13 oktober 1997
De zin van machteloos geweld Kort geleden in de Volkskrant, in de serie 'Geweld', verhaalt advocaat in strafzaken Mr. P. Bovens over het verdedigen van jonge daders van openlijke geweldpleging. Het interview eindigt met 'In mijn praktijk ervaar ik dat de jongeren pas achteraf begrijpen waarom ze zich zo gewelddadig hebben gedragen. Over dergelijke processen heeft eigenlijk niemand met ze gesproken'. Het is frappant dat in het interview niet verder uitgeweid wordt over wat 'dergelijke processen' nu precies inhouden. 'Dergelijke processen' zijn nu net wel die innerlijke ervaringen, twijfels, onzekerheden en impulsen die we allemaal kennen en ook vaak mee worstelen. Het is een omissie die mij veel vaker opvalt in de diverse berichtgeving, en zeker in die over de schrijnende toename van openbare geweldpleging. Nog daargelaten dat we met z'n allen ook niet graag stilstaan bij de niet openbare geweldpleging zoals die in vele huishoudens schering en [letterlijk] inslag is. Over agressie, geweld, macht en onmacht is veel te zeggen. Hier en nu wil ik mij beperken tot agressie en geweld in relatie het gebrek aan zingeving en onze gezamenlijke verantwoordelijkheid daarin. Toegegeven, het is een lastig gebied, onze eigen agressie en (potentiĂŤle) gewelddadigheid, het is makkelijker over die van anderen te oordelen. Agressie is bij uitstek een neiging die we graag ontkennen en wegstoppen. Bewuste beheersing heeft wel degelijk zin anders zouden we helemaal uit de hand lopen. Maar wat we ons helaas niet schijnen te realiseren is dat het [onbewuste] wegstoppen en inhouden geenszins een oplossing is voor de uiting van agressie, wat duidelijk wordt bij een consumptie van alcohol die de agressieremming verdring(k)t. Mijn inziens is een aspect van onze collectieve ontkenning de term 'zinloos geweld' die haast automatisch op deze uitingen van gewelddadigheid geplakt worden. Er waren al enige brievenschrijvers die zich met tegenwoordigheid van geest afvroegen wat dan 'zinvol geweld' zou zijn. Blijkbaar maken we dus onderscheid tussen soorten geweld; in de discussie van de laatste tijd komt het onderscheid zinvol versus zinloos op de voorgrond. Wat we aanduiden met de term 'zinloos' is dat we er geen 'zin' aan kunnen geven, er de 'zin' niet van inzien. Dat is niet zo gek gezien onze neiging ons alleen te richten op de inhoud van de gebeurtenis en de context te negeren [de context is het altijd aanwezige grotere geheel waarvan de inhoud een deel is en dus door beĂŻnvloed wordt]. Dat is net zoiets als naar een detail van een schilderij kijken en doen of de rest van het schilderij, de achtergrond er niet is. Bijkans onmogelijk zult u beamen, maar wel iets dat we in onze waarneming en interpretatie van de realiteit veelvuldig doen. Deze neiging heeft deels te maken heeft met de complexiteit van onze leefwereld. Informatie is makkelijker te verwerken als die overzichtelijk en relatief eenvoudig is. Een groot probleem wat we met z'n allen hebben is dat onze realiteit niet zo simpel meer is en om toch nog een gevoel van controle en veiligheid te handhaven neigen we tot een vereenvoudiging van de informatie die ons bereikt. In het geval van de gewelddadige doodslagen waar we mee geconfronteerd worden vind de vereenvoudiging plaats, overigens conform onze gevoelens, door ons 'slechts' te richten op de daad, het slachtoffer en de daders. Door echter alleen de inhoud in ogenschouw te nemen verliezen we de context uit het oog. De context maakt het gebeuren aanzienlijk complexer dan een eenvoudige 1
oorzaak en gevolg redenering: agressief mannelijk tuig > te veel alcohol > 'verkeerde' opmerking van slachtoffer > uitbarsting zinloos geweld. Daaruit volgt al snel de opwelling dat de oplossing wel zal liggen in 'meer blauw' op straat, strengere innamecontrole in horecagelegenheden en andere stokpaardjes. Wat mij overigens al jaren verbaasd in de discussies over drugsgebruik is dat men op zich op beleidsniveau nooit schijnt af te vragen waarom we gezamenlijk zulke grote hoeveelheden verdovende ofwel geestverruimende middelen consumeren, inclusief alcohol. In mijn ervaring kan de relatieve complexiteit van de context een basis zijn voor zingeving ĂŠn aanzet tot een benadering die een langere termijn waarde heeft. Lastig is wel dat langere termijnbenaderingen meer inzet, discipline en betrokkenheid vragen dan korte termijn lapmiddelen. Alleen op inhoud beschouwd lijken vele ervaringen die we hebben in ons leven vrij zinloos, of in ieder geval irrelevant. Als we echter naar de context van die ervaringen kijken dan kunnen ze een zin krijgen, c.q. dan kunnen we er een zin aan geven. Het individuele, subjectieve zingeven is een activiteit die voor ons van levensbelang is, het verschaft ons immers een identiteit te midden van alle verandering. Waarom is die zingeving, dat eigen verhaal, nu zo belangrijk in deze context? Het vermogen om zin te kunnen geven aan je leven staat in nauwe relatie met zin hebben in je leven. Je weeft je eigen levensverhaal waarin je zelf de hoofdpersoon bent en zoekt allerlei verklaringen waarom het scenario verloopt zoals jouw leven verloopt. Anders dan een scenarioschrijver maken wij ons verhaal op z'n best terwijl het stuk zich ontvouwt, maar gewoonlijk pas later en soms blijven we slechts toeschouwers van ons eigen leven. Het verhaal maken geeft ons de ervaring dat we actief deelnemen aan ons leven en er ook richting aan kunnen geven. Zingeving heeft veel te maken met de visie die we doorlopend ontwikkelen over wie we zijn, wat we met ons leven willen en hoe we dat zouden kunnen verwezenlijken. Deze activiteiten zijn gezamenlijk een onderschat bestanddeel van onze eigenwaarde en bepalen mede of we het naar onze zin hebben in ons leven. Veel mensen echter leren die vaardigheden niet of onvoldoende, het is zeker niet iets wat wij onze kinderen op school bijbrengen. Zonder dat vermogen blijven we in belangrijke mate afhankelijk van de door massamedia en rolmodellen gecreĂŤerde doelen en verwachtingen van de 'markt'. In mijn praktijk als Gestalt therapeut/trainer zie ik duidelijk het grote belang van het vermogen van mensen om te kunnen plaatsen van wat er in hun leven plaatsvindt, om zowel hun vreugde als lijden een deel te maken van hun levensverhaal. Hoe groter of intenser de delen van zijn of haar leven die iemand geen plek weet te geven in zijn of haar verhaal, hoe groter de kans op problemen, frustratie, een negatief zelfbeeld en een lage eigenwaarde. Uit sociaalpsychologisch onderzoek komt ondubbelzinnig naar voren dat mensen met een lage eigenwaarde eerder tot agressie en geweld zullen overgaan om zichzelf c.q. hun eigenwaarde te handhaven dan mensen met een hoge eigenwaarde. Ook het ontberen van voldoende sociale vaardigheden kan leiden tot een uit machteloosheid voortkomend geweld. We cultiveren in onze samenleving een beeld waarin het hebben van macht, succes en geld heel belangrijk zijn. Een probleem dat vooral mannen treft, gezien hun socialisatie, is de discrepantie tussen het machtig moeten zijn en de macht die ze daadwerkelijk ervaren. Het ligt voor de hand dat voor jonge mannen uit achterstandsgroepen die discrepantie substantieel groter is dan voor een studerende zoon van een tweeverdienend echtpaar. De frustratie en vernedering die de ervaring van machteloosheid teweegbrengt is als een lont in een kruitvat; er lijkt dan weinig anders over dan de eigen machteloosheid af te reageren op minder machtigen, die de 'pech' hebben de lont te ontsteken. Geweld als middel om macht te ervaren. 2
Dat dit zich uit in fysiek geweld heeft ook te maken met vaardigheden, hoger opgeleiden hebben andere middelen om zich machtig te kunnen voelen. Extreem gesteld is dit het verschil tussen overvallen en beroven, en witte boorden criminaliteit. Het eerste lijkt erger op korte termijn, van het tweede zijn alleen op lange termijn de gevolgen te zien voor ons samenleven. Naast het begrip 'machteloze woede' kunnen we dus spreken van 'machteloos geweld'. We hebben dus nu zinloos geweld, althans theoretisch, een zin gegeven: het is geweld dat voorkomt uit een, waarschijnlijk chronische, ervaring van machteloosheid, resulterend in een laag gevoel van eigenwaarde, zelfrespect en zelfliefde. Uiteraard ontslaat deze zin geen enkele dader van zijn of haar persoonlijke verantwoordelijkheid. Maar hoe zit het met onze verantwoordelijkheid, hoe dragen wij met z'n allen bij aan een sociaal klimaat waarin openlijk en fysiek geweld een steeds vaker voorkomende gebeurtenis is? Wij allen samen zijn verantwoordelijk voor het geestelijke en emotionele milieu waarin we leven, nog sterker, samen zijn we dat milieu. Wij vormen allemaal samen een samenleving die tekortschiet in de aandacht voor het belang van zingeving en het structureel steunen van zijn leden om zelf zin te kunnen geven aan hun aanwezigheid en activiteiten. Zo lang we de gronden voor eigenwaarde, respect en liefde zo nauw economisch blijven formuleren zullen we het velen van onze medemensen, en onszelf, moeilijk maken waardigheid te kunnen ervaren en zin te kunnen geven aan ons leven. Wat kunnen we nu doen? Een belangrijk aspect is volgens mij de realisatie dat we allemaal, van rijk tot arm, van vrouw tot man, van wit tot zwart, van lief tot agressief, van dader tot slachtoffer, van autochtoon tot allochtoon, van dun tot dik, van knap tot lelijk, van intelligent tot dom, van gezond tot ziek, van hetero tot homo, van groot tot klein, van oud tot jong – kortom allemaal een verhaal hebben. En dat we allemaal elkaar nodig hebben om dat aan te vertellen, om te verhalen over onszelf tegen iemand die echt luistert, die interesse heeft in wie we zijn. Als we blijven volhouden dat we wel iets beters te doen hebben en elkaar niet meer 'zien en horen' dan zal onze onderlinge afstand toenemen, ons medeleven verdwijnen en zal machteloos en ander geweld steeds meer zin krijgen. Dit is een deel van mijn verhaal en als ik niet meende dat er een kans op publicatie was en u dit zou lezen, dan had ik het ook niet geschreven. Dank u voor uw aanwezigheid en aandacht. Ramo de Boer Senior Coach, psychotherapeut en trainer www.gestaltconsult.nl www.trainenvandegeest.nl
3