاری وەرزشکاران ناکەن. رێـــوان :وەك مێینەیەك جــیــاواز تردەردەكــەویــت ،ئێسك و لەشو الر و ماسولكەكانت بەگەورەیی بەرجەستە دەكرێت لەهەر ژنێكی ئاسایی ،بۆ تۆ ئەمە ئاساییە یاخود خاڵێكی جیاوازە؟، ستایڵی جلوبەرگت چۆنە لــەدەرەوەی وەرزش؟. -دڵخۆش :بێگومان ئەو وەرزشە لەرووی
جەستەیی و تەنانەت بیرکردنەوەش جیاوازتر دەرتــدەخــات لەكچانی تر، وەک جل و بەرگیش ئاسایی وەک هەر کەسێکی تر بۆ بۆنەو چونە دەرەوەكانیش جل و بەرگی ئاسایی دەپۆشم لەکاتە جیاوازەکاندا. رێـــوان :بەپێی ئــەم وەرزشـــە كێشو بــااڵت تاچەند گونجاوە؟ پرۆگرامی خواردنت چیە لەرۆژێكدا چەند کاتژمێر دەخەویت؟. کێشم لەنێوان ( ٦٠بۆ )٦٥کغم و بااڵم()١٦٤ســم ،هەوڵمداوە خواردن و خەو و پشووم لەگەڵ وەرزشەکەم تابتوانم بیگونجێنم. رێــــوان :پــەیــوەنــدیــت چــۆنــە لەگەڵسۆشیاڵ میدیا؟. دڵــخــۆش :لــەگــەڵ ســۆشــیــاڵ میدیاپەیوەندیم ئاساییە ،بەمانای ئەوەی
نــەزۆر گرنگی پــێــدەدەم نەپشتگوێی دەخەم ،بەپێی پێویست كاری پێدەكەم. رێــوان :پەیامت چیە بۆ ژنان لەرۆژی8ی مارسدا؟. دڵــخــۆش :بــەبــۆنــەی ٨ی مــارســەوەپیرۆزبایی خۆم لەگشت ژنان دەکەم، بەهیوام هەموو ژنــان پێگەی خۆیان هەبێت و بێنە پێشەوە جا لەهەر بوارێکدا بێت ،کەخواست و شارەزاییان تێیدا هەیە. رێــوان :داواكــاریــت چیە بۆ حكومەتبۆ هاوكاریكردنی وەرزشوان بەگشتی و وەرزشی لەشجوان بەتایبەتی؟. دڵخۆش :داواکاریم بۆ حکومەت ئەوەیەکە پشتیوانی وەرزشکاران بێت ،چونکە وەرزش الیەنێکی گرنگە بۆ ناساندنی واڵت و پیشاندانی توانای وەرزشوانانی ژنان لەکوردستان.
یەکشەممە | ٢٠٢١/٣/٨
چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس
بەرپرسێك لەبەڕێوەبەراتی گشتی چاودێری و گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی
״لەدوای 2013ـەوە نەمانتوانیوە هیچ کەسێک وەربگرین״
״ژنان خۆیان هۆكارن كەفەرامۆش كراون״
ئا :رێوان
ئا :نەشمیل یاسین بەپێی ئامارێکی بەڕێوبەرایەتی چاودێری و گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی لەساڵی )٢٠٣( ٢٠٢٠حاڵه‌ت رویان لــەمــاڵــی داڵـــــدەدان کــــردووە ،لەو ژمارەیەش ( )١٦٣حاڵەتیان چارە ســەری بــۆکــراوەو گــەڕاونــەتــەوە ناو ماڵەکانیان. سۆران سەعید بەرپرسی بەشی پالن و بەدواداچون لەبەڕێوبەراتی گشتی جاودێری و گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی لەسلێمانی ،لەدیمانەیەکی تایبەت بەڕێواندا ئاماژه‌ی به کارو چاالکیەکانی ئەو بەڕێوبەرایەتیە ده‌كــات‌و ده‌ڵێت »بەپێی بەراودکردنی داتاکان بەسااڵنی رابردو ئامارەکان کەمی کردووە راستە لەکاتی کەرەنتینە بەهۆی ئــەوەی کەسەکان لەماڵەوە بون دەمەبۆڵەو کێشە خێزانیەکان زیــادی کــردوە،
توندووتیژی بوبێته‌وه ،گەر پێویستی کردبێت نێردراوەتە ماڵی داڵــدەدان و لەوێ پارێزگاری لێكراوه ،تاوه‌كو ئه‌وكاته‌ی كێشه‌كه‌ی چاره‌سه‌كراوه، ئــەو كه‌یسانه‌شی روویـــان لەماڵی داڵـــدەدان کــردووە ،لەتەمه‌نی()١٥ ساڵ بۆ( )٥٠ساڵیدان. روونـــیـــكـــرده‌وه كــه ئــەوکــەســانــەی لەبەڕێوبەرایەتی چاودێری کۆمەاڵیەتی ســودمــەنــد دەبـــن بریتین لەژنانی بێالنە ،کەسانی پەککەوت و لەماڵی بــەســااڵچــوان و ئــەوانــەشــی توشی کێشەو هــەڕەشــەی کوشتن دەبــن لەماڵی داڵــدەدان ،داڵــدە دەدرێــن و کێشەکانیان بۆ چــارە سەردەکرێت و هەوڵدەدرێت بیانگەڕێنینەوە بۆناو خێزان و ئــەو مندااڵنەی تەمەنیان لــەخــوار هــەژدە ساڵەوەیە و دایک و باوکیان لەژیاندا نه‌ماوە ،یاخود جیابونەتەوەو بەخێوکەریان نییە
تۆماركراون ،وه‌ك(ئۆتیزم) سەنتەری تایبەتیان بۆ ته‌ر‌خانكراوه‌و ئەوانەشی (داون)( ،نابیست)و (نابینان)، پەیمانگایانیان بۆ دابینكراوه ،نابیست و نابیناکان دەتــوانــن وەک هەر منداڵێکی تر خرێنە بەر خوێندن و تاپۆلی نۆی بنەڕەتی تێدایە ،دواتریش هاوکاری دەکرێن بچنە پەیمانگای تایبەت. ئه‌و كه‌یسانه‌شی كه‌کێشەی ئەقڵییان هەیە ،پەیمانگای (ئـــاوات) هەیە، رۆژانە بۆ چەند كاتژمێرێك منداڵەکان لەدایک و باوکەکان دوور دەخرێنەوەو فــێــردەکــرێــن ،چـــۆن پێداویستی رۆژانەیان جێ به‌جێ بكه‌ن ،ئەوانەشی کە توانایان هەبێت لەدوای تەمەنی پازدە ساڵییەوە لە پەیمانگای (هانا) بۆ شیاندن فێری پیشەیەک دەکرێن. بەرپرسی بەشی پالن و بەدواداچون لەبەڕێوبەراتی گشتی چــاودێــری و
لە کەرەنتینە بەهۆی ئەوەی کەسەکان لەماڵەوە بون دەمەبۆڵەو کێشە خێزانییەکان زیادی کردوە ،بەاڵم نەگەشتووەتە ئەوەی کەسەکە ماڵ بەجێبهێڵێت بەاڵم نەگەشتووەتە ئەوەی کەسەکە ماڵ بەجێبهێڵێت«. روونیشیكرده‌وه كه لەگەڵ ئەوەشدا تیمی گــەڕۆکــیــان هەیە لــەپــڕۆژەی پاڵپشتی دەرونی بەردەوام لەناوشاری سلێمانی و کەمپەکان هەرکێشەیەک لەکاتی کۆرۆنادا سەردانیان کردون و هاوکاریان بون و هۆشیاریان پێداون لەسەر توندووتیژی و بابەتەکانی تایبەت بەژنان و کۆرۆنا. س ـه‌بــاره‌ت به‌ماڵی داڵدەدانیشەوە ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد هەرکەس رووبه‌ڕوی
لەماڵەکانی کچان و کوڕان داڵدەدەدرێن و دەخرێنە بەرخوێندن و تــەواوی پێداویستییەکانی ژیانیان بۆ دابین دەکرێت ،سەبارەت بەو کەیسانەی کە دەروونیان هەیە و شوێنی مانەوەیان نییە ،وتی «لەگەڵ ڕێکخراوە NGO کان لەهەوڵداین ماڵێکیان بۆ دروست بکەین بەناوی (ماڵی بێالنە) ،داوامان کردوە شوێنێکی وەک نه‌خۆشخانه‌ی سۆزی دەروونییان بۆبکرێتەوە». بۆ ئه‌و خێزانانەی منداڵی نەخۆشیان هــەیــە ،لــەبــەڕێــوبــەرایــەتــیـه‌كـه‌مــان
گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی رونیكرده‌وه، یازدە جۆر منداڵی خاوەن پێداویستیان هەیەو مانگانە بڕێک پاره‌یان وه‌ك هاوكاری پێ دەدرێت هه‌رچه‌نده ئەو هاوکارییە بڕەکەی کەمەو داوایــان کـــردوە زیــاد بکرێت« ،بـــەاڵم زیــاد نەکراوەوه‌و بەهۆی قەیرانی داراییەوە لەدوای ساڵی ٢٠١٣نەمانتوانیوە هیچ کەسێک وه‌ربگرین ئه‌گەرچی راپۆرتی لیژنەی پزیشکییان هەیە» ،وتیشی «بەدەر لەو خزمەتگوزارییانە هەروەها مۆڵەتی خۆتەرخانکردنمان هەیە بۆ
دایک و باوکان ئەگەر منداڵەکە لەخوار دوازده ساڵیەوە بێت و دایکەکە فه‌رمانبه‌ر بێت ،دەتوانین مۆڵەتی ساڵی بۆ بکەین بەموچەی تەواو تا لەماڵەوە خزمەتی منداڵەکەی بکات، سااڵنە دەتوانێت تــازەی بکاتەوە، لــەدوای تەمەنی دوازده ساڵیشەوە گــەر منداڵەکە كێشی قورسبێت و بەدایکەکە کۆنتڕۆڵ نەکرێت ،ئەوکاتە باوکەکە دەتوانێت داوای مۆڵه‌ت بکات و ئەو خزمەتی بکات» . ســەبــارەت بەوگلەییانەی کەهەیە لەسەر بــەرزی ئەو ڕێژەیەی کە بۆ تــۆمــارکــردنــی خـــاوەن پێداویستی دانراوە وتی «ئەورێژەیە رێنماییەکەی ئەنجومەنی وەزیـــران و وەزارەتـــی کاروكاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی و وەزارەتی تەندروستی دیاری کردووە لەدەست ئێمەدا نییە». لەکۆتایدا ئاواتی خواست کۆمەڵگە هۆشیار ببێتەوە بەرامبەر بەرەگەزی مێینە» ،چونكه ئـــەوان توێژێکن کۆمەڵگا تــەواو دەکــەن و هیوادارم تــونــدووتــیــژی نەمێنێت و رێــزی میینە بگرین تاوەکو کۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو بنیات بنێت». بەپێی ئەو ئامارەی لەبەڕێوبەرایه‌تی چــاودێــری کۆمەاڵیەتی بەدەستمان کەوتو لەساڵی )١٧٨( ٢٠١٦ژن لەماڵی داڵــــدەدان ســود مەندبون لـــەو رێــــژەیــــەش( )١٥٢کەیسیان کێشەکانیان چارەسەربوە ،لەساڵی )٢٣٠( ٢٠١٧ژن سودمەندبون و ()٢٠٠یـــان کێشەکانیان چارەسەر بووە ،لەساڵی )١٧٩( ٢٠١٨ژن سود مەندبون و()١٥٢یـــان کێشەکەیان چارەسەرکراوە ،لەساڵی )١٨٢( ٢٠١٩ ژن ســود مەندبون لــەو رێــژەیــەش ()١٦٦کەیسیان کێشەکانیان چارە سەر بــووە ،هاوکات لەساڵی ٢٠٢٠ ( )٢٠٣ژن لەماڵی داڵدەدانی ژنان سودمەندبون و ( )١٦٣کەسیان کێشەکانیان چــارەســەر بـــووە و گەڕاونەتەوە ماڵەکانی خۆیان.
لە()8ی مارسدا رۆژی جیهانی ژنان ،ئەمیرە محەمەد ئەندامی مەكتەبی گەشەپێدانی بیرو هۆشیاری (بــۆردی ئەرشیف‌و ت و پێی وایە خۆیان مێژوو) ،رەخنە ئاڕاستەی ژنان دەكا هۆكارن بۆ فەرامۆشكردنیان. ئەندامی مەكتەبی گەشەپێدانی بیرو هۆشیاری (بــۆردی ئەرشیف و مێژوو) ،ئەمیرە محەمەد خاوەنی ( )17بەرهەمی دیكۆمێنتاری تایبەت بە ئــازار‌و ئەشكەنجەو دەستنوسی شەهیدا ن و تێكۆشەرانە ،بە بۆنەی رۆژی جیهانی ژنانەوە، رەخنەی خۆی ئاڕاستەی ژنان دەكات‌و ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە»خۆیان هۆكارن لەفەرامۆشكردنیان» ،پێشی وایە ژنان تا خۆیان خۆش نەوێت ناتوانن رێز لەكەسایەتی خۆیان بگرن‌و ناتوانن بەرەو پێش بڕۆن ،نمونەش بۆ قسەكانی دەهێنێتەوە
ئیدی كاتی قوربانیدان نەماوە‌و پێویستە خۆمان خۆش بوێت و رێز لەكارەكانمان بگرین بەوەی كە ژنان بەشدارییان پێ دەكرێت لەسیاسەتدا ،بەاڵم بەشداریی سیاسی ژنان بۆ رازاندنەوەیەو ژن خاوەنی بڕیار نیە ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ژنان غەدریان لەخۆیان و تواناكانیان كردووە بەوەی نەیانتوانیوە پێداگیری لەسەر ت و كارەكانیان بكەن ،چونكە «خۆمان خۆش ویست و خواس ناوێت و خۆمان فەرامۆش كردووەو ملكەچ بوین» ،بەڕای ئەمیرە محه‌مەد كەمتەرخەمی ژن خۆی هۆكارێكە بۆ فەرامۆشكردنی ئــەو رۆڵ و ئەركەی كە لەخەباتی شــارو شــاخ هەیبووە‌و مێژوو باسی نەكردووە ،چونكە مێژوو نوسەكان پیاو بوون، ئەم تێڕوانینەی ئەمیرە محەمەد لەئەزمونی ( )13ساڵەی بۆ كۆكردنەوەو نوسینەوەی بەسەرهات و دۆكیمێنتكردنی ژیانی شەهیدان سەرچاوەی گرتوە‌و وتی»من دەزانم ژنان بە چ جۆرە قوربانیدانێك قوربانیان داوە بۆ سەركەوتنی ئەم گەلە ،ژنان راستەوخۆو ناڕاستەخۆ بەشداربوون ،جگە لەوەی ئامادەی قوربانیدان بوون بەهاوسەروكوڕەكانیان» ،وتیشی» دایكێك كاتێك روو لەكوڕەكەی دەكات بەشداریی شۆڕشی گەلەكەی بكات ،ئیرادەو گەورەیی دەوێت ،من لێرەوە هەستم بەقرچەی سووتانی جگەری كــردووە ،ئەمە قوربانیدان نەبێت چیە؟، ژنێك لەپشتی هاوسەرەكەی دەوەستێت و پاڵپشتی دەكات‌و شەهید دەبێت ،بەنان كردنی مااڵن‌و دەستگێڕی منداڵەكانی بەخێو دەكات ،گەر قوربانیدان نەبێت چیە؟» ،بەنیگەرانیەوە داوا دەكات چی دی ژنان خۆیان نەكەنە قوربانی و پێداگیری لەسەر تواناو ویست و خواستەكانیان بكەن و دەڵێت»ئیدی كاتی قوربانیدان نەماوە‌و پێویستە خۆمان خۆش بوێت و رێز لەكارەكانمان بگرین».
ئاسۆس جاف ״بەداخەوە پەیكەری ژن لەشوێنە گشتییەكاندا كەمە״
ئا :سوێسکە
لەدیالۆگی نێوان بەردو هزرو هەستی جوانی پەیكەرساز پێكهاتەیەكی نوێ پانتاییەك لــەفــەزای واقیعدا داگیر دەكــات ،ئــەو پێكهاتەیە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ گوزارشت لەپەیام و بیروبۆچوونی ئەو پەیكەرسازە دەكات كەدونیایەك لەجوانی و داهێنان و كێشمەكێشی مــرۆڤ لەپێناو خێر و خۆشگوزەرانی لەخۆدەگرێت. ئــاســۆس جــاف لــەســاڵــی ()1989 لەسلێمانی لــەدایــكــبــووەو لەساڵی ()2007دا لــەرێــگــەی ســەنــتــەری گــەنــجــانــەوە یــەكــەم ك ــاری هــونــەری بــەنــاوی (دایـــك) دەستپێكردووە، لەساڵی ()2015دا بەشی پەیكەرسازی لەكۆلێجی هونەر لەزانكۆی سلێمانی تــەواو كـــردووە ،لەئێستادا خاوەنی چــەنــدیــن پــەیــكــەرە لــەشــارەكــانــی كوردستان ،لەگەڵ (رێوان)دا ئەزموونی خۆی لەبواری پەیكەرسازی باسدەكات. رێــــوان:چــــۆن دەســـتـــت كـــرد بەپەیكەرسازی و بە چ پەیكەرسازێك كاریگەر بوویت؟. ئــاســۆس :لــەســەرەتــادا کارەکانی(رۆدان)ی پــەیــكــەرســاز سەرنجی راکێشام و لەساڵی ()2017دا چوومە مۆزەخانەکەی و کارەکانیم بینی، ئــەوەش هــانــدەری سەرەکیم بــوو بۆ هونەری پەیکەرسازی. رێوان :پێیتوایە بەردو مەڕمەڕو برۆنزمیكانیزمێكن بۆ گواستنەوەی خەون و خواستەكانت؟. ئــاســۆس :کاتێک کــارێــک نمایشدەکــەم ئەو کارە چێژی زۆر تایبەتم پــێ دەبەخشێت ،بەتایبەت ئەگەر کــارەکــە لەمەتریاڵی بــڕۆنــز بێت و مێژووی ئەو کارە بگێڕێتەوە ،چونکە بڕۆنز زۆر دەمێنێتەوە بۆیە کەیەکەمین کارم نمایش کرد لەوێوە وردە وردە خەونەکانم گەورەبوو ،دەمویست هەر کارێک کە نمایشی بکەم لەبڕۆنز بێت.
رێــــــــوان :دەوتــــرێــــت ســەخــتــەلەپەیكەرسازیدا كاربكەیت و سەختیشە بەردەوام بیت تێیدا ،تۆ دەڵێیت چی؟. ئــاســۆس :هــەمــوو کــارێــک سەختیخۆی هەیە ،بەاڵم ئەو کەسەش رۆڵی سەرەكی دەبینێت کەکارەکە ئەنجام دەدات ،ئاخۆ تاچەند دەتوانێت زاڵبێت بەسەریدا ،من توانیم ئەو سەختیانە تێپەڕێنم و وەک یەکەم کچ لە کوردستان و عێراقدا کارم کردووە ،خۆشبەختانە کاری گەورەشم ئەنجام داوە. رێـــــوان :زۆربــــەی پــەیــكــەرســازانزۆرترین شاكاری هونەری تایبەتیان بۆ جەستەی ژن كــردووە ،ئایا جەستەی ژن ئامڕازێكە بۆ گواستنەوە و گەیاندنی بیرۆكە و سەرنج راكێشانی بینەر؟. ئاسۆس :بەدڵنیاییەوە بەکارهێنانیجەستەی ژن لەپەیکەر سازیدا ئاساییە، هەربۆیە جەستەی ژن زیاتر بەرجەستە دەكرێت لەم هونەرەدا لەبەر ئەوەی سەرنجڕاكێشترە ،چونکە (مێینەیی) تێدایە و هەمیشە جەستەی ژن ئامڕازێكە دەتوانێت زۆر بەئاسانی ئەو پەیامەی مەبەستتە بیگەیەنیت ،هەر بۆیە زۆرترین سەرنجی لەهەموو چین و توێژێک لەسەرە ،بەنمونە ئەگەر پەیکەری کوڕێک و كچێک دروســت بکەین گەرچی منداڵیش بێت سەرنج بۆ کچەکە زیاترە. رێــوان :ئەگەر پەیكەرسازێكی پیاولەشوالرێكی رووتی ژن دروستبكات، رەخنەی لێدەگیرێت ،دواجار كۆمەڵگە پەسەندی دەكات ،بەاڵم ئەگەر ژنێك ئەوە بكات كۆمەڵگە سەراوژێر دەكات؟ بــیــرت لـــەوە كـــردوەتـــەوە تــۆ ئەمە بكەیت؟. ئــاســۆس :جیاكاریی لەتێڕوانینیكۆمەڵگەدا هەیە بۆ هونەر ،لەکاتێکدا پیاوێک وێنەی جەستەی ژنێک بکێشێت قبوڵ دەکرێت ،بەاڵم بۆ ژن وانییە، ئەگەر جەستەی پیاوێک بکێشێت ئەوە بــەالی منەوە شتێکی زۆر ئاساییە، گەرچی تائێستا بیرم لەکارێکی وا نــەکــردوەتــەوە ،رەنــگــە بەپێویستم
نەزانیبێت یــا شتێک نــەبــووە بەو ئەندازەیە سەرنجم رابکێشێت تابتوانم کارێکی وەهــا بکەم ،هەر کاتێکیش کارێکی وا بکەم دەبێت خۆم ئامادە بکەم بۆ هەر توانجێک کە رووبەڕوی خۆم و کارەکەم دەبێتەوە. رێوان :گەر گوزەرێك بەنێو شەقام وگۆڕەپانەكانی شاردا بكەین بەدەگمەن دەبینین بابەتێك ئەو ژنانە بەرجەستە بكات ،كەكاریگەری و گۆڕانكاریان كردووە؟. ئاسۆس :بەداخەوە پەیکەری ژنانلەسەر شەقام و شوێنە گشتییەکانی شاردا کەمە ،لەگەڵ هاوڕێکانم چەند ژنێكمان دیاریكردووە ،جێ پەنجەیان دیارەو مێژوویان هەیە ،ئەگەر خەرجی بۆ دابین بکرێت ئەوە کاریان لەسەر دەکەین. رێـــــــوان :چــــۆن كــەســایــەتــیــەكهەڵدەبژێریت ،بۆ ئەوەی كاری لەسەر بكەیت؟ ،دەكرێت شێوازی كاركردنت بزانین؟. ئـــــاســـــۆس :بــــۆ هـــەڵـــبـــژاردنـــیکەسایەتییەکان سەرەتا مێژووی ژیانی كەسەكە زۆر باش هەڵدەسەنگێنم و لێی تێدەگەم ،تا رۆحم ئاوێتەی ئەو کەسایەتییە ببێت ،رەنــج و ماندوو
بوونی کەسەکە لەکارە هونەریەکەدا بەرجەستە بــکــەم ،ئــەو کــات بڕیار لەئەنجامدانی دەدەم ،ئەگەر کارەکە سیمبولی بێت بیر لەوە دەکەمەوە چۆن کارەکەم مۆدێرنانە بێت و دیاربێت کەکاری منە. رێوان :هۆكار چیە پەیكەرسازی ژنمانكەمە؟. ئــاســۆس :هەمیشە وتــومــە ژنانیئێمە هێندەی بیر لەجوانی و ژنایەتی خۆیان دەکــەنــەوە ،ئــەوەنــدە خۆیان لەبواری پەیکەرسازی نادەن ،کەکارێکی قورس و ئەستەمە ،هەرچەندە ئەگەر خواستت بۆ بــوارەکــە هەبێت ئەوە هەم کارەکە دەکەیت و هەم جوانی خۆشت دەپارێزیت ،بەنمونە نزیکەی پەنجا کــاری هونەری پەیکەر سازیم هەیەو زیاتر لە هەشت پەیكەرم لە شاقامەکانی سلێمانی و چەمچەماڵ و کەالر هەیە ،كە گوزارشت لەئەنفال و شەڕڤان و پێشمەرگەو کەسایەتییە دیارەکان و رەنج و ماندوو بوونی منداڵ دەکات. رێوان :بۆ ئایندە بەنیازیت كار لەسەرچی بكەیت؟. ئاسۆس :لەئایندەیەکی نزیکدا کارێکنمایش دەکەم کەسیمبولی دایکایەتی بەرجەستە دەكات ،وێڕای ئەو ماتریاڵە زبرو رەق و قورسانەی ئیشی پێدەكەم، دایــک هێشتا ئەو هێزەیە کەناتوانم گوزارشتی لێبکەم. رێوان :پەیامت چیە بۆ هاوپیشەكانتو چۆن رەخنەی خۆت دەگریت؟. ئــاســۆس :کاتێک هاوپیشەیەکمانکــاردەکــات و هەڵەیەكی هــەیــە ،با بەرۆحی هونەرییەوە پێی بڵێین ،ئەگەر تێبینییەکە روخێنەر بوو با نەیڵێین، چونکە ئەو کــاردەکــات و کاتێک من ناتوانم وەک ئەو کاربکەم با نەیڕوخێنم و رۆحە هونەریەکەی نەمرێنم ،هەردەم هــاوکــاری هـــاوڕێ هونەرمەندەکانم دەکــەم ،بەاڵم بەشێوەیەک کارەکەی نەبێتە گاڵتە جاڕی بەهونەری پەیکەر سازی.
ژنێک هەیه ئەگەر بڵێ من پیاوێکم خۆش ئەوێت وەکو کچی ناو فیلم و دراماکان شەوێ له پێش هەشتی مارس دا به دەستی پیاوێک ئەکوژرێت.. هەر ئەو پیاوەش لەالپەڕەی فەرمی خۆیدا به خەتێکی زۆر پیاوانه پۆستێک ئەکا (مارس له ژنان پیرۆز بێت).. بەاڵم هەرگییز الم سەیر نابێت کاتێ هەزاران کۆمێنتی دەست خۆشی بۆ پیاو بوونی بنووسرێت. بۆ سبەینێ نه تۆ پیاویت نە من ژنم نه مارس مارسه هەرچییەکیش بۆ مارس و ژن که ئەوترێت یان ئەنووسرێت بۆ سڕینەوەی تاوانی کوشتنێکه بۆ ناهەقی و نایەکسانی کلتورێکه بۆ غەدرێکه له ژن ئەکرێت. له مارس ئەکرێت. مارس تەنها وەبیرهێنانەوەی ژنانه پێمان ئەڵێت تۆ تەنها یەک رۆژت هەیه تیایدا ژن بیت بیرت نەچێت.
| چاپکراوێکی تایبەتە بە ٨ـی مارس | رێکخراوی راگەیاندن و رووناکبیریی ژنان دەریدەکات | یەکشەممە٢٠٢١/٣/٨ ،
ئامادەکردنی :شیرین صبور شەدە بەشیر هەڵەچنی :وەفا نەقشبەندی دیزاین :بڕوا عوسامن
چاپخانەی کوردستانی نوێ ئەرکی لەچاپدانی لە ئەستۆ گرتووە