طــةردون رةوف حةسةن • ضؤن زةوى دروستبووة؟
• تةمةنى زةوى تا ئيستة ضةندة؟
• كةى تةمةنى زةوى تةواو ئةبيت؟ • بؤضى ئاسان شينة؟
• خؤر ،تيشكء طةرميى لةكويوة دينيت؟
ناوى كتيب :طةردون نوسينى :رةوف حةسةن بابةت :طةردونناسى ديزايينى وينةكان :شيرؤ رةوف #ة عةزيز ديزايينى بةرط :هةلل تياذ 1000 :دان ة ذمارةى سثاردن 1559 :ى 2010 ضاثى :يةكةم -سليمانى 967ضاثخانةى ذين
ضاثى دووةم :سليمانى 2010ضاثخانةى )هيلي( ضاثى :ئنتةرنيت
ضاثيكى نويى ثوختةكراو
2010
1
2
ذمارة ) (1بلوكراوةتةوةء ،ليرةدا ئةوةم ل لبرد ،ضونكة هيضى دى لة بوارى زانستيدا بةدوادا نةهاتء نةبوة زنية.
-2ذيانء سروشت :بة ريبةرى تيؤرء كتيبة ناودارةكةى
ثيشةكى ضاثى دووةم لةراستيدا ئةم ضةند وشةيةى وةك ثيشةكى ليرةدا ثيشكةشتانى دةكةم ،ضةند رونكردنةوةيةكن سةبارةت ضاثى ثيشوى طةردونء ،ئةم ضاثة نوآء بذارء ثوختةكراوةش ..بؤ قوتابيانء خوينةرانى ئازيزم بةثيويست زاني. بةرلةوةى دةست بة ضيؤكنوسي بكةم ،هيشتا ضواردة ثانزة سالن بوم ،جؤشء خولياى طةنانةم وابو هةر دةبآ زنيةييك كتيبيك لة بوارة زانستيية جؤراوجؤرةكاندا دانيمء ،كتيبخانةى #وهؤل لة كتيبى زانستيى ،كةمآ ثآ ئاوةدان كورديى ضؤل بكةمةوة ..بة ثشتبةست بةو زانستييانةى تا ئةو سةردةمة )كؤتايى ثةناكانء سةرةتاى شةستةكانى سةدةى بيستةم( لة ئارادابون ،سآ رةشنوسم بؤ ضاث ئامادةكرد ،لةذير ناونيشانى )زنيةى ثةراوى زانيارى(دا. -1طةردون :ئةمةى بةردةستان ..لةسةرةتادا بة ئوميدى
ثرؤذةيةك دامناء ،ضاثى ييكةمى بة زنيةى ثةراوى زانيارى 1
داروين) ،نةذادى جؤرةكان(ء ،نوسينةكانى شبلى شيلء سةلمة موساء طةليك سةرضاوةى دى لة بوارى نةشوناء طةشةكردنى ذيان لة تاكخانة يةكةمينةكانةوة ،لة قةوزةوة ،لة ئةوانةى لةنيوان روةكء زيندةوةردان ..ئةما لة ئةميبياوةء دابةشبونى خوديىء زؤربونء طةشةكردندنييان ..واتا ثةرةسةندنى دانةبراوى فيزيكى بؤ بايةلؤذى ..بةو مةبةستةى بةشيوةيةكى زانستيانة ئةوة ئاشكرابيت ئةم طةردونء زيندةوةرانة لة ضةند رؤذيكدا دروست نةكراون ،يان لة #كو سروشت وةك ئاسانةوة فرينةدراونةتة خوارةوة ..بةل مةزنتين داهينةرء خولقينةر ،بؤ خولقاندنى هةلومةرجى لةبار بؤ طةشةكردنى جؤراءجؤرى نيو خؤيان ،تا طةيشتونةتة ئةم #ى خاياندووة. دؤخةى ئيستةيان ملياران سال -3ناوم لينةنا بو ..سةبارةت بة ئةتؤمء ئةليكتؤنء فؤتؤنء سةرجةم جيهانة بةضاونةبينراوةكةى نيو ئةتؤمء شةثؤل تيشكء وزةء...تد بو. ئيدى وام نيازم بو هةمو كاتى خؤم بؤ ئةم زنية بابةت زاستيية تةرخانبكةم ..هيندةمان زانى لة كؤتايى شوباتى #مان لة طةرةكى طاوران ..كةسان #يانكوتاية سةر مال 1963دا هةل لةمال نةبوين ..دةرطة شكينراء هةرضى ثيوةندى بةمنةوة هةبو
2
)كتيب ،ريكؤردةر ،ئةلبومى وينة ،ثاسكيل ،رؤذنامة دةستخةتةكانء ،هةرضى نوسيء رةشنوسء ثاكنوسء....تد( تالنكران ..براكةم طياء من بؤ كةركوك هةلت ..كاتآ بةربوم #ى ..نازان هيضيان نةداينةوةء هاتةوة سةر هةوارى نيمضة خال ضؤن تةنيا ئةم رةشنوسةم لة نيو تاقيكدا لةطةل ضةند كتيبى قوتابانةمدا رزطارى ببو! ئيدى كاتآ لة سةرةتاى 1967دا لة ضاثخانةى ذين لة هةفتةنامةى )راثةرين(دا كارم دةكرد ..ثةلةثاكنوسيكم كردء #ة 1200دان ة م ل ضاثكرد.. بةقةرزء قؤل بةو هيوايةى ئةطةر هةموى بةمايةى خؤى بفرؤشةوةء ئةو 100دينار ة ق ةرز ة ى #يك ثيبدةمةوة ..كةضى ويرايئةوةى هيضى ل نةفرؤشرا ،كؤمةل مةلء فةقيى ئةو سةردةمة ،كة هةنديكيان برادةريشم بون، مةزبةتةيةكيان ليكردمةوةء دايانة دادطةى سليمانى ،بةو بيانوةى ئةوةى لةم كتيبةدا هاتوة هةموى كفرء ئيلحادة ،داواى موصادةرةكردنى كتيبةكةء سزادانى نوسةرةكةشيان كرد، ئةوساكة حةمة صديق مةحوى نوسةرء هونةرمةندء هاوريى تيكؤشان ثاريزةر بو ..زؤر مةردانة داكؤكى ليكردمء داواى لة مةلكان كرد ،ئةطةر راست ئةكةن با بضن داوا لةسةر رةقابةى حوكمةت تؤماربكةن ،بؤضى ريطةى داوة كتيبى وا ضاثبكريت! نةيانويرا ئةو كارة بكةنء بةناضارى داواكةيان كشانةوة! ئةما لةوليشةوة بؤ رزطاربون لةو ذمارة زؤرةى كتيبةكة لة #دا مابونةوة ،نةمدةزانى ضييان ليبكةم؟! ناضار بة سةد دانةو، مال
1
#ى دوسةد دانةم لييان بة تونى طةرماوةوة دةنان ،ئةوةبو لةسال 1971دا لة ديداريكى تةلةظزيؤندا باسى ئةو طةرماوكردنة خؤشةى خؤمكرد ،كة هةر جامة ئاويكى طةرمم بةسةر خؤمدا دةكرد 100فلس م ل ة س ةر د ةك ةو ت! #ةى بةسةر ئةو ضاثةدا تيثةربو ،بابةتةكانى دواي ئةم دةيان سال ئةم كتيبة وةك هةندآ زانياريى سةرةتايىء بنةرةتيش سةبارةت بة طةردون بونة ثيويستييةكى هةنوكةيى بؤ خؤينةرء #يم تةنانةت ثرؤطرامى خوينديش ..سةير لةوةداية دةتوان بل زيت لة %95ى زانيارييكان ى دوتويى كتيبةكة تا ئيستةيش هيض طؤرانيكييان بةسةردا #مدا هةر بةو زمانء شيوازةى خؤى ضاثى نةهاتون ..بؤيآ هةول دووةمى بكةمةوةء ،تا بؤم لوابآ نةمهيشتوة تاموضيذء بؤنء بةرامةى ئةو سةردةمةى ليبسينمةوة ..ئةو بذارء ثوختةكرنء نويكردنةوانةى ثيويست بون بييانكةم ،تةنيا ئةم ليةنانةيان طرتؤتةوة: #ة زمانةوانييكان -1ليةنى زمانء دارشت :هةل راستكردونةتةوة ،بةلم ئةو ناوء وشانةى بةناضارى خؤم دروستمكردبون ،هيشتمنةوة. -2ذمارةو ثيوةر :ثيوةرى )ميل(ء ذمارةى )بليؤن( كيشةييكيان بؤم نابؤوة ..ئةء سةردةمة ميلء ياردةء ثآء طرى )ئينج( بؤ ثيوانى دريذىء دورى بةكار دةهينران.. ئةوانةم بة كيلؤمةتر،
2
مةترء سانتيمةتر طؤرين ..هةروةها ئةوسا )بلوين( لةبرى مليار – ه ةزار مليؤ ن- بةكاردةهينرا ،ئيستة لةبرى بلوين مليار بةكاردةهينريت ،ئةويشم واليكرد. -3ثةراويز :ضةندين رونكردنةوةء زانياريي زيتء هةندآ راستكردنةوةيش كة بةثيويستم زاني لة ثةراويزى لثةرةكاندا جيطةم بؤ كردنةوة. -4وينة :ئةو سةردةمة دانانى وينةييك ويراى خةرجييكةى، سةفةريكى بةغدايشى بؤ بةزةنطؤطرافكردنى دةويست ،لةكاتيكدا ئيستة دةتوان لة ئنت ةرنيت ةو ة ب ةئا سان ى – هةر هيض نةبيت ضةند وينةييكى ثيويستى زانايان -بطويزمةوة نيو لثةرةكانى كتيبةكةم ،ئةى بؤ دايان نةنيم؟! دوا وتةم ئةوةية :ئةم بابةتة ويرايئةوةى ثرة لة ذمارة بة سفرة زؤرةكانيانةوةء ،ثريشة لة تيؤرى تا رادةيةك وشكء #كييوةء ،بة تةمةنة روت ،وةل بةلى زؤرينةى خةل جياجياكانيشيانةوة ،بابةتيكى سةرنراكيشء ثيويستء
1
بةلةزةتيشة ..جا لةبةرئةوةى زؤر بةدةطمةن نةبآ، نوسخةكانى ئةم كتيبة لةبةردةستى خوينةراندا نةماون، بؤيآ بة ثيويستم زانى ضاثى دووةمى بكةم ،خؤ ئةطةر ئةم كتيبةم لةم سةردةمةدا دابناية ،كةمتازؤر سيماى تؤذينةوةى زانستييانةى بةخؤيةوة دةطرت ..بؤيآ هيوادارم وةك ضةثكآ زانياريى طشتىء بنةرةتى لةمةر طةردون ،نةك وةك تؤذينةوةييكى ئةكاديييانة ،ليم وةرطرن. رةوف حةسـةن سليمانى 2010
2
ثيشةكى ضاثى يةكةم #يي هةر يةكيكمان نيوةى تةمةنى ئةذىء نيوةكةى ترى وةك ئةطةر بل مردو واية ،ضونكة بةنوستنةوة بةسةرى ئةبات ..وتةيةكى باو دوثات ئةكةينةوة ..دوبارةكردنةوةش كاريكى بيزاركةرء ناثةسةندة ..بةلم #يم ئةو تكاية هةر لةئيستةوة ليم وةرس مةبة ..ضونكة ئةمةويت ثيتبل نيو تةمةنةى بةئاطاء خةبةريشي هةموى لةم دنيايةدا بةسةر نابةين! #كو بةشيكى زؤرى لةناو ئةو طيتيانةداين ئاودامان وةهمء بةل #يم زياد لة #ى لةواقيعء راستى دابراون ..ئةتوان بل خؤرافياتء خةيال %80ى ت ة م ة نا ن دوري ن ل ة خؤمانء ئةم جيهانةمانةوة ..كة بةتةواوى هةست بةبونى خؤيشمان ناكةين. هةريةكةمان لة دةروازةيةكةوة ئةضيتة ناو ئةو طيتييانةوةء هةر يةكةشان بةجؤريك تيوةى ئةطليي! #ى ئةو بةهةشتة خؤشةداية خوا طفتى ثيداوةء ئةم هةميشة لة خةيال لةوة دنيادا بؤى ئامادةكردووة! لةسةر ثيخةفة ريزكراوةكانى لةطةل ثةرييةكاندا رائةبويريت! هةمو شتيكيشى بآ هيض ئةركء ئوركيك لةبةردةستدايةء هةر لةئيستةوة هةمو هؤيةكى ضيذء ثشودانى بؤ مةيسةر كراوةء وائةزانيت هةمو ذيان بريتيية لة سةردانةواندنء #دان بؤ زؤرتر كردنى ذمارةى ثةرىء غيلمانةكانى لةو بةهةشتةدا! هةول ئةوى دى سةرى ناثةرذيتة سةر ئةوةى بي لة شتيكى دى جطة لة
1
بةذنء بالء ناوى خؤشةويستةكةى بكاتةوةء هةميشة بةهةشتيكى #ى بؤ ذوانى خؤى ئةو سازدةداتء لةوانةية لةويدا بيلة خةيال بةراوردكردنى مانطء رؤذء ئةستيرةكان بكاتةوة لةطةل روخسارء ئةبرؤء ضاوى دولبةرةكةيدا! ئةما كاتى سويندى وةفا خواردن ديت بة يةكيك لة خواوةندة يؤنانييكانى عةشقء جوانى! #ى ثيضاوة ،قيامةت هةر #ى ثوضى دونيا وا دةماغء دل ئةوى دييش خةيال مةطةر رؤذى قيامةت بيتةوة فيكرى 1ء ثةنا بةخوا لةمةيان! بةمؤرة هةر ييكةمان لة كةناريكدا طرفتارء ئالودة ئةبي ..ئيدى هةر كاتآ يةكيكمان بؤ ماوةيةكى زؤر كةميش طةراينةوة ناو ئةم طيتيية راستينةيةء بيمان ليكردةوةء هةستمان بةبونى خؤمان كردء روبةروى نةهامةتىء طيوطرفتةكانى بوينةء لوتان بة بيمروةتىء #ةى مةىء جاريكى دى ناداثةروةرييةكاندا ضزا ..دةست ئةدةينة ثيال بةرةو طيتى مةستيىء خةيالء ئاوازء سؤزى بةجؤشى شاعيانة #ديي ..ئةو طيتييةى جوانى ئافرةت تيايا لةنيو شةرابى سوردا هةل #ةكانان لة ئاوازى لةرينةوةى دةرئةكةويتء ،زرةى بةيةكدادانى ثيال تةل عودء ذيى كةمانء هةناسةى نةى ل كاريطةرتر ئةبيت! بؤ طيتييةك لةسةر هةمو كاغةزيكى قومار وينةى تةلرء قةمةرةء ئافرةت ئةدرةوشينةوة ..لةناكاو تةميكى سثى هةمويان دائةثؤشآ، هةركة تةمومذةكةش رةوييوة هةمو شتةكان وةك خؤيان ليديتةوة.. ضةند بةئاسانى ئةتواني بضينة ناو ئةو طيتييةوة! هةميشة دةروازةكانيمان بؤ خراونةتة سةر طازى ثشت ..بةلم ضةند بةطرانى - 1بةيتيكى )مةحوى(ية
2
ليوةى ديينةوة دةرآ؟! هةمو دةروازةكانيمان بةرةو رو دائةخرين.. ئيدى كردنةويان هيجطار سةختء طرانة ..بة جؤريك هةنديكمان ناتواني تا مردن ليى دةربازبي. خوينةرى خؤشةويست! ئةمةويت ليرةدا كةميك واز لة ئاخاوتن بةزمانى عاتيفة بيني ..كةميك لة #بةستء ثةخشانء ضيؤكء داستان دوركةوينةوة ،با لةطيتى خةيالء هةل #ةتاندن بضينة دةرةوة -هةرضةندة زؤر طرانة -بؤ ناو طيتى راستةقينة.. خؤخل #بةست ئةو طيتييةى تةنانةت خةياليش ناتوانآ بةتةواوى دةورةى بداتء هةل ناتوانآ ذمارةكانى بوينيتةوة ..بؤ طيتييةك هةرطيز مانط تيايدا لة ئةبرؤء #مى خؤشةويست ناضيت ..بؤ طةردونى روخسارى دؤستء خؤر لة كول فراوان ..بؤ سةر شانؤيةكى هيجطار طةورة كة ئيمةى مرؤــظ تيايدا لةسةر زةرةيةكى بضوكى طل لة قوذبنيكى دوريدا ونبوينء ئةمانةويت جيطةى خؤمان لةسةر ئةم شانؤية بدؤزينةوةء ئةو دةورةى لةسةرمان ثيويستة بةتةواوى نايشى بكةين ..با بةرةو ئةو شانؤية بضي كة سةرء ذيرى نيية.. هيض شتيكى بةزء هيضى نزمى تيانيية ..هيضى دورء هيضى نزيكى تيانيية.. #كو هيض ياسايةكى تةواو ء بةل راستء نةطؤرى ئةوتؤى تيانيية بةسةر هةمو طةردوندا بضةسثآ.. تةنيا ياسايةك نةبيت ئةويش خيراي ى تيش ك ةء نا طؤري ت– ، بيطومان دوايى ئةمة روندةكةينةوة -ئيدى هةرضى ياسايةكى زانستى دى هةية لة كاتء شوينيكةوة بؤ كاتء شوينيكى دى جياوازة ..بؤ طيتييةك هيض شتيكى وةستاوى تيانييةء طشتيان ئةسورينةوةء يةنء ئةضن! بةكورتى بؤ طيتييةك هةمو شتةكان تيايدا ريذةيى )نيسبى(ن.
1
لةناو ئةم شانؤ طةورةيةدا داستانيكى هيجطار دورء دريذ نايش ئةكريت كة تةمةنى مرؤــظ لةضاويدا ضاوتروكاندنيكة ..بيطومان #ةوانى ئةو داستانة مةزنة هةر )مرؤظ( خؤيةتى كة ئةيةويت هةرضى ثال لةم طةردونةداية هةموى فيربيتء بياناتة ذير دةسةلتى خؤيةوةء يةكةيةكةء بةئارةزوى خؤى بةكارييان بينيتء سوديان ليوةرطريت. خوينةرى بةنرخ! #مدا وةرة ناو ئةم جيهانةوةء سةيريكى خيراى ئةم ماوةيةكى كةم لةطةل شانؤية بكة! وشةء وتةكانى ناوى دور لةخةيالء نزيك لة زانست ..هةمو وشةييكى ثاش تاقيكردنةوةييكى زؤرء هةمو ذمارةييكى ثاش ثيوانء ئةندازةطرتنةوةييكى ورد نوسراونةتةوة. بةلم ئةى خوينةرى بةريز! وانةزانى ئةو تاقيكردنةوةء ئةندازةطرتنة وردء زانستييانة من كردومن ..نا ..هةمو ئةو ئةركةى من كيشاومة تةنيا طؤرين، يان وةرطيران )تةرجةمة(ية ..وةرطرتنة ..بة هةندآ ئاسانكارىء ريكخستنةوةى بابةتةكانةوة. #يم طؤرين ..مةبةست لة وةرطيرانى تةنيا كتيبيك نيية ..بةلكو ئةوةى ئةل #ينةوةى ليرةدا ئةيوينيتةوة ثوختةء طوشراوى زيت لة ثةنا كتيبء ليكؤل زانستيىء طةردونيى نيو طؤظارء بةرنامةى زانستى راديؤكانة.. #بذياردونء بؤم خستونةتة دوتويى ئةم كتيبةوة.. سودمةندترين بابةت ل هةل بةو هيوايةى بتوان زنيةيةك كتيبى زانستى بةزمانى كوردى بنوسمء ،كتيبخانةى كورديانى ثآ ئاوةدان بكةمةوة ..كة لةم بوارةدا زؤر بيبةشء دةستكورتة ..تةنانةت #يشة ..تا لةم ريطةيةوة بةتال
2
سودي ك –ئ ةك ةر ض ى زؤر ك ة مي ش بيت -بة قوتابيانء لوة تازةثيطةيشتؤكان بةتايبةتىء ،خوينةرانى كورد بةطشتى بطةيينم.
رةوف حةسـةن سليمانى 1962
سةرنيكى ميذويى بؤ يةكةمينجار كة قوتابانة لة رؤذهةلتء ولتانى ئيسلميدا بلوبؤوة ..لة زؤربةى ولتةكاندا بةربةرةكانييةكى توندى كرا.. بةتايبةت لةليةن ثياوانى ئايينييوة ..بةبيانوى ئةوةى لة قوتابانةدا هةندآ زانيارى ئةخويندرين لةطةل زانيارييكانى ثةرست لة مزطةوتء #كو لةطةل فةرمودةكانى ثيغةمبةرء ئةوةى لة #يسةكاندا ناطونين! بةل كل
1
قورئانء تةوراتدا هاتون زؤر جياوازن ..لة قوتابانةدا هانى نةوةى #ين زةوى تازةثيطةيشتو بؤ طومانء كوفرء بيدينى ئةدةن! ثييان ئةل نةوةستاوةء بةدةورى خؤىء خؤردا ئةسوريتةوة ..ئاسان حةوتةبةقة #مى دةرياكان ثةيدائةبيت ..لةويدا زمانى كافران نيية ..باران لة هةل )غةيرى عةرةبى( ئةخويننء بةهؤيةوة راوبؤضونى كافران فيرئةبنء، ثةنا بةخوا لييان! نامةويت ليرةدا لةسةر كردنةوةى قوتابانةء سودةكانى #دةمآء بةرثةرضى ئةو برءبيانوانة بدةمةوة ..بةلم لة هةموى هةل #يك ،زؤربةى ئةوانةى ئةمانةيان ئةوت سةيرتر ئةوةية ثاش ضةند سال )ثياوةكانى ئايي( كورةكانيان ،تةنانةت كضةكانيشيان ناردنة قوتابانة ،دوايئةوةى زانييان ئةوانةى لة قوتابانةدا ئةخوينن لةناو #دا ضةند ريزيان هةية. كؤمةل #ةكةمانة، #طةيةكى هةستثيكراوى كؤمةل ئةمةى سةرةوة بةل لةمةيشةوة بؤمان دةرئةكةويت ئةو مرؤظة بي ضةقبةستوانة نايانةويت شانبةشانى ثيشكةوتنى زانستء شارستانى برؤن ..هةردةم هةول بؤ طيوطرفت خستنة بةر ثيضكةى ثيشكةوتن ئةدةن ..بةلم كاتآ بؤيان دةركةوت رةورةوةى زانستء شارستانى بةخيرايىء طورء تينيكى ئةوتؤوة ئةرواتء مرؤظايةتى لةطةل خؤيدا رائةداتء ئةتوانآ هةمو طيوطرفتء كؤسثيكيان ثيشيل بكات ..ئيدى ئةمانيش بةناضارى دةست بةدامينييوة ئةطرنء لؤذلؤذ دواى ئةكةون. ئةمةى ئةمرؤ ئةيبينن لة سةدةكانى ثيشوتردا بةشيوةيةكى توندوتيذتر رويداوة ..ضونكة ئةوكات مرؤظايةتى لة ذيانيكى #كى لةتةك ئةو ذيانةدا راهاتبونء زؤربةى سةرةتاييدا ئةذيا ..خةل
2
هةرةزؤريان ثيى رازيبونء هةمو طؤرانء ثيشكةوتنيكييان ئةبوغزان.. هةمو كردةوةء شيوازيكى درندانةيان بةرامبةر هةر كةسيك بةكارئةهينا بيويرايآ هةندآ طؤران باتة نيو ئةو بيءباوةرة كؤنةيانةوة ..يان تيؤرييةكى زانستى بدؤزيتةوة ..هةمو ئةو رةفتارة درندانانةش بةناوى ئايينةوة فةرمانييان بؤ دةرئةكران دةستوثيوةندى ئايينيش جيبةجييان ئةكردن. وابزان بؤ سةلاندنى بةربةرةكانيكردنى زانستء زانايان لةليةن #طةى زؤر نيية.. دةستوثيوةندى ئايينةوة ،ثيويستمان بة هينانةوةى بةل ضونكة هةمو ،يان زؤربةى خوينةران ئةزانن دادطةكانى تةفتيشء دةزطة 2 ئايينيية حوكمرانةكانى ئةو قؤناغة ض ثةتثةتييةكيان بة طاليلؤ كردووة ،كاتآ هةقيقةتةكانى سوراننةوةكانى زةوى دؤزييوةء بة #كى راطةياند! خةل بةمؤرة ئةو دامودةزطةيانة بونة كؤسث لةبةردةم ثيشكةوتنى زانستدا ،بةتايبةتى زانستى فةلةكى )طةردونناسى(دا. با ليرةدا بووةستيء بزاني ثيش طاليلؤء بةرلة زايي ..زاناء #يوةتةوة؟ ضييان فةيلةسوفةكان ضؤن لةم بابةتة طرينطةيان كؤل هةستثيكردووة!؟ ضيشيان دةربارةى طةردونء سروشت نوسيوة؟ *** - 2طاليلؤ طاليلىGalileo Galilei 1642 - 1564 :ى زانايةكى طةردونناسء فيزيكناسء بيكارىء فةيةسوفيكى ئيتاليايية ،ليباوانة داكؤكى لة تيؤرييكةى #ةكانى ئةرةستؤيشى سةبارةت بةبزوتنةوة دةستنيشانكرد. كؤثةرنيكؤس كرد ،هةل
1
فةيلةسوفة كؤنةكان ئةيانوت لة سروشتدا خاك ،ئاو ،هةواء ئاطر هةن ..هيضيان دروستكراو ني ..هةمو ئةو تةن )جورم(انةى ديكةيش يةك لةدواى يةك )زةوى ،مانط ،خؤر ،ئةستيرةء طالكسييكان( لةو مادانة دروستبونء ،بةهؤى ئةو وزانةى لة هةناوياندان ،يان لة نيوانيادان ،وةك :طةرمى ،ساردى ،تةرىء وشكى ...بةدةورى يةكدا ئةسورينةوة! جطة لةمة لة رابردودا تيؤر )نةزةريية(ى زؤر لةبارةى طةردونةوة دانراون ،بةلم زؤربةيان لةسةر بنضينةيةكى لواز بون ..ضونكة بةزؤرى لةئةنامى ئةو دياردانانةوة بون كة بةضاوى روت ئةيانبينيء ،تةنيا جولنةوة ديارةكة )الركة الظاهرية(يان لة ئاسانء زةويدا ئةبينى.. بيطومان تةنيا ضاو نهينى طةردونان بؤ دةرناخات. هةرضؤنيك بيتء ضةنديك #ة سةبارةت بة طةردون بةهةل نوسيبيتيان ..طرينط ئةوةية ميذو دةرى ئةخات ،مرؤـظ لة زؤر كؤنةوة بيى ضؤنيتى دروستبونى طةردونء سروشت لةبنةوةرةتةوة كردؤتةوة.
2
ميذوى ئةم باسة بؤ ثيش طريكةكانيش ئةطةريتةوة ،لةسةردةمى طريكدا كةمتازؤر ئازادى بيكرنةوة هةبو ..فةيلةسوفةكان ئةيانتوانى بةسةربةستى بيءبؤضونى خؤيان بةنةرو ..ضونكة ئةوان باوةريان بةتةنيا يةك خوا نةبو) ..يةكتاثةرست نةبون( ..واتا بايةخيكى ئةوتؤيان بةئايي نةئةدا. لةناوياندا زاناء فةيلةسوفء مامؤستاء هونةرمةندى مةزن دةركةوتن ..لة رؤذانى فةرمانرةوايى )بيركليس(دا ئازادى بيوباوةر #كى هةبو) ..هيؤدؤتس( هاتة )ئةسينا( بؤئةوةى ميذوةكةى بؤ خةل بوينيتةوة ..ثاش ئةم )ئةناطزاطؤراس( هاتة ئةسيناء ويستى #كى زانياريية سةرةتاييةكانى سةبارةت بة خؤرء ئةستيرةكان بة خةل #ى 415 بطةيةنيت ..بةلم خراية بةنديانةء دورخرايةوة ،تا لةسال ث.ز 3مرد ..ئةوةى شايانى باسة ئةناطزاطؤراس يةكةمي كةس بووة لة ميذودا بةهؤى بيوراكانييوة لةليةن دةسةلتى ئايينييوة كراوةتة قؤربانيى. سؤكراتى 4طةورة فةيلةسوفى يؤنان ،دواى مردنى بيركليس #يك طةنى ليهاتو ليى نزيكبونةوةء بونة قوتابى ئةو، دةركةوت ..كؤمةل تا لة زانيارييكانى سودمةندبن ..سؤكرات كتيبى نوسراوى خؤى نيية.. تةنيا فةرمودةء رينماييةكانى لى قوتابىء فةيلةسوفةكانى دواى خؤى لةشيوةى طفتوطؤ )ديالؤط(ى مةنتيقيدا ماونةتةوة ،دواجار ئةمةيش بة دةركردنى فةرمانى كوشت بةسةر سؤكراتدا كؤتاييهاتء ،لة هةمان - 3ث.ز :ثيش زايي ..بةر لةدايكبونى حةزرةتى عيسا. - 4سؤكراتSōkrátēs :
1
كاتيشدا فةرمانى ليخؤشبونى بؤ دةركرا بةمةرجيك واز لة فيركردنى #يتةوة ..بةلم ئةو قوتابييكانى بينيتء زانياريية سروشتييكانيان ثينةل وتى ) :نا ..مادام ئةو دةنطة هيمنة ثضوكة لةنيو دلء هةناومةوة فةرمان ثيئةدات لةسةر ئةو رييةى طرتومةتةبةر بةردةوامبم ..ريطةى ذيرىء راستى ..واز لة فيركردنييان ناهينمء ،ئةوةى لة ميشكما هةية #يم ،بيئةوةى طوآ بة ئةنامةكةى بدةم!( بةئاشكرا ثييان ئةل #كردنى ميشكى لة ئةنامدا بة بيدين )موليد(ء ،بة تيكدانء ليل #رةقانة بؤ لوان تاوانباركراء ،فةرمانى كوشتنيشى بةشيوةيةكى دل #ةيةك ذةهر دةرضو ..بةوةى لةناو كةسوكارء قوتابييكانيدا ثيال بواتةوة. #ة ذةهرةكةى نا دواى وةسييةتكردن ..هةمو لةدةورى ئةطريان ..ثيال #نيايى بةسةرةوةء بة دل مرد ..بةلم زانيارييكانى لة ميشكى قوتابييكانيدا مايةوة. ئةفلتون يةكيك بو لة قوتابييكانى كة ئةو ئةركةى لةئةستؤدا بو ..هةروةها ئةرةستؤ تاليسى مامؤستاى ئةسكةندةر ،قوتابييةكى ئةفلتون بو كة لةدواييدا بو بة باوكى ميذوى سروشتيىء ،يةكةم كةسبو ئةدةبى لة زانست
2
جياكردةوة ..ئةويش لة كتيبةكةيدا بةناوى )ميذوى سروشت(ةوةء، ثوختةى زانيارييكانى ناو ئةو كتيبة ئةمانةن: -1مادة هةميشةييةء دروست نةكراوةء لةناويش ناضيت.. هةرضييةك هةية لة شتيكى نةبوةوة دروستبووةء ،هيض شتيك لة نةبوةوة نابيت. -2ضاوطةكانى مادة ضوار توخم )عونسر(ن :هةوا ،خاك ،ئاو ء ئاطر. 5 -3ئةستيرةء خؤرء ثةروانةكان بةدةورى زةويدا ئةسورينةوة.6 -4زةوى طؤيية7ء لةناوةراستى طةردونداية. -5طةردون كؤتايى ديتء سنوريشى هةية. بةلم ثيش ئةرةستؤ لةسةدةى ثينجةمى ث.ز دا) ،فيساطؤرس(ء، دواى ئةو )فيلؤلدس( وتبويان كة زةوىء هةمو ثةروانة )هةسارة(كانى دى لة دةورى بنكة ،يان ضةقيكى ئاطرين ئةسورينةوة ..هةروةها لة #ين ..خؤم ئةم ناوةم ليناوةء، - 5ثةروانة ،(Planet) :هةسارةيشى ثيدةل بةلمةوة لة هةسارة ثةسةندترة .ضونكة هةسارة هةر اتاى ئةستيرةية ،وةل ثةروانةكان ئةستيرة ني. - 6ديارة ئةرةستؤ تةنيا ثشتى بةو بزوتنةوةء دياردانة بةستووة كة بةضاو بينيونىء هيشتا هيض ئاميريكى ياريدةدةر لةئارادا نةبو تا ياريدةى بداتء #ةدا -برواى بةبؤضونة #ة زانستييةوةء ،سةير لةوةداية -لةم خال نةكةويتة ئةو هةل زانستييكانى زانايانى ثيش خؤى نةبوة. #ة لةشيوةى تؤثدا ،لة طؤى مةمكةوة ئةم ناوةم - 7طؤيى) :كروى( ..خرء طردةل وةرطرتووة.
1
هةمان سةدةدا) ،مارتيانؤس كابل( بيوباوةرةكانى خؤى دةربارةى ناوةراستى طةردون بلوكردةوةء وتى: #كو خؤر ئةكةويتة )زةوى ناكةويتة ناوةراستى طةردونةوة ..بةل ناوةراستى ثةروانةكانييوة(. ئيدى روناكايى ئةم زانياريانة كوذايةوة ،تا لة سةدةى شانزةهةمى زاييندا لوى بةجةرطء بوير )نيكؤل كؤثةرنيكؤس( 8مذدةى راستيىء #كى طةياند ،كاتآ كتيبة بةنرخةكةى بلوكردةوة ..تيايدا واقيعى بة خةل #يت: ئةل )لة باسكردنى سورانةوةى خؤرء ثةروانةكانيدا ئةطةر زةويش بة ثةروانةيةك وةك ثةروانةكانى دى دانيي ،باسةكةمان ئاسانت ئةبيتء هةمو ثةروانةكان بة زةويشمانةوة بةدةورى ئةو خؤرة داضةسثاوةدا ئةسورينةوةكة لةناوةراستيانداية(. #ى 1609دا ،كاتآ طاليلؤ تةليسكؤثة فةلةكييةكةى لةسال دروستكرد ،توانى ئةو راستييانةى كؤثةرنيكؤس بلويكردبونة ،ئةم بة #كيان بداتء ثييان بسةلينآ كة راست ..بةلم دوربينةكةى ثيشانى خةل زؤر كةسء ناوةند بايةخيان ثينةداء ئةيانوت :ئةوةى لة تةليسكؤثةكةشدا بةضاوى خؤمان ئةيبيني راست نيية.
- 8نيكؤلوس كؤثةرنيكؤسNicolaus Copernicus 1473-1543 : يةكيكة لة طةورة زانايانى سةردةمةكةى ..طةردونناسء بيكاريزانء ياساناسء #ةنديية ..ئةو تيؤريةى لة كتيبةكةيدا بةناوى ثزيشكء ديثلؤماسىء سةربازيكى ثؤل )لة شؤرشةكانى كةشة ئاسانييكادا( كرديية يةكةمي زاناى مرؤظايةتى كة تيؤرى ناوةنديتى خؤرء ثةروانةيى زةوى دانا.
2
هةر لةو سةروبةندةدا كاتآ برؤنؤى ئيتاليايى 9لة كتيبة بةناوبانطةكةيدا كة بةناوى A ceia da terça-feira de cinzas #يسة سوتاندى ..ئةوةى دايناء هةرايةكى طةورةى نايةوةء ،كل رونكردةوة كة طةردون بيسنورء ضونيةكةء ،طةل ثةروانةى دى وةك #يسةى رؤما دادطةيى ئةكاتء وةك لةريلدةر حةوت زةويشى تياية ،كل سال لة زينداندا ئةشكةنة ئةدريت ،بةلم ثةشيمان نابيتةوة ..فةرمانى #ى 1600جيب ةجآ كوشتنةكةى بةسوتاندن لة طؤرةثانيكدا سال دةكريت. مةبةستم لةم ضةند كورتة باسة ميذويية ئةوةبو ،خوينةر لةوة #نيابيت هةر ثيتء وشةء ذمارةء بيء بيؤكةيةكى زانستييانةى نيو دل ئةم كتيبةء زؤربةى كتيبة زانستييكانى دييش ،بةئاسانىء بةبآ ئازارء قوربانيدانى طةورةى زاناء فةيلةسوفان وةدةست نةكةوتون ..بةلم لةطةل ئةمةشدا زانستى طةردون )طةردونناسى( هةنطاو بةهةنطاو هةر لةبةرةوثيشةوة ضوندا بووةء ،طةورةترين هةنطاويكى ئةم زانستة تيثةراندنى سنورى تيؤرى )نةزةريى(ء ،ليكؤلينةوةى فيكريى بو بؤ ناو طيتى تاقيكردنةوةى حةقيقييوة ..ئيدى رؤذ لةدواى رؤذ زانيارى تازةء ثاكء ثوختمان لةبارةى طةردونةوة ئةطاتآ ..ئةمةيش لةسايةى ئةو هةولء تةقةلليانةى ولتة ثيشكةوتؤكان لة بوارى ناردنى مانطى - 9طيؤردانؤ برؤنؤ Giordano Bruno 1548- 1600 :بةناوى )نؤلنؤ( ،يان )برؤنؤ دي نؤل(يشةوة ناسراوة ،فةيلةسوفء طةردونناسء شاعيء راهيبيكى ئيتاليية ..هةر لةو مةيدانةدا كة سوتينرا ،ثاش 300سال ،ل ة1899دا ثةيكةرى برؤنؤ دانرا.
1
دةسكردء كةشتيى ئاسانيدا بؤ بؤشايىء ناوجةرطةى ئاسان ئةياندةن. #يية كة ئيدى هيض مايةى خؤشحال دامودةزطةيةكى كؤنةثةرست تواناى ئةوةى نيية ريطةى طةشةكردن لةم زانستة بطرآ ،يان كؤسث باتة بةردةم ثةرةسةندنى ..ضونكة ئةو رؤذطارة بةسةرضو كة خيرايى ثيشكةوتنى زانست بةخيرايى رؤشتنى ئةسثء ولخ ئةثيورا.. ئةمرؤ زانست خيرايى فرؤكةء دةنطء بطرة ساروخيشى تيثةراندووةء لةناو خيرايى تيشكدا كاردةكات ..بةجؤريكة ئةوةى دوينآ دؤزراوةتةوة ئةمرؤ كؤن بووةء ،ئةوةى ئةمرؤش ئةدؤزريتةوة سبةينآ كؤن ئةبيتء هى نوآ جيى ئةطريتةوة ..ئيمةى ئةم هةريمة طوناحةيش هيضمان ثيناكريت جطةلةوةى رؤذبةرؤذ ئاطادارى ئةو دؤزينةوةء داهينانء ثيشكةوتنانة بيء لةمة زياتر لةكاروانةكة دوانةكةوين!
2
ثةيوةنديى نيوان
طؤى زةوىء ...خؤر ! #بينء رو لةء طومةزة شينةى بةسةرمانةوةية بةرلةوةى سةرمان هةل بكةين ..با كةمآ سةردانةوينيء سةرنيكى ئةو زةوييةى لةذير ثيمانداية بدةين ..ضةند ثرسياريكى سادة بةلم زانستيانة لةخؤمان بكةين :ئةم زةويية لةكويوة هاتوة؟ يان ضؤن ثةيدابووة؟ لةكةيةكةوة هةيةء تاكةى هةروا ئةمينيتةوة؟! ئايا لةثاشةرؤذدا ضى بةسةر ديت؟ #ئةدةين بةثيى توانا وةلمى لة بةشةكانى داهاتوى ئةم كتيبةدا هةول هةندآ لةم ثرسيارانة بدةينةوة. #بينء ضاوببينة ئةو طؤ ئاطرينة بةهيزء مةزنة.. ئةما با سةرهةل بيطومان ضاومان ريشكةوثيشكة ئةكاتء تيشكةكةى ئازارى ئةدات.. طرينط نيية ..بؤ وةلمى ثرسيارةكانان ثيويستة بةرلة هةمو شتآ،
1
2
هيض نةبآ هةندآ زانيارى سةرةتاييمان لةبارةى خؤرء قةبارةى10ء دورييكةى ليمانةوة هةبيتء ،ئةوجا بزاني ئاخؤ ئةو زةوييةى لةذير ثيمانداية ض ثةيوةندييةكى بةو طؤ ئاطرينة دورةوة هةية؟ ئةو طؤ ئاطرينةى ناومان ناوة خؤر )يان رؤذ(ء ،هيض كاتيك لةو باوةرةدا ني لة تؤثيكى ثآ ،يان سينييةكى ضا طةورةتر بيت ،ئةزانيت لةضاو قةبارةى ئةم زةوييةدا ضةند طةورةية؟ ) (1.300,000مليؤنيكء سيصةد هةزار )ئةوةندةى ئةم طؤى زةمينةمانة! ئةطةر بةباشى لةم ذمارةية تيناطةيت ،ئةوا موجةللةديكى هةزار ثةرةيى بينة بةرضاوت، زةوى تةنيا هيندةى يةك ثيتة لةو كتيبة طةورةيةدا! خؤ ئةطةر هةر تةسةورى ئةو طةورةيية ناكةيت ،بروانة ئةو ذورةى تييدا دانيشتويتء وابزانة خؤر بةقةدةر ذورةكةية ،ئةوجا زةوى وةك دةنكة نؤكيكى ليديت لة قوذبنيكى ذورةكةدا فريدرابيت! ئةطةر خؤر لةشيوةى تؤثدا ناوةكةى بةتال بواية ،ئةوا جيطةى زةوىء مانطيشى تيا ئةبؤوة ،بةو مةرجةى مانط بةم دورييةى ئيستةى ليمانةوة بةدةورماندا بسوريتةوة ..تةنانةت بةم شيوةيةش هيشتا قةراغى خؤر هيندةى دورييكةمان لة مانطةوة ،هيشتا ئةويش هيندة ليوةى دور بو! ئةمة طةورةيى قةبارةى خؤر، ئةى دورييكةى ليمانةوة ضةندة؟ دورى ئةو طؤ ئاطرينة ليمانةوة لة هةمو كاتيكدا وةك يةك نيية ..بةثيى سوراننةوةى هيلكةيى زةوى بةدةورى خؤردا ليى دورء نزيك ئةكةوينةوة ..بةثيى وردترين - 10قةبارة :يان قةوارة واتا ئةندازةى طةورةيىء ثضوكى ،حةجم
1
ثيوانةكردن ،خؤر لةنزيكتين كاتيدا لة زةوييوة نزيكى ) (144مليؤن كمء ،لةوثةرى دوريدا نزيكةى 150مليؤ ن ك م ئةبيت. بؤئةوةى بتوانى بةباشى لةم دوريية بطةيت ،با بةضةند شيوةيةكى دى بؤت رونبكةمةوة ..ئةطةر ريطةيةكى ئاسني لةنيوان خؤرء زةويدا هةبوايةء ،شةمةنةفةريك بةم خيراييةى ئيستة )واتا 200ك م لةسةعاتيكدا( لةزةوييوة بةرةو خؤر برؤشتاية ،ثاش نزيكةى 100 سال ئةما ئةطةيشتة خؤر ..بيطومان دوايئةوةى هةمو شةمةنةفةرةكة ئةتوايةوةء ئةبو بة طاز! #يكى وةهمى بينة بةر ضاوت، بؤئةوةى دورييكةى رونت بيت ..مندال دةستى هيندة دريذ بيت ليرةوة بطاتة خؤرء حةزبكات ثةنةييك لة روخسارى خؤر بدات ..وةك ضؤن ثةنة لة ثشكؤيةك بداتء ثةنةى #ؤخانء ئازارى ثةنةى #ة هةستى بة داثل بسوتآ ..ئةزانى كةى ئةو مندال #ة هةرطيز هةستى بة دةست سوتانةكةى نةئةكرد.. ئةكرد؟ ئةو مندال ضونكة طةورة ئةبوء ثي ئةبوء ئةشرد ئةوجا ئازارى سوتانةكة لة ثةنةيةوة ئةطةيشتة لى! ئةطةر دورييةكةيت نة بةذمارةونة بةسةفةركردن بؤىء نة بة دةستليدان هةر تةسةور نةكردووة ،با بةطوييش بيبيسيت! ئةطةر تةقينةوةييكى زؤر بةهيز ئائيستة لةسةر خؤر روبدات ،ئةزانيت كةى طويت ل ئةبيت؟ ثاش 14سالء 2مانط ئةما طرمةكةيان ئةبيست، دوايئةوةى هيض تةقةء رةقةيةك لةوآ نةئةما! #ينيت ..بةلم هةمو ئةو ئيستة ئةتوانيت بةباشى ئةو دوريية بةمل دورييةى باسانكرد ،بةبةراورد لةطةل دورى ئةستيرةكان ليمانةوة،
2
#كو ناكاتة ناطاتة دورى ضاوى تؤء ئةم لثةرةيةى ئةيوينيتةوة! بةل دورى نيوان دو ثيتى ئةم كتيبة. ئايا ئيستة لةو باوةرةدا نيت ثةيوةنديةكى توندءتؤل لة نيوان خؤرء تؤدا ،يان خؤرء زةويدا هةبيت؟ بؤنا! ئةوةتا ريذةى دورييةكةيت لةضاو ئةستيرةكاندا بؤ رونبؤوة ..بةواتايةكى دى ريذةى نزيكيكةيت زانى ..بةلم تةنيا نزيكى ،يان دراوسييةتيمان لةطةل خؤردا تاكة #كو ثةيوةندييةكى زؤر بةهيزء #طةى خزمايةتيان نيية ..بةل بةل #يدا هةية ..ئةى نازانى لةو رؤذةوةى لةداييك بويت، #تمان لةطةل توندوتؤل #ةكانى تةمةنت ،ئةوةندة جار لةطةل هةمو ئائيستة بةقةدةر ذمارةى سال زيندةوةرء بونةوةرةكانى دى ،بةسوارى ثشتى ئةم طؤى زةويةوة لةدةورى خؤر طةراويت! ئةم سوراننةوةيةى زةوى بةدةورى خؤردا ،كة جارجار ليى نزيكتء جارجار ليى دورتر ئةكةويتةوة ،سةدان مليؤن #ة لةسةر ئةم ريبازةى بةنيسبةت خؤرةوة بةردةوامة. سال
ثيبكةين ..ضونكة ئةطةر هةميشة لةسةر زةوى رؤذبيت ،يان هةر شةو #ى جاريك خوليك بةدةورى بيت ،وائةزاني زةوى ناخوليتةوة ..بةلم سال #يكى سةر زةويدا خؤيدا ئةدات بيئةوةى شةوء رؤذ لة هةمو خال روبدات ..تةنيا لةسةر ديوى رو لةخؤر رؤذةء لةوديوى شةوة ..لةمةوة بؤمان دةرئةكةويت هةر خوليكى زةوى بةدةورى خؤيدا 24 كاتذمير نزيكةى 4خول ة ك ك ة م ئ ةخاي ةني ت! زةوى بةخيرايى 30ك م ل ة ضرك ةي ةكدا بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوة ..ئةمةيش خيراييةكى ئاوةهاية.. ساروخيك بةم خيرايية ئةتوانآ بة 25خول ة ك سوري ك بةدةورى هةمو زةويدا بسوريتةوة ..بةلم خيرايى خيراترين كةشتيى ئاسانيى د ة ستكرد ى مرؤ ـظ –تا ئيست ة- ضارةكى ئةو خيراييةيةء بة 90خول ة ك ك ة م ت نةيتوانيوة خوليك بةدةورى زةويدا بسوريتةوة. طؤى زةوى لةم طةشتةيدا نزيكةى 960مليؤ ن ك م ئةبريت ،لة هةمو ضركةيةكدا %17طرآ ل ة هي#ل ى راست لئةدات بؤ دروستكردنى ضةرخة هيلكةييةكةى 13بةدةورى خؤردا ..لةم سورانةوةيةيدا ضوار كذة )وةرز(ى سال روئةدةن.. هةريةكةيان بةماوةى خؤى:
- 11ضةرخ :سورطة ،خولطة ،مةدار ،فةلةك.. - 12كاتذمير :سةعات ،خولةك :دةقيقة ،ضركة :سانية.
- 13ضةرخى هيلكةيى ،يان خولطة ،يان سورطةى هيكةيى :الفلك ،او الدار الهليجى .بازنةيى تةواو نيية.
*** طؤى زةوى لة ضةرخيكى 11هيلكةييدا بة 365ر ؤ ذ ء6 كاتذمير ء 9خولةكء 10ضرك ة 12دا سوريك بةدةورى خؤردا تةواو ئةكات ..هةر لةم ماوةيةشدا 366سور ء ضار ةك ة سوريك بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة! ئةو سورة زياترةش لة ئةنامى تةواوكردنى سورانةوةى بةدةورى خؤردا ديتة كايةوة ،بيئةوةى هةستى
1
2
بةهار 92 :ر ؤ ذ ء 21كاتذ مير هاوين 93 :ر ؤذ ء 14كاتذ مير ثاييز 89 :ر ؤ ذ ء 18كاتذ مير زستان 89 :ر ؤذ ء 1كاتذ مير بيطومان لة خولننةوةى بةدةورى خؤيدا شةوء رؤذ روئةدةنء شةوء رؤذيك 24كاتذ مير ى ت ةواو ة ،ب ةل م خولننةوةكةى وةك وتان كةمت ئةخايةنيتء بة 23 كاتذميرء 56خول ة كء 4ضرك ة ت ةواو ئ ةبي ت. *** وةكو دةرئةكةويت طؤى زةوى بةم خيرايية كةمةى ئيستةى #كو خولننةوةكةى بةدةورى خؤييدا بة ماوةيةكى نةسوراوةتةوة ،بةل كةمت تةواوكردووة ،واتا لة ئيستةى خيراتر بووة ..راستى ئةمةيشمان بةوةدا بؤ دةرئةكةويت كة دريذى ماوةى شةو ء رؤذ لة زيادبونيكى بةردةوامداية ،بةلم ئةو زيادبونة هيندة كةمة هةستى ثيناكريت! ئةويش تةنيا 0,001ضرك ةي ة بؤ ه ةر ) 100,000ص ةد قةرنيك ) 100سال( ..واتا ه ةر ب ة هةزار( سال ضركةيةك رؤذ دريذ ئةبيت. بةم ثيية دةركةوتوة ،لة ديرزةماندا شةوء رؤذآ لةسةر ئةم زةويية تةنيا 7كاتذ مير ى ئيست ة ما ن بوو ة! #ى 1875دا خاوبونةوةيةك لة ئةوةى لةم بارةيةوة شايانى باسة ،لة سال #ى سوراننةوةى طؤى زةوى بةدةورى خؤيدا رويدا ،هةمديسان لة سال
1
1899دا خيرا بؤوةء ئةنامى ئةو خاوبونةوةية لةو 15سال #ةدا طةيشتة يةك خولةك. لة دريذةداناندا بة باسى سوراندنةوة ،مةبةستمان ئةوةبو ثةيوةندى نيوان طؤى زةوىء خؤرمان بؤ رونبيتةوة ..هةروةها لةو خاوبونةوةيةى بةدةورى خؤيدا بؤمان دةرئةكةويت لة رؤذانى سةرةتاى ذياندا زؤر طورجوطؤل بووة! لة رؤذانى دواييدا سستء خاو بؤتةوةء ،لة داهاتوشدا رؤذيك ديت لة سوراننةوة ئةكةويت! تا ئيستة ئةوةمان بؤ دةركةوت طؤى زةوى وةك ثةروانةى دةورى مؤم #سؤز ذيانء بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوةء خؤريش وةك دايكيكى دل طةرمايىء روناكى ثيبةخشيوة ..بةلم طؤى زةويش تاكة ثةروانةيةكى #كو ئةو ثةروانةيةى ئيمةى لةسةر ئةذين لةطةل دةورى خؤر نيية ..بةل دةستة خوشكيكيدا كة نزيكةى ) (10دة ثةروانةن ،دورء نزيك لةدةورى #بةندة ئاطرينة مةزنة ئةسورينةوة كة خؤرة. ئةو مةل كةواتة تةنيا ثةروانةى زةوى دراوسيى خؤر نيية ،تةنيا ئةويش #كو ضةندين ثةروانةى ديكةيش هةنديكيان لة ثةيوةندى ثيوة نيية ،بةل زةوى ثضوكتء هةنديكى دييان سةدان هيندةى زةوى ئةبن ،بةدةورى خؤرةوةنء خيزانيكى سةربةخؤ ثيكدينن. ئةما با هةمويان كؤبكةينةوةء بزاني ،نةهةر زةوى ضؤنء كةى ثةيدا #كو زةوىء دةستةخوشكةكةيشى كةىء ضؤن لةداييكبون؟ بووة ،بةل ضؤن طةردونناسان هةمويانيان كؤكردونةتةوةء خيزانيكى طةورةيان ل
2
دروستكردون كة بة مانطةكانى دةوريانةوة ذمارةيان لة 1440دانة #كو هةزارانيش ئةبن ،ئةطةر وردة ثةروانةء ثارضةء بةرةوذورترة ،بةل تةنة طضكةكان باسبكةين ..هةمويانيان كؤكردؤتةوةء ناويان ناون )خيزانى خؤر(!
لةداييكبونى
خيزانى خؤر
-14بةهؤى دوزينةوةى دةيان مانطى دى ثةروانةكانةوة ،ئيستة ذمارةى خيزانى سةرةكى خؤر زؤر لةوة تيثةرى كردووةء،بةسةدانن.
1
طةردونناسان لة ديرزةمانةوة بييان لة دروستبونى ئةم سروستء طةردونةى تيايا ئةذين كردؤتةوةء ضةندين تيؤرييان لةسةر ضؤنيتى دروستبونى زةوىء خؤرء ثةروانةكانء مانطةكانييان داناوة ..رةنطة، #ةى خؤر ملياران سال لةمةوبةر لةسةر يةكآ #كو دور نيية هةمو كؤمةل بةل لةم تيؤرييانة دروستبوبيت! هةروةها دوريش نيية رؤذيك دابيت طةرونناسان طشت ئةم تيؤرييانة بسرنةوةء تيؤرييةكى راستء رةوانتء زانستيانةتر بؤ ئةم مةبةستة دابنين ..طرينط ئةوةية ئةم ضةند تيؤرييةى ليرةدا باسيان ئةكةين ،هةمو بةرهةمء سامانيكى زانستية طةردونييكانى مرؤظايةتيية تا ئةمرؤ. ثيشئةوةى بيينة سةر باسى تيؤرييةكان ،باشت #نيابي ،كةس طومانى لة سوراننةوةى واية لةوة دل
2
هةمو ثةروانةكان بةدةورى خؤردا نييةء ،خؤريش لة ناوةراستيانداية.. ضونكة هةندآ تيؤرى كؤن هةن كة تا ئةم سةدانةى دواييش رةواجييان هةبو ء ،طؤى زةوييان بة ناوةراستى هةمو طةردون دائةنا ،لةوانة تيؤرى #يمؤسى ئةسكةندةرى( 15زؤر لةوةكةى ئةرةستؤ ئةضيت كة )ثةتل #يت :زةوى ئةكةويتة ناوةراستةوةء ،ئةوانى دى بةدةورى زةويدا ئةل ئةسورينةوةء ،لة هةمويان نزيكت ليمانةوة مانطة ،ئةما ثةروانةى عةتاردء زوهرةء دوايى خؤر ء ،لةدواى هةموشيانةوة ئةستيرةكانن كة بة تةبةقةى ئاسانةوة لكينراونء...تد ،زؤربةى ئايينةكانيش لةم بابةتةدا بةثشتبةست بةو تيؤريية هةلنة ،ئاماذة بةوةستاوى زةوىء سورانةوةى هةمو ئاسان بةدةريدا ئةدةن! بةلم ئيمة ليرةدا طشت ئةو تيؤريية هةلنةى زةوى بة ناوةراست دائةنين ثشتطوآ ئةخةينء ،تةنيا ئةو تيؤرييانة باس ئةكةين لةسةر ئةو بناغةية دانراون كة خؤر لة ناوةراستدا دائةنينء ..هةمديسان ليرةدا تةنيا 10تيؤر يا ن ل ةو تيؤرييان ة #بذاردووة كة بةلمانةوة لةوانى دى ثةسةندترء زانستييانةترن. هةل
يةكةم :تيؤرى كؤمت دى بوفؤن
16
#يمؤس (Ptolemy (90 - 168طةردونناسيكى ناودارى يؤنانيية ..لة - 15كلؤديؤس ثةتل ئةسكةندةريية خويندويتىء ثيطةيشتووة ..ضةندين كتيبى لةمةر طةردونء تيشكء ئةستيرةناسىء جوطرافيا داناوة.
- 16كؤمت دى بوفؤن (Comte de Buffon (1707-1788 زانايةكى طةردونناسء بيكارىء سروشتزانى فةرةنسايية ..لة ماوةى
1
#ى لةو بةرطةى كتيبى )ميذوى سروشت(دا ،كة سال 1749د ةريكرد ،كؤ م ت #يت طيتى بةمشيوةية دروستبووة: بؤفؤن ئةل كلكداريك 17لةدورةوة هاتبو ،بةريكةوت بةر )خؤر( #ؤثيكى ئاطرينى ثضوكى لة كةوتء ،ضةند دل جةستةى جياكردةوةء ،دةرثةراند ،تكةكان بةهؤى #نةرء كيشكردنى ناوةندييةوة ليى دوركةوتنةوةء ،كةوتنة هيزى ثال سوراننةوة بةدةورى خؤردا. دواتر رةخنةى ئةوة لةم تيؤريية طيا ،ضؤن كلكدار بةو ثضوكييةى خؤيةوة ،كة لةزةوى زؤر ثضوكتة ،ضؤن توانى هيندةى قةبارةى هةمو ثةروانةكان لة خؤر بكاتةوة؟! ثيدةضيت لةو رةخنةيةدا رةضاوى تةوذمء خيرايى ثياكيشانةكةى كلكدارةكة نةكرابيت.
ذيانيدا 35ب ةر ط ى كتيب ةك ة ى ب ةناو ى )ميذوى سروستى(Histoire naturally -يةوة بلوكردةوة، لةبارةيةوة وتراوة :بوفؤن لة نيوةى دووةمى سةدةى هةذدةمدا، بةراستى باوكى شةرعى هةمو زانستييكانى ميذوى سروستيية. - 17كلكدار :Comet :جؤرة تةنيكى ئاسانيية بةقةبارةى جؤراوجؤرء لة خؤلطةى جياوازدا ئاسان تةيدةكةنء ،هةنديجاريش لة خولطةكانيان بةرةو خولطةيةكى دى دةردةضن.
2
بةلم ئيمة ئةثرسي :ئةطةر ئةم تيؤريية راستبيتء ،ثةروانةكان ئاوةها دروستبوبن ،ئةى مانطةكانيان ضؤن دروستبون؟ ئةو كاتة ثيويستيمان بة تيؤرييةكى دى جياواز سةبارةت بة دروستبونى مانطةكان ئةبيت! #مانى )كانت( بةوة قاييل نةبو بةهؤى كلكداريكةوة، فةيلةسوفى ئةل #كو واى ياخود ئةستيرةيةكى ديكةوة ئةم طيتييةمان دروستبوبيت ،بةل بؤ ئةضآ خؤر بيئةوةى دةستةودامينى هيض ياريدةدةريكى دةرةكى بيت خؤى بةمشيوةية ثةروانةكانى دروستكرد.
دووةم :تيؤرى كانت
18
ثيش جيابونةوةى ثةروانةكان لة خؤر ،خؤر هيندة طةورة بو ،هةمو ئةو شوينانةى ثرئةكردةوة كة ئةكةوتنة نيوان خؤىء دورترين ثةروانة كة )ثلوتؤ(يةء ،دورييكةى لة خؤرةوة نزيكةى 6ه ةزار مليؤن كيلؤمةترة ..واتة ئةو خولطةيةى ئيستة )ثلوتؤ(ى تيا #ى #ين لةبرى هيل ئةسوريتةوة ،ئةوسا لةجيى كةمةرى بو ،يان وةك ئةل يةكسانى )خط الستواء(ى خؤر بو! خؤر بةم قةبارة مةزنةوة لة دةورى تةوةر )ميحوةر(ةكةى خؤى ئةسورايةوة ..ثلةى طةرمى ئةوسايشى لةضاو قةبارةكةيدا نزمبو. بةهؤى هيزى كيشكردنةوة ،مادةكانى بةرةو ناوةراستى خؤى راكيشا، زياتر هاتةوةيةكء طرذتر بو ..ئةمةيش بووة مايةى زيتبونى خيرايى - 18ئيمانؤيل كانت(Immanuel Kant(1724 - 1804 : #ةمانيية كة كاريطةريى كارةكانى لة بوارى ئةثستمؤلؤذيدا تا ئةم سةدةى دواهةمي فةيلةسوفى ئةل بيستء يةكةمةش بةردةوامة ..رةخنةطرتنى لة ميتافيزيكى تةقليدىء ثرسيارة لؤذيكييكانى بونة #ةى خؤر. مايةى دانانى ئةم تيؤريية لةمةر دروسبونى كؤمةل
1
خولننةوةى بةدةورى خؤيدا ..ئةم خيرابونةشى، #ئاوسانى خؤى لة ناوقةدء لةسةريكةوة هةل #قةى كةمةريداء ،فريدانء جيابونةوةى ئةل #قةيةك جؤراوجؤرى ليكةوتةوة ..بةمؤرة ضةند ئةل دوركةوتنةوةء ،لةسةر سوراننةوةكةيان بةردةوامبون تا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت. #طةى تةواو بؤ )ثلنؤ( توانى بة تاقيكرنةوة بةل #قةكان لة ثشتطيى ئةم تيؤرييةء جيابونةوةى ئةل كاتى سوراŠننةوةدا بينيتةوة. زاناى طةردونناسى فةرةنسايى )لثلس( ..بةسود وةرطرتن لةم تيؤرييةء ،دواى هةندآ دةسكارىء خستنةسةر ،تيؤرييةكةى خؤى بةناوى تيؤرى سةديى لثلسةوة لة كتيبيكدا بلوكردةوة.
سييةم :تيؤرى سةديى ،لثلس
19
تيؤرى طازيى
#ى 1796دا ،كؤنت ثيير سيمؤن لثلس تيؤرةكةى لةمةر لة سال #ةى خؤر بةمشيوةية بلوكردةوة: دروستبونى كؤمةل - 19ثيير سيمؤن لثلس ،P.S Laplas Cont 1749 - 1827 :كارةكانى ئةم زانا فةرةنسايية بةزؤرى لة بوارى طةشةكردنى بيكاريى طةردونيدا بون ،لة كتيبة ثينج جزوبةندييةكةيدا بةناوى )ميكانيزمى بونةوةرة ئاسانييكان( ..كارى زانايانى ثيش خؤى كورتء ثوخت كردؤتةوةء ،لة بوارى ئةندازةشدا ريبازى )تةفازولء تةكامول(ى داهينا ..جطة لة دانانى تيؤرى سةديى ،بيؤكةى بونى تونيلى رةشةكانء هةرةسى راكيشكاريانةشى خستةرو.
2
خؤر بريتيبو لة طؤيةكى طازيى ئاطرين ،طةورةيى لة خولطةى دورترين ثةروانة )ثلوتؤ( تيثةريبو ..بةدةورى خؤيدا ئةسورايةوة.. لةئةنامى تيشكدانةوةدا خؤر وردة وردة هاتةوةيةكء ثضوكت بؤوةء #ئاوسانى لة سوراندنةوةكةى خيراتربؤوة ..ئةم خيرايية بووة مايةى هةل #ى يةكسانى(ء ،قوثانى لة هةردو جةمسةر )قوتب(ى سةرو ناوقةدى )هيل ء خوارويدا ..ضونكة مادةكانى لة ضةمسةرةكانييوة بةرةو كةمةرى ئةكشان ..بةردةوامبونى خؤر لةسةر سوراننةوةى بةم خيرايية ،بووة #نةرء كيشكردن )قوة الطرد والذب( هؤى ئةوةى هةردو هيزى ثال #قة ،يان بازنةيةكى طازيى لةناوقةدى خؤردا ضونيةكب ..ئةنام ئةل #قةى سييةمء #قةيةكى دىء ،ئةل ئاطرينى ليبؤوة ،ئةما ئةل ضوارةمء.....تد. #قانة خؤيان طردكردةوةء بونة طؤيةكى طازيى ئيدى هةريةك لةم ئةل طةرم ..دواى ساردبونةوةيان ،ئةم ثةروانانةيان ليكةوتةوة كة بةدةورى خؤيانء خؤريشدا ئةسورانةوةء ئةشسورينةوة. #قانة لة خؤر ،نونةيةكى طةورةية لة ليبونةوةء ليجيابونةوةى ئةم ئةل فريدانى قور لة ثيضكةى طاليسكةوة لةكاتى رؤشتنيدا. ئةو ثةروانانة بةشيكى زؤريان لة مادة غازييةكةى خؤر بةركةوت.. بةهةمان شيوةى دروستبونى خؤيان ،مانطييان بؤخؤيان دروستكردء، #ى خاياند. ئيدى تا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت ،مليؤنةها سال
#ية كة نوسخةيةكى دى لة بؤ ئةم تيؤريية ئةوة مايةى خؤشحال مةجةرةكةمان 20لة ئاساندا ئةبيني ،بةتةواوى لةو مةجةرةية ئةضيت كة خيزانةكةى خؤرى تيادا هاتةئاراوة.. #ة ئةويش كؤمةل ئةستيرةى )ئةندرؤميديا -ذنى ثيوةنكراو(ة ،هةر هيندةى مةجةرةكةمان ئةبيتء ،هيندةى ئةميش ئةستيرةى #ى لولوى تيايةء بال لةناوةراستةوة ليبؤتةوة. ئةوةى زيت ثشتطيى ئةم تيؤريية ئةكات ئةوةية هةمو يةكيك لة ثةروانةكان دةورةيةك بةدةورى خؤردا لة هةمان ئةو ماوةيةدا تةواوئةكةن كة لةسةرةتاى جيابونةوةياندا تةواويان ئةكرد ،ئةو كاتةى بريتى بون لة ضةند #قةيةكء لة مادة سةديييةكة 21ثيكهاتبون ..واتا لة كاتيكدا طةورةيى ئةل خؤر هيندةى خولطةى ئيستةى ئةو ثةروانانة بو ..دةورةيةكى بةدةورى #ة ئةستيرة ،يان شارة ئةستيرة ،كة - 20مةجةرة) :طالكسى (Galaxy -كؤمةل بؤشايى نيوانى ئةستيرةكان ثرة لة طاز. - 21سةديم :طاز لة ثلةيةكى بةرزى طةرميدا
1
2
خؤيدا بة هةمان ئةو كاتة تةواوئةكرد كة ئيستة ئةو ثةروانةيةى شوينى دةورةيةكى بةدةورى خؤردا ثآ تةواوئةكات. بيطومان ئةم تيؤرييةش لة رةخنة بةدور نةبو ،لةليةن )ضمبلن(ء #ت( لة زانكؤى شيكاطؤى ويليةتة يةكطرتؤكانى ئةمةريكاوة )مؤل رةخنةيان ليطرت ..بةكورتى ئةمةش رةخنةكةيانة: #قة ،يان بازنةدا )ريى تيناضيت ئةو ماددانةى خؤر لةشيوةى ئةل فرييدان ،دوايى كؤببنةوةء ببنة طؤيةكء لة خولطةيةكدا بسورينةوة!(. ئةطةرضى تيؤرى سةديى لثلس يةكيكة لةء تيؤريية ثةسةندء #ةوة ،بةلم ئةو دو زاناية توانييان بةو رةخنةية سةنطينانةى ئةضيتة ئةقل كةمتازؤر جآ بة تيؤرييةكة مؤلةقكةن!
ضوارةةم: تيؤرى كيشكردنى غازى بةهؤى ئةستيرةيةكى ديكةوة #ت(ى رةخنةطرانى دانةرانى ئةم تيؤريية هةردو زانا )ضمبلن(22ء )مؤل تيؤرةكةى لثلس بون ..تيؤرييةكةيان بةمشيوةية دانا: ثيش دو مليار ) (2.000.000.000سال ئةستيرةيةكى طةورة لةخؤر نزيكبؤوة ،بةهؤى هيزى كيشكردنييوة توانى دو ضياى طازى لةسةر روى ئةمديو ء ئةوديوى خؤر دروستبكات ،هةروةك ضؤن مانط - 22ضامبلن 1928-1843 :جيؤلؤج ى ئ ة مريكاي ى.. #ت(ى هاورييدا ئةم تيؤرييةيان دانا ..بؤية بةناوى هةردوكييانةوة ناسرا. لةطةل )مؤل
1
#ضون )مةد(ى شلةمةنى وةك ئاوى زةرياكان لةسةر روى دياردةى هةل زةوى دروستدةكات ..كاتآ ئةستيرة طةرؤكةكة لة خؤر نزيكت #يكى دريذبؤوة لةشيوةى ئةبيتةوة ،هةردو ضيا طازييةكة ئةكاتة بال سةمونيكى حةجةريدا بةرةو روى خؤى ،ئةمةيش طةورةترين روداويكة لة هةمو ميذوى ذيانى خؤردا رويدابيت ..دواى دوركةوتنةوةى #ة طازييةكة لةخؤر جيائةكاتةوةء ،ئيدى بةهؤى هيزى ئةستيرةكة ،بال #ةى لة خؤر جياببؤوة لةسةر كيشكردنى خؤرء بةردةوامبونى ئةو بال #ة سوراننةوةى لةطةل خؤردا ،بووة مايةى ثارضةثارضةبونى بال طازينةكةء دروستبونى ثةروانةكان. بةمؤرة ئةوةى بةسةر خؤردا هاتبو بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤريشةوة بةسةر زؤربةى ثةروانةكانيشدا هات ..كاتآ لة خؤر نزيك ئةبونةوة ..واتا خؤر بةنيسبةت ثةروانةكانةوة دةورى ئةستيرة طةورةكةى ئةدى ..بةمشيوةيةش مانطةكان دروستبون. #كشانء داكشان )مةدء ئةم تيؤريية وينةيةكى طةورةكراوى دياردةى هةل جةزر(ة كة بةهؤى هيزى كيشكردنى مانطةوة لةسةر زةوى روئةدات. بةثيى ئةم تيؤريية دروستبونى #ى #ةى خؤر مليؤنةها سال كؤمةل نةخاياند وةك تيؤريية #كو سةديييةكةى لثلس ،بةل ت ةنيا ل ة ض ةند مان طيكدا – ب ةثي ى ئةم زةمةنةى لةسةر زةوى بةكارى ئةهيني -تةواو بو ..ئةو ماوة كةمةى لةم تيؤرييةدا
2
باسكراوة ،بووة هؤى ئةوةى بينيء ضاوديريكردنى ئةمؤرة ر وداو ة ط ةردونييان ة –ئ ة ط ةر جاريكى دى دوبارةش ببنةوة -لةسةر طةردونناسء ئةستيرةناسء ضاوديرانى ئاسان كاريكى طران بيتء ،فرياى ضاوديرىء #ينةوةى نةكةون ،بةثيضةوانةى ئةوةكةى لثلسةوة كة ويراى ليكؤل طةورةيى سةديةكة كة ئةكةر جاريكى دى روبداتةوة ،بةئاسانى بة تةليسكؤث ئةبينريت ،ماوة دورودريذةكةيشى دةرفةتيكى لةبارتر بؤ ضاوديريكردنى زانايان ئةرةخسينيت. ث ة س ةندي ى ئ ة م تيؤريي ة – ك ة #د جظريز ثشنطيى ئةكةن -لةو دو هةردو زانا جيمس جينزء هارؤل جةمسةرة باريكء ناوقةد #ة طازينةكةداية ئةستورييةى قؤل كة بةسةمونى فرنى حةجةريان شوبهاند ،ضونكة ئةطةر بروانينة ثةروانةكانى ناوةراست، بةتايبةتى ثةروانةى ثةرضيس ) مشت ةر ى( – ل ةدواييدا ب ةدريذ ى باسى ئةكةين -ئةبيني قةبارةكةى لة قةبارةى هةمو ئةوانى دى طةورةترةء ،تا بةرةو جةمسةرةكان برؤين قةبارةى ثةروانةكان باريكء ثضوكت ئةبنةوة! بةثيى ئةم تيؤريية ،ئةو ثةروانانةى وردء طضكة بون ،لة تواناياندا نةبو بةشيوةى طازيى بيننةوة ،بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤرةوة لة دؤخى
1
طازييةوة بؤ دؤخى شلةمةنى طؤرانء ،ئةما بةستييانء ضونة دؤخى رةقييةوة ..بةلم ثةروانة طةورةكان وةك ث ةر ضي سء ك ة ش )زوح ة ل( – لةدواييدا بةدريذى باسى ئةميش ئةكةين -نةكةوتنة ذير ئةم كاريطةرييةوةء ،تا ئةمرؤيش هةر لة دؤخى طازيدا ماونةتةوة. ئةم تيؤرييةش لة رةتكردنةوةء رةخنة بةدور نةبو ..ضونكة كاتآ زانايان ثرسيان: ضؤن ئةو ئةستيرة طةرؤكة طةورةية ئةو مادة زةبةلحةى لة جةستةى خؤرى كردةوةء ،بؤ مليارةها كيلؤمةتر ل دورى خستةوة ،لةدواييدا هةروا بةئاسانى وازى ليهيناء لييدا رؤيشتء ،ليطةرا بؤخؤى بةدةورى خؤردا بسوريتةوة؟! ئةى بؤضى بؤخؤيى رانةكيشا تا لةطةل خؤيدا بيبات؟! ئةم تيؤريية ،لة ئاست وةلمى ئةو ثرسيارةدا دةستةوسان بو.
ثينجةم :تيؤرى طةشةسةندنى طةردون زاناى روسى جؤرج طاموـظ )(1968-1904يةكيكة لة دانةرانى ئةم تيؤرييةء ددان بة هةمو ئةوتيؤرييانةدا ئةنيت كة لةمةوبةر #يت: باسانكردنء ئةل
2
[ طةردون ئةم شيوةيةى ئيستةى لةثيش -5000.000.000-ثينج #ة زةوىء #ةوة وةرطرتوة ]مةبةستى ئةوةية :ثينج مليار سال مليار سال مانطء خؤرء ثةروانةكانى دييش ،لةسةر ئةم شيوةء جؤرى #يت: سوراندنةوةيةى ئيستةيان سةقامطيبون ..هةمديسان ئةل #كو لة [ بةلم بةر لةو ماوةية شيوةء بزوتنةوةكانيان وانةبون ،بةل #ةتيكى دييةوة بؤ ئةمةى ئيستة طؤرران]. حال #ينةوانةى لةم دواييةدا كران ،بةتةواوى ثشتطيى ئةم تيؤريية ئةو ليكؤل ئةكةن ..لةراستيدا ئةمةيان بيء بؤضونة زيت لةوةى تيؤرييةكى زانستى بيت ..بةرثةرضى ئةميش بة تيؤرييةكى دى درايةوة بةناوى تيؤرى مانةوةى بةردةوامةوة.
شةشةم :تيؤرى مانةوةى بةردةوام سآ زاناى كةمبيدج ئةم تيؤرييةيان بةمؤرة دانا: )طةردون دةستثيكردنء كؤتاييهاتنى بؤ نيية( ..واتا هةربووةء هةر لةسةر ئةمشيوةيةى ئيستةيدا ئةمينيتةوة. #ةء ثوختةى بؤضونةكةيانة ..ديارة ئةم بؤضونة ئةمة ناوةرؤكء كاكل ثيويستى بة تيؤرى )دروستبونى بةردةوامى مادة( هةية ،ئةطةرضى تيكراى دروستبونى ئةو مادةيةش هيندة كةم بيت بة وردترين ئامير بؤمان دةرنةكةويت.
1
حةوتةم :تيؤرى جوت ئةستيرة يان ،تيؤرى رةسل
23
ثوختةى تيؤرى جوت ئةستيرة ) (Double starsئةمةية: خؤر لة رابردويةكى زؤر دوردا لةطةل ئةستيرةيةكى ديكةدا جوت ئةستيرة )جك( بون، لةكاتيكدا ئةستيرةيةكى دى لة نزيكيانةوة تيثةر ئةبيت،بةهؤى هيز ى كيش كردنييو ة جوت ةك ة ى – #ةكةى -خؤر ثارضةثارضة ئةكاتء ،زؤربةى مادةكانى بؤخؤى هاوةل رائةكيشيتء ،بريكيشى بةجيئةمينيت ،ئةو برة مادة جيماوة بةتةواوى بةشى هةمو ثةروانةء مانطةكانيان ئةكات ..دواتر لةبةردةواميى #ةبونياندا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت. سوراندنةوةء طرمؤل
هةشتةم :تيؤرى تةقينةوةى خؤر سوراننةوةى خيراى خؤر بةدةورى خؤيدا ،لةطةل هةندآ طؤرينى ئةتؤمى لةناوجةرطةى خؤردا بونة هؤى تةقينةوةى خؤرء ،فريدانى ئةو
- 23هةنرى نؤريس رةسل 1957-1877 :ط ةردوننا س ى بةريتانى
2
برة مادةيةى ثةروانةكانى ل دروستبون ،ئةم دياردةى تةقينةوةية تا ئيستةيش لة هةندآ ئةستيرةدا روئةدات.
نؤيةم :تيؤرى ظؤن ظايساطر #مانى ظؤن ظايساطر )(Von Vaysagr فةيلةسوفى سروشتيى ئةل وتى طيتى بةمشيوةية دروستبووة: #ةيى خؤر ،بريك مادة بةشيوةى طازى لة دواى شيوةطرتنى طرمؤل دةوروبةريدا مايةوة ..خؤر بةهؤى هيزى كيشكردنييوة توانى ئةم برة طازانة بثاريزيتء بوارى ئةوة نةدات بة بؤشايى طةردوندا بلوببنةوة.. ئةم طازانةيش بريتيبون لة طازى هايدرؤجيء هيليؤمء كةميك طازى #وكةداء، دى ..لة ئةنامى سوراننةوةى ئةم طازانة لة شيوةى طيذةل #ةييان بةريةككةوتنى ئةتؤمةكان ،هةمو مادةكان شيوةى طؤى ،يان تؤثةل وةرطرت ،ئةم كردةوانة مليؤنةها سال بةردةوامبو تا ثةروانةكان دروستبون ..هةر بةمشيوةيةش ،بةهؤى ثةرشء بلوبونةوةى ئةو مادة طازييانةى لةدةورى ثةروانةكاندا مابونةوة ،مانطةكانيانيشيان ل دروستبون. بةثيى ئةم تيؤريية ،دروستبونى ثةروانةء مانطةكان بة دو قؤناغدا #وكةدا مادة طازييكان ئةرؤن ..لة سةرةتادا لة شيوةى طيذةل ئةسورينةوةء ،دوايى شيوةى طؤيى وةرئةطرن.
1
دةيةم :تيؤرى هويل،24 تةقينةوةى سؤثرانؤ، ئةمة طةرضى لة تيؤرة جوت ئةستيرةييةكةى )رةسل( ئةضيت ،بةلم بةنويتين تيؤرى دائةنريت كة زؤربةى زاناكان لةسةرى كؤكنء ،بة #طةى راستء رةوانةوة ثشتطيى ئةكةن ..تيؤرييةكة بةمشيوةية بةل دروستبونى خيزانى خؤرمان بؤ رونئةكاتةوة. لة زؤر كؤندا ئةستيرةيةكى طةورة بةدةورى خؤردا ئةسورايةوة ،ثاشان ئةستيرةكة تةقييةوة ..ئةم تةقينةوةيةش لة طةردوندا روداويكى مةحال #كو روداويكى ئاسايىء سروشتيية. نيية ،بةل لة ئةنامى تةقينةوةى ئةستيرةكةدا ،ثيكهاتةى )مادةكانى( ئةستيرةكة #ةهةوريكى طازيى نةبآ ،هيضيدى لة بةئاساندا بلوبونةوة ..جطةلة ثةل #ة هةورة مادةكةى لة دةوروبةرى خؤردا نةمايةوة ..ثاشان هةر لةو ثةل #ين ،بةمؤرةى خوارةوة ثةروانةكانى ل دروستبو: كة )سؤثرانؤ(ى ثيدةل ثلةى طةرماى ناو سؤثرانؤكة 300ئ ةو ةند ة ى طةرمايى خؤر بو ،ئةم طةرمايية زؤرةش بؤتة مايةى طؤرينى هايدرؤجي بؤ هيليؤم ..هيليؤميش بؤ جؤرة توخيك كة كيشى ،يان وةزنى ئةتؤمى
- 24سير فريد هؤيل Sir Fred Hoyle 1915-2001: #ى زانستى science fiction طةردونناسى بةريتانى ..سةرةتا وةك نوسةرى خةيال دةركةوت ،دوايى زؤربةى ذيانى بةتؤذينةوة طةردونناسييكانةوة لة زانكؤى كامبج Cambridgeبةسةربرد.
2
قورسء طةورةترى هةبيت وةك ئاسن ،قورقوشم ،ماطنيسيؤم، ئةلةمنيؤم ،سليكؤن ،يؤرانيؤمء...تد. دواى ئةم طؤرانكارييانة ،طةرمايى ناوجةرطةى سؤثرانؤكة ،بةهؤى تيشكدانةوةء طؤرانى هايدرؤجي بؤ هيليؤم ،هيندة كةمبؤوة تا وايليهات نةطاتة سةر روبةرى دةرةوةى خؤى ..لة ئةنامى ئةم #ى سؤثرانؤكة بةسةر ناوكء ناوةندةكةيدا ساردبونةوةيةشدا ،تويكل داروخا ..ئيدى لةطةل بضوكبونةوةى قةبارةكةيدا ،سةرلةنوآ ثلةى طةرمايى بةرزبؤوةء ،خيرايى سوراننةوةكةشى زياديكرد ،ئةمةيش بووة مايةى تةقينةوةى سؤثرانؤكة ،لةم تةقينةوةيةدا ثارضةثارضة مادةى بةبؤشاييدا فريدا ،هةرثارضةيةكى هيندةى قةبارةى زةوى طةورة ،خيرايى دوركةوتنةوةى ثارضة فريدراوةكان ئةطةيشتة 16 مليؤن كيلؤمةتر لة كاتذميريكدا. ئةوةى لة سؤثرانؤكة مايةوة بارستاييةكى كةم بو لة طاز ..ئةميش #قة دةستى بة سوراننةوة بةدةورى خؤردا كرد ..ثاشان لة شيوةى ئةل #قةدا مادةى ل بؤوة ..لةو ماددانة هةر نؤ ثةروانةكة دروستبون.. ئةل ثةروانةكانيش لة دؤخى طازييندا بون كة مانطةكانييان ل جيابونةوة. *** #ةى خؤر، بةمؤرة بيؤكةيةكمان سةبارةت دروستبونى كؤمةل #ة بو ..بؤشان دةركةوت: بةشيوةيةكى زانستييانة ل طةلل خؤر طؤيةكى ئاطرينى مةزنةء ،دايكى هةمو ثةروانةكانء ،نةنكى مانطةكانةء ،ئةكةويتة ناوةراستى هةموشيانةوة. ثةروانةكانيش ،لة نزيكتينييانةوة بؤ دورترينييان ئةمانةن: عةتارد Mercury -1زاوة
1
زوهرة -2ظينؤس ،ناهيد Vinous ئةرز Earth -3زةوى مارس )مةريخ( Mars -4بارام -5وردة ثةروانة Asteroidsالكويكبات موشتةرى Jupiter -6ثةرضيس زوحةل Saturn -7كةش Uranus -8ئؤرانؤس Neptune -9نيثتون Pluto -10ثلوتؤ ئةما يةكةيةكة باسيان ئةكةينء ،لةثيش هةموشيانةوة باسى دايكء سةرضاوةى ذيانء طةرمايىء روناكييان) ،خؤر( ئةكةين.
خـؤر -رؤذ
The Sun 2
طؤيةكى ئاطرينى ثرشنطدارى طةورةية ..ثلةى طةرمى زؤر بةرزة.. رةنطى مةيلةو زةردة ..ئةويش بةهؤى ئةو مادةى كاليسؤمةى لة دةوروبةريدا هةية. تينى طةرما لةسةر روى خؤر ،ئةطاتة 6000ثل ة ى سةدى ،تا بةرةو ناوةراستةكةى برؤين تينى طةرمايى بةرزتر ئةبيتةوةء ،لةضةقى خؤردا ئةطاتة 50مليؤ ن ثل ة ى سةدى ..ئةم طةرماييةش هيندة بةتينة ،ئةطةر هيندةى كةل #مات(يكى شوشةى ليكةينةوةء ،لةدورى هةزار كيلؤمةتر )هةل لةزةوييةوة داينيي ،ئةوا هةمو ئاوى دةرياء روبارةكان )طشت #م ..بيطومان هةمو زيندةوةرانيش تةراييةكان(ى سةر زةمي ئةكاتة هةل #ياندا ئةسوتين! لةطةل تيشكى خؤر تا ئةطاتة سةر زةوى 498ضرك ة ئةخايينآ ..ضونكة زياتر لة 150مليؤ ن ك م ليمانةوة دورة ..واتا كاتآ لة كةلةوة دةرئةكةويت ئةوة زياتر لة 8 خولةك لةوةوبةر هةلتوة. #ت ،يؤرانيؤم ،باريؤم، ئةو توخانةى خؤريان ل ثيكهاتوة :هيليؤم ،كؤبةل مةنطةنيز ،نظيسينيؤم ،نةتائيؤم ،كاليسيؤم ،صؤديؤم ،كليؤم، ئةلةمنيؤم ،ئاسن ،مس ،نيكلء كةميك لة توخةكانى دييش. هةمو مادةى خؤر زيت لة 333ه ةزار ئ ةو ةند ة ى هةمو مادةى زةوى ئةبيت ..هةروةها 744ئ ةو ةند ة ى مادةى هةمو ثةروانةكانة ..واتا خؤر لة تيكراى مادةكانى هةمو #ةى خؤردا لة %99,87ى ب ةرك ةوتو ةء، كؤمةل
1
هةمو ئةوانى دى ،ثةروانةكانء مانطةكانيشيان بة لة %0,13ى مادةكة دروستبون. تيةى خؤر ) 1384ه ةزار ك م( ة ،هيز ى كيشكردنى 27ئ ةو ةند ة ى ه ى ز ةويي ة، واتا قورسايى كةسيكى ئاسايى 70كيلؤي ى س ةر زةوى ،لةسةر خؤر ئةبيتة نزيكةى دو تةن! بيطومان بةتةرازوى زةمبةلةكى ،يان بةهةر ئاميريكى دى ،نةك بةم كيلؤ ئاسنء قةثانانةى بةكاردةهينرين ..ضونكة لةوآ قورسايى ئةوانيش بة هةمان ريذة زياد ئةبيت. خؤر دو جؤر سوراننةوةى سةرةكى هةية: يةكةم :بةدةورى خؤيداء لةسةر تةوةرةكةى ..ئةوةى مايةى سةرسورمانة ،لةم خولننةوةيةيدا هةمو مادةكانى –و ة ك ز ةو ى -ثيك ةو ة نا سورين ةو ة ،ب ةل#كو ل ة ك ة م ةر ي – #ى يةكسانى-دا دةورةكة بة 24ر ؤذء نيو -ب ة هيل رؤذانى سةر زةوى -تةواوئةكاتء ،تا بةرةو جةمسةرةكانى #ى 75 دوركةوينةوة ،كاتى تةواوكردنى خولةكةى زيت ئةخايينآ! لة هيل #ى يةكسانيدا ،واتا لة ناوةراستى كةمةرء ثلةى سةرو ء خواروى هيل جةمسةريدا 33 ،ر ؤذ ى -ل ة ر ؤذان ى ئي م ة- #ى 45ى سةرو ء خواروشدا 28ر ؤذ. ثيئةضيت ..لة هيل
2
دووةم :دو سوراننةوةية لةطةل هةمو ثةروانةكاندا ..بةخيرايى زياتر لة 200كم لة ضركةيةكدا بةدةورى ضةقى )طالكسى 25ريطةى كاكيشان(26داء ،هةر دةورةيةك بة 250مليؤ ن سال #ى زةوى تةواو ئةكات ..ضونكة كةوتؤتة ئةوثةرى جةمسةرى طالكسييكةوةء ،لة هةزارةها مليؤن ئةستيرةى ديكةى وةك خؤى ثيكهاتوة ،لة سورطةيةكى تية ) (1000,000,000,000.000مليؤن مليارد كيلؤمةتريدا ئةسوريتةوة! بزوتنةوةكيش ،لة جؤرى دةربازبون نةك سوراننةوة ..كة ثةيوةنديى بة دياردةى دوركةوتنةوةء بلوبونةوةى ئةستيرةء تةنةكانة لة يةكدىء بةخيرايى نزيكةى 1000كم لة ضركةيةداية! لةم بزوتنةوةيةيدا هيض مةترسييةكى دةمودةستى ليناكةويتةوة.. #يكى راست بةرةو نزيكتين ئةستيرةش بروات، ضونكة ئةطةر لةسةر هيل ئةوا ثاش 70ه ةزار سال #ى د ى ثي ى ئةطات ،ياخود بةرى ئةكةويت! - 25طالكسى (Galaxy) :بروانة ثةراويزى ذ .21 26
-
ريطةى كاكيشان ) ،(،Milky Wayيان ريطةى شيى :ئةطةر لة شةويكى
#دا سةيرى ئاسان بكةين ،تةميكى سثى دةبيني لة خؤرهةلتةوة بؤ خؤرئاوا سامال #كو شارة ئةستيرةيةكة ،لة نزيكةى هةزار دريذبؤتةوة ،ئةمة لةراستيدا تةم نيية ،بةل مليؤن ئةستيرةى وةك خؤر ثيكهاتووة ..لةبةر دورييكةى لة تةم دةضيت ..ئةم ريطةى كاكيشانة لة زؤر كؤنةوة رينماييكةرى كارطةرانء كؤضةرييانى شةوانى تاريك بووة ،بةهؤيةوة سةمتى ريطةى خؤيان دياريكردووةء بةو ئاقارةدا رييان طرتؤتةبةر.
1
ئايا طةرمىء تيشكى خؤر هةر ئةمينيت؟! ئةو تيشكةى لة خؤرةوة بلوئةبيتةوة ،بةقةدةر تيشكى 3مليار، مليار ،مليار مؤمة ..بةمثيية ئةطةر ئيستطةيةكى بةرهةمهينانى هيز )وزة( لة دةرةوةى خؤردا دابنيي ،ئيشى ئةو ئيزطةية دروستكردنى تيشك بيت بةقةدةر ئةو تيشكةى خؤر ئةيداتةوة ..ئةبيني ئةو ئيزطةية #وز ئةبيت بؤ لة هةر خولةكيكدا ثيويستى بة 3مليار ،مليار تةن خةل بةرهةمهينانى ئةو تيشكةى. بةثيى تيؤرة زانستيية تازةكان ،تيشكدانةوة ئةبيتة هؤى كةمبونةوةى مادةى تيشكدةر ..ضونطة هةمو وزةكان )تيشك ،طةرمى ،كارةبا، دةنط ،بزوتنةوةء...تد( شيوةيةكن لة شيوةكانى مادة.. ئةو تيشكةى لة خؤرةوة ب ة ط ةردوندا بلو ئ ةبيت ةو ة – طةرضى لةنيوناضيت -بةلم لة جةستةى تةنة تيشكدةرةكة كةم ئةبيتةوة ..كة لة هةر ضركةيةكدا خؤر ) (4000.000ضوار مليؤن طهن كةم ئةكات! هيض خةميكت نةبيت ،ئةم كةمبونةوةيةى خؤر لةضاو
2
بارستايية زةبةللحةكةيدا -كة نزيكةى ) (2190مليؤن مليار مليار طهنة -27هيضى ئةوتؤ نيية. #يكى زةمينيدا خؤر بؤ طةرمايىء بةمثيية هةمو ئةو مادةيةى لة سال 28 تيشكدانةوة سةرفى ئةكات تةنيا 0.00000000001ى هةمو مادةكانييتى! بةلم ئةم كةمبونةوةيةى خؤر هةرضةندة كةميش بيت ،ئةماناتة نيو كيشةء ثرسياريكى طرينطةوة ..ئةويش ئايا تا كةى هةروا دةوام ئةكاتء ،ئايا رؤذآ لة رؤذان كؤتايى نايةت؟! ئةى تا ئيستة ضةنديك لة تةمةنى خؤى بةم تيشكدانةوةيةوة بةسةر بردووة؟! بةثيى خةملندنى طةردونناسان ،تةمةنى خؤر لة دروستبونييوة تا خانةنشينبونى ،يان كؤتايىء نةمانى دةورى لة سروشتدا ) #ة! تةمةنى تائيستةيش ،لة ضوار، (50.000.000.000ثةنا مليار سال ثينج مليار سال تيثةر ناكات ..كةواتة هيشتا لةتةمةنى لويتيداية، #كو هيشتا ساواية. بةل #يت :ئةطةر واماندانا خؤر تا ئيستة سآ لةم بارةيةوة جؤرج طامؤـظ ئةل #ة ئةسوتآ ،تةنيا %6ى ماد ة مليار سال #يي لة تافى سوتينةرةكةى كاركردووة ..بةمثيية ئةتواني بل #ى 47.000.000.000ى زايينى ئةمينآء تيشك طةنيتيدايةء تا سال #ةى وةفاتنامةكةى لة سروشتدا #ةدا ثسول ئةداتةوة! ئيدى خؤر لةو سال وةرئةطريت! - 27واتا (2190.000.000.000.000.000.000.000.000) :طهن - 28واتا :يةك لة صةد مليار
1
ئةمة بةبؤضونى جؤرج طامؤـظ ،بةلم بةثيى ياساى طؤررانى مادة بؤ وزة ،دريذترين تةمةنى خؤر لة بةردةوامبونيدا لةسةر تيشكء #ى 15ه ةزار مليار ى طةرماييدانةوة ،ئةطاتة سال زايينى!
خؤر ضؤن تيشكى دروست ئةكات؟! تيشكدانةوةء وزةى خؤر بةم رييانة دروست ئةبن: -1بةهؤى هيزى كيشكردنيوة ،ئةتؤمةكان بةرةو ناوةراستء ضةقى خؤر ئةرؤن ..ئةمةيش ئةبيتة مايةى ليكخشاندنى ئةتؤمةكان 29لة يةكدىء ،بةرزبونةوةى ثلةى طةرمايى خؤرء ثضوكبونةوةى قةبارةكةى. ئيدى هةر 75م ةتر ك ة مبون ةو ة ل ة نيو ة تيةى خؤر ،لة ئةنامى ئةو هاتنةوةيةكء كرذبونةوةيةيدا ،هيندةى ئةو #يكدا ثةخشي ئةكاتةوة. طةرمايىء تيشكة دروست ئةكات كة لة سال -2طةرمايى خؤر لة ئةنامى بةركةوتنى هةندآ تةن )جورم(ى ئاسانييوة وةك كلكدارء ئةو ئةستيرانةى شةوانة ئةيانبيني ئةكشين 30دروست ئةبيت. - 29لة لثةرة 105دا باسى )توخة ثيكهاتةكانى طةردون(دا بةدريذى باسى ئةتؤم بوينةرةوة. - 30لة راستيدا ئةوانة نة ئةستيرةنء نة بةضكة ئةستيرة ..لة بةشى )شوهبء بةردة نةيزةكان(دا بةدريذى باسكراون.
2
-3طؤرانى هايدرؤجي بؤ هيليؤم :زيت لة نيوةى توخة ثيكهاتةكانى خؤر بريتيية لة هايدرؤجي ،هايدرؤجينيش يةكةم سةرضاوةية بؤ كردةى تيشكدانةوة ..ضونكة بةهؤى طؤرانى هايدرؤجينةوةى بؤ هيليؤمء ،دةرثةرينى فؤتؤنةكان ،تيشكء طةرمايى دروست ئةبن ..لة ضركةيةكدا 660مليؤن طهن لة هايدرؤجينى خؤر كار بؤ تيشكدانةوة ئةكات. ئةوةى شايانى باسة ،طؤرانى 1طرا م هايدرؤج ي بؤ هيليؤم 166000سو عر ة ى ط ةر ماي ى ئةداتةوة ..ضونكة هةر 1008كيلؤ طرا م هايدرؤجي ئةبيتة 1000كيلؤ طرا م هيليؤ م.. واتا 8كيلؤ طرا م ةك ة ئ ةبيت ة تيش طء طةرمى ..هةر بةتةنيا ئةمةى دوايى بةشى ئةوة ئةكات هةمو ئاوى #م! دةرياكانى سةر زةوى بكاتة هةل #ى يةكةم دابناية ..ضونكة ئةميان #ى سييةمةمان بة خال دةبوايآ ئةم خال #ةتةكةى دى بةردةوامتةء ،لةوان زيت وزةى تيشكء طةرمى لة دو حال دروست ئةكات. خؤ ئةطةر خؤر لةبرى ئةم هايدرؤجينة ،لة راديؤم بوايآ ،طةرضى لةمةى #يك زياتر بةرطةى ئيستة بةتينت ئةبو ،بةلم راديؤمةكةى لة ضةند سال نةئةطرتء لةكار ئةوةستا ..ئةوة هةر يؤرانيؤمة ئةيتوانى هيندةى هايدرؤجينةكة بةردةوام بيت ،بةلم ئةطةر ئةويش بوايآ ،ئةوا ئةبوايآ موعةددةل تيشكدانةوةى خؤر نيو هيندةى ئةوةى ئيستةى بوايآ.. كةواتة تةنيا هايدرؤجينة بةمشيوةية ئةطونينيت.
1
خؤرطيان خؤرطيان ،واتا بةرى روناكى طرتنى خؤر لة زةوى ..كآ بةرى ئةو روناكايية لة هةمو زةوى ،يان لة بةشيكى زةوى ئةطريت؟! تةنيا مانط لة ئاسانى نيوان خؤرء زةويدا هةية بتوانآ بةرى خؤرمان ليبطريت.. ثةروانةى زاوة )عةتارد(ء ظينؤس )زوهرة( ،لةبةر دورييان ليمانةوة زؤر ثضوك ديارنء ،ناتوانن وةك مانط -كة قةبارة ديارةكةى ليمانةوة هيندةى خؤر ئةبيت -هةمو روى خؤر يان بةشيكيمان ل بشارنةوة. لة كاتيكدا مانط ريك ئةكةويتة نيوان زةوىء خؤرةوة ،خؤر تيشكةكةى لةو ديوى مانط ئةداتء سيبةرةكةى مانط ئةكةويتة سةر زةوى ..تا رادةى ئةوةى هةنديجار بةهؤى ئةو خؤرطيانة تةواوانةوة ،ئةو بةشةى سةر زةوي بؤ ماوةيةكى كةم ئةبيتة شةو! بةلم مانط #ةتيشيدا لة لةنزيكتين حال زةوييةوة هةر ناتوانآ هةمو روخسارى خؤرمان ل بش اريت ةو ةء ,ه ة ميش ة تيش ك ى
2
#قةيةكدا لةقةراغى بازنةى مانطةوة خؤر لةشيوةى بازنةيةك ،يان ئةل ليمانةوة ديار ئةبآ. خؤرطيانى تةواو Total eclipseويرايئةوةى بةدةطمةن روئةدات ،لة 8خول ة ك ك ة م تي ش ب ةرد ةوا م ئةبيت ،ئةويش بةهؤى بةردةوامى مانط لةسةر سورانةوةى بةدةورى زةويدا. #ينةوةى خؤرء ،ئةتواني خؤرطيانى تةواو لةبارترين كاتة بؤ ليكؤل بةئاسانى لة روانطة31ء بنكة كةونبينةكانةوة روى تةليسكؤثةكانان بؤ وةرطرتنى زانيارى زياتر بكةينة خؤر. #يسةدارة #ثةء بل هةر بةهؤى خؤرطيانةوة بو ،مرؤـظ توانى ئةو فوارة كل مةزنانة ببينيت كة لة جةستةى خؤرةوة بؤ سةدان هةزار كيلؤمةتر #ئةضنء بةخيرايى هةزاران كيلؤمةتر لة خولةكيكدا ليى هةل #ى 1919دا ،ثارضةيةكى دورئةكةونةوة ..وةك ئةوةى لة خؤرطيانى سال داطيساو دريذييةكةى 500.000كم بو ،لة شيوةى #ين ،بو ،لة خؤر جيابؤوة. آكل–النمل-ى ثيئةل ئاذ ةل#يكدا ك ة م يول ةخؤر بةمؤرة خؤرطيان سوديكى زؤرى بؤ زانايان هةية ،ضونكة لةبةر بةهيزيى تيشكةكةى ،ناتوانن لة كاتى ئاساييدا بةباشى وينةى بطرنء #نةوة. لييبكؤل
- 31روانطة :الرصد ،ئةو شوينةى تةليسكؤثء ئاميرة طةردونبينةكانى بؤ #ينةوةى دياردة طةردونييةكان تياية ،ئةم وشةية بؤ يةكةمينجار لةم كتيبةدا ليكؤل بةكارهاتووة.
1
ثـةروانــةكــان
يةكةم: زاوة،
عةتارد
Mercury
ثةروانة طةرمة ثضوكةكة ،قةبارةكةى 15جار ل ةز ةو ى ثضوكتة ..تيةكةى 4740كم ئةبيت ..تيكراى دورييكةى لة خؤرةوة 56مليؤن كم ة ..وةك هةمو ثةروانةكانى دى ،لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوةء ،هةر بة 87ر ؤذء23 كاتذميرء 15خول ة كء44ضركةء ،بةخيرايى 47ك م ل ة ضركةيةكدا دةورةيةك تةواو ئةكات ..ئةطةر ئةوةندة خيرا نةسورايةتةوة ،خؤر رايئةكيشايةوة بؤ خؤى. ئةم ثةروانةيةء ثةروانةى ظينؤس ثييان ئةوترآ )ئةستيرةى بةربةيانء #يدا ئاوا ئةبن. #دينء لةطةل ئةستيرةى ئيواران(! ثيش خؤر هةل
2
زاو ة – ع ةتارد -زؤر ل ة مان ط ى زةويان ئةضيت ..نةك تةنها لةبارةى قةبارةيةوة كة هةر دو ئةوةندةء #كو ضؤن مانط هةميشة تةنيا يةك روى لة نيوى مانط ئةبيت ،بةل زةويية ،زاوةش هةميشة تةنيا يةك روى لة خؤرةء ،ئةوديوى هةرطيز تيشكى خؤرى بةرناكةويت! #يك بةقةدةر ئةمةيش واتاى ئةوةية كة لةو ثةروانةيةدا رؤذيك ء سال #ةكة دةورةيةكيش بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة، يةكن! ضونكة بة سال بةو دةورةيةش شةوء رؤذى لةسةر ناطؤرريت! ضونكة ئةطةر ئةو دةورةية بةدةورى خؤيدا نةخولبوايةوة ،ئةوا لة نزيكةى 88 رؤذى سةر زةويدا شةوء رؤذيكيش لةوآ رويان ئةدا! بةواتايةكى دى، #يكء خولنةوةييكى دةورى خؤى بةقةدةر يةك لة هةر ثةروانةيةكدا سال بون ،ئةوا هةتا هةتاية تيشكى خؤر تةنيا لة يةك روى ئةدات كة بةرامبةريتىء ئةوديوى لةو تيشكء طةرمايية بيبةرى ئةبيت ..ئةمةيش ئةبيتة مايةى ئةوةى ثلةى طةرمايى لةسةر روة روناكةكةى زاوة بؤ 440 ثلةى سةدى بةرزبيتةوةء ،بةثيضةوانةيشةوة ،طةرمى ئةوديوى بؤ 240 ثلةى سةدى ذير سفرةوة بيتة خوارةوة. بيطومان ئةم ثلة طةرمايية زؤر بةرزء نزمة ،ئةبيتة مايةى ئةوةى ثةيدابونى ذيان لةسةر ئةو ثةروانةية مةحال بيت ..سةربارى ئةوةش، لةم ثةروانةيةدا هةوايش نيية ..ضونكة هيزى كيشكردنى زاوة زؤر لةوة بيتواناترة ثاريزطاريى ضينيكى هةوا لة كةشء دةوروبةرةكةيدا بكات.. بؤية لةويدا هيض زيندةوةرء ذيانيك طةشةناكات.
1
ئ ة ط ةر ل ة ث ةروان ة ى ظينؤ س – زوهرة-ةوة سةيرى بكةين ،ريك وةك مانط ئةبينريت ،واتا هةر لة شيوةى دةمةداس -هيلل-ةوة تا بة مانطى ضواردة ئةطات ئةبينريت.. زاوة يةكيكة لةو ثةروانانةى مانطيشى بةدةورةوة نيية!
دووةم:
ظينؤس ،ناهيد،
زوهرة Vinous
روناكتينء بريسكةدارترينء جوانتين ثةروانةية ..بة رؤذيش ئةبينريت ..هةر ئةمةيشة وايكردووة ببيتة خواى جوانىء خؤشةويستى لى ئغريقييةكان ..هةروةها بة ئةستيرةى بةرةبةيانء ئةستيرةى ئيوارانيش ئةناسرآ. #ى 1610دا دؤزييةوة ..ظينؤس لة زؤر روةوة لة زةوى طاليلؤ لة سال #ين جكى زةوى ..تيةكةى 12260كم ة ،قةبارةى ئةضيتء ثييئةل 106مليؤ ن ك م ل ة %92ى ق ةبار ة ى ز ةويي ة.. خؤرةوة دورة ..بةخيرايى 34,7كم /ضركة ،لة ضةرخيكى هيلكةييدا بة 224ر ؤذء 17كاتذ مير ى ئي م ة جاري ك
2
#ين بةدةورى خؤيشيدا بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوة ..زانايان ئةل بةهةمان ماوة جاريك ئةخوليتةوة ..ئةطةر ئةمة راست بيت ،ظينؤسيش وةك زاوة )عةتارد( هةميشة يةك روى لة خؤر ئةبيتء روةكةى دى #يكء رؤذيكى ظينؤس بةقةدةر هةرطيز هةتاو ليى نادات ..واتا سال #يي هةرطيز شةوء رؤذ لةو ثةروانةيةدا روناداتء، يةكن ..راستت واية بل هةميشة ديويكى رؤذةء ديوةكةى دى شةوة!، #ين :رةنطة رؤذيكى ظينؤس هيندةى هةنديكى دى لة زانايان ئةل مانطيكى ئيمة بيت ..بةكورتى هةركاميكيان راست بيتء هةرضةنديك بايينآ ،طرينط ئةوةية بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة! ئةم كةم خولنةوةيةى ظينؤس وايكردووة شيوة خرىء طؤييةكةى وةك ئةوانى #نةئاوسآ. دى تيك نةضآء ،لة ئاقارى كةمةريا هةل ظينؤس بةهؤى هيزى كيشكردنييوة ،كة هيندةى ئةوةى زةوى ئةبيت، توانيويتى ثاريزطارى كةشيك) ،جةويك( بةدةورى خؤيةوة بكات.. #ى تيكةلو بة طازى كاربؤن ..ئةم ئةويش بريتيية لة تؤزوخؤل زانيارييةش كةشتيية ئاسانييكةى سؤظييت سةلاندىء ،رونيكردةوة كة طازى كاربؤن ضي ضي لة كةشى ثةروانةكةدا وةستاوة ..ضينى يةكةم طازى كاربؤنى سوكء ،هى دووةم بة تةوذميكى كارةبايى بةهيز بارطاوييةء ،ضينى سييةميش كاربؤنيكى خةستء قورس. #ة ئةدات ،ثلةى طةرمى بةرز ئةبيتةوةء تةنيا كاتآ هةتاو لةو كةشة ليل نيوةى تيشكةكة ئةداتةوة. ظينؤس وةك زاوة مانطى نيية ،بةلم خؤى لة زةوييةوة وةك مانط دةرئةكةويت.
1
#ةكة سةرةكييكانى بةهؤى نةبونى طازى ئؤكسجينةوة ،كة يةكيكة لة كؤل ذيان ،ذيانء هيض زيندةوةريكى تيا ثةيدا نةبوة ..نةبونى ئةم طازة واتا نةبونى ئاويش ،ضونكة ئاو بريتيية لة 1ئؤكسجيء 2 هايدرؤجي ) ..(H2 Oجطة لةوةش بةرزى ثلةى طةرما بؤ 480ثلةى #كو سةدى لةو ليةوةى روى لة خؤرة ،نةهةر خانةى زيندو ئةكوذيت ،بةل قورقوشيش ئةتوينيتةوة.
ئايا ئةتوانريت ظينؤس بكريتة نيشتمانيكى دى بؤ مرؤظ؟! هةندآ زانا لةو بروايةدا ني طواية هيض ئاوء ئؤكسجينيك لة ظينؤسدا نةبيت ..واى بؤ ئةضن ئةطةر بةريذةيةكى كةميش بيت ئؤكسجينى تيايةء ،ئةو كةمييةش لة ئةنامى تيكةلوبونيتى لةطةل توخةكانى ديكةدا ،وةك ئاسن ،ذةنطى دروستكردووة. ئةطةر هاتو مرؤـظ توانى ريذةى ئؤكسجي لة ظينؤسدا زيادبكات ،بؤ #يك نونة ،بةهؤى ضاندنى روةكةوة ،بيطومان ثاش ضةند هةزار سال ظينؤس ئةبيتة نيشتمانيكى دى بؤ مرؤـظء ،وايليديت وةك زةوى بؤ هةمو جؤرة زيندةوةريك بشآ.
2
سييةم:
زةوى ئةرز
Earth
ثةروانةى ذيانء زيندةطى هةر لةسةرةتاى ئةم كتيبةدا ئيشارةتيكى سةرةتايى ،بةلم طرينطم بؤ طؤى زةوى كرد ،ئةويش ئةوة بو ئةم طؤى زةوييةمان ثةروانةيةكة وةك #ثلوة بيني طوايآ ئيمة ثةروانةكانى دى ..مةبةستم بو واز لةو خةيال لةناوةراستى طةردونداينء هةمو طةردونء ئاسان بةدةورى ئيمةدا ئةسورينةوة. #ة #كو تؤثةل كاتآ زةوى لةخؤر جيابؤوة بةمشيوةيةى ئيستةى نةبو ..بةل #ين طازيكى طةورة بو ..دواتر بووة شلةيةكى تواوةى طةرم ،ثييئةل #يكى تةنكى بةدةورى ناوةرؤكة )لظا( ..دواى ساردبونةوة تويكل شلةكةيةوة دروستكرد تائيستةيش لةكاتى طركانةكاندا ئةو لظاية #ةكةوة ديتةدةرآ. ئةبيني لة قوليى ثةنا كيلؤمةتريكى ذير تويكل
1
ئةوةى راستى ئةمةمان بؤ دةرئةخات ،ئةوةية تا لة ناخى زةوى نزيكت بكةوينةوة ،ثلةى طةرمايى بةرزتر ئةبيتةوة ..بةريذةيةك هةمو كيلؤمةتريك بةرةو ضةقى زةوى طةرمايى زيادئةكات ..تيكراى طةرمى سةر روى زةوى 20ثل ة ى س ةديي ة ..ب ةل م ثاش تةنيا 50ك م قولي ى ثل ة ى ط ةر ما ئةبيتة 1500ى سةدى كة بةرديش ئةتوينيتةوة! #طةية بؤ سةلاندنى ئةوة بةسبيت كة زةوى لة بنةرةتدا وابزان ئةم بةل بريتيبووة لة طلء بةردى تواوةء ،تائيستةيش ناواخنةكةى هةروايةء سارد نةبؤتةوة. ئةطةر بةرةو قوليى زةوى برؤين ،طةرما بةريذةيةكى نةطؤر بةزنابيتةوة ..تا )100كم(ى يةكةم بةريذةى 30ثلة بؤ هةر 1ك م بةرز ئةبيتةوة ..دواتر ئةم ريذةية زياتر ئةبيت ،تا لةناوجةرطةكةيدا ئةطاتة ئةو طةرماييةى لةسةر روى خؤرة. زةوى مليؤنةها سال لةمةوبةر وةك ئةستيرةيةكى ثرشنطدار ،يان طؤيةكى نةرمى ئاطراوى خؤر فرييدا ،نزيكةى ثينج سال بةم كاتةى ئيستةمانء بةخيراييةكى زؤر هةر ليى دورئةكةوتةوة ..تا كاريطةريى هيزى فريدانةكةى خؤر نةما ،ئيدى دةستى بةسورانةوةى سةربةخؤى بةدةورى خؤرء خؤيدا كرد. #ئاوسانى قةبارةكةى لة خولنةوة بةدةورى خؤيدا بووة مايةى هةل #ى يةكسانى(ء قوثانى لة جةمسةر )قوتب(ةكانيدا. ئاستى كةمةر )هيل بةثيى وردترين ثيوانة كة ) هاي فؤرد( ثيوا ى ،دريذ ى ت ةو ةر – ميحوةر-ة ئاسؤيية طةورةكةى زةوى 41.853.696ثآء،
2
كةمةريشى لة 40,000كم 2زي ت ة. #نيابي ،با بزاني ضؤن بؤئةوةى لة راستىء دروستى ئةم ذمارانة دل دؤزراونةتةوة؟ بةريطةيةكى ئاسان توانرا زؤربةى ئةم ثيوانانة بدؤزرينةوة ..ئةويش بةهؤى بزوتنةوةى ديارء بةضاو بينراوييكةى ئةستيرةى قوتبى )جةمسةرى(ةوة ،كة بةموعةددةليكى نةطؤر بؤ سةرةوةء خوارةوة ديتء ئةضآ ..ئةويش هةر 110كم بؤ سةرةوة ،يان خوارةوة ،ضؤنيتى بزوتنةوةكةى بةميقدارى 1ثل ة بؤ س ةر ةو ة يا ن #ى يةكسانييوة خوارةوة ئةطؤرآ ..بةمةدا دةرئةكةوآ ئةطةر ئيمة لة هيل بؤ جةمسةرى سةروى زةوى برؤين ،بةهةموى 90ثل ة ئةبرين ،بةو ثيوانةية ئةكاتة X 110 = 9900 90كم ماوةى نيوان #ى يةكسانى ..بةم ثيية كةمةرى زةوى بةو جةمسةرى سةرو ء هيل
ئاقارةدا ئةكاتة X 4 = 39600 9900كم ..بيطومان لة كةمةرى زةويدا ئةم ذمارةية نزيكةى 60كم زياد ئةكات ،ضونكة لةوةوبةر زانيمان لةو #ئاوساوة ..ئيدى بة ريطةيةكى ئاقارةيدا بةهؤى خولننةوةيةوة هةل ذميرةيى ئاسان ئةتوانريت تيةء ثانتايى زةوى بدؤزرينةوة ..هةروةها بارستاييةكةيشى )ذمارة 6,6ء 27س فر ى لةبةردةما بيت (33طرامة! واتا 6,6هةزار مليار مليار تةن. روى زةوى لة وشكانىء تةرايى ثيكهاتوة ..وشكانييةكةى %29ي ةت ىء ب ة س ةر ح ةو ت كيشوةرء ضةندين دورطةدا دابةشبووة ،دةرياكانيش %71ى روى زةويان داثؤشيوةء لة ثينج زةرياء ضةندين دةريا ثيكهاتون. دورى لةخؤرةوة 150مليؤن كم ئةبيت ،بةلم ئةو ماوةية هةموى بة هةوا #كو ضةند سةد كيلؤمةتريكى هةوايةء ثيى ئةوتريت ثرنةبؤتةوة ..بةل #مى ئاوء )ئةتؤسفي( ..لة ضةندين طازى ثيويست بؤ ذيانء هةل تؤزءطةرد ثيكهاتوةء تا نزيكةى 160كيلؤ م ةتريك ى بةخةستى طرتؤتةوة ..ئةويدى هةر بؤشاييةء ثيدةضيت هيض مادةيةكى ئةوتؤيشى تيانةبيت. كةمتين خةملندن بؤ ئةستورايى ئةو ضينة هةوايةى دةورى زةوى داوة 150كم ئةبيت ،ئةويش بةهؤى ئةو تةن )ئةستيرة!(انةوة زانراوة كة ئةكشين! ئةو تةنانة كاتآ بةخيرايى لة بؤشايى ئاسانةوة دينة ناو بةرطة هةواى زةوييةوة ،لة هةوا ئةخشين ،طةرم دادينء دائةطيسين..
تةوةرة ستونيية كورتةكةى 41.712.676ثآ د ةر ضو، كة ئةكاتة 12556كم بة 12514كم ..واتا شيوةكةى خرى تةواو نيية، #ئاوساو ،يان لة هةرمآ ئةضآ .بةدةورى خؤيدا زيت لة هيلكةيةكى هةل لة ئاستى كةمةردا بةخيرايى 27680م لة خولةكيكدا ئةخوليتةوة.. بةدةورى خؤريشدا لةسورطة هيلكةييةكةيدا بةخيرايى زياتر لة 107000ك م ل ة كاتذ ميريكدا ئةسوريتةوة.32
- 32لة ضاثى يةكةمى ئةم كتيبةدا ثيوةرةكان بةزؤرى بة)ميل( حسابكرابون ،ضونكة ئةوسا ميلء ياردةء ثآء ئينج ،ستانداردى سةرةكى ثيوةرةكان بون ..لةم ضاثةدا بؤ ئاسانكارى هةمويان كردنة كمء مةترء...تد.
6,600.000,000,000,000,000,000,000,000 -33طرام
ثانتايى روبةرى زةوى 500مليؤ ن ك 2م زياتر ة،
1
2
بةزترين ،يان دورترينيان هةر 120كيلؤ م ةتري ك ئةبآ. بيطومان ئةستورايى ئةم بةرطة هةواية لةوة زياترة ..ضونكة تةنة كشاوةكة ئةبآ مةسافةيةكى زؤر لة هةوادا ببيت ئةوجا دائةطيسيتء ئةتوانريت ببينريت. مانةوةء ثاريزطاريى ئةم بةرطة هةوايةى زةوى بةهؤى هيزى كيشكردنييوةيةتى ،ئةطةر ئةو هيزى كيشكردنةى نةبوايآ ،ئةو ضينة هةوايةى بةدةورةوة نةئةما ..هيض جؤرة ذيانيكيش لةسةرى دروست نةئةبو. بةم هيزى كيشكردنةى هةمو شتةكانى بةخؤيةوة نوساندووة ،ئةوانةى رةقن لةسةر ليةك ئةوةستء ،ئةوانةى شلن بة ئاستيكى يةكسان بةسةريا ثان ئةبنةوة. هةر ئةم هيزةشة كيش )وةزن(ى بؤ تةنةكانى سةرى داناوة ..قورسايى هةرشتيك بريتيية لة رادةى هيزى كيشكردنى زةوى بؤى. #دانى مرؤـظ بؤ رزطاربونء ضونةدةرى ئةم هيزة بةردةوامة ،بؤ هةول طةران بةناو بؤشايى ئاساندا ..ئةويش بةهؤى موشةك )صاروخ(ى #طرةوة ..هةر موشةكيك بؤئةوةى بتوانيت كةشتيى ئاسانى هةل كةشتييةكى ئاسانى لةو هيزى كيشكردنة قوتاربكات ،ثيويستة خيراييةكةى لة 7كم /ضركة كةمت نةبيت.
1
تةمةنى طؤى زةوى ! دو ريطةى باشء زانستيى ئاسان بؤ دؤزينةوةى تةمةنى زةوى هةن:
يةكةم: دؤزينةوةى تةمةنى زةوى بةهؤى رEيذةى خويى دةرياكانةوة!
#ينةوةيةكى ذميرةيى ورد ،بؤيان زانا جيؤلؤجييكان دواى ليكؤل #يكدا دةركةوت هةمو روبارء ضةمء جؤطةكانى سةر زةوى لة هةر سال نزيكةى 400مليؤ ن ت ة ن خؤآ كؤئةكةنةوةء ،بة تواوةيى ئةيريذنة ناو دةرياكانةوة ..هةروةها ئةوةشيان دؤزييوة كة قةبارةى ئاوى دةرياكانى هةمو زةوى 1.500.000مليار ك م 3ئ ةبي ت ..ريذ ة ى خوييش لةناوياندا %0,03ى قؤر ساي ى ئاوةكةية ..واتا ئةطةر قورسايى ئاوى دةرياضةيةك 10ه ةزار تةن بيت ،ئةوا قورسايى خؤييةكةى ناوى 3ت ةن ة.. بةمثيية ئةتواني بطةينة ئةو ئةنامةى كة قةبارةى خويى هةمو دةرياكانى جيهان لةم سةردةمةدا نزيكةى 20مليؤن كم 3ئ ةبي ت، كة ئةكاتة 40مليؤ ن مليار ت ة ن ،ب ةت ةنيا دابةشكردنى خويى ناو هةمو دةرياكان بةسةر 400مليؤ ن
2
تةندا ،دةرئةكةويت تةمةنى طؤى زةوى تا ئيستة 1,125,000,000 سال زياترة! #ينةوة لةو هؤيانةى كاريان كردؤتة سةر زؤرىء كةمى خويى دواى ليكؤل #ى نزم لةسةرةتادا ،كة بونةتة دةرياكان ،وةك نةبونى ضياى بةرزء دؤل مايةى ئةوةى روبارةكانى ئةو سةردةمة خويى كةمت بريذنة ناو دةرياكانةوة ..ثاش رةضاوى ئةمةء هؤكارى ديكةيش ،بؤيان رونبؤوة ئةو دةريايانةى ئةمرؤ هةن ،ملياريكء ثينجصةد مليؤن سال لةمةوبةريش هةبون ..هةمديسان ئةمةيش ئةوة ئةطةيةنآ كة تةمةنى زةوى لةمةيش زيتة.
دووةم: دؤزينةوةى تةمةنى زةوى بةهؤى بةردةكانييوة!
يؤرانيؤمء سؤريؤم دو توخى تيشكدةرن ،لةئاكامى تيشكدانةوةدا ئةطؤررينء ئةبنة قورقوشم ..بةلم ئةم طؤرانة زؤر لةسةرخؤ روئةداتء بةمشيوةية: هةر 1طرا م يؤرانيؤ م ل ة ئ ة نا م ى ئةم طؤرينةدا ،تةنيا 1ل ة 7‚600‚000‚000طرامان لة قورقوشم لة #يكدا بؤ دروست ئةكات! هةر 1طرا م سال #يك 1ل ة 28‚000‚000‚000طرام قورقوشمان سؤريؤميش بةسال ئةداتآ! ئةطةر بةرديك بينرا هةمو يؤرانيؤمةكةى ،يان سؤريؤمةكةى بوبو بة قورقوشم ،بيطومان تةمةنى ئةو بةردة ئةطةر يؤرانيؤم بيت لة 7مليارء
1
600مليؤن سال كةمت نيية ..ئةطةر سؤريؤميش بيت ،ئةوا لة 28 مليار سال كةمت نيية. ئةوةى بؤ دؤزينةوةى تةمةنى بةرديك ثيويستة بيزاني ،تةنها ئةوةية لة ئاكامى تيشكدانةوةى يؤرانيؤمةكةى ،يان سؤريؤمةكةى ضةندى ليبؤتة قورقوشم! كؤنتين تاشةبةرد لة )مانيتوثا( لة كةنةدا دؤزرايةوة ،تةمةنى 1985 #ة ..تةمةنى ئةو بةردةش لة )كاريليا(ى يةكيتى سؤظييت مليؤن سال دؤزرايةوة 1765مليؤ ن سال #ة ..ئ ةو ة ى طردة رةشةكانى ويليةتى )داكؤتا(ى باشورى ئةمةريكاش 1460 #ة. مليؤن سال لةم ذمارانةى سةرةوةدا ئةوةمان بؤ دةر ئةكةويت ،تةمةنى زةوى لةوكاتةوة بةستويتى ،بةبآ هيض طومانيك دو مليار سال زياترى #يي :تةمةنى طؤى زةوى لة بةسةردا تيثةريوة ..بةمثيية ئةتواني بل لةداييكبونييوة تا ئيستة لةنيوان 2تا 5مليار #داية! سال
2
ثاشةرEؤذى طؤى زةوىء مرؤظايةتى لةسةرى! ئةوةى ثيشو تةمةنى رابردوى زةوى بو تا ئةمرؤ ،ئةى تةمةنى داهاتوى #ى ديكةى لة ذياندا ماوةء ،تاكةى هةروا ضةندة؟ واتا ضةند سال #بةنديكى ذيانء ئةمينيتةوةء ،كةى دةورةكةى لة سروشتدا وةك مةل زيندةطى كؤتايى ديت؟ #ى دى ئةذىء دةورى لة سروشتدا ئةمينيت.. زةوى لنيكةم ملياريك سال لةم ماوةيةدا وردةوردة ثلةى طةرمايى بةطشتى ديتةخوارةوة ،تا ئةو #ى يةكسانيدا وةك هى جةمسةرةكانى رادةيةى ثلةى طةرمايى لة هيل #كى ذيان ليديت ..واتا بةتةواوى ساردوسر ئةبيتةوةء ئيدى بةكةل نامينيت. تا ئيستة كةمت لة 30ه ةزار سال ب ة س ةر ثةيدابونى مرؤـظ لةسةر ئةم طؤى زةوييةدا تيثةر بووة ،بةشيوةيةك كة تواناى بيكردنةوةء كؤمةل دروستكردنى هةبيت ..لةم ماوة كةمةدا قؤناغيكى هيجطار بةرزء مةزنى لة شارستانىء زانستء داهينانء دؤزينةوةدا بريوة ،ئةو تةمةنةى هيشتا زةوى ماوييتى ،هةليكى زؤرباشة بؤ مرؤظايةتىء ،بةهؤى طةشةى زانستء دؤزينةوةى
1
سةرضاوةى هيزء وزةى لةرادةبةدةرى ئةوتؤش ،بةمليؤنة هاسال بةرلةوةى ئةو ماوةء تةمةنةى زةويش تةواوبيت ،دور نيية مرؤـظ بتوانيت خؤى بكاتة سةروةرى هةمو طةردونء زةمانةء ،دةسةلتى بةسةر هةمو تةنء بةشء ثارضة وردء درشتء دورء نزيكةكاندا #بةندى دى بدؤزيتةوةء ،طؤرانكاريى بطرآء ،ضةندين ثةروانةء مةل ثيويستييان تيادا بكات ،تاكو بيانكاتة نيشتمانطةليكى لةزةوى لةبارتر بؤخؤى. هةروةها دوريش نيية ،هةر بةهؤى ئةو زانستء وزة مةزنانةى تائيستة #ةكة كراون ،رؤذآ لة رؤذان بكةونة دةست كةسانء ليةنانى دوذمن كةل بةمرؤظايةتىء ذيانء ،لة ضاوتروكاندنيكدا ئةم طؤى زةوييةمان بة هةمو بونةوةرةكانييوة ثارضةثارضةء تةفروتونايان بكةنء ،بة بؤشايى طةردوندا بلويان بكةنةوة! #يم دورنيية ،ضونكة بةردةوام بةبةر ضاومانةوة ،هةرضى دؤزينةوةء ئةل داهينانى زانستى لةبوارة جؤراوجؤرةكانى ثيشةسازى هيزء وزةدا هةن ،بةتايبةتى هيزى ناوكىء ئةتؤمى ،هيندةى لةخزمةتى بةشةرييةتدان ،هيندةش زياتر بؤ مةبةستى شةرء كوشتارء ويرانكارى بةكار ئةهينرين! *** لة راستيدا ئةو زانيارييانةى لةم كتيبةدا لةبارةى زةوييةوة نوسراون هيجطار كةموكورتنء ،لة هةندآ زانيارى طشتىء سةرثيى خيرا #ضونء داضونء...تد ،هةر زياترني ..طةرضى بابةتةكانى مانطء هةل بةزةوييوة ثةيوةست ،بةلم باسى تةواوى طؤى زةوى ..سةدان ،بطرة هةزاران كتيبء جزوبةندى طةرةكة! داواى ليبوردن لة خوينةر ئةكةم،
2
لةبةر فراوانيىء هةمةجؤريى بابةتةكانى كتيبةكةمان ،نةمانتوانى لةم ضةند ثةرةية زياتر بؤ طؤى زةوى تةرخانبكةين!
مانط
Moon
لةداييكبونى مانط
لةناوةراستى زةرياى )هيمن( ،لة نزيك دورطةى )هاواى(ةوة ،بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤرةوة ،مانط وةك قةبارةيةكى نةمةييو )ئاولةمة( لة دايكة زةوى جيابؤوة! ئةمةيش لة كاتيكدا هيشتا زةوى خؤيشى نةمةييبوء ،بريتيبو لة طازء طلء بةردى تواوة. مانط زؤر بةشينةيى لة طؤى زةوى بؤوةء ليى دوركةوتةوة ،ئةو #يك تةنها 5طرآ #ينراوة ،ئةوةية بة هةر سال ريذةيةى بؤى خةمل 34 )ئينج( ،يان )(12‚5سم لة زةوى دوركةوتؤتةوة. نزيك تي ن ت ة ن – بون ةو ةر-يك ى طةردونى ليمانةوة مانطة ،دورييكةى بةتةواوى 382179ك مء، تيةكةى نزيكى 3470ك مء ،بار ستايي ةك ة 1ى ل ة س ةر82ى بارستايى زةويية. - 34بيطومان ئةمة يةكيكة لة تيؤرييكان ،لةمةوبةر ئاماذةمان بةمةء هةندآ تيؤرى دى دا ،زوربةيان لةسةر ئةوة كؤكن مانط لةزةوى جيابؤتةوة.
1
ئةطةر ئةوتيؤرييةى سةرةتا راستبيت ،بةئاسانى تةمةنى مانطمان بؤ ساغ ئةبيتةوة ..ئةويش بة دابةشكردنى دورييكةى بةسةر ئةو ريذة #يكدا 12سمء نيوة ،دةرئةكةويت ثيش نزيكةى #ينراوةدا كة لةسال خةمل 3مليار سال مانط بة زةوييةوة نوسابو. ئةمة وا ئةطةيةنآ ،رؤذيكء مانطيكى ئةوساى زةوى بةقةدةر يةك بوبن، واتا سوراننةوةى مانط بةدةورى زةويدا هةر هيندةى ئةو كاتةى خاياندووة كة زةوى جاريك بةدةورى خؤيدا خولوةتةوةء، ئ ةوي ش –و ة ك با سانكرد -ك ة م ت لة 7كاتذ مير ى خاياندوو ة. بةلم ئيستة مانط خوليك بةدةورى زةويدا بة 27ر ؤذء8 كاتذمير تةواو ئةكاتء ،هةر بة 29ر ؤذء 12كاتذ ميرء44 خولةكء 3ضرك ة جاري ك ر و ى مان ط بةتةواوى )مانطى ضواردة( ئةبيني ..هةر بةم كاتةيش سوريك بةدةورى خؤيدا تةواو ئةكات ..واتا شةوء رؤذيكى مانط هيندةى مانطيكى سةر زةوى ئةخايينآ ،كة ئةكاتة نزيكةى دو هةفتة رؤذء دو هةفتة شةو. بةهؤى خاوى خولننةوةى بةدةورى خؤيدا شيوة خرييكةى ثاراستوة، واتا شيوةيةكى طؤيى تةواوى هةيةء ،وةك زةوى لة كةمةردا #نةئاوساوة. هةل #يك لةسةر روى مانط ماوةى دو هةفتة بةردةوام هةتاوى ل هةمو خال ئةدات ..لةبةرئةمة ثلةى طةرميى لةويدا ئةطاتة نزيكى 120ى سةدى، لة ل تاريكةكةشييوة خؤى لة 160ثلةى ذير سفر ئةدات.
2
ئةطةر مانط ضينيك هةواى لةدةور بوايآ ،ئةو ثلة بةرزة طةرمييةى نةيئةهيشت ئةو هةوايةى بةدةورةوة بينيت ..ضونكة طةرمييكة كاريكى واى لة بزوتنةوةى طةرديلة )جوزةيئاتة(كان ئةكرد بةخيرايى لة بوارى كيشكردنى مانط دةرضن ..ئةويش لةبةرئةوة كيشكردنى مانط لوازةء شةشيةكى هى زةويية ،خيرايى 4,2ك م ل ة ضركةيةكا بةسة بؤدةربازبون ليى. مانط هةميشة يةك روى لةئيمةى سةر زةويية ..ئةوديوى نابيني مةطةر بةهؤى بةكارهينانى كةشتيى ئاسانيى لةوديوييةوة. هةروةك ضؤن مانط بةهؤى ئاسان بينينىء طؤرانى مانطانةى تريفةكانييوة ،بؤ ئيمة بؤتة نيطاى جوانىء سروشى ئيلهامبةخشى شاعيان ..ئةئاواش ئةطةر لة مانطةوة بؤ زةوى برواني ،طؤى زةوى زؤر جوان ئةنوينيت ..لة بةهاردا سةوزء شيء ،لة هاويندا زردء ،سنورى كيشوةرةكان بةجوانى دةرئةكةون ،هةمو زةوى خؤيشى وةك مانطيكى طةورة ئةبيني زؤر بةشينةيى لة كةوانةيةكى طضكةدا يةتء ئةضآ.. وةك مانطيش روناكاييةكةى ئةبيني ضؤن بة قؤناغةكانى شيوة دةمةداس )هيلل(ء نيوة روناكء ضوارةى ثرء روناك )بةدر(دا تيئةثةريت! تريفةى مانط ثيضةوانةى تيشكى خؤر )هةتاو(ة لةسةرى ..شيوةطرتنى تريفةيشى لةئاكامى سوراننةوةيداية بةدةورى زةويدا ..كاتآ خؤر لة ثشتى زةوييوة بةرامبةريتى لى ئيمة ئةبيتة مانطةشةوء ضواردةى ثرة، كة لةتةنيشتةوة خؤر لة ليةكى ئةدات تةواو بةرامبةر زةوى نيية ،تةنيا #ةكيك روناكيية كةمةكةى ئةو تةنيشتةى وةك دةمةداس ،يان قاشى كال ئةبينيء ،تريفةى ثرء تةواوى روى لة شوينيكى ديكةية.
1
#ةوة ئةم تريفة زيوينة جوانة ثيضةوانةى بةلم بةتةواوى ناضيتة ئةقل #ى روى مانط بيت! ئةلياس خورى لةم بارةيةوة هةتاوى سةر خاكء خؤل #ةك #يكى ئةستتورى بةفرء بةستةل #يت ،طوايآ مانط بة تويكل ئةل 35 داثؤشراوة! بةرلة هةزاران سال ضةندين تةقينةوةى طركان )بوركان(ى طةورة رويانداوةء ،بونةتة مايةى دروستكردنى كونء نشيوىء زنية ضياى طةورة طةورة لةسةر روى مانط ..هةندآ لة زانايان لةو بروايةدان ،ئةو نشيويانة هيندة ثانء بةرينن وةك دةرياكانى سةر زةوى وان ..تةنانةت ناوى دةرياشيان بةسةرياندا دابرين ،وةك دةرياى هيمنء دةرياى رونء دةرياى طةردةلول ،يان زريانء...تد ،بةلم ئةمانة هيشتا جيى 36 طومانن. #دانييكان ثيش 5000سال وتويان ة، زانا كل طوايآ جطة لةم مانطة دو مانطى ديكةيان بة ضاوى خؤيان بينيوة بةدةورى زةويدا سوراونةتةوة! بةلم ئايا بؤكوآ ضونء ضييان ليهات؟! طؤى زةوى طوايآ لةثيشدا دو ئةوةندةى ئةمةى ئيستة بووة، تةقينةوةيةك لةناويدا رويداوةء دو بارستايى جوآ جويآ لة دو كاتى جياوازدا فرييداون ،هةريةكةيان لةم مانطةى ئيستة طةورةتر بون.. #ةكةكانيان تواونةتةوةء #ة بةستةل #يك ،تويكل بةتيثةربونى ضةند هةزار سال - 35دواتر دةركةوت وانيية!
- 36دواتر راستىء دروستى ئةم بؤضونةيان دةركةوت ،كة ض بةهؤى بوركانةوةء ض بةهؤى بةركةوتنى بةردة نةيزة زةبةلحةكانةوة ،نشيوى بةرينء زنية ضياى بةرز دروستبون ..وةل شتآ #كو ئةو نشيويانة بةتؤزء طةردى #ةكء...تد ،بةل نيية وةك دةرياى ثر لة ئاو ،يان بةفرء بةستةل #ةميش ئاسا داثؤشراون. بوركانىء بةردة نةيزةى نةرمى خؤل
2
بونةتة تةنيكى مردو ء ئيدى تريفةيان نةماوة ..هةنديك لةو بروايةدان #يكى بة 60ثلة ئةو دو مانطة تائيستةيش بةدةورى زةويدا لةسةر هيل #ى مانط ئةسورينةوة! دورتر لة هيل #ؤنى لة روانطةى )خاركؤف(ةوة ثيشتطيى ئةم تيؤريية كرد، زاناى ثؤل #ينةوةء بةدواداضوندايةء، بةلم راستيى ئةم تيؤريية هيشتا لةذير ليكؤل 37 جيى طومانة! يةكةم كةس روى تةليسكؤثى ئاراستةى مانط كرد طاليلؤ بو ..بؤى #كو دةركةوت روى مانط تةختء سافولوسء يةكسان نيية ..بةل #ىء طردء دؤلء ضياى بةرزء دةيان هةزار كونة بوركانيشى #وضؤل ضال تياية ..ليرةوة شيوة ديواريكى 160م ةتر ب ةرز ديارةء ،كاتآ هةتاو ليى ئةدات لةبةشةكانى دى بةتريفةء بريقةدارتر ديارة. ئةو تؤخانةى مانطيان ل ثيكهاتوة هةمان ئةو توخانةى زةوين.. بةزؤرى هايدرؤجي ،باريؤم ،مةنطةنيسيؤم ،فافؤن ،ئاسن ،توتيا، #تونيشى تيابيت! بةلم ئاوء هةواء #ت ،مس ،نيكلء رةنطة ئال كؤبال روةكى تيانيية. هيزى كيشكردنى مانط شةشيةكى هى زةويية ،لةبةرئةمة نةيتوانيوة كةشيك لة هةوا بةدةورى خؤيةوة راطريت ،ئةمةيش ويراى بةرزىء - 37ئةطةر شتيكى وةها هةبوايآ ،دةبوايآ تا ئيستة بةتةواوى ساغبكرايةتةوة، بةلم دواى ئةو ثيشكةوتنة مةزنانةى بوارى طةردونناسىء دامةزراندنى روانطةى طةورةء ،داهينانى تةليسكؤثى بةتواناء ،طةشتة ئاسانييكان بؤ ضاوديرى ء دؤزينةوةى تةنة ئاسانييكان ،هيض ئةسةريكى ئةو جوتة مانطة ديار نيية!
1
نزمى لةرادةبةدةرى ثلةى طةرما ،ئةبيتة مايةى ئةوةى ذيانء زيندةطى تيا ثةيدا نةبيت.
هةلHضونء داضون )مةد و جةزر( #ضون ،بةرزبونةوةى ئاوى دةرياكانةء ،داضونيش مةبةست لة هةل نزمبونةوةيةتى ..ئةمة روداويكى فةلةكييةء هةر رؤذى دوجار لةسةر زةوى بةهؤى هيزى كيشكردنى مانطء خؤرةوة روئةدةن ..لةبةر نزيكى #ضونء مانط لة زةوييةوة ،كاريطةرييكةى طةل لة هى خؤر زياترة ،هةل داضون لةيةك كاتدا لةدةرياكانى بةرء ثيشتى زةويدا روئةدةن ..كاتآ #ضونى طةورة لة ديوى مانطء خؤر لة ليةكةوة ثيكةوة ئةبن ،هةل بةرامبةريان روئةداتء ،ئاوى دةرياكان بةرةو رويان بةرز ئةبيتةوة، #ضونيكى سست ..داضونةكانيش كاتى نيشتنةوةى لةوديويشةوة هةل #ضونةكانة. هةل هةر 12كاتذ ميرء 25خول ة ك جاري ك #ضونة بةدةورى هةمو زةويدا بةنزيكى 2 #ضونيك رو ئةدات ..ئةم هةل هةل كاتذمير ئةرواتء ئةطةريتةوةء ،ئاو لة دةريا طةورةكاندا 70-60 سمء زياتريش بةرز ئةبيتةوة. #ضون بةهؤى خؤرةوة #ضونة طةورانة بةهؤى مانطةوةن ،هةل ئةم هةل بةدةطمةن روئةداتء ،كاتذميريكيش زياتر ناخايينآ.
2
مانططيان Loner eclipse مانططيان لةكاتيكدا روئةدات كة زةوى بةتةواوى ئةكةويتة نيوان مانطء خؤرةوةء ،بةربةستى طةيشتنى تيشكى خؤرى ل ئةكاتء، لةبرى ئةو تيشكة ،سيبةرى زةوى ئةكةويتة سةر روى مانط ،واتا سيبةرى زةوى روخسارى مانط دائةثؤشآ. تا مانط نةبيتة ضواردة ،هةرطيز مانططيان رونادات! ضونطة ئةطةر مانطى ضواردة نةبيت ،ريك بةرامبةرى زةوىء خؤر نابيت ،تةنيا لةو #ى كاتةدا مانططيانى تةواو رو ئةدات كة هةرسيكيان لةسةر يةك هيل راستب ..دةنا سيبةرى زةوى ئةكةويتة سةر قوذبنيكى دى لة طةردونى فراواندا! مانططيان ئةبيتة هؤى هينانة خوارةوةى ثلةى طةرمى لةسةر روى مانط ..جاريكيان لة كاتى مانططيادا ثلةى طةرمى لة 194ى فةرةنهايتةوة هاتة سةر) (152 -ثلة ..واتا لة ضةند خولةكيكى كةمدا 346ثل ة ى ف ةر ةنهاي ت هات ة خوارةوة ..ئيمةيش لةسةر زةوى لةو كاتانةدا ،هةست بة ساردبونةوةيةك ئةكةين ،بةلم لةبةر بونى بةرطة هةواء بونى ئاويش، زةوى بةشيكى زؤر لة طةرمايى طلئةداتةوةء ناطاتة ئاستى لة رادةبةدةر.
1
كاتةكانى مانططيانء خؤرطيان #يكدا حةوتار زياتر خؤرء مانطى تيا ناطييت ..ئةويش يان لة سال #ى 1917دا روياندا.. ثينججار خؤرطيانء دوجار مانططيان ،وةك لة سال يان ضوار خؤرطيانء سآ مانططيان ..واتا ئةبيت هةميشة ذمارةى خؤرطيان لة ذمارةى مانطيان زياتر بيت ..ضونكة ئةو بوارةى خؤرى تيا ئةطييت لةوةى مانطى تيا ئةطييت زياترة. #يكدا هيض نةبيت دوجار خؤرى تيا ئةطييت ..ئةو سالنةيش لة سال حةوتار مانطء خؤريان تيا ئةطيين ،لة كؤنةوة زانراون ..هةر 18سال 38جاريك دوبارة ئةبيتةوة ،وةك سالنى 1917ء 1935و 1953ء...تد ،ئةمانة جطة لةو سالنةن حةوتار كةمت ئةم دياردةيةيان #ى 1971يشدا هةمديسان 7جار مانطء خؤرى تيا تيا روئةدةن ،لةسال ئةطييتةوة ..مانطء خؤرطيان وةك هةمو شتةكانى دى دو دياردةى سروشتيى زؤر ئاساييء ،ثيوةندييان بةو خورافياتانةوة نيية #بةستاءنء ،تةنةكة ليدانء دوعاخويندن بؤ بةربونيان لةدةوريان هةل #ةية! نيشانةى نةفامى ئةو كؤمةل - 38ئيستة رونبؤتةوة هةر 18سالء 8مانط ئةم دياردةية دوبارة دةبيتةوة .زانا كلدانييةكان ئةمةيان زانيبو ،بةلم لةبرى 8مان ط ةك ة 10يا 11ر ؤذيا ن دانابو.
2
ضوارةم: بارام ،مارس )مةريخ( Mars
ثاشةرEؤذى مانط بةدةورى هةمو ثةروانةيةكةوة شوينيك هةية ثييئةلين هةريمى بظة )خةتةر( ..كاتآ مانطةكانى ئةو ثةروانانة هيندة نزيك ئةبنةوة تابكةونة ئةو هةريمةوة ،بةهؤى هيزى كيشكردنى نيوان ثةروانةء مانطةكانيان، ثارضةثارضة ئةبنء ،هةر يةكآ لةو مانطة ثارضةثارضةبوانة ئةبيتة #قةيةكء بةدةورى ثةروانةكةيدا لة نزيكييوة ئةسوريتةوة. ئةل دوريش نيية ئةم نزيكبونةوةء لةتلةتبونةش ضارةنوسى ئةم مانطةى ئيستةمان بيتء ،ببيتة بازنةيةك لة وردة مادةء بةدةورى زةويدا لة #قةيةكدا بسوريتةوة! شيوةى ئةل
1
مارس )مةريخ( )ثةروانة سورةكة( ،لى ئغريقييكان خواى شةر )جةنط(ة ،زؤر لة طؤى زةوى ئةضيت ،بةل م لةو خ)-كم(ة ،كة نزيكى نيو ئةوةندةى 6720 ثض وك ت ة ..ت ي ة ى مار س – م ةري هى زةوى ئةبيت ،قةبارةكةى حةوتيةكى قةبارةى زةوييةء ،هيزى كيشكردنى سييةكى هى زةوى ئةبيت ،واتا هةر ثةنا كيلؤ لةسةر مارس )مةريخ( 150كيلؤى سةر زةويية! تيكراى دورييةكةى لةخؤرةوة نزيكةى 228مليؤن كم ئةبيت. ئةميش دو جؤر سوراننةوةى سةرةكى هةية: يةكةم :بةدةورى خؤيدا لةسةر تةوةرةكةى ،هةر بة 24 كاتذميرء نيو سوريك ئةخوليتةوةء ،لةوييش وةك سةر زةوي شةوء رؤذ روئةدةن. دووةم :لة ضةرخيكى هيلكةييداء بةخيرايى 24كم لة ضركةيةكدا ،بة 687ر ؤذ ى ئي م ة د ةور ةي ة ك بةدةورى خؤرد تةواو ئةكات ..كة ئةكاتة 669ر ؤذ ى ل ى خؤى!
2
لةبةرئةوةى تةوةرى مارس )مةريخ( وةك هى زةوى بةميقدارى 23دةرةجةء 59د ة قي ق ة لر ة ،ضوار كذ ة – وةرز-ى سال لةسةرى روئةدةن. #ى 1877دا ،طةردونناسى ئيتاليايى )ضيابارللى( بة تةليسكؤث لة سال زؤر شتى سةيرى لةسةر روى مارس )مةريخ( بينى ..بةتايبةتى ئةو #ةوة سروشت دروستى كردبن! #ة ريكء دريذانةى كة ناضيتة عةقل هيل ضونكة %9ى ئ ةو هيلن ة ي ة ك تؤز #يى بة راستة كيشراون! هةمو بةرزء نزمييةكى خوارييان تيانييةء ئةل سةر مارس )مةريخ( دةبرنء بةناوياندا تيئةثةرن. ضيابارللى ئةم هيلنةى ناونا )كانال( واتا جؤطة 39،وتى :ئةو هيلنة بريتي لة تؤريك )شةبةكةيةك( جؤطةى ئاوةرؤ ،بةمةستى ئاوديريى كشتوكال ريكخراونء ،ذمارةى ئةو جؤطانةى تا ئيستة بينراون 400 دانة زياترن! #ى 1886دا )برؤنان(ء )تؤلؤن( توانييان ئةو هيلنة ببينن.. لة سال دواى ئةوانيش طةردونناسى ئةمريكايى )بةرسيظال لويل( ثشتطيى تةواوى شيابارللى كردء وتى دور نيية لةسةر ثةروانةى مارس )مةريخ( طياندارى واى تيا بيت كة لة بارةى كؤمةليةتييوة زؤر لة مرؤظى سةر زةوى ثيشكةوتوتر بن!
هةندآ كونى بازنةيى لة مارس )مةريخ(دان ،دور نيية بةهؤى دةفرةفريو )اطباق طائرة(ةوة دروستبوبن.40 هةردو جةمسةرى مارس )مةريخ( بة بةفر داثؤشراون ،ئةو كلوة بةفرينانة بة تيةى نزيكةى 5000ك م ل ة جةمسةرى سةروىء 6000كم لةوةى خواروى ،واتا نزيكةى 10 مليؤن كم 2ل ة ر وب ةر ةك ة ى ب ةب ة فر داثؤشراوة ..ئةم بةفرة لة هاويندا )هاوينى مارسدا( ،بةهؤى طةرمايى خؤرةوة ئةتويتةوة ،لة زستانيشدا كة ثلةى طةرمى 70-ى سةديية، دوبارة ئةيبةستيتةوة. ئةطةر بونى ئةم بةفرة هيض طومانيكى تيا نةبيت ،كةواتة بونى جؤريك #ميش لةوآ بؤمان #مى ئاويش طومانى تيانابآ ،بونى هةل لة هةل ئةسةلينآ كة نايتؤجيء ئؤكسجي لة مارس )مةريخ(ا هةية ..هةندآ #ةى سثى لة كةشى مارس )مةريخ(دا هةية ،كة جطة لة هةور ناتواني ثةل #يي ثيويستة ضينة هةوايةكيش #يي شتيكى ترة! بةمثيية ئةتواني بل بل #ة هةورانة هةبيت! بؤ راطرتنى ئةو ثةل دور نيية لة مارس )مةريخ(دا هةندآ روةكء تةنانةت هةندآ #ين: زيندةوةرى سةرةتاييشى تيا بذين ..لةوانةى لة بايؤلؤذيدا ثييان ئةل )نتؤبةكتيا(. ثلةى طةرمايى لةسةر روى مارس )مةريخ( لة نيوةرؤدا لةنيوان )21تا (27ثلةى سةديداية ،بةلم لة شةودا بةطشتى لةذير سفرةوةية.
#ةتينى ضيدى نةبونء ،بةهؤى ئةو رةشةبا - 39دةركةوت ئةو هيلنة جطة لة ضاوخةل #ةميشانةى سةرى بةئاسانى #دةكات ..ئةو نةرمة خؤلء خؤل بةهيزةى ناوبةناء هةل #دةطرآء شيوةى درزى دريذء ريكيان دةداتآ. هةل
- 40تائيستة بونى )دةفرى فريو( نةسةلينراوةء ،زيت لةليةن كةسانيكةوة جةخت لةسةر بونى دةكةنء ،حكايةتى بينينى دةطيرنةوة ،واهيمةدارن ،ئةوةى زانست رونيكردؤتةوة تةنيا ثيضةوانةبونةوةى تيشكيكى دورة لةبةر ضاويان.
1
2
#كو بةزؤرى #ى نزمى نيية ..بةل مارس )مةريخ( شاخى بةرزء دؤل تةختايية.
ئةم مانطة دوايئةوةى دو رؤذ لة ئاسانى )مارس(دا ئةمينيتةوةء لة 30كاتذ ميردا دو جار ب ة ه ة مو شيوةكانى مانطدا ئةروات ،لة كةوانةيى )هيلل(ء دةركةوتنى تةواو )بةدر(ء ديارنةمانى )مةحاق( ،ئةوجا ئاوا ئةبيت!
مانطةكانى مارس )مةريخ( لةدةورى ثةروانةى مارس )مةريخ( دو مانط ئةسورينةوة ،ئةمانةيش #ى 1877داء ،لة واشنتؤن )ئةساف هيل(ى طةردونناس لة سال دؤزينييةوة. يةكةم :ناوى )فؤبؤس(ةء ،لى ئغريقةكان واتا )ترس(.. 6400كم لة )مارس(ةوة دورةء، نيوةتيةكةى 14ك م ئ ةبي تء ،نزيك ة ى دةورةيةك بةدةوريدا بةنزيكةى 7كاتذ ميرء نيو ى ئيمة تةواو ئةكات ..لةمارس )مةريخ(ةوة بةباشى ئةبينريتء ،لةماوةى 4كاتذ ميرء نيودا ل ة خؤرئاواو ة #ديتء لة خؤر هةلتدا ئاوا ئةبيت. هةل دووةم) :ديؤس( واتا )لةرز( ..لةمارس )مةريخ(ةوة 14400كم دورةء ،نيوةتيةكةى هةر 8كم ئةبيت ..بة 30كاتذ ميرء18 خولةك جاريك بةدةورى خؤىء )مةريخ(يشدا ئةسوريتةوة ..بةلم #دآء لة خؤرئاواوة ئةميان بةثيضةوانةى فؤبؤسةوة لة خؤرهةلتةوة هةل ئاوائةبيت.41 -41ثيدةضيت ئةو مانطانةى وةك )فؤبؤس( ثضوكنء ،بةثيضةوانةوة دةسورينةوة ،لة #بون ،يان بنةرةتةوة ثاشكؤى ثةروانةكة نةبوبن ،ئيدى يان لة وردة ثةروانةكانةوة ويل #بوى دى بنء ،هةر كة طةيشتونةتة نيو بوارى كيشكردنى هةر تةنيكى ئاسانيى ويل
1
ثينجةم:
وردةثةروانةكان
Asteroid هةسارؤك
#ة ثةروانةيةكى وردن ،ذمارةيان نزيكةى 2000دان ة كؤمةل ئةبن ..ئةكةونة نيوان سورطةى مارس )مةريخ(ء ثةرضيس )مشتةري(ةوة. #ى ئةم وردة #ى 1802ةوة سةرقال #بيرس(ى طةردونناس لة سال )ئؤل ثةروانانة بووة ،دوايئةوةى هةسارؤكى )ثالس(ى دؤزييوة كة تيةكةى 490ك م ئ ةبي ت ،س ةبار ة ت ب ة #يت :رةنطة ثيش مليؤنةها سال ثةروانةيةكى طةورة دروستبونييان ئةل بوبنء تةقيبيتةوةء ثارضةثارضة بوبيتء ئةمانةى ل ثةيدابوبن.. دوريش نيية ئةم تةقينةوةية لة كاتيكدا رويدابيت كة بةريكةوت لة كاتى سوراننةوةى بةدةرى خؤردا ،لة ثةروانةى ثةرضيس )مشتةري( ثةروانةكة بؤخؤى ييخسيى كردبن.
2
نزيكبوبيتةوةء ،كةوتبيتة نيو هةريمى بظة )ناوضةى خةتةر(ى ثةرضيسةوةء ،ثارضةثارضة بوبيتء ،هيزى كيشكردنى خؤر لةوة زياتر #قةيةك لة بوبيت ماوة بة ثةرضيس بدات ئةو وردة ثةروانانة بكاتة ئةل وردة مانط بةدةورى خؤيةوة ،تا ئةمشيوةيةى ئيستةيان وةرطرت. #ى 1800دا )ثيازيى( طةردونناس #بيرس( ،لة سال بةرلة )ئؤل طةورةترينيانى دؤزييوة ،كة )سييز(ةء تيةكةى نزيكى 770كم ئةبيت. #ى 1804دا دانةيةكى ديكةيانى بةناوى )هارديط(يش لة سال )طؤنؤ(وة دؤزييوة ،كة تيةكةى نزيكةى 200كم ئةبيت. لة 1807دا هةسارؤكى )ظيستا( دؤزرايةوة ،تيةكةى 386 كمء ،لة 1932دا دوانى ورد دؤزرانةوة) ،ئامور(يان تيةكةى 2.5ك م كةمتةء ئةويديان )(AHةء ،تيةكةى هةر 1.6ك م ئةبيتء ،ئةمةيان هةنديجار تا نزيكى 5,7مليؤ ن ك م #ى 1845يش هةسارؤكى )ئةستاريا( لةزةوى نزيك ئةبيتةوة ..سال دؤزرايةوة....تد. جياوازييةكى زؤر لةنيوان قةبارةى وردة ثةروانةكاندا هةية ،ئةوانةى لةمةوبةر باسانكردن تةنها طةورةكانيان بو ،ضونكة ثةروانةى هيجطار #ماتيك ،يان دةنكة ليك ئةبن ،ياخود ورديشييان تياية كة بةقةدةر هةل زؤر لةوانةش وردتر كة مةطةر بة بةهيزترين ميكرؤسكؤث ببينرين! لةناو هةموياندا تةنيا وردةثةروانةى )ظيستا(ء )ثالس(ء دانةيةكى دييان كة ناوى )هيثى(ية بةضاوى تةنها ئةبينرين ،بةلم ئةوانى دى بةهؤى دوربي ،يان تةليسكؤثةوة نةبيت نابينرين.
1
)ئيؤس( كة يةكيكة لةم هةسارؤكة دريذكؤلة 42ثضوكانة، دريذييةكةى 33ك م ئ ةبي ت ،هيز ى كيشكردنى ئةمةندة كةمة ،ئةطةر بة دارلستيكيك بةرديكمان تيايا بةرةو ئاسانةكةى فريدا ،ئةوا بةردةكة هةرطيز ناطةريتةوة سةرى! لة هةمويان نزيكت لةخؤرةوة هةسارؤكى )فلؤرا(ية ،تيكراى دورييةكةى 320ك م ئ ةبي تء، سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة 1193ر ؤذ ى س ةر زةوى تةواو ئةكات ،لة هةموشيان دورتر لة خؤرةوة )سابيل(يةء 500 مليؤن كم دورةء ،سوراننةوةكةى بة 2431ر ؤذ ى س ةر زةوى تةواو ئةكات. لةهةمويان روناكت )ظيستا(ء )ئةتلنتا(ية ،كة بةحال تروسكاييةكةيانان ئةطاتآ. بونى ذيان لةسةر ئةو وردة ثةروانانة ناطونيت ..يةكةم: لةبةرئةوةى ثضوكنء ،دووةم :ضونكة هيزى كيشكردنييان كةمةء ناتوانن كةشيك لة دةورى خؤيان ثيكبينن كة بريتى بيت لة بةرطة هةوايةك تا بؤ ذيان دةستبدات ..سييةميش :دورييان لة خؤرةوة بؤتة مايةى هاتنةخوارةوةى ثلةى طةرما تياياندا ،بةجؤريك يارمةتى دروستبونء نةشوناكردنى ذيان نادات.
- 42ئةم هةسارؤكانة شيوةى جيازازيان هةية ،وةك شيوةكانى بةردى سةر زةوى، واتا مةرج نيية خر ،يان طؤيى بن ،تاتةبةرديشيان تياية ..بؤيآ تةنيا دريذييكةيان باسدةكةين ،نةك دريذى تيةكانيان.
2
شةشةم: ثةرضيس ،موشتةرى Jupiter طةورةترين ثةروانةى ناو خيزانى خؤرة ،قةبارةكةى نزيكةى 1340 ئةوةندةى طؤى زةوى ئةبيت ..لةبةر ئةوة بة ثةروانة زةبةللحةكة ناسراوة ..تيةكةى نزيكةى 143000ك مء، 43 زةويية ،واتا لة تيكراى ساي ى قورسايى 317ئ ةو ةند ة ى قور ثةروانةكانى خؤر ثيكةوة قورستة. -43بؤ رونكرنةوةى زياتر :مةبةست لة قورسايى )بارستايي(ية ،نةك قةوارة ،ئةويش #ىء شاشء بؤشى مادة #ىء ضروثرى ،يان فشوفؤل ثةيوةندى بةريذةى خةستءخؤل 2 ثيكهينةرةكانييوة هةية ..ضرى مادةكانى ثةرضيس لة 1,34طرام/سم تيناثةريت ،ضونكة تيكرا لة طازى ثةستينراو ثيكهاتون ،بةلم ضرى تيكراى مادة ثيهينةرةكانى زةوى دةطاتة 6طرا /مسم .2
1
ثةرضيس لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوة.. دوريى لة خؤرةوة 760مليؤ ن ك م ئ ةبي تء دةورةكةى بةخيرايى 12,8ك مء ب ة 4333ر ؤذ ى س ةر زةوى تةواو ئةكات. ثةرضيس لة هةمو ثةروانةكانى دى زوتر خولننةوةكةى بةدةورى خؤيدا تةواو ئةكات ..بةلم وةك زةوى هةمو بةشةكانى ثيكةوة #كو وةك خؤر لة بةشيكييوة بؤ بةشيكى دى ئةطؤررآ، ناسورينةوة ..بةل #ى يةكسان(يدا خيراترةء بةتةنيا 20كاتذ مير لة كةمةر )هيل دةورةيةك تةواو ئةكات ،بةلم لة جةمسةرةكاندا نزيكةى 5 خولةك زياتر ئةخايينآ. #ى بة ئةستورى 1600ك م ثةرضيس كةشيكى طازينى ليل هةية ،لة طازى نةوشادرء زؤنطاو )ميتان( ثيكهاتوة.
مانطةكانى ثةرضيس بؤ يةكةمينجار طاليلؤ توانى ضوار دانة لة مانطةكانى ثةرضيس لة شيوةى )ثةروانةى دةورى طر(دا ببينآ ،بةلم نةيتوانى هةشت مانطةكةى دى –ل ةب ةر ثض وكيا ن -ببينآ.
2
مانطةكانى ثةرضيس بة مانطى ذمارة 1ء 2ء 3ء...تد ،ناوئةبرين، بيجطة لةمةيش ناوى ديكةيان هةن ،وةك :ئايؤ ،يؤرءثا ،طانيميد، #ى 1610دا دؤزينييوةء، كاليستؤ ،ئةمانة ئةوضوار مانطةن طاليلؤ لة سال بةناوى مانطةكانى طاليلؤوة Galilean satellitesناونران ،ئةوانى دييش جطة لةناوةكانى خؤيان 44بة ذمارةكانى ضوارء ثينجء #ى دؤزينةوةيان ناونراون. شةشء..تد ،بةثيى سال جيى سةرسورمانة ضوار لة مانطةكانى ثةرضيس بةثيضةوانةى ئةوانى دى ئةسورينةوة ..واتا لة خؤرهةلتةوة بؤ خؤرئاوا ،دور نيية ئةم سوراننةوة ثيض ةوان ةييان ة – و ة ك ل ة م ةوب ةر باسانكرد -بةهؤى ئةوةوةبيت ،ئةم مانطانة لة بنةرةتةوة سةر بة ثةروانةى ثةرضيس نةبنء ،لة وردة ثةروانةكانى نيوان خؤىء )مارس( بنء ،لةكاتى سوراننةوةياندا لة ثةرضيس نزيكبونةتةوةء ،كةوتونةتة
#سيا ،ليدا ،هيماليا، - 44بؤ زانيارى زياتر :ناوةكانى دى مانطةكان وةك :ئامال ئيلرا ،ليسسيا ،ئةنكاكى ،كارمى ،ثاسيظاى ،سينؤثى ،ئايؤ 2ء ئايؤ 3ء ئايؤ 4ء، ب ة مؤر ة تا ئيست ة – ب ة ه ة مو ى- نزيكةى 40مان ط ى ئ ة م ث ةروان ةي ة دؤزراونةتةوة. )لة نتةرنيتةوة(
1
نيو بوارى هيزى كيشكردنييوة ،بةمؤرة ييخسيى كردونء بةخؤيةوة ثابةندى كردون.
حةوتةم:
كةش ،زوحةل
Saturn
ثةروانةيةكى زؤر جوانة ،بةوة لةوانى دى جيا ئةكريتةوة كة بة سآ #قةدارةكة! بؤ يةكةمي جار #ين ثةروانة ئةل #قة دةورة دراوةء ،ثيى ئةل ئةل #قانةى دةورى )كةش(ى دؤزييوة. #ى 1610دا ئةم ئةل طاليلؤ لة سال
2
ئةطةر ئيمة لة روانطة )مةرصةد(يكى طةورةوة بةباشى ليى #قانةى دةورةى وردبينةوة ،بؤمان دةرئةكةويت هةر يةكيك لةو ئةل )كةش(يان داوة ،بريتيية لة ذمارةيةكى هيجطار زؤر لة ورديلة مانط! ئةو ورديلة مانطانة بةدةورى )كةش(دا ئةسورينةوة ،بةلم هةمويان #كو ئةوانةى ئةكةونة بةشى ناوةوةى بةيةك خيرايى ناسورينةوة ،بةل #قةكان ئةسورينةوة ..واتا #قةكان خيراتر لةوانةى دةرةوةى ئةل ئةل دورترينييان لة ثةروانةى )كةش(ةوة ،لة هةمويان خاوتر ئةسوريتةوة. ثيشئةوةى بيينة سةر باسى ثةروانةى )كةش( خؤى ،لةبةرئةوةى #قانة ضيء #قةكانى لة خؤى سةرسورهينةرترن ،ئةبآ بثرسي :ئةو ئةل ئةل ضؤن دروستبون؟ #قانة )يان ،لةو ورديلة زياتر ريى تيئةضيت كة هةر يةكآ لةو ئةل مانطانة( ،رؤذآ لة رؤذان بريتى بوبن لة مانطيكى طةورةى سةربةخؤ، كاتآ ئةو مانطانة لة )كةش( نزيكبونةتةوة ،هيزى كيشكردنى يةكدييان ،واى لة مانطةكان كردووة ثارضةثارضة بوبن ،ضونكة ئةو 45 #قةكة مانطانة زؤر لةثةروانةكة خؤى ثضوكت بون ،بةمؤرة هةرسآ ئةل دروستبون ،كة ئةستورايى هةرسيكيان نزيكةى 16ك م ئةبيت.
مانطةكانى كةش )زوحةل(
#قة بة 4ضوار بؤشايى نيوانيان #قةء ،دواتر 5ثينج ئةل - 45سةرةتا وادةزانرا 3سآ ئةل لةيةكدى جويكراونةتةوة ..ئةما دةركةوت ئةو ضوارةش بؤشايى نيء ضوار #قةى ديكةنء دةبنة 9ئ ةل #ق ة ،بؤ دواجار ئا شكرابو ئةل #قةى تةنك تةنكنء ،ثانايى هيضيان ناطاتة 15ك مء كة تيكرا ئةل #قة دةبن! ذمارةشيان دةيان هةزار ئةل
- 46ضرى مادةكانى ثةروانةى كةش 0,68طرام/سم. - 47جطة لةو 10مان ط ة 33،مان ط ى ديي ش ل ة #ةس، ئاسانى زوحةلدا دؤزرانةوة ،وةك :هيلي ،كاليبسؤ ،ثرؤميسيؤس ،ئةتل #ستؤ....تد. جانوس ،باندؤرا ،تةل
1
ئةم ثةروانةية 734ئ ةو ةند ة ى ز ةو ى ئةبيت ،كةضى تةنيا 95ئ ةو ةند ة ى ز ةو ى قورسة ..هؤى ئةم سوك بارستاييةى ،بؤ كةميى ضرى ،يان كةميى خةستيى 46مادة ثيكهينةرةكانى ئةطةريتةوة. كةش )زوحةل( سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة 10760ر ؤذ ى #يكى كةش بريتيية لة 25217 سةر زةوى تةواو ئةكات ،هةر سال شةوء رؤذى كةش خؤى ..هةر رؤذيكيشى 10كاتذ ميرء ضارةكيكى سةر زةويية. )كةش( لة ضةرخة هيلكةييةكةيدا بةخيرايى 9,6ك /مضركة ئةروات. دةورءثشتى كةش وةك هى ثةرضيس واية ،لة طازى نةوشادرء زؤنطاو )ميتان( ثيكهاتوة ..بونى ذيان لةسةر روى )كةش( هةروةكو لةسةر #يشة ..ضونكة هيض )ثةرضيس(يش ،شتيكى زؤر دورء تةنانةت مةحال يارمةتيدةريكى تيدا نيية ببيتة مايةى ثةيدابونء طةشةكردنى ذيان.. ئةويش لةبةر دورييكةى لة خؤرةوةء ،ثلةى طةرميشى زؤر نزمةء هةميشة تاريكيشة.
#قانةى باسانكردن (10) ،دة47مانطى دى لة ئاسانى جطة لةو ئةل )كةش(دا يةنء ئةضن ،تةنيا دو مانطييان نةبآ ،هةمو ئةوانى دى لة
2
#دينء لة خؤرهةلتةوة ئاوائةبن ،دورنيية ئةو دو مانطة لة خؤرئاواوة هةل وردة ثةروانة )هةسارؤكة(كان بن ،يان تةنى نامؤى طةردونى بوبنء، ضوبنة ناو بوارى كيشكردنى )كةش(ةوةء ،ثابةندى خؤيى كردبن. ئةمانةش ناوى مانطةكانيتى: ميمةس ،ئينسيلدؤس ،ئيسيس ،دايؤنى ،رةيا ،تايتان ،هايثريؤن، ذاثيتؤس ،فؤبى ،تايس.
زؤر بةخيرايى بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة ،بة كةمت لة 11 كاتذمير جاريك بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة ،لة ضةرخيكى هيلكةييشدا ،بةثيضةوانةى سةمتى ثةروانةكانى دى ،لة خؤر ه ةلت ةو ة بؤ خؤرئاوا – بةنيسبةت خؤرةوة -بةخيرايى 6,72كم /ضركة ئةسوريتةوة ،بةمثيية
دةورةكةى 30687ر ؤذ )= 84سال #ى س ةر ز ةو ى(
ئةخايينآ. مادة ثيكهينةرةكانى دةورى ئؤرانؤس زؤر لةوانةى )ثةرضيسء كةش( ئةضن ..ثلةى طةرميش تيايا ئةطاتة 182-ثلةى سةدى لةخوار
هةشتةم:
ئؤرانؤس
Uranus
سفرةوة ..بةجؤريك ئةو طازى نةوشادرةى تيايةتى ئةيبةستيت. ئؤرانؤس ،طةرضى هةميشة تاريكة ،كةضى هةر بة ثةروانة كةسكةكة ناسراوةء ،روبةرةكةى بة ضينيكى ئةستور لة طازى زؤنطاء )ميتان( دةورةدراوة. ئؤرانؤس 21مانطى هةية ..ثينج مانطة طةورةكانى ئةمانةن: مياندا ،ئةريل ،ئةمثريال ،تةيتانياء ئؤثيؤ.
#ى 1871دا لةليةن )وليم هيرشل(ى طةردونناسةوة دؤزرايةوة، لة سال نزيكةى 70ئ ةو ةند ة ى طؤ ى ز ةو ى ئةبيت ..تيةكةى 510,000ك مء ،تيكرا ى دورييكةى لةخؤرةوة ،واتا نيوة تيةى سورطةكةى 2,800مليؤ ن كم زياترة.
1
2
تا ئيستة تةنيا يةك مانطى بةناوى )تريتؤن(ةوة لةليةن )لسل(ةوة #ى 1846دؤزراو ةت ةو،48ة ئةم مانطة 352000ك م ل ة سال نيثتونةوة دورةء ،دةورةيةك بة 6رؤذ بةدةوى نيثتوندا تةواو ئةكات.
نؤيةم:
دةيةم:
نيثتون
Neptune
زؤر لة ئؤرانؤس ئةضيت ،قةبارةكةى نزيكى 60ئ ةو ةند ة ى زةويية ،تيةكةى 48000كمء بارستاييةكةى 17ئ ةو ةند ة ى بارستايى زةوى ئةبيتء ،لةبةر ئةم طةورةييةء رةنطدانةوة شينةكةى بة )زةبةللحة شينةكة( ناسراوة. دورى لة خؤرةوة 8500مليؤ ن ك مء، سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة 164سال تةواو ئةكات ،بةتةواوى 60126رؤذى ئيمة ئةخايينآ ،ئةمةيش لة خؤرئاواوة بؤ خؤرهةلت، بةثيضةوانةى ثةروانةكانى دييةوةء ،بةخيرايى 5,44كم/ضركة ئةروات. ثلةى طةرمايى ئةميش وةك ضؤن ئؤرانؤسدا نزمة ،لةنيثتونيشدا نزمتةء ،تيشكى خؤرتا ئةطاتة نيثتون 4كاتذميرء 10خول ة ك ئةخايينآ.
ثلوتؤ
49
Pluto
- 48لة راستيدا ،تا ئةوكاتة دو مانطى دؤزرابونةوة ،من هةر بةو يةكةيان زانيبو، ئةويدى ناوى )نةيريد(ة ...ئيدى دواى طةشتة ئاسانييكةى )فؤيايةر (2لة #قةى تةنكى وةك ئةوانةى ئؤطؤستى 1989دا ،دةركةوت جطة لة 8مانط9 ،ئةل زوحةليشى لة دةورن!
مانطةكانى نيثتون
- 49ثلوتؤ ،يان )ئةفلتون( ،زانايان لةم سالنةى دواييدا ،ثلوتؤيان -وةك
#ةى خؤر دابرانء ،خستيانة ثةروانةى نؤيةم -لةبةر ثضوكى قةبارةكةى ،لة كؤمةل
1
2
#ى 1930دا يةكيك لة طةردونناسةكانى ولتة يةكطرتوةكان كة لةسال ناوى )تؤمبؤ( بو ،ثةروانةى )ثلوتؤ(ى دؤزييوةء ،دةريست دوريى لة خؤرةوة نزيكةى 6مليؤن كم ئةبيت. ثلوتؤ ،وةك ئةوانةى ثيشخؤى طةورةء زةبةلح نيية ،تةنانةت زؤر لةزةوى ثضوكتيشة. سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةخيرايى 4,8كم/ضركة بةنزيكى 250سال تةواو ئةكات. تيشكى خؤربةنزيكةى 5كاتذ مير ئ ة طات ة ثلوتؤ. ثلةى طةرما لةسةرى زؤر نزمة ،بةجؤريك خؤى لة ـ 240ثلةى سةدى لةخوار سفرةوة ئةدات. تا ئيستة نةزانراوة ئاخؤ ئةم ثةروانةية مانطى هةية 50بةدةوريا بسوريتةوة ،يان نا!
ثةروانةى :ظؤل;ــكان
Vulcan
51
#ة ثةروانةيةكى دييةوة بةناوى )ثشتينةى كؤثةر(ةوة ،كةبة)ثةروانة ريزى كؤمةل طرطنةكان( Dwarf planetsناسراون. 11 - 50سال دواى ضاثكردنى ئةم كتيبة ،لة 1978دا مانطيكى ثلوتؤ بةناوى )ضيؤن(ةوة دؤزرايةوةء ،دواتر لة 2005دا ،دوانى دى بةناوةكانى )نيكس(ء )هايدرا( دؤزرانةوة.
#كان لةنيو طةردونناسيدا نةما ..لةبرى ئةوة زانايان ئةطةرى ئةوةيان - 51دواتر ناوى ظؤل لةبةرضاوطرت كة بةثيى حساباتى طةردونيى ،دةبآ لةولى ثلوتؤوة ثةروانةء تةنى ئاسانيى دى هةبيت ..ئةوةبو لة 2003دا )ئييس (Eris-دؤزرايةوة كة تيةكةى 3752ك مء16،مليار كم ليمانةوة دورةء ،دواتر ئةميش خراية ليستى ثةروانة طرطنةكانةوة.
1
#كان لةثيش هةمو ثةروانةكانى دييةوة بكةين.. ثيويستبو باسى ظؤل بةلم طومانان لةبونى ثةروانةيةكى لةمؤرة كرد ،بؤيآ خستمانة دواى هةمويان! #ى 1858دا )لظريير(ى طةردونناس بلويكردةوة ،ثةروانةيةكى لة سال #ت(ى #ى 1859دا )لسكةربؤل تازةى دؤزيوةتةوة ،هةروةها لة سال طةردونناس جاريكى دى ئةم ثةروانةيةى ئيكتيشافكرد! وتى طوايآ #كان(. ئةكةويتة نيوان سورطةى زاوة )عةتارد(ء خؤرةوةء ،ناوينا )ظؤل #يت: لظريير لةم بارةيةوة ئةل #طان سييةكى قةبارةى زةوييةء ،تيكراى دورييكةى لة قةبارةى ظؤل خؤرةوة 20,8مليؤ ن ك مء ،و ة ك زؤرب ة ى ثةروانةكانى خؤر لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوةء ،بةنزيكةى 20رؤذ دةورةكةى تةواوئةكات. #كو ئةوةى لةبارةى ئةم ثةروانةيةوة ئةزانريت نة هةر تةنيا زؤر كةمة ،بةل طومان لة بونيشى ئةكريت ..ناتواني بيسةليني كة ثةروانةيةكى لةمؤرة لةناو ضةرخى )زاوة(دا هةية ،ئةطةر شتيكى واش هةبيت لةم سةردةمةدا ناتوانريت بة تةليسكؤث ببينريت ،لةبةر نزيكيى لةخؤرةوةء تيشكى بةتينى خؤر خؤيشى.
بؤضى ئاسان لة رؤذدا شي ئةنوينآ؟! 2
بةشةو ئاسان رةشء تاريك ديارة ،ئةمةيش بةهؤى سيبةرى زةوييةوةية كة رؤذ دروستى ئةكات ،ئةويش كاتآ خؤر ئةكةويتة ئةوديوى زةوييةوة ..بةلم ئايا ئةم سيبةرة ئةوةندة طةورةية كة هةمو ئاسان بطريتةوة؟! يان ئايا ئةو سيبةرةية بؤتة مايةى تاريككردنى ئةو بؤشايية زؤرةى لة نيوانانداء نيوان ئةستيرةكاندا هةية بة جؤريك ئةستيرةكان تيايا بدرةوشينةوة؟! نا ..زةوى زؤر لةوة ثضوكتة بتوانآ ئةو سيبةرة طةورةية دروستكات.. ئةوةى لة تواناى زةويدا هةية بةهؤى سيبةرةكةيةوة تاريكى كات ،تةنيا ئةو ضينة هةوايةى دةوريتى ،ئةويش -وةك باسانكرد -لة 300كم
تيثةر ناكات. بةلم ئةوةندة بةسة بؤ زةوى بة ئةستورايى 200كم مان بؤ تاريك كات.. )واتا ئةو بةرطة هةوايةى لةسةريتى( ..ضونكة تاريككردنى هةواى دةورى زةوى ئةبيتة مايةى ئةوةى بة بؤشايى ئاسانى تاريكء شةوةزةنطةوة بانبةستيتةوة ..بةو تاريكييةى ئةكةويتة ئةوديو بةرطة هةواكةيةوةء هةمو طةردونى طرتؤتةوة. ئةطةر ئةم بةرطة هةوايةى ئيستة لة دةورى زةوى نةبوايآ ،ئةمانتوانى بةرؤذى نيوةرؤ بةئاسانى ضاو ببينة خؤرء ،خؤر لةناوجةرطةى تاريكايى ئاساندا ببيني بيئةوةى كاريكى ئةوتؤ بكاتة سةر ضاومان، هةروةك ضؤن سةيرى ئةستيرةيةكى طةورة لةشةودا بكةين ،وائةبو.. "بيطومان ئةطةر ئةو بةرطة هةواية نةبوايآ ،ئيمةيش نةئةبوين!" ئةطةر بةسوارى كةشتييةكى ئاسانى لة رؤذدا بةرةو ئاسان بكةوينةرآ ،ثاش ماوةيةكى كةم –كةمت لة دةقيقةيةك ،-وردةوردة
1
ئاسان تاريك ئةبيتء ،هةر كة ضوينة ئةوديوئةم ضينة هةوايةوة ،ئيدى هةمو طةردون ئةبيتة شةوةزةنطيكى ئةنطوستةضاو ،خؤر وةك ئاوينةيةكى بازنةيى ئةبريسكيتةوة ،بيئةوةى هيض ثرشنطء تيشكيكى ثةخشء بلوبؤوةى وةك ئيستةى ببيني! بيطومان هؤى بلونةبونةوةى روناكايى خؤر ،هةروةها روناكايى ئةستيرةكانيش بة ئاساندا ،نةبونى مادةية –بةتايبةتى لة دؤخى طازيدا -لة بؤشايى طةردوندا.
كةواتة تا ئيستة بؤمان دةركةوت ئةو شوينةى مادة ،يان هةواى تيا نةبيت ،روناكايى –تيشك-ى تيا بلونابيتةوةء ،يةكةمي هؤ بؤ بلوبونةوةى تيشكء روناكى ،بونى هةواية. لةكاتيكدا تيشكى خؤر بةر هةوا ،يان تةثو تؤزى نيو هةوا ئةكةويت، تيشكةكة ثارضةثارضة ئةبيتء بلوئةبيتةوة. ثيويستة ئاطاداربي ،تيشك بريتيية لة ضةثكيكى تيكةلو لة رةنطةكان.. بةئاسانى ئةتواني ئةو ضةثكة رةنطة تيكةلوة جيابكةينةوة ،ئةويش بة تيثةراندنى تيشكةكة بةناو شةبةنط )مةنشور(يكدا ..يةك لةدواى يةك ئةم رةنطانة ئةبيني: #ىء سور. بنةوشةيى ،نيلى ،شي ،سةوز ،زةرد ،ثةتةقال بةبآ شةبةنطيش ئةتواني زؤر بةجوانىء ئاشكرا ئةم رةنطانة بةهةمان شيوة لة ثةلكةزيرينةدا ببيني. وتان كاتآ تيشكى خؤر بةر هةوا ئةكةويت ،بلوئةبيتةوة ،مةبةستمان هةر ئةو رةنطانةية ثةخش ئةبنةوة ،بةلم هةمو رةنطةكان وةك يةك بلونابنةوة ،ضونكة ئةو رةنطانة هةريةكةيان لةسةر شةثؤليك ئةمانطاتآ ،كورتىء دريذى شةثؤلةكان بةطويرةى هةر ئةو تةرتيبةية
2
كة ناوةكانيانان ثينوسى ،واتا كورتتين شةثؤل بنةوشةييةء، دريذترينييان سورة. كةواتة كاتآ تيشك بةر هةوا ئةكةويت ،رةنطى شي لة رةنطى سور خيراتر ثيضةوانةء بلوئةبيتةوة ،ضونكة ئةو شةثؤلةى رةنطى شينى #طرتوة ،لةوانى دى زؤر كورتتة. هةل بةمؤرة تا هةوا لةدةورى زةوى بينيت ،ئةو طومةزة شينةش بةسةرمانةوة هةر ئةمينيت ،ئةويش بريتيية لة كورتتين شةثؤل ناو تيشكى خؤر. تا تيشك دورتر بةناو هةوادا رةتبآ ،رةنطى شي ون ئةبآء رةنطةكانى دى بةدوى يةكدا ثيضةوانة ئةبنةوة ،تا ئةطاتة رةنطى سور ..ضونكة تا تروسكايى تيشك بينآ ئةو شةثؤلةش هةر ئةمينآ كة رةنطى سورى #طرتوة ..تا هةواش زياتر تةثوتؤزى تيابيت ،تيشكةكة زياتر هةل بلوئةبيتةوةء ،شةثؤلة دريذةكانيش دةست بةثيضةوانةبونةوة ئةكةن، #ىء سور، بةتايبةتى دةمةوئيواران لةبرى رةنطى شي ،رةنطى ثرتةقال يان زةرد ئةبيني ..ضونكة لة ئيوارةدا تيشكى خؤر ماوةيةكى دورتر بةناو تةثوتؤزء هةوادا ئةبريت ،لةضاو ئةوةى لةنيوةرواندا ئةيبيت. تا هةوا بآ تةثوتؤزء سافء خاوينت بيت ،ئاسان شينيكى تؤخت #ةتةدا تةنيا ئةو شةثؤلةى تيا ثيضةوانة ئةنوينآ ،ضونكة لةو حال #طرتوة. ئةبيتةوة كة رةنطى شينى هةل
1
كلكدار )الذنب( Comet كلكدار تةنيكى ئاسانيية ،لة دوبةش ثيكهاتوة ،سةريكى طةورةء كلكيكى دريذ ..سةرى كلكدار لة بارستاييةكى طةورةى بةردء طلء مةعدةنء طازى بةبةستةلةك بو ثيكهاتوة ..تيةى سةرةكةى لة دو كيلؤمةتر زياترة. لةدورةوة كلكةكةى دةرناكةوآ ،ئةويشى بريتيية لة هةندآ طازء تؤزوخؤل ..كلكى هةنديكيان سةدان كيلؤمةتر دريذة!
2
كلكدار بةزؤرى لة دةوروثشتى خؤردا هةن ،هةنديجار لة زةوى نزيك ئةبنةوةء ،سةرمان لي ئةدةن. #ى يةطيك لة كلكدارة بةناوبانطةكان ناوى كلكدارى )هال(52يةء ..لةسال 1910دا بة 3سال بةرلة يةكةمي جةنطى جيهانى ) (1918-1914لة زةوى نزيكبؤوة ..لةوةءبةريش لة سالنى 1835ء 1759دا دةركةوتوةء لةزةوى نزيك بؤتةوة ..بيطومان جاريكى دييش لة #ى 1986دا 53سةرمان ل ئةداتةوةء ،رةنطة ئةمارةيان دةورءبةرى سال زؤر لة جارانى ثيشو ثضوكت بيت! ضونكة لةكاتى رؤشتن بة بؤشايى ئاساندا هةندآ لة مادةكانى ون ئةكات! ضونكة لةهاتنةكانى ثيشويدا طةورةتر دياربو ،تا هاتوشة ثضوكت بؤتةوة. كلكدارى )ئينكى( لة ضةرخى ثةرضيس )موشتةرى( دةرناضيت.. كلكدارةكان هيجطار زؤرن ،لة بةناوبانطةكانيان كلكدارى )بونسبؤكسن، دارست ،دى ظيكؤ ،مةشائيء....تد(
- 52هال لة كؤنةوة ناسراوة ،دواتر بةناوى ئيدمؤند هال )(1742-1656 طةردونناسى بةريتانييةوة ناونرا ،لةبةرئةوةى تؤذينةوةى زانستيى زؤرى لةبارةوة كرد ،دةستنيشانى سالء رؤذى هاتنيشى كرد ،هةر 76سالء 11رؤذ جاريك لة زةوى نزيك دةبيتةوة. - 53هال ريك لة 27ى نؤظامبةرى 1985دا جاريكى دى هاتةوة ..واتا بةتةنيا مانطيكء 5ر ؤذ دوا ى ثيشبينيي ةك ة.
1
ئةو ئةستيرانةى ئةكشين! & Meteorites Metros
شوهبء بةردة نةيزة ئةطةر لة شةويكى سايةقةدا سةيرى ئاسان بكةين ،ضارةكة كاتذميريك #ى بريسكةدارى زيوين ئةبيني ..لةثر هيض تيناثةريت ،ضةندين هيل #ين: ثاشاوةيةكييان ديار نامينن ،لى خؤمان ئةل ئةها! ئةستيرةيةك كشا! #ين: دورنيية يةكسةر بشل ئاخؤ كام شيخء مةشايةخ عةمرى خوايكردووة؟ خوا لييخؤش بيت!! #ةية ..ضونكة بةلم ئةم ناوةى ئيمة لةم دياردةيةمان ناوة ،زؤر هةل ئةوانةى ئةيانبينيء ئةكشين ،نة ئةستيرةنء نة نيمضة ئةستيرة.. ئةطةر ئةستيرةكانى ئاسان بةوجؤرة بكشينء نةمينن ،لةماوةى ضةند #يكى زؤر كةمدا ئةستيرةيةك بة ئاسانةوة نةئةما! تةنانةت ئةتوان سال #يم لة تةنيا رؤذيكدا ،تاكة ئةستيرةيةك لةو ئةستيرانةى بةضاو بل
2
ئةيانبيني لة طةردوندا نةئةما ..بةلم ئةستيرة هيض كاتيك بةو شيوةية ناكشآء ،ئةستيرةكان بةنيسبةت ئيمةوة لة وةستانيكى ريذةيى بةردةوامدان. بة هةنديك لةوانةى ئةكشين ئةوترآ بةردة نةيزة )نةيزةك(ء بةهةنديكى دييان ئةوترآ ميتؤ )شوهوب(.54 هةريةكآ لةمانة لة بارستاييةك ،كة بةزؤرى لة ئاسنء بةردء طلء، هةروةها مسء قورقوشمء نيكلء ئةلؤمنيؤم ثيكهاتوة ..قةبارةيان جؤراوجؤرة ،ميتؤكان زؤر ثضوكنء ،ئةوانى دى طةورةنء هى وايان تياية ضةن تةنيك قورسة. ئةمانة بةخيرايى 10تا 45كم/ضركة ئةسورينةوة ،كاتآ دينة ناو بةرطة هةواى زةوييةوة ،بةهؤى ليكخشانيانةوة ثلةى طةرمييان بةرز ئةبيتةوة #يك لة بريسكةى زيوين لة تاريكايى تا دائةطيسينء ،بةمةيش هيل ئاساندا دروست ئةكةنء نامينن. ذمارةى ئةمانة لة ئاساندا هيجطار زؤرة ..هةتا يةكيك لة ضاوديرةكان #يت لةماوةيةكى زؤر كورتى شةويكدا توانيم 3000يا ن ل ئةل 55 ببينم.
- 54لة خؤرئاوادا بةوانةى لةنيو هةوادا دةسوتينء ،ناطةنة سةر زةوى دةوترآ ميتؤ )(Metrosء، بةوانةيش دةطةنة زةوى دةوترآ ميتؤرايت ).(Meteorites
-55ولسنا السماء فوجدناها ملئت حرسا شديدا وشهبا) ..قــورئان( #ةوة مرؤـظ روانيويتة ئاسانء ،ئةم دياردةيةى بةلوة بيطومان لة مليؤنةها سال سةيرء ترسناكيش بووة ..بةتايبةتى لة شةوانى بيابانى تاريكء نوتةكدا باشت دةبينرين ..ديارة جطة لةذمارة زؤرة بينراوةكةى هيضى دييان لةبارةوة نةزانيوة.
1
سةرضاوةى ئةمانة بةزؤرى ئةو كلكدارانةن لةكؤتايى ذيانياندا لةتلةت #بووةكانى نيوان مارسء ئةبن ،يان لة وردة ثةروانة )هةسارؤكة( ويل #ة ئةستيرة )طالكسى(كانى ثةرضيس )مةريخء مشتةرى(ن ،يان لة كؤمةل )فرساوس ،زةرافةء شير(ةوةن ،يان لةهةندآ سةديةوة كة هيشتا نةبونةتة شارة ئةستيرة "طالكسى"ء ،بةشيك لة مادةكانيان بةطةردوندا #ةى خؤرةوة. بلوبونةتةوة ،لةوانةوة دينة ناو كؤمةل ئةمانة بةزؤرى مةترسى كوشندةء ويرانكارييان ل ئةكرين ..بةتايبةتى بةرامبةر كةشتيية ئاسانييكانء كةشتيوانةكانيان ،كاتآ دةطةنة ئةوديو بةرطة هةواى زةوى ،بةلم ئةم مةترسيية بؤ دانيشتوانى سةر زةوى هيضى ئةوتؤ نيية ،ئةويش بةهؤى ئةو ضينة هةوا ئةستورةى دةورى زةوى داوة ،كة رؤذانةء بةردةوام مرؤـظ لة هةزارةها ميتؤء بةردة نةيزةى كوشندةء ويرانكةر ئةثاريزآ. ئةوانةى لةبةر ثضوكى قةبارةكةيان لة ئاساندا ئةسوتينء ،ناطةنة سةر زةوى ثييان ئةوتريت ميتؤ )شوهب( ..ئةوانةى قةبارة طةورةن ،بة سوتاندنةوة ئةطةنة سةر زةوىء بةناويدا ئةضةقين ،ئةمانة ميتؤرايت، #ين. يان )بةردة نةيزة(يان ثيئةل
#ى 616ث.ز يةكيكى طةورةيان كة طةيشتة سةر زةوى 10كةسى لةسال كوشتء ،بةرديكى طرانبةهاشى تيابو ..ئةمةيش شتيكى ئاساييةء، بةطشتى ئةوانةى دواى سوتانيان ئةطةنة سةر زةوى ئةبنة بةردى طرانبةها. #ى 1944يشدا بةردة نةيزةيةك بة بارستايية #ين ،لة سال ميذوناسةكان ئةل ئاطرةكةيةوة داكةوتء ضةند خانويةكى سوتان.
2
توخة ثيكهاتةكانى طةردون Elements ’The Universe
ئةتؤم
هةمو تةنء بونةوةرةكان لة طةردوندا بؤ يةك سةرضاوة ئةطةرينةوة، طؤى زةوى بة طياندارء بيطيانةوة ،مانط ،خؤرء ثةروانةكانى دى ،هةمو ئةستيرةكانء سةديةكانيش ،تيكرا لة بناغةدا لة يةك سةرضاوةوة هاتونةتة كايةوة ،ئةويش طؤيةكى هيجطار طةورة56بو! دور نيية ئةوةى وتان تؤزآ لة راستى لماندابيتء ،ئةو لدانةيش لة سروشتى مرؤظةوة بيت كة حةزئةكات هةمو شتيك بؤ يةك سةرضاوة بطةرينيتةوةء ،هيض جياوازييةك لةنيوان ثارضةء بةشةكانييا نةبيتء، هيضيان لةوى دى زياتر نةبن! دوريش نيية داستانى ئادةمء حةواش هةر لةبةر ئةم سروشتة ضةسثاوةى مرؤـظ بيت ،كة حةزئةكات هةمومان لة يةك سةرضاوةوة هاتبينةتة خوارةوة! ئيدى هةرضؤنيك بيت ،ليرةدا طرينط ئةوةية ،مادةكانى طةردون لةسةرةتادا وا ثارضةثارضةء ثةرشء بلو نةبون ،ثيدةضيت هةر هةمو ئةستيرةو سةديمء تةنة جؤراوجؤرةكانى دى طشتييان ثيكةوةء - 56زانايان لةو بروايةدان ضرى مادةى ئةو طؤية بةر لة تةقينةوةء دروستبونى سم. طةردون طةشتبيتة 9310طرا م/
1
بةشيوةيةكى ثةستينراو ،طؤيةكى هيجكار طةورةيان ثيكهينابيتء، دواتر بةهؤى تةقينةوةيةوة ثارضةثارضة بوبآء ثارضةكانى بةهةمو ليةكى بؤشايى طةردوندا بلوبوبنةوةء ،ئيستةيش ئةبيني تاديت وردتر ئةبنء زياتر دورئةكةونةوة. ئةوةى مايةى سةرسورمانة ،هةمو ئةو توخانةى دورترين ئةستيرةيان ل ثيكهاتوة ،هةمان ئةو توخانةن كة لةطؤى زةوياندا هةن! ئةمة دةرى ئةخات كةوا لةسةرةتادا زؤر لةيةكدى نزيك بون ،يان هةر هةمويان يةكثارضة بون. هةمو ئةو توخم )عونسور(انةى طةردونييان ل ثيكهاتوة 92 توخن ..دةبا بزاني توخم ضيية!؟ ئةطةر ثارضة تةباشييكمان وردوردكرد ،تائةو رادةيةى ئيدى نةتواني لةوة وردترى بكةين، ئ ةبين ي – بي طو ما ن ب ة مايكرؤسكؤث -لة طةرديلةى هيجطار ورد ثيكهاتوة ..نةك هةر تةباشي، #كو هةرضى مادةى طةردون هةية ،لةو طةرديلنة ثيكهاتونء ،ئةكةر بةل ئةوانيشمان بة ئاميريك لةتلةتكرد ..ئةطةين بةو شتةى #ين )ئةتؤم(ء ،ئةمةيش نة ثيى ئةل لةتلةت ئةكريتء نةبةتةنياش ئةبيت ..هةميشة دوان يان زياتر يةكئةطرنء تؤزيك ،يان
2
ط ةرديل ةي ة ك – جز ىْ ْ -ثيكدين ن.. ئةميش لةبةر ورديى بةضاوى روت نابينريت. ت ي ة ى تؤزي ك – ط ةرديل ةي ة ك -ل ة رؤن 0,000001سم ،واتا يةك لة مليؤنى سانتيمةتريكة! بيطومان ئةتؤم لة تؤز ثضوكتة. ئةو ئةتؤمةى بة ضاونابينريت ،ذمارةيةكى هيجطارى زؤرى وةك يةكى ضونةتة ثال يةكء يةكيان طرتوةء بونةتة ئاسن ،قورقوشم ،فافؤن، طؤطرد ،ئؤكسجيء....تد. هةروةها ذمارةيةكى جياوازى لة يةكنةضوى يةكييان طرتوةء بونةتة: ئاو ،هةوا ،طل ،نةوت ،خوآء...تد. وتان ذمارةيةكى ضونيةكء ذمارةيةكى جياواز لة ئةتؤمةكان ..بةلم لة #يي جياوازييةكى ئةوتؤ لةنيوان ئةتؤمى ئاسنء راستيدا ئةتواني بل ئةتؤمى ئؤكسجيندا نيية كة شايانى باسبيتء ،هةروةها لةنيوان ئةتؤمى ئاسنء هةمو توخةكانى ديكةشدا! لة دريذةى ئةم باسةماندا دواتر ئةمة رونت ئةكةينةوة. * * * فةيلةسوفى يؤنانى )ديوكريتس( ناوى ئةم ثارضة هيجطار وردانةى نا )ئةتؤم( ..ئةتؤم وشةيةكى يؤنانييةء واتاى )لةت ناكريت( ،يان )وردتر ناكريت( ئةبةخشيت. هةروةها )تؤمسؤن( لةو باوةرةدابو ئةتؤم تةنيكى تؤكمةء تيكسمراوء ثتةوء ثرة ،نيوةى ساليبة )(-ء نيوةكةى دى موجةبة ) .(+بةلم
1
)رةزةرفؤرد( 57بة تةجروبة دةريست ئةتؤم تةنيكى تؤكمةء #كو زؤربةى قةبارةكةى بؤشاييةء ،لة تيكسمراوء ثتةوء ثر نيية! بةل ناوةراستيدا ناوكيكى ثرء خةست هةية بارطةى )موجةب( )(+ى #طرتوةء ،لةدةورى ناوكيش ئةليكتؤنى )ساليب( ) (-هةية هةل رةزةرفؤرد وتى ئةلةكتؤنةكان بةدةورى ناوكدا ئةسورينةوة ،ئةويش بةهؤى دو هيزى ضونيةكةوة ،هيزى كيشكردانى كارةبايى ناوك بؤ لى #ثيوةنةرى بؤ دةرةوة. خؤىء ،هيزى ثال #يكى دى دواى رةزةرفؤرد ،زاناى دانيماركى )بؤهةر( ثاش ضةند سال نونةيةكى ئةتؤمى دانا ،كة زؤربةى دياردة سروشتيكانء ئةنامطييية زانستييكانى رونكردةوةء ،بةهؤى ئةمةيشةوة خةلتى #ى 1912ى ثيبةخشرا. نؤبل )بؤهةر( توانى ئةتؤم بةو ثضوكييةوة لةطةل خؤرء ثةروانةكانيدا بةراورد #طانةى خوارةوة: بكات ،بةم بةل -1لةناوةراستى هةر ئةتؤميكدا ناوكيك هةية ،كة %91,97ى ه ة مو ماد ة ى #طرتوة ،هةروةكو ضؤن خؤر لةناوةراستدا ئةتؤمةكةى هةل %99,87ى ه ة مو ماد ةكان ى #طرتوة. خيزانى خؤرى هةل - 57ئيرنست رةزةرفؤرد 1937 -1871 :زانا ى نيوزلند ىلةذير ضاوديرى طةورة زانا )جؤزيف تؤمسون( دؤزةرى ئةليكتؤندا لةبوارى تيشكدانةوة جؤراوجؤرةكانى #ى 1908خ ةلت ى نؤب#ل ى ل ة ئةتؤمدا كارى كرد ..سال كيميادا ثيبةخشرا.
2
-2هةمو ئةتؤميك تةنؤكةى زؤر وردترى تياية ،هةريةكةيان لة سورطةى خؤياندا بةدةورى ناوكدا ئةسورينةوة ثييان #ين ئةلةكتؤن ،وةك ثةروانةكانى خؤر. ئةل -3دريذى تيةى سورطةى ئةلةكتؤنةكان يةك لةدواى يةك بةهةمان ريذةى دريذى تيةى ضةرخى ثةروانةكان زيادئةكةن. #نان لة نيوان ناوكء ئةلةكتؤنةكاندا، -4هيزى كيشكردنء ثال لةسةر هةمان ئةو ياسايةية خيزانى خؤرى لةسةرة، #يت" :هيزى كيشكردن ئةويش ياساى نيوتنة كة ئةل بةثيضةوانةوة لةطةل دوضةندانةى ماوةى ميانيان تةناسوب ئةكات". -5بؤشاييةكى ريذةيى زؤر فراوان لةناو ئةتؤدا هةية ،وةك ئةو بؤشاييةى نيوان خؤرء ثةروانةكانى. *** تا ئيستة ئةوةمان بؤ دةركةوت هةمو ئةتؤميك لة ناوكيكء ئةلةكتؤنةكانى ثيكهاتون ..لة ناوكيشدا هيندةى ذمارةى ئةلةكتؤنةكان )ثرؤتؤن(يش 58هةية ..ئةو جياوازييانةيش لةنيوان توخةكاندا ئةبينرين تةنيا بةهؤى ذمارةى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤنةكانيانةوةية.. زؤرىء كةمييان لة ئةتؤمةكاندا جياوازيى نيوان توخةكانء -58لةبةرئةوةى بةنيازبوم كتيبيكى سةربةخؤ دةربارةى ئةتؤمء فؤتؤنء تةنؤلكة وزةيىء تيشكييكانى ناوى دابنيم ،نةمويستبو ليرةدا لةمة زيت دريذة بةم بابةتة بدةم.
1
#ةتةكانيان دةستنيشان ئةكةنء ،وايان ليئةكةن دوانييان لةيةكدى خةسل نةضن! #ين :ئةطةر جياوازى نيوان توخةكان هةر ئيستة رةنطة بثرسنء بل ذمارةى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤن بيت ،ئايا ناتوانريت توخيك بة توخيكى #تون(، دى بطؤرريت؟! ئايا ناتوانريت توخيكى طرانبةهاى وةك زير )ئال يان ثلتي ،لة توخيكى هةرزانبةهاى وةك جيوة يان قورقوشمء ئاسن، بةزيادء كةمكرنى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤنةكان دروستبكةين؟! #ى! بؤنا؟ تا ئيستة زؤر هةول بؤ دروستكردنى زير لة توخيكى بةل ترةوة دراوة ،ئةمة خولياى طةليك لة زاناء فةيلةسوفء كيمياطةران #تونيان لة بووة ..لة راستيشدا لةم هةولنةياندا سةركةوتو بون ..ئال توخى دى ،بةتايبةتى لة )جيوة( دروستكردووة ..ضونكة )جيوة( لة ليستى توخةكاندا لةدواى زيرةوة ديت ..بةلم تةنها كؤسثيك لةم #توندا ئةكريت، طؤرينةدا ئةوةية ،ئةو مةسرةفةى لة طؤرينى جيوة بؤ ئال #تونةى لييمان دةستئةكةويت زياترة. لة نرخى ئةو برة ئال * * * زؤرىء كةمى ثرؤتؤنء ئةلةكتؤن لة توخةكاندا واتا بةرزىء نزمى، يان زيادءكةمى كيشى ئةتؤمى )وةزنى زةرى( هةر توخيكيان. ئةتؤمى طازى )هايدرؤجي( بؤ كيشى هةمو ئةتؤمةكانى دى كراوة بة بناغة ،واتا ثيوةرى ئةساسى ..ضونكة لةناو ئةتؤمى )هايدرؤجي(دا تةنيا يةك ئةلةكتؤنء يةك ثرؤتؤن هةن ..كيشةكةيشى 1,0083 يةكةى بارستايى ئةتؤميية ..ئةلةكتؤنةكة 0,00045 يةكةيةء ثرؤتؤنةكةيش 1,00778ي ةك ةي ة.
2
دواى )هايدرؤجي( لة ليستى توخةكاندا )هيليؤم( ديت كة 2ئةلةكتؤنء 2ثرؤتؤنى تيايةء كيشيشى 4يةكةية. #طة )مةدار(دا ئةلةكتؤنةكانى )هايدرؤجي(ء )هيليؤم( لةتةنيا يةك خول ئةسورينةوة ،ضونكة خولطةى يةكةمى ناو ئةتؤم جيى سوراننةوةى 2 ئةلةكتؤنى تيا ئةبيتةوة. دواى ئةميش )ليسيؤم(ة كة 3ئةلةكتؤنى تيايةء) ،ئؤكسجي(يش 8ئةلةكتؤنييةء لة 2سورطةدا ئةسورينةوة ،دوانييان لة خولطةى يةكةمداء ئةوانى دييش لةهى دووةمدا كة جيى 8ئةلةكتؤنى تيا ئةبيتةوة ..ئيدى بةمؤرة تا )يؤرانيوم( كة 92 ئةلةكتؤنةء لة 7خولطةدا ئةسورينةوة. سورطةى سييةمى ناو ئةتؤم لة 18ئةلةكتؤنء هى ضوارةم لة 32ئةلةكتؤنء هى ثينجةم لة 50ئةلةكتؤن زياترييان جيطة تيا نابنةوة. جطة لةو 92توخةى 59بونةتة خشتى ثيكهاتةى هةمو طةردون ،زاناكان تائيستة توانيوييانة 9تو خ ى زؤر قور سء طرانت 60بةهؤى زيادكردنى ئةلةكتؤنةكانى ناو ئةتؤمة قورسةكانةوة دروستبكةن ..ئةمةيش ليسى ناوء ذمارةى ئةلةكتؤنةكانى توخة نويكانة: ناوى توخم ذمارةى ئةلةكتؤنةكان -59بةثيويستم نةزانى ليستى هةر 92تو خ ةك ة ل ة م كتيب ةدا بلوبكةمةوة. - 60جطة لةوانة ،لةم ماوةيةدا 17تو خ ى ديي ش دروستكراونء ،ئيستة ذمارةى هةمويان طةيشتؤتة 118توخم.
1
نيثتؤنيؤم ثلوتؤنيؤم ئةمريكيؤم كؤريؤم ثيركليؤم كاليفؤرنيؤم ئةينشتاينيؤم فيرميؤم #يؤم مةندل
93 94 95 96 97 98 99 100 101
ضؤنييتى دؤزينةوةى خيرايى تيشك Speed of Light #يي :نزيكةى رؤذةرييةك دورة ،يان زؤر جار باسى جيطةيةك ئةكةين ئةل بة ئوتومبيل سةعاتيكة ،يان بة فرؤكة دة دةقيقةية ،بيئةوةى ميل ،يان كيلؤمةتر ،ياخود هيض ثيوةريكى دى بؤ ميانةى نيوان دو شوين بةكاربيني! ئيدى ضونكة طويطر ئةتوانآ مةزةنةى خيرايى ثيادةء ئوتومبيلء فرؤكة بكات ،ييكسةر دوريى ئةو جيطةيةى مةبةستمانة بؤ رون ئةبيتةوة.
2
لة طةردونناسىء هةندآ زانستى دييدا ،زؤرجار لةجياتى ثيوةرى دوري ى – ك مء مي ل -ثيو ةر ى كاتيى وةك ضركةء كاتذميرء سال بؤ دورى نيوان دو شوين بةكارئةهينريت. بةكارهينانى ثيوةرى كاتى لةبرى ثيوةرى دورى لةبةر سوكى بةكارهينانء ئاسانى تيطةيشتنيتى ..ضونكة هةندآ دورى هةن ،وةك دورى ئةستيرةكان لة يةكدييةوة ،هيندة زؤرة ،كة ويراى ئةوةى بةدةم ناتوانريت بوتريت ،نوسينى ذمارةى كمء ميلةكانى ديريك زياتريش هةر بة سفر ثرئةكاتةوة ..ئةوجا خويندنةوةيشى طرانت ئةبيت. بؤ نونة نزيكتين شارة ئةستيرة ليمانةوة طالكسى ئةندرؤميديا )ذنة ثيوةندكراوةكة(ية نزيكةى 20.000.000.000,000,000,000ك م #ة ئةستيرةيةكى دى تازة دؤزراوةتةوة ،نزيكةى دورة ،كؤمةل ) 100.000.000.000.000,000,000,000ص ةد هةزار مليار مليار( كم ليمانةوة دورة ،ئةم ذمارةو سفرة ريزكراوانة ،نة بةئاسانى ئةخويندرينةوةء نة ئةوترينء تةسةوريش ناكرآ ضةنديكن! لةبةر ئةمة زانايان ثيوةريكى تايبةتييان بؤ ثيوانى ئةم دورايية زؤرء خةيالوييانة دانا ..ئةويش ئةو كاتةية كة تيشك تيايا لة ئةستيرةيةكةوة ئةطاتة ئةستيرةيةكى دى. وائةزانرا تيشك يةكسةر لةمسةرى دنياوة ئةطاتة ئةوسةرى ،بيئةوةى هيض كاتآ بايينآ ،بةلم دةركةت وانييةء ،تيشك تةنانةت لة بؤشاييشدا تا لةشوينيكةوة ئةطاتة شوينيكى دى موددةتيك ئةخايينآ،
1
ئةطةر بةناو هةوا ،يان ئاو ء شوشةدا رةتبآ خيراييةكةى كةمت ئةبيتةوة! #بذاردنى خيرايى تيشك بؤ ثيوانى دورى لةبةرئةوةية هيض بيطومان هةل شتيكى دى لة طةردوندا نيية هيندةى تيشك خيرابيت ..كة 186 هةزار ميل ،يان 300ه ةزار ك م ل ة ضركةيةكداية! هةروةها ضونكة ئةم خيرايية تاكة ياسايةكى سروشتيى نةطؤرة كة بةثيى شوينء كاتء سةردةمى جياجيا زيادء كةم ناكات. #يي 4,000,000,000,000ضوار ئيدى لةبرى ئةوةى بل #ين :ئةستيرةى )ئةلفا قةتنةروس( لة طالكسيى هةزار مليار كم ،ئةل قةنتةروسدا4 61تيشكةسال ليمانةوة دورة ،ضونكة تيشكة ساليك نزيكةى هةزار مليار كيلؤمةترة. بةلم ئايا ئةم خيراييةى تيشك ضؤن دؤزرايةوة؟ ئايا ئةو جيطة تةختة فراوانةيان لةكوآ بو تا ئةم تاقيكردنةوةيةى تيابكةن ،لةكاتيكدا تيشك لة ضركةيةكدا 7جار بةدةورى زةويدا ئةسوريتةوة؟! دؤزينةوةى خيرايى تيشك ثيويستى بةو هةمو جيطة تةختء فراوانء #كو زانايةكى فةرةنسايى كة ناوى )فيزؤ Fizeau ماندوبونةش نيية ..بةل ( 62بو ،توانى بةهؤى ئاميريكى ثضوكةوة ئةم خيرايية بدؤزيتةوة.. #يكة بة جةستة ئةسثء بةسةر مرؤظة - 61قةنتةروس :ئاذةل
- 62هايثؤليت فيزؤHippolyte Fizeau 1819 – 1896 : #ى 1849دا خيرايى تيشكى لة هةوادا دؤزييوة ،كة فيزيكناسى فةرةنسايى لة سال نزيكةى 299,800ك م ئ ةبي ت ..طةر ض ى ذ مار ةك ة جياوازييةكى زؤر كةميشى لةطةل خيرايى تيشك لة بؤشاييدا هةية ،بةلم هةر بة دةستثيشخةرييةكى مةزن لةم بوارةدا دادةنرآ.
2
ئاميرةكة بريتيبو لة دو ثيضكةى بةرامبةر بةيةك ،هةردوكيان بةهؤى سورينةريكةوة ئةخولنةوة ،هةر يةكآ لةو دو ثيضكةية 50دان ى ثيوةبو ،فيزؤ هات سةرضاوةيةكى تيشكى بةرامبةر ددانةكان لةدةرةوةياندا دانا. لةكاتى سوراندنةوةى يةكةم ثيضكةدا ،تيشك ئةتوانآ لةنيوان دو دانيةوة بيتة ناوةوةء بةرةو دووةم ثيضكة رةتبآ ..بةلم كاتآ تيشكةكة ئةطاتة دووةم ثيضكة ،يةكيك لة دانةكانى ئةم ثيضكةية بةرى ئةطريت.. ئيدى بةثيضةوانةى يةكدييةوة كاتآ ئةويان بةرى تيشكةكة ئةطريت، دانيكى ئةم ريى رةتبونى ئةداو ،كاتآ دانيكى ئةميان لئةضآء بوارى تيثةربونى ئةدات ،دانيكى ئةويدى ديتء بةرى ل ئةطريت ..واتا هةر بؤشاييةكى نيوان دو دانى ثيضكةيةكيان بةرامبةر دانيكة لة ثيضكةكةى ئةويديدا. بةم هؤيةوة ئةطةر ثيضكةكان بةشينةيى سوريندرانةوة ،لةوسةرةوة ضاودير ناتوانآ تيشكةكة ببينآ ..بةلم كاتآ )فيزؤ( خيرايى سوراننةوةى ثيضكةكانى طةياندة هةزار سور لة ضركةيةكدا ،توانى بةئاسانى تيشكةكة ببينيت ،كاتآ لةنيوان ددانةكانى دووةم ثيضكةوة بؤ دةرةوة رةت ئةبآ! ضونكة تا تيشكةكة لة بؤشايى ددانةكانى يةكةم ثيضكةوة ئةطاتة هى دووةم ،ددانى بةرامبةرء ريطر لة دووةم ثيضكةدا لئةضآء ،تيشكةكة ئةتوانآ لة بؤشايى دواى ددانة لضوةكةوة رتبآء بطاتة ضاوى ضاودير. بؤئةوةى تاقيكردنةوةكة وردتر بيت) ،فيزؤ( هةنديك ئاوينةى بةكار هينا ،تاكو تيشكةكة بة مةسافةيةكى دورتردا رةتبآ.
1
ئةما بة زانينى دورى نيوان دو ثيضكةكة ،ياخود دورى نيوان ئاوينةكانء ،بة زانينى نيوة تيةى ثيضكةكانء ،هةروةها بة زانينى خيرايى سوراننةوةيانء بةريطةيةكى ذميرةيى ئاسان خيرايى تيشكةكةمان بؤ دةرئةضيت. )فيزؤ( بةتةواوى دةريست ،خيرايى تيشك لة ضركةيةكدا 299,792كم ،يان 186,300ميلة. هةمديسان بةريطةيةكى ذميرةيى ئاسان ،ئةتوانريت ئةو خيرايية لة #يكدا بدؤزريتةوة ..بةمثيية تيشكة خولةكيك ،كاتذميريك ،رؤذيكء سال #يك ئةكاتة: سال x 60 186,300ضركة x 60خولةك x 24كاتذ مير x 365رؤذ = }x1010 882كم. 5,510,156,200,000مي ل ،يا ن {
2
ئةستيرةكان #دينء دةرئةكةون لة لةكؤندا وايان ئةزانى ئةم ئةستيرانةى شةوانة هةل رؤذدا ئةكوذينةوة ،بةباوةرى ئةوان هةمو ئيوارةوةختةيةك مةلئيكةتيك، #كردنء يان ضةند مةلئيكةتيك بة ئاساندا ئةسورينةوة بؤ هةل داطيسانى ئةستيرةكانء ،بةيانيانيش ئةيانكوذيننةوة! جطة لةمةيش ،هةمو ئةو ئةستيرانةى بةضاو ئةيانبيني ،بةسةر ضةند #ةى ناويكيان ليناوة.. #ةيةكةوة دابةشيان كردون ..هةر كؤمةل كؤمةل
1
#ة ئةستيرةكةء ،خةيالء بيى #كةوتنى كؤمةل ناوةكة بةثيى شيوةى هةل فراوانى خؤيان بووة ،كة تا ئةمرؤيش هةر بةو ناوانةوةى ئةوساوة ئةناسرين ،وةك: حةوتةوانة ،حةواءمار ،باز ،ئةسث سةر ،ذنة ثيوةندكراوةكة ،بزن، كةرويشك ،سةط ،بةلةم ،قةل ،قةنتةروس63ء...تد. هةروةها بة كةلو )بورج(يش ناونراون ..وةك بورجى: قرذال ،طا ،شير ،بةرخ ،دوثشك ،كؤ تةرازو...تد. #دا ،كة هةمو بةتةنيا سةربةرزكردنةوةيةك لة شةويكى تاريكء سامال روناكييكانى شار كوذابيتنةوة ،ئةتواني هةمو ئةوانةى ناومانبدن ،يان زؤربةيان ببيني. بةضاوى روت ئةتواني نزيكةى 3000ئ ة ستير ة ببيني ،بةلم لة روانطةيةكى وةك روانطةى )بالؤمار(ةوة ،كة طةورةترين روانطةى سةر زةوييةء ،تيةى دوربينةكةى 200طرآ )5مةتر(ة، ئةتوانيت ) (1000,000,000يةك مليار ئةستيرة ببينيت! لةطةل ئةمةيشدا ،ئةو ئةستيرانةى لةم روانطةيةشةوة ئةيانبيني هةمو #كو ذمارةيةكى هيجطار كةمن لةو ئةستيرةكانى ئاسان ني ..بةل ئةستيرة بيشومارانةى لة طةردوندان. #يت: يةكيك لة طةردونناسةكان ئةل )ذمارةى ئةستيرةكانى ئاسان لة ذمارةى دةنكة لةكانى طوآ هةمو دةرياكانى جيهان )زةوى( زياترة!( #يت) :لة ثيتةكانى ناو مليؤنيك كتيب زياترة!( يةكيكى كةيان ئةل - 63قةنتةروس :بروانة ثةراويزى 61
2
ئيمة ليرةدا نة ئةتوانيء نةئةزاني باسى هةمو ئةو ئةستيرانة بكةينء، نة ئةتواني باسى تةنيا ئةوانةش بكةين كة بةضاوى روت ئةيانبيني.. ليرةدا تةنيا باسى ضةند نونةكى طةورةء ثضوكء دورء نزيكيان بةشيوةيةكى تيكرايى ئةكةين. روناكتين ئةستيرة ليمانةوة ديارة ناوى طةلويذة ..Sirius 64نزيكةى 9تيش ك ة سال Light yearليمانةوة دورة. نزيكتين ئةستيرة ناوى كةئسةء 4تيش ك ة سال زياتر ليمانةوة دورة. لةم دواييةدا توانرا تيةى ئةستيرةيةكى كؤ )جةوزا( بثيوريت كة نونةيةكة بؤ ئةو ئةستيرانةى تازة لةداييكبون ،دةركةوت تيةكةى 30 ئةوةندةى تيةى خؤر ئةبيتء ،بارستاييةكةي تةنيا 50 ئةوةندةى بارستايى خؤرة ،بةلم قةبارةكةى 27000000 ئةوةندةى خؤرة .بةريطةيةكى ذميرةيى ئاسان دةرئةكةويت كة خ ة ست ى – ضر ى -ماد ة ى ئ ة م ئةستيرةية زؤر كةمة ..نزيكةى %0,2ى خ ة ست ى هةواية! بةثيضةوانةى ئةمةوة ،ئةو مادةيةى هةندآ ئةستيرةى ل ثيكهاتوة ،بة جؤريكى وا شيلراوء ثةستينراوة ،طةرضى قةبارةيان هيندةى زةوى يان دوسآ ئةوندةى زةوين ،بةلم خةستى مادةكانيان 500,000 #ين )طةلويذ كةوتووة( يان بة -64لة ناوةراستى هاوين بةولوة ،لى خؤمان دةل )طةلويذ ئةنطوتن(ى ناودةبةن ..واتا وادةى بةدةركةوتنء هةلتنى ئةو ئةستيرةيةية لى ئيمةء ،ئيدى سةرماى ثاييز بةريوةية.
1
ثينصةد هةزار هيندةى خةستى ئاوة ..واتا ئةتؤمةكانيان بة جؤريك لة يةكدى نزيكء تيكشكاون ،ثرشقارتةيةكى زياتر لة 10ت ة ن قؤسة. ئةمؤرة ئةستيرانة لة قؤناغى ثيريتى ذيانى ئةستيرةيياندان ..ضونكة هةمو هايدرؤجينةكانيان بةهؤى تيشكدانةوة كردونةتة هيليؤم.. هةركة هايدرؤجينيشيان تيا نةما ،ئةضنة قؤناغى كؤتايى لة دؤخ طؤري ن –ت ةت ةور-دا. طةورةترين ئةستيرة تا تيستة دؤزرابيتةوة ئةكةويتة طالكسى – شار ة ئ ة ستير ة -ى )ئؤري طا(و ةء، ناوى )بزن(ة ..تيةكةى 4,000,000,000كيلؤ م ةتر زياترة ..لةناويا جيطةى خؤرء ه ة مو ث ةروان ةكان ى – ج ط ة ل ة ئؤرانؤسء نيثتون -ئةبيتةوة ،لةسورطةء دورييةكانى خؤيانةوة بسورينةوة. ثضوكتين ئةستيرةيش كة تا ئيستة دؤزرابيتةوة ئةستيرةى )ظانان(ةء ،هةر هيندةى زةوى ئةبيت! #ى كؤ( 300تيش ك ة سال ئةستيرةى )بنهةنطةل ليمانةوة دورة. طالكس ى – كؤ م ةل #ة ئ ة ستير ة- يةكى زؤر جوان هةية ،لةطةل ئةوةشدا كة دومليؤنء نيو ئةوةندةى
2
تيشكى خؤر ثرشنطدارة ،كةضى بةضاوى روت نابينريت! هؤيكةيشى ئةوةية 33000تيش ك ة سال لي مان ةو ة دورة. تيشك لة طالكسى )ئةندرؤميديا(وة مليؤنء نيويك سال ئةخايينآ تا ئةطاتة لمان. جطة لةمانة باسانكردن ،هةندآ ئةستيرةى دوانة )جك( هةن.. بةدةورى ضةق )مةركةز(يكدا ئةسورينةوة ..طةردونناسان تةنيا بةزانينى ثلةى درةوشانةويان لة ضةند كاتيكى جياجياداء ،ثاش شيكردنةوةيةكى ذميرةيى طران ،ئةتوانن دورييانء دريذى تيةيانء #ينن. بارستايىء ثلةى طةرمييان بةمل بةمؤرة بؤمان دةركةوت هةندآ ئةستيرة سةدان مليؤن ئةوةندةى خؤر ئةبنء ،هةنديكيشيان لة زةوى طةورةتر ني! هةروةها زانيمان هةنديكيان مليؤنةها تيشكةسال ليمانةوة دورنء ،هةنديكى دييان زؤر #يك دورن! نزيكنء تةنيا ضةند تيشكةسال كةواتة هةمو ئةستيرةكان لة يةك قةبارةء يةك دوريدا ني ..واتا وةك بزمار بة سنورى طةردونء تةبةقةى ئاساندا دانةكوتراون! هةروةها هةمويان تيشكى بةردةوامى خؤيان وةك خؤر هةيةء ،بةشةوء بةرؤذ ئةدرةوشينةوة ،بةلم لة رؤذدا لةبةر روناكىء شينى ئاسان ناتواني بيانبيني ..هةركة خؤر ئاوابو ء تاريكى داهات دةست بة درةوشانةوةء جريوةجريو ئةكةن ،بيئةوةى ثيويستييان بة مةلئيكةتيك بيت دايانطيسينآ!
1
طةردونء ...سنورى طةردون تازياتر بي لة طةردون بكةينةوة ،طةورةيىء فراوانيى ئةوء ثضوكى مرؤظمان لةضاويا بؤ دةرئةكةويت ..تاواى ليديت مرؤـظ وةك هيض وابيت! بةلم هؤى شانازىء طةورةيى مرؤـظ ميشكيتى ،ئةو ميشكةى لة ئةنامى طةشةكردنى بايؤلؤذييةوة ،طةيشتؤتة لوتكةء ،بةهؤيةوة توانيويتى بي لة قوليى طةردون بكاتةوةء ،ئوميدى واية ثيشئةوةى خؤى بؤى بضيت بست بةبستيشى بيثيويت! وةك ثيشت رونانكردةوة ،خؤر لةناو طالكسى )كاكيشان(دا ئةستيرةيةكى قةبارة مامناوةندة ..كاكيشانيش خؤى بريتيية لة نزيكةى صةد هةزار مليؤن ئةستيرةى دى وةك خؤر. نزيكتين شارة ئةستيرةى دراوسيمان) ،ئةندرؤميديا(ية ..كة زياتر لة مليؤنء نيويك تيشكةسال ليمانةوة دورة. لة طةردوندا ذمارةيةكى زؤر لةم طالكسييانة هةنء ،بةهةمو ليةكيدا بلوبونةتةوة ..لةم ثةرشء بلوييةدا هيندةى هةرةمةكييانةية هيندةش زياتر ريكخراويى ثيوة ديارة ..ئةوةيش لةئةنامى ئةو ياسا #ثيوةنانء سروشتيانةوةية كة بة حوكمى كيشكردنء ثال تيشكدانةوة...تد ،هاتونةتةئاراوة.
2
#ى ئةوةداية هةمو ئةو طالكسييانة بة دورء مرؤـظ هةميشة لة هةول نزيكييانةوة كةشف بكات ..بؤئةوةى جيطةى تةواوى خؤى لةم طةردونةدا دةستنيشان بكات ..بةواتايةكى دى ئةيةويت بزانيت :ئايا ئةم طةردونةى تيايا ئةذى كؤتايى ديت؟! سنورى هةية؟! ياخود هةتاهةتاية هةر طالكسىء بؤشايية؟! #سؤن(ةوة ،روى تةليسكؤثى بؤ ئةم مةبةستة لة روانطةى )ضياى ويل #ة ئةستيرةى بينى ،دورييكةى كردة قوليى طةردون ..دورترين كؤمةل 500,000,000نيو مليار تيش ك ة سال #ة! ئةوةى تا ئيستة تةليسكؤثةكان توانيويانة لةناوجةرطةى طةردوندا بيطةنآ ،لة دورايى دو مليار 65تيشكةسال تيثةر ناكات. دور نيية لة داهاتودا تةليسكؤثء روانطةكان زياتر ثيش بكةونء ،زياتر #يكى دى سفر لةبةردةمى بضنة ناوجةرطةى طةردونةوةء ،كؤمةل #ةكان ذمارةكاندا زيادبكةن ..بةلم تا سفرةكانى بةردةم تيشكةسال زياتركةينء ،تا زياتر بضنة هةناوى طةردونةوة ،دواجار لة حةدء سنوريكدا ئةوةستء نازانن ..نازانن ضى لةولترةوة ،يان لةوديوةوة هةية! ئيدى بؤ دؤزينةوةى نهينييكانى دى ثيويستييان بة كاتى زيت ء ئاميرى ثيشكةوتوتر هةية ..ضونكة ماوةيةكى هيجطار كورتة بةشةرييةت ثيى ناوةتة قؤناغى زانستيى هةقيقييوة ،بة هةموى ناكاتة دو سةدة ..بةلم لةم ماوة كورتةدا بة ريضكةى خؤيدا ،يان بة راستة - 65لةم سالنةى دواييدا بةهؤى تةكنؤلؤذياى نويوة لةبوارى هاوينة )عةدةسة(ى تةليسكؤثء ،شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ شةبةنط ،توانراوة طالكسى 10,000,000.000د ة مليار تيش ك ة سال دورء )كوازار(ى 15,000,000.000ثانطزة مليار تيشكةسال دور بدؤزرينةوة.
1
شةقامى راستةقينةى خؤيدا ،هةنطاوى مةزنى لة بوارى دؤزينةوةى #هيناوةء ،بةجؤريك ئيدى لة هةمو ئانء ساتيكدا زانستييانةدا هةل دؤزينةوةى خيراء خيراترء مةزنء مةزنتى بةدوادا يةت. با جارآ واز لةوةى ئةو ديوةوة بؤ فةيلةسوفة ميتافيزيكةكان بيني، ئةوةى لةمديويشةوةية تا ئيستة -وةك وتان-شيتيكى زؤر كةمى ل زانراوةء ،طةردون زؤر لةوة فراوانتة وا زوبةزو بطةينة ليوارةكانى ،يان ئةو شوينةى كؤتايى ليديت )ئةطةر وامان دانا طةردون كؤتايى هةية!(. ئيستة ئيمة خةريكي نةخشةى )شتيك( ئةكيشي هيضى ئةوتؤى ل نازانيء نةشانتوانيوة بيبيني! تةنانةت طومان ئةكةين لة داهاتوشدا #كو نازاني ئاخؤ ئةو شتة هةية يان نا؟! بيبيني ..بةل #ين طةردون سنورى هةندآ لة طةردونناسء فيزيكزانانى ثيشو ئةل #كو لة كؤتايى دوا ئةستيرةكانةوة) ،بؤشايى(يةكى نييةء دانةخراوة ،بةل بيكؤتايية ..بةثيى ئةم بؤضونة ،يا ئةم تيؤريية ،طةردون وردةوردة بةرةو نةمان ئةروات ،ضونكة ئةو وزةيةى مادةكانى سةرفى ئةكات، ئةضيتة بؤشاييةكانةوةء جاريكى دى ناطةريتةوة لمان. #ين ،ئةطةر ئةو تيؤريية راست بيت، هةنديكى دى لة زانا تازةكان ئةل ئةبوايآ ئيستة خةستى )ضرى( مادةكان لةم طةردونةدا سفر بوايآ.. ئةمةيش لةطةل واقيعدا ريناكةويتء ديارة ضرى مادة سفر نيية ،لةبةر #ين :كةواتة طةردون داخراوةء كؤتاييشى ديت! بةلم لةشيوةى ئةمة ئةل #كو طةردون لةشيوةى زينى ئةسثدا بةسةر تؤثء ميزةلندا نا ..بةل مادةكانيدا ضةماوةتةوة.
2
ئةمثةرء ئةوثةرى طةردون لى طةورة زاناى سةدةى بيستةم )ئاينشتاين(x10 22 9,6) (66كم ،يان ) (x10 22 6ميلة ..بةلم جيمس جيننز بة ) x2210 8تا (5x2510كم ،يان ) x10 22 5تا (3x2510ى #ينيت. ئةخةمل ئةوةى ثيويستة لةم روةوة ليرةدا بوتريت ئةوةية :سنورى طةردون ،يان قةبارةى طةردون بةم شيوةيةى ئيستةى نامينيتةوة ،بطرة هةرطيز بةشيوةيةكى وةستاوء ضةسثاوء نةطؤرةوة دةقى نةطرتوةء دةقيش #ينةوانةى لةم دواييانةدا كران ،دةريانست ناطرآ ..ضونكة ئةو ليكؤل #يت ..هةروةها دةركةوت هةندآ لة طةردون نةوةستاوةء ئةجول طالكسى-Galaxy -يةكان بةخيراييةكى هيجطار زؤر ليمان دور ئةكةونةوة كة ئةطاتة نزيكى 64000كم/ضركة! ئةمانة دةريانست ئةم طةردونةى ئيمةى تيا ئةذين تابيت فراوانت ئةبيتء ،تةنةكانى ناوى زياتر لةتلةت ئةبنء بلوتريش ئةبنةوة ،وةك 67 #ةكانى سةر ميزةلنيك بنء فوى تيبكريت واية. خال #مانيا لة - 66ئةلبيرت ئةينشتاين ) (Albert Einsteinزاناى فيزياى تيؤرى ،لة ئةل 14ى مارسى 1879ل ة داي كء باوكيك ى جول ةك ة لةدايكبووة ،خاوةنى هةردو تيؤرى بةناوبانطى ريذةيى )نيسبى( تايبةتء طشتيية، فيزيكدا ثيبةخشرا ..كاتآ هيتلةر دةسةلتى #ى 1921خ ةلت ى نؤب#ل ى ل ة سال #ةتى ئيسراييل طرتةدةس بةرةو ئةمةريكا ولتى جيهيشت ..دواى دامةزراندنى دةول رويان لينا ثؤستى سةرؤكايةتى ولتةكة وةرطريت ..بةلم رةتيكردةوة ..لة 1955دا #ةدا سوتينرا ..بةل م مرد ،لشةكةى لة ويليةتى نيوجةرسى لة 18نيس ان ىئةو سال ميشكى لى )تؤماس هارظى( ثاريزراوة. - 67دواى دؤزينةوى كوازارةكان ..دةركةوت هةنديكيان بةخيرايى 240,000 كم/ضركة ليمان دوردةكةونةوة ..ئةمة خيراييةكى ئةوةندة مةزنة مةطةر تةنيا لةطةل
1
خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت ..هةروةها لة ئةنامى شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ شةبةنط ،دةركةوت ئةو تروسكاييانةى زياتر مةيلةو سورن دةنوينن ،تةنةكانيان ليمان دور دةكةونةوةء ،ئةوانةى شي دةضنةوة ليمان نزيك دةبنةوة.
2
دواى دؤزينةوى كوازارةكان ..دةركةوت هةنديكيان بةخيرايى 240,000كم/ضركة ليمان دوردةكةونةوة ..ئةمة خيراييةكى ئةوةندة مةزنة مةطةر تةنيا لةطةل خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت ..هةروةها لة ئةنامى شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ شةبةنط ،دةركةوت ئةو تروسكاييانةى زياتر مةيلةو سورن دةنوينن ،تةنةكانيان ليمان دور دةكةونةوةء ،ئةوانةى شي دةضنةوة ليمان نزيك دةبنةوة.
ســةرضاوةكـان جورج جامو -1نشوء الكون عبدالرحن بدر -2الكون الحدب ا .س يجو ن -3تاريخ العال ج 1,2 ه.ج .ولز -4موجز تاريخ العال -5واحد ،اثنان،ثلثة،لنهاية جؤرج جامو -6الكون العجيب وظواهره منصور حنا جرداق الياس بولص الورى -7عوال جديدة جيمس جينز -8النجوم فى مسالكها ج ،ابتى -9الشمس -10حرية الفكر سلمة موسى وابطالا فى التاريخ 1
-11وعاظ السلطي
على الوردى
لةطةل زؤر طؤظارء رؤذنامةء كتيبى ديكةدا
ثيرEست لثةرEة
ناونيشانى بابةت ثيشةكى ضاثى دووةم ثيشةكى ضاثى يةكةم سةرنيكى ميذويى ثةيوةندى نيوان طؤى زةوىء خؤر ! لةداييكبونى خيزانى خؤر يةكةم :تيؤرى كؤمت دى بؤفؤن دووةم :تيؤرى كانت سييةم :تيؤرى سةديى ،لثلس ضوارةةم :تيؤرى كيشكردنى غازى بةهؤى ئةستيرةيةكةوة ثينجةم :تيؤرى طةشةسةندنى طةردون شةشةم :تيؤرى مانةوةى بةردةوام حةوتةم :تيؤرى جوت ئةستيرةى )رةسل( هةشتةم :تيؤرى تةقينةوةى خؤر نؤيةم :تيؤرى ظؤن ظايساطر دةيةم :تيؤرى هويل ،تةقينةوةى سؤثرانؤ،
2
3 9 13 24 31 33 35 36 39 42 43 43 44 44 45
The Sun خـؤر -رؤذ 48 51 ئايا طةمىء تيشكى خؤر هةر ئةمينيت؟! 53 خؤر ضؤن تيشكى دروست ئةكات؟! 55 خؤرطيان 57 ثـةروانــةكــان Mercury يةكةم :زاوة ،عةتارد 57 Vinous دووةم :ظينؤس ،ناهيد ،زوهرة 59 ئايا ئةتوانريت ظينؤس بكريتة نيشتمانيكى دى61 .. Earth سييةم :زةوى ئةرز 62 67 تةمةنى طؤى زةوى ! 70 ثاشةرؤذى طؤى زةوىء مرؤظايةتى لة سةرى! Moon مانط 72 77 #ضونء داضون )الد والزر( هةل 78 مانطيان 79 كاتةكانى مانططيانء خؤرطيان 80 ثاشةرؤذى مانط Mars ضوارةم :بارام ،مارس )مةريخ( 81 84 مانطةكانى مارس )مةريخ( ثينجةم :وردةثةروانةكان Asteroidهةسارؤك 85 Jupiter شةشةم :ثةرضيس ،موشتةرى 88 89 مانطةكانى ثةرضيس Saturn حةوتةم :كةش ،زوحةل 91 93 مانطةكانى كةش
1
Uranus هةشتةم :ئؤرانؤس 94 Neptune 95 نؤيةم :نيثتون Pluto دةيةم :ثلوتؤ 97 Vulcan #ــكان 98 ثةروانةى ظؤل 99 بؤضى ئاسان لة رؤذدا شي ئةنوينآ؟! Comet كلكدار 103 ئةو ئةستيرانةى ئةكشين!ا Shooting Stars 105 108 توخة ثيكهاتةكانى طةردون) :ئةتؤم( 115 ضؤنييتى دؤزينةوةى خيرايى تيشك 120 ئةستيرةكان 124 طةردونء سنورى طةردون 129 سةرضاوةكان بةرهةمة ضاثء بلوكراوةكانى نوسةر: 1967 -1طةردون -ضاثى ييكةم -2ضةكةرة -ضيؤك )لةطةل ضةند نوسةريكى ديكةدا( 1973 1979 #ة ضيؤك -3سبةينى باوكت ديتةوة ،كؤمةل 1982 -4كريكارء ضيؤكى كوردى )رةخنةو تؤذينةوة( 1999 -5ئةلفاوبيتاى رؤذنامةطةريى 1999 #ة ضيؤك -6وينةكةى خوشكت ،كؤمةل 1999 -7خؤرى تار )كؤضى سور( -رؤمان 2004 -8ديدارى سةرةك كؤمار )شةش شانؤنامة( 2005 -9ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة ضيؤكى كورديدا 2005 2006 #سةنكاندنيك -10طؤظارى )رؤذنامةوانى(ء ،هةل -11ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة شيعرى كورديدا 2007
2
-12خولياى مةيونة سثييكان لة ضيؤكى كورديدا 2006 2007 -13ماركسء ماركسيزمى كوردىء ئايي
1
2