The Universe

Page 1

‫طــةردون‬ ‫رةوف حةسةن‬ ‫• ضؤن زةوى دروستبووة؟‬

‫• تةمةنى زةوى تا ئيستة ضةندة؟‬

‫• كةى تةمةنى زةوى تةواو ئةبيت؟‬ ‫• بؤضى ئاسان شينة؟‬

‫• خؤر‪ ،‬تيشكء طةرميى لةكويوة‬ ‫دينيت؟‬

‫ناوى كتيب‪ :‬طةردون‬ ‫نوسينى ‪:‬رةوف حةسةن‬ ‫بابةت‪ :‬طةردونناسى‬ ‫ديزايينى وينةكان‪ :‬شيرؤ رةوف‬ ‫‪#‬ة عةزيز‬ ‫ديزايينى بةرط‪ :‬هةلل‬ ‫تياذ‪ 1000 :‬دان ة‬ ‫ذمارةى سثاردن ‪ 1559 :‬ى ‪2010‬‬ ‫ضاثى ‪:‬يةكةم‪ -‬سليمانى ‪967‬ضاثخانةى ذين‬

‫ضاثى دووةم‪ :‬سليمانى ‪2010‬ضاثخانةى )هيلي(‬ ‫ضاثى‪ :‬ئنتةرنيت‬

‫ضاثيكى نويى ثوختةكراو‬

‫‪2010‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫ذمارة )‪ (1‬بلوكراوةتةوةء‪ ،‬ليرةدا ئةوةم ل لبرد‪ ،‬ضونكة هيضى‬ ‫دى لة بوارى زانستيدا بةدوادا نةهاتء نةبوة زنية‪.‬‬

‫‪ -2‬ذيانء سروشت‪ :‬بة ريبةرى تيؤرء كتيبة ناودارةكةى‬

‫ثيشةكى ضاثى دووةم‬ ‫لةراستيدا ئةم ضةند وشةيةى وةك ثيشةكى ليرةدا‬ ‫ثيشكةشتانى دةكةم‪ ،‬ضةند رونكردنةوةيةكن سةبارةت ضاثى‬ ‫ثيشوى طةردونء‪ ،‬ئةم ضاثة نوآء بذارء ثوختةكراوةش‪ ..‬بؤ‬ ‫قوتابيانء خوينةرانى ئازيزم بةثيويست زاني‪.‬‬ ‫بةرلةوةى دةست بة ضيؤكنوسي بكةم‪ ،‬هيشتا ضواردة ثانزة‬ ‫سالن بوم‪ ،‬جؤشء خولياى طةنانةم وابو هةر دةبآ زنيةييك‬ ‫كتيبيك لة بوارة زانستيية جؤراوجؤرةكاندا دانيمء‪ ،‬كتيبخانةى‬ ‫‪#‬وهؤل لة كتيبى زانستيى‪ ،‬كةمآ ثآ ئاوةدان‬ ‫كورديى ضؤل‬ ‫بكةمةوة‪ ..‬بة ثشتبةست بةو زانستييانةى تا ئةو سةردةمة‬ ‫)كؤتايى ثةناكانء سةرةتاى شةستةكانى سةدةى بيستةم( لة‬ ‫ئارادابون‪ ،‬سآ رةشنوسم بؤ ضاث ئامادةكرد‪ ،‬لةذير ناونيشانى‬ ‫)زنيةى ثةراوى زانيارى(دا‪.‬‬ ‫‪ -1‬طةردون‪ :‬ئةمةى بةردةستان‪ ..‬لةسةرةتادا بة ئوميدى‬

‫ثرؤذةيةك دامناء‪ ،‬ضاثى ييكةمى بة زنيةى ثةراوى زانيارى‬ ‫‪1‬‬

‫داروين‪) ،‬نةذادى جؤرةكان(ء‪ ،‬نوسينةكانى شبلى شيلء‬ ‫سةلمة موساء طةليك سةرضاوةى دى لة بوارى نةشوناء‬ ‫طةشةكردنى ذيان لة تاكخانة يةكةمينةكانةوة‪ ،‬لة قةوزةوة‪ ،‬لة‬ ‫ئةوانةى لةنيوان روةكء زيندةوةردان‪ ..‬ئةما لة ئةميبياوةء‬ ‫دابةشبونى خوديىء زؤربونء طةشةكردندنييان‪ ..‬واتا‬ ‫ثةرةسةندنى دانةبراوى فيزيكى بؤ بايةلؤذى‪ ..‬بةو مةبةستةى‬ ‫بةشيوةيةكى زانستيانة ئةوة ئاشكرابيت ئةم طةردونء‬ ‫زيندةوةرانة لة ضةند رؤذيكدا دروست نةكراون‪ ،‬يان لة‬ ‫‪#‬كو سروشت وةك‬ ‫ئاسانةوة فرينةدراونةتة خوارةوة‪ ..‬بةل‬ ‫مةزنتين داهينةرء خولقينةر‪ ،‬بؤ خولقاندنى هةلومةرجى لةبار‬ ‫بؤ طةشةكردنى جؤراءجؤرى نيو خؤيان‪ ،‬تا طةيشتونةتة ئةم‬ ‫‪#‬ى خاياندووة‪.‬‬ ‫دؤخةى ئيستةيان ملياران سال‬ ‫‪ -3‬ناوم لينةنا بو‪ ..‬سةبارةت بة ئةتؤمء ئةليكتؤنء فؤتؤنء‬ ‫سةرجةم جيهانة بةضاونةبينراوةكةى نيو ئةتؤمء شةثؤل‬ ‫تيشكء وزةء‪...‬تد بو‪.‬‬ ‫ئيدى وام نيازم بو هةمو كاتى خؤم بؤ ئةم زنية بابةت‬ ‫زاستيية تةرخانبكةم‪ ..‬هيندةمان زانى لة كؤتايى شوباتى‬ ‫‪#‬مان لة طةرةكى طاوران‪ ..‬كةسان‬ ‫‪#‬يانكوتاية سةر مال‬ ‫‪1963‬دا هةل‬ ‫لةمال نةبوين‪ ..‬دةرطة شكينراء هةرضى ثيوةندى بةمنةوة هةبو‬

‫‪2‬‬


‫)كتيب‪ ،‬ريكؤردةر‪ ،‬ئةلبومى وينة‪ ،‬ثاسكيل‪ ،‬رؤذنامة‬ ‫دةستخةتةكانء‪ ،‬هةرضى نوسيء رةشنوسء ثاكنوسء‪....‬تد(‬ ‫تالنكران‪ ..‬براكةم طياء من بؤ كةركوك هةلت‪ ..‬كاتآ بةربوم‬ ‫‪#‬ى‪ ..‬نازان‬ ‫هيضيان نةداينةوةء هاتةوة سةر هةوارى نيمضة خال‬ ‫ضؤن تةنيا ئةم رةشنوسةم لة نيو تاقيكدا لةطةل ضةند كتيبى‬ ‫قوتابانةمدا رزطارى ببو!‬ ‫ئيدى كاتآ لة سةرةتاى ‪1967‬دا لة ضاثخانةى ذين لة‬ ‫هةفتةنامةى )راثةرين(دا كارم دةكرد‪ ..‬ثةلةثاكنوسيكم كردء‬ ‫‪#‬ة ‪ 1200‬دان ة م ل ضاثكرد‪..‬‬ ‫بةقةرزء قؤل‬ ‫بةو هيوايةى ئةطةر هةموى بةمايةى خؤى بفرؤشةوةء ئةو‬ ‫‪ 100‬دينار ة ق ةرز ة ى‬ ‫‪#‬يك‬ ‫ثيبدةمةوة‪ ..‬كةضى ويرايئةوةى هيضى ل نةفرؤشرا‪ ،‬كؤمةل‬ ‫مةلء فةقيى ئةو سةردةمة‪ ،‬كة هةنديكيان برادةريشم بون‪،‬‬ ‫مةزبةتةيةكيان ليكردمةوةء دايانة دادطةى سليمانى‪ ،‬بةو‬ ‫بيانوةى ئةوةى لةم كتيبةدا هاتوة هةموى كفرء ئيلحادة‪ ،‬داواى‬ ‫موصادةرةكردنى كتيبةكةء سزادانى نوسةرةكةشيان كرد‪،‬‬ ‫ئةوساكة حةمة صديق مةحوى نوسةرء هونةرمةندء هاوريى‬ ‫تيكؤشان ثاريزةر بو‪ ..‬زؤر مةردانة داكؤكى ليكردمء داواى لة‬ ‫مةلكان كرد‪ ،‬ئةطةر راست ئةكةن با بضن داوا لةسةر رةقابةى‬ ‫حوكمةت تؤماربكةن‪ ،‬بؤضى ريطةى داوة كتيبى وا ضاثبكريت!‬ ‫نةيانويرا ئةو كارة بكةنء بةناضارى داواكةيان كشانةوة!‬ ‫ئةما لةوليشةوة بؤ رزطاربون لةو ذمارة زؤرةى كتيبةكة لة‬ ‫‪#‬دا مابونةوة‪ ،‬نةمدةزانى ضييان ليبكةم؟! ناضار بة سةد دانةو‪،‬‬ ‫مال‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ى‬ ‫دوسةد دانةم لييان بة تونى طةرماوةوة دةنان‪ ،‬ئةوةبو لةسال‬ ‫‪1971‬دا لة ديداريكى تةلةظزيؤندا باسى ئةو طةرماوكردنة‬ ‫خؤشةى خؤمكرد‪ ،‬كة هةر جامة ئاويكى طةرمم بةسةر خؤمدا‬ ‫دةكرد ‪ 100‬فلس م ل ة س ةر د ةك ةو ت!‬ ‫‪#‬ةى بةسةر ئةو ضاثةدا تيثةربو‪ ،‬بابةتةكانى‬ ‫دواي ئةم دةيان سال‬ ‫ئةم كتيبة وةك هةندآ زانياريى سةرةتايىء بنةرةتيش‬ ‫سةبارةت بة طةردون بونة ثيويستييةكى هةنوكةيى بؤ خؤينةرء‬ ‫‪#‬يم‬ ‫تةنانةت ثرؤطرامى خوينديش‪ ..‬سةير لةوةداية دةتوان بل‬ ‫زيت لة ‪ %95‬ى زانيارييكان ى‬ ‫دوتويى كتيبةكة تا ئيستةيش هيض طؤرانيكييان بةسةردا‬ ‫‪#‬مدا هةر بةو زمانء شيوازةى خؤى ضاثى‬ ‫نةهاتون‪ ..‬بؤيآ هةول‬ ‫دووةمى بكةمةوةء‪ ،‬تا بؤم لوابآ نةمهيشتوة تاموضيذء بؤنء‬ ‫بةرامةى ئةو سةردةمةى ليبسينمةوة‪ ..‬ئةو بذارء ثوختةكرنء‬ ‫نويكردنةوانةى ثيويست بون بييانكةم‪ ،‬تةنيا ئةم ليةنانةيان‬ ‫طرتؤتةوة‪:‬‬ ‫‪#‬ة زمانةوانييكان‬ ‫‪-1‬ليةنى زمانء دارشت‪ :‬هةل‬ ‫راستكردونةتةوة‪ ،‬بةلم ئةو ناوء وشانةى‬ ‫بةناضارى خؤم دروستمكردبون‪ ،‬هيشتمنةوة‪.‬‬ ‫‪-2‬ذمارةو ثيوةر‪ :‬ثيوةرى )ميل(ء ذمارةى )بليؤن(‬ ‫كيشةييكيان بؤم نابؤوة‪ ..‬ئةء سةردةمة ميلء‬ ‫ياردةء ثآء طرى )ئينج( بؤ ثيوانى دريذىء دورى‬ ‫بةكار دةهينران‪..‬‬ ‫ئةوانةم بة كيلؤمةتر‪،‬‬

‫‪2‬‬


‫مةترء سانتيمةتر‬ ‫طؤرين‪ ..‬هةروةها‬ ‫ئةوسا )بلوين( لةبرى‬ ‫مليار – ه ةزار مليؤ ن‪-‬‬ ‫بةكاردةهينرا‪ ،‬ئيستة لةبرى بلوين مليار‬ ‫بةكاردةهينريت‪ ،‬ئةويشم واليكرد‪.‬‬ ‫‪-3‬ثةراويز‪ :‬ضةندين رونكردنةوةء زانياريي زيتء‬ ‫هةندآ راستكردنةوةيش كة بةثيويستم زاني لة‬ ‫ثةراويزى لثةرةكاندا جيطةم بؤ كردنةوة‪.‬‬ ‫‪-4‬وينة‪ :‬ئةو سةردةمة دانانى وينةييك ويراى‬ ‫خةرجييكةى‪،‬‬ ‫سةفةريكى بةغدايشى‬ ‫بؤ بةزةنطؤطرافكردنى‬ ‫دةويست‪ ،‬لةكاتيكدا‬ ‫ئيستة دةتوان لة‬ ‫ئنت ةرنيت ةو ة ب ةئا سان ى –‬ ‫هةر هيض نةبيت ضةند وينةييكى ثيويستى‬ ‫زانايان‪ -‬بطويزمةوة نيو لثةرةكانى كتيبةكةم‪ ،‬ئةى‬ ‫بؤ دايان نةنيم؟!‬ ‫دوا وتةم ئةوةية‪ :‬ئةم بابةتة ويرايئةوةى ثرة لة ذمارة بة‬ ‫سفرة زؤرةكانيانةوةء‪ ،‬ثريشة لة تيؤرى تا رادةيةك وشكء‬ ‫‪#‬كييوةء‪ ،‬بة تةمةنة‬ ‫روت‪ ،‬وةل بةلى زؤرينةى خةل‬ ‫جياجياكانيشيانةوة‪ ،‬بابةتيكى سةرنراكيشء ثيويستء‬

‫‪1‬‬

‫بةلةزةتيشة‪ ..‬جا لةبةرئةوةى زؤر بةدةطمةن نةبآ‪،‬‬ ‫نوسخةكانى ئةم كتيبة لةبةردةستى خوينةراندا نةماون‪،‬‬ ‫بؤيآ بة ثيويستم زانى ضاثى دووةمى بكةم‪ ،‬خؤ ئةطةر ئةم‬ ‫كتيبةم لةم سةردةمةدا دابناية‪ ،‬كةمتازؤر سيماى‬ ‫تؤذينةوةى زانستييانةى بةخؤيةوة دةطرت‪ ..‬بؤيآ هيوادارم‬ ‫وةك ضةثكآ زانياريى طشتىء بنةرةتى لةمةر طةردون‪ ،‬نةك‬ ‫وةك تؤذينةوةييكى ئةكاديييانة‪ ،‬ليم وةرطرن‪.‬‬ ‫رةوف حةسـةن‬ ‫سليمانى ‪2010‬‬

‫‪2‬‬


‫ثيشةكى ضاثى يةكةم‬ ‫‪#‬يي هةر يةكيكمان نيوةى تةمةنى ئةذىء نيوةكةى ترى وةك‬ ‫ئةطةر بل‬ ‫مردو واية‪ ،‬ضونكة بةنوستنةوة بةسةرى ئةبات‪ ..‬وتةيةكى باو دوثات‬ ‫ئةكةينةوة‪ ..‬دوبارةكردنةوةش كاريكى بيزاركةرء ناثةسةندة‪ ..‬بةلم‬ ‫‪#‬يم ئةو‬ ‫تكاية هةر لةئيستةوة ليم وةرس مةبة‪ ..‬ضونكة ئةمةويت ثيتبل‬ ‫نيو تةمةنةى بةئاطاء خةبةريشي هةموى لةم دنيايةدا بةسةر نابةين!‬ ‫‪#‬كو بةشيكى زؤرى لةناو ئةو طيتيانةداين ئاودامان وةهمء‬ ‫بةل‬ ‫‪#‬يم زياد لة‬ ‫‪#‬ى لةواقيعء راستى دابراون‪ ..‬ئةتوان بل‬ ‫خؤرافياتء خةيال‬ ‫‪ %80‬ى ت ة م ة نا ن دوري ن ل ة‬ ‫خؤمانء ئةم جيهانةمانةوة‪ ..‬كة بةتةواوى هةست بةبونى خؤيشمان‬ ‫ناكةين‪.‬‬ ‫هةريةكةمان لة دةروازةيةكةوة ئةضيتة ناو ئةو طيتييانةوةء هةر‬ ‫يةكةشان بةجؤريك تيوةى ئةطليي!‬ ‫‪#‬ى ئةو بةهةشتة خؤشةداية خوا طفتى ثيداوةء‬ ‫ئةم هةميشة لة خةيال‬ ‫لةوة دنيادا بؤى ئامادةكردووة! لةسةر ثيخةفة ريزكراوةكانى لةطةل‬ ‫ثةرييةكاندا رائةبويريت! هةمو شتيكيشى بآ هيض ئةركء ئوركيك‬ ‫لةبةردةستدايةء هةر لةئيستةوة هةمو هؤيةكى ضيذء ثشودانى بؤ‬ ‫مةيسةر كراوةء وائةزانيت هةمو ذيان بريتيية لة سةردانةواندنء‬ ‫‪#‬دان بؤ زؤرتر كردنى ذمارةى ثةرىء غيلمانةكانى لةو بةهةشتةدا!‬ ‫هةول‬ ‫ئةوى دى سةرى ناثةرذيتة سةر ئةوةى بي لة شتيكى دى جطة لة‬

‫‪1‬‬

‫بةذنء بالء ناوى خؤشةويستةكةى بكاتةوةء هةميشة بةهةشتيكى‬ ‫‪#‬ى بؤ ذوانى خؤى ئةو سازدةداتء لةوانةية لةويدا بيلة‬ ‫خةيال‬ ‫بةراوردكردنى مانطء رؤذء ئةستيرةكان بكاتةوة لةطةل روخسارء‬ ‫ئةبرؤء ضاوى دولبةرةكةيدا! ئةما كاتى سويندى وةفا خواردن ديت‬ ‫بة يةكيك لة خواوةندة يؤنانييكانى عةشقء جوانى!‬ ‫‪#‬ى ثيضاوة‪ ،‬قيامةت هةر‬ ‫‪#‬ى ثوضى دونيا وا دةماغء دل‬ ‫ئةوى دييش خةيال‬ ‫مةطةر رؤذى قيامةت بيتةوة فيكرى‪ 1‬ء ثةنا بةخوا لةمةيان!‬ ‫بةمؤرة هةر ييكةمان لة كةناريكدا طرفتارء ئالودة ئةبي‪ ..‬ئيدى هةر‬ ‫كاتآ يةكيكمان بؤ ماوةيةكى زؤر كةميش طةراينةوة ناو ئةم طيتيية‬ ‫راستينةيةء بيمان ليكردةوةء هةستمان بةبونى خؤمان كردء روبةروى‬ ‫نةهامةتىء طيوطرفتةكانى بوينةء لوتان بة بيمروةتىء‬ ‫‪#‬ةى مةىء جاريكى دى‬ ‫ناداثةروةرييةكاندا ضزا‪ ..‬دةست ئةدةينة ثيال‬ ‫بةرةو طيتى مةستيىء خةيالء ئاوازء سؤزى بةجؤشى شاعيانة‬ ‫‪#‬ديي‪ ..‬ئةو طيتييةى جوانى ئافرةت تيايا لةنيو شةرابى سوردا‬ ‫هةل‬ ‫‪#‬ةكانان لة ئاوازى لةرينةوةى‬ ‫دةرئةكةويتء‪ ،‬زرةى بةيةكدادانى ثيال‬ ‫تةل عودء ذيى كةمانء هةناسةى نةى ل كاريطةرتر ئةبيت!‬ ‫بؤ طيتييةك لةسةر هةمو كاغةزيكى قومار وينةى تةلرء قةمةرةء‬ ‫ئافرةت ئةدرةوشينةوة‪ ..‬لةناكاو تةميكى سثى هةمويان دائةثؤشآ‪،‬‬ ‫هةركة تةمومذةكةش رةوييوة هةمو شتةكان وةك خؤيان ليديتةوة‪..‬‬ ‫ضةند بةئاسانى ئةتواني بضينة ناو ئةو طيتييةوة! هةميشة‬ ‫دةروازةكانيمان بؤ خراونةتة سةر طازى ثشت‪ ..‬بةلم ضةند بةطرانى‬ ‫‪ - 1‬بةيتيكى )مةحوى(ية‬

‫‪2‬‬


‫ليوةى ديينةوة دةرآ؟! هةمو دةروازةكانيمان بةرةو رو دائةخرين‪..‬‬ ‫ئيدى كردنةويان هيجطار سةختء طرانة‪ ..‬بة جؤريك هةنديكمان‬ ‫ناتواني تا مردن ليى دةربازبي‪.‬‬ ‫خوينةرى خؤشةويست!‬ ‫ئةمةويت ليرةدا كةميك واز لة ئاخاوتن بةزمانى عاتيفة بيني‪ ..‬كةميك لة‬ ‫‪#‬بةستء ثةخشانء ضيؤكء داستان دوركةوينةوة‪ ،‬با لةطيتى خةيالء‬ ‫هةل‬ ‫‪#‬ةتاندن بضينة دةرةوة ‪-‬هةرضةندة زؤر طرانة‪ -‬بؤ ناو طيتى راستةقينة‪..‬‬ ‫خؤخل‬ ‫‪#‬بةست‬ ‫ئةو طيتييةى تةنانةت خةياليش ناتوانآ بةتةواوى دةورةى بداتء هةل‬ ‫ناتوانآ ذمارةكانى بوينيتةوة‪ ..‬بؤ طيتييةك هةرطيز مانط تيايدا لة ئةبرؤء‬ ‫‪#‬مى خؤشةويست ناضيت‪ ..‬بؤ طةردونى‬ ‫روخسارى دؤستء خؤر لة كول‬ ‫فراوان‪ ..‬بؤ سةر شانؤيةكى هيجطار طةورة كة ئيمةى مرؤــظ تيايدا لةسةر‬ ‫زةرةيةكى بضوكى طل لة قوذبنيكى دوريدا ونبوينء ئةمانةويت جيطةى‬ ‫خؤمان لةسةر ئةم شانؤية بدؤزينةوةء ئةو دةورةى لةسةرمان ثيويستة‬ ‫بةتةواوى نايشى بكةين‪ ..‬با بةرةو ئةو شانؤية بضي كة سةرء ذيرى نيية‪..‬‬ ‫هيض شتيكى بةزء هيضى نزمى تيانيية‪ ..‬هيضى دورء هيضى نزيكى تيانيية‪..‬‬ ‫‪#‬كو هيض ياسايةكى تةواو ء‬ ‫بةل‬ ‫راستء نةطؤرى ئةوتؤى تيانيية‬ ‫بةسةر هةمو طةردوندا بضةسثآ‪..‬‬ ‫تةنيا ياسايةك نةبيت ئةويش‬ ‫خيراي ى تيش ك ةء نا طؤري ت‪– ،‬‬ ‫بيطومان دوايى ئةمة روندةكةينةوة‪ -‬ئيدى هةرضى ياسايةكى زانستى دى‬ ‫هةية لة كاتء شوينيكةوة بؤ كاتء شوينيكى دى جياوازة‪ ..‬بؤ طيتييةك‬ ‫هيض شتيكى وةستاوى تيانييةء طشتيان ئةسورينةوةء يةنء ئةضن!‬ ‫بةكورتى بؤ طيتييةك هةمو شتةكان تيايدا ريذةيى )نيسبى(ن‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫لةناو ئةم شانؤ طةورةيةدا داستانيكى هيجطار دورء دريذ نايش‬ ‫ئةكريت كة تةمةنى مرؤــظ لةضاويدا ضاوتروكاندنيكة‪ ..‬بيطومان‬ ‫‪#‬ةوانى ئةو داستانة مةزنة هةر )مرؤظ( خؤيةتى كة ئةيةويت هةرضى‬ ‫ثال‬ ‫لةم طةردونةداية هةموى فيربيتء بياناتة ذير دةسةلتى خؤيةوةء‬ ‫يةكةيةكةء بةئارةزوى خؤى بةكارييان بينيتء سوديان ليوةرطريت‪.‬‬ ‫خوينةرى بةنرخ!‬ ‫‪#‬مدا وةرة ناو ئةم جيهانةوةء سةيريكى خيراى ئةم‬ ‫ماوةيةكى كةم لةطةل‬ ‫شانؤية بكة! وشةء وتةكانى ناوى دور لةخةيالء نزيك لة زانست‪ ..‬هةمو‬ ‫وشةييكى ثاش تاقيكردنةوةييكى زؤرء هةمو ذمارةييكى ثاش ثيوانء‬ ‫ئةندازةطرتنةوةييكى ورد نوسراونةتةوة‪.‬‬ ‫بةلم ئةى خوينةرى بةريز! وانةزانى ئةو تاقيكردنةوةء ئةندازةطرتنة وردء‬ ‫زانستييانة من كردومن‪ ..‬نا‪ ..‬هةمو ئةو ئةركةى من كيشاومة تةنيا طؤرين‪،‬‬ ‫يان وةرطيران )تةرجةمة(ية‪ ..‬وةرطرتنة‪ ..‬بة هةندآ ئاسانكارىء‬ ‫ريكخستنةوةى بابةتةكانةوة‪.‬‬ ‫‪#‬يم طؤرين‪ ..‬مةبةست لة وةرطيرانى تةنيا كتيبيك نيية‪ ..‬بةلكو ئةوةى‬ ‫ئةل‬ ‫‪#‬ينةوةى‬ ‫ليرةدا ئةيوينيتةوة ثوختةء طوشراوى زيت لة ثةنا كتيبء ليكؤل‬ ‫زانستيىء طةردونيى نيو طؤظارء بةرنامةى زانستى راديؤكانة‪..‬‬ ‫‪#‬بذياردونء بؤم خستونةتة دوتويى ئةم كتيبةوة‪..‬‬ ‫سودمةندترين بابةت ل هةل‬ ‫بةو هيوايةى بتوان زنيةيةك‬ ‫كتيبى زانستى بةزمانى كوردى‬ ‫بنوسمء‪ ،‬كتيبخانةى كورديانى ثآ‬ ‫ئاوةدان بكةمةوة‪ ..‬كة لةم بوارةدا‬ ‫زؤر بيبةشء دةستكورتة‪ ..‬تةنانةت‬ ‫‪#‬يشة‪ ..‬تا لةم ريطةيةوة‬ ‫بةتال‬

‫‪2‬‬


‫سودي ك –ئ ةك ةر ض ى زؤر ك ة مي ش‬ ‫بيت‪ -‬بة قوتابيانء لوة تازةثيطةيشتؤكان بةتايبةتىء‪ ،‬خوينةرانى كورد‬ ‫بةطشتى بطةيينم‪.‬‬

‫رةوف حةسـةن‬ ‫سليمانى ‪1962‬‬

‫سةرنيكى ميذويى‬ ‫بؤ يةكةمينجار كة قوتابانة لة رؤذهةلتء ولتانى ئيسلميدا‬ ‫بلوبؤوة‪ ..‬لة زؤربةى ولتةكاندا بةربةرةكانييةكى توندى كرا‪..‬‬ ‫بةتايبةت لةليةن ثياوانى ئايينييوة‪ ..‬بةبيانوى ئةوةى لة قوتابانةدا‬ ‫هةندآ زانيارى ئةخويندرين لةطةل زانيارييكانى ثةرست لة مزطةوتء‬ ‫‪#‬كو لةطةل فةرمودةكانى ثيغةمبةرء ئةوةى لة‬ ‫‪#‬يسةكاندا ناطونين! بةل‬ ‫كل‬

‫‪1‬‬

‫قورئانء تةوراتدا هاتون زؤر جياوازن‪ ..‬لة قوتابانةدا هانى نةوةى‬ ‫‪#‬ين زةوى‬ ‫تازةثيطةيشتو بؤ طومانء كوفرء بيدينى ئةدةن! ثييان ئةل‬ ‫نةوةستاوةء بةدةورى خؤىء خؤردا ئةسوريتةوة‪ ..‬ئاسان حةوتةبةقة‬ ‫‪#‬مى دةرياكان ثةيدائةبيت‪ ..‬لةويدا زمانى كافران‬ ‫نيية‪ ..‬باران لة هةل‬ ‫)غةيرى عةرةبى( ئةخويننء بةهؤيةوة راوبؤضونى كافران فيرئةبنء‪،‬‬ ‫ثةنا بةخوا لييان!‬ ‫نامةويت ليرةدا لةسةر كردنةوةى قوتابانةء سودةكانى‬ ‫‪#‬دةمآء بةرثةرضى ئةو برءبيانوانة بدةمةوة‪ ..‬بةلم لة هةموى‬ ‫هةل‬ ‫‪#‬يك‪ ،‬زؤربةى ئةوانةى ئةمانةيان ئةوت‬ ‫سةيرتر ئةوةية ثاش ضةند سال‬ ‫)ثياوةكانى ئايي( كورةكانيان‪ ،‬تةنانةت كضةكانيشيان ناردنة‬ ‫قوتابانة‪ ،‬دوايئةوةى زانييان ئةوانةى لة قوتابانةدا ئةخوينن لةناو‬ ‫‪#‬دا ضةند ريزيان هةية‪.‬‬ ‫كؤمةل‬ ‫‪#‬ةكةمانة‪،‬‬ ‫‪#‬طةيةكى هةستثيكراوى كؤمةل‬ ‫ئةمةى سةرةوة بةل‬ ‫لةمةيشةوة بؤمان دةرئةكةويت ئةو مرؤظة بي ضةقبةستوانة نايانةويت‬ ‫شانبةشانى ثيشكةوتنى زانستء شارستانى برؤن‪ ..‬هةردةم هةول بؤ‬ ‫طيوطرفت خستنة بةر ثيضكةى ثيشكةوتن ئةدةن‪ ..‬بةلم كاتآ بؤيان‬ ‫دةركةوت رةورةوةى زانستء شارستانى بةخيرايىء طورء تينيكى‬ ‫ئةوتؤوة ئةرواتء مرؤظايةتى لةطةل خؤيدا رائةداتء ئةتوانآ هةمو‬ ‫طيوطرفتء كؤسثيكيان ثيشيل بكات‪ ..‬ئيدى ئةمانيش بةناضارى‬ ‫دةست بةدامينييوة ئةطرنء لؤذلؤذ دواى ئةكةون‪.‬‬ ‫ئةمةى ئةمرؤ ئةيبينن لة سةدةكانى ثيشوتردا بةشيوةيةكى‬ ‫توندوتيذتر رويداوة‪ ..‬ضونكة ئةوكات مرؤظايةتى لة ذيانيكى‬ ‫‪#‬كى لةتةك ئةو ذيانةدا راهاتبونء زؤربةى‬ ‫سةرةتاييدا ئةذيا‪ ..‬خةل‬

‫‪2‬‬


‫هةرةزؤريان ثيى رازيبونء هةمو طؤرانء ثيشكةوتنيكييان ئةبوغزان‪..‬‬ ‫هةمو كردةوةء شيوازيكى درندانةيان بةرامبةر هةر كةسيك بةكارئةهينا‬ ‫بيويرايآ هةندآ طؤران باتة نيو ئةو بيءباوةرة كؤنةيانةوة‪ ..‬يان‬ ‫تيؤرييةكى زانستى بدؤزيتةوة‪ ..‬هةمو ئةو رةفتارة درندانانةش بةناوى‬ ‫ئايينةوة فةرمانييان بؤ دةرئةكران دةستوثيوةندى ئايينيش‬ ‫جيبةجييان ئةكردن‪.‬‬ ‫وابزان بؤ سةلاندنى بةربةرةكانيكردنى زانستء زانايان لةليةن‬ ‫‪#‬طةى زؤر نيية‪..‬‬ ‫دةستوثيوةندى ئايينةوة‪ ،‬ثيويستمان بة هينانةوةى بةل‬ ‫ضونكة هةمو‪ ،‬يان زؤربةى خوينةران ئةزانن دادطةكانى تةفتيشء دةزطة‬ ‫‪2‬‬ ‫ئايينيية حوكمرانةكانى ئةو قؤناغة ض ثةتثةتييةكيان بة طاليلؤ‬ ‫كردووة‪ ،‬كاتآ هةقيقةتةكانى سوراننةوةكانى زةوى دؤزييوةء بة‬ ‫‪#‬كى راطةياند!‬ ‫خةل‬ ‫بةمؤرة ئةو دامودةزطةيانة بونة كؤسث لةبةردةم ثيشكةوتنى‬ ‫زانستدا‪ ،‬بةتايبةتى زانستى فةلةكى )طةردونناسى(دا‪.‬‬ ‫با ليرةدا بووةستيء بزاني ثيش طاليلؤء بةرلة زايي‪ ..‬زاناء‬ ‫‪#‬يوةتةوة؟ ضييان‬ ‫فةيلةسوفةكان ضؤن لةم بابةتة طرينطةيان كؤل‬ ‫هةستثيكردووة!؟ ضيشيان دةربارةى طةردونء سروشت نوسيوة؟‬ ‫***‬ ‫‪ - 2‬طاليلؤ طاليلى‪Galileo Galilei 1642 - 1564 :‬ى زانايةكى طةردونناسء‬ ‫فيزيكناسء بيكارىء فةيةسوفيكى ئيتاليايية‪ ،‬ليباوانة داكؤكى لة تيؤرييكةى‬ ‫‪#‬ةكانى ئةرةستؤيشى سةبارةت بةبزوتنةوة دةستنيشانكرد‪.‬‬ ‫كؤثةرنيكؤس كرد‪ ،‬هةل‬

‫‪1‬‬

‫فةيلةسوفة كؤنةكان ئةيانوت لة سروشتدا خاك‪ ،‬ئاو‪ ،‬هةواء ئاطر‬ ‫هةن‪ ..‬هيضيان دروستكراو ني‪ ..‬هةمو ئةو تةن )جورم(انةى ديكةيش‬ ‫يةك لةدواى يةك )زةوى ‪ ،‬مانط‪ ،‬خؤر‪ ،‬ئةستيرةء طالكسييكان( لةو‬ ‫مادانة دروستبونء‪ ،‬بةهؤى ئةو وزانةى لة هةناوياندان‪ ،‬يان لة‬ ‫نيوانيادان‪ ،‬وةك‪ :‬طةرمى‪ ،‬ساردى‪ ،‬تةرىء وشكى‪ ...‬بةدةورى يةكدا‬ ‫ئةسورينةوة!‬ ‫جطة لةمة لة رابردودا تيؤر )نةزةريية(ى زؤر لةبارةى طةردونةوة‬ ‫دانراون‪ ،‬بةلم زؤربةيان لةسةر‬ ‫بنضينةيةكى لواز بون‪ ..‬ضونكة بةزؤرى‬ ‫لةئةنامى ئةو دياردانانةوة بون كة‬ ‫بةضاوى روت ئةيانبينيء‪ ،‬تةنيا‬ ‫جولنةوة ديارةكة )الركة الظاهرية(يان‬ ‫لة ئاسانء زةويدا ئةبينى‪..‬‬ ‫بيطومان تةنيا ضاو نهينى‬ ‫طةردونان بؤ دةرناخات‪.‬‬ ‫هةرضؤنيك بيتء ضةنديك‬ ‫‪#‬ة سةبارةت بة طةردون‬ ‫بةهةل‬ ‫نوسيبيتيان‪ ..‬طرينط ئةوةية ميذو‬ ‫دةرى ئةخات‪ ،‬مرؤـظ لة زؤر‬ ‫كؤنةوة بيى ضؤنيتى دروستبونى‬ ‫طةردونء سروشت لةبنةوةرةتةوة‬ ‫كردؤتةوة‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫ميذوى ئةم باسة بؤ ثيش طريكةكانيش ئةطةريتةوة‪ ،‬لةسةردةمى‬ ‫طريكدا كةمتازؤر ئازادى بيكرنةوة هةبو‪ ..‬فةيلةسوفةكان ئةيانتوانى‬ ‫بةسةربةستى بيءبؤضونى خؤيان بةنةرو‪ ..‬ضونكة ئةوان باوةريان‬ ‫بةتةنيا يةك خوا نةبو‪) ..‬يةكتاثةرست نةبون(‪ ..‬واتا بايةخيكى ئةوتؤيان‬ ‫بةئايي نةئةدا‪.‬‬ ‫لةناوياندا زاناء فةيلةسوفء مامؤستاء هونةرمةندى مةزن‬ ‫دةركةوتن‪ ..‬لة رؤذانى فةرمانرةوايى )بيركليس(دا ئازادى بيوباوةر‬ ‫‪#‬كى‬ ‫هةبو‪) ..‬هيؤدؤتس( هاتة )ئةسينا( بؤئةوةى ميذوةكةى بؤ خةل‬ ‫بوينيتةوة‪ ..‬ثاش ئةم )ئةناطزاطؤراس( هاتة ئةسيناء ويستى‬ ‫‪#‬كى‬ ‫زانياريية سةرةتاييةكانى سةبارةت بة خؤرء ئةستيرةكان بة خةل‬ ‫‪#‬ى ‪415‬‬ ‫بطةيةنيت‪ ..‬بةلم خراية بةنديانةء دورخرايةوة‪ ،‬تا لةسال‬ ‫ث‪.‬ز‪ 3‬مرد‪ ..‬ئةوةى شايانى باسة ئةناطزاطؤراس يةكةمي كةس بووة لة‬ ‫ميذودا بةهؤى بيوراكانييوة لةليةن دةسةلتى ئايينييوة كراوةتة‬ ‫قؤربانيى‪.‬‬ ‫سؤكراتى‪ 4‬طةورة فةيلةسوفى يؤنان‪ ،‬دواى مردنى بيركليس‬ ‫‪#‬يك طةنى ليهاتو ليى نزيكبونةوةء بونة قوتابى ئةو‪،‬‬ ‫دةركةوت‪ ..‬كؤمةل‬ ‫تا لة زانيارييكانى سودمةندبن‪ ..‬سؤكرات كتيبى نوسراوى خؤى نيية‪..‬‬ ‫تةنيا فةرمودةء رينماييةكانى لى قوتابىء فةيلةسوفةكانى دواى خؤى‬ ‫لةشيوةى طفتوطؤ )ديالؤط(ى مةنتيقيدا ماونةتةوة‪ ،‬دواجار ئةمةيش بة‬ ‫دةركردنى فةرمانى كوشت بةسةر سؤكراتدا كؤتاييهاتء‪ ،‬لة هةمان‬ ‫‪ - 3‬ث‪.‬ز‪ :‬ثيش زايي‪ ..‬بةر لةدايكبونى حةزرةتى عيسا‪.‬‬ ‫‪ - 4‬سؤكرات‪Sōkrátēs :‬‬

‫‪1‬‬

‫كاتيشدا فةرمانى ليخؤشبونى بؤ دةركرا بةمةرجيك واز لة فيركردنى‬ ‫‪#‬يتةوة‪ ..‬بةلم ئةو‬ ‫قوتابييكانى بينيتء زانياريية سروشتييكانيان ثينةل‬ ‫وتى ‪) :‬نا‪ ..‬مادام ئةو دةنطة هيمنة ثضوكة لةنيو دلء هةناومةوة‬ ‫فةرمان ثيئةدات لةسةر ئةو رييةى طرتومةتةبةر بةردةوامبم‪ ..‬ريطةى‬ ‫ذيرىء راستى‪ ..‬واز لة فيركردنييان ناهينمء‪ ،‬ئةوةى لة ميشكما هةية‬ ‫‪#‬يم‪ ،‬بيئةوةى طوآ بة ئةنامةكةى بدةم!(‬ ‫بةئاشكرا ثييان ئةل‬ ‫‪#‬كردنى ميشكى‬ ‫لة ئةنامدا بة بيدين )موليد(ء‪ ،‬بة تيكدانء ليل‬ ‫‪#‬رةقانة بؤ‬ ‫لوان تاوانباركراء‪ ،‬فةرمانى كوشتنيشى بةشيوةيةكى دل‬ ‫‪#‬ةيةك ذةهر‬ ‫دةرضو‪ ..‬بةوةى لةناو كةسوكارء قوتابييكانيدا ثيال‬ ‫بواتةوة‪.‬‬ ‫‪#‬ة ذةهرةكةى نا‬ ‫دواى وةسييةتكردن‪ ..‬هةمو لةدةورى ئةطريان‪ ..‬ثيال‬ ‫‪#‬نيايى‬ ‫بةسةرةوةء بة دل‬ ‫مرد‪ ..‬بةلم زانيارييكانى لة‬ ‫ميشكى قوتابييكانيدا‬ ‫مايةوة‪.‬‬ ‫ئةفلتون يةكيك بو لة‬ ‫قوتابييكانى كة ئةو ئةركةى‬ ‫لةئةستؤدا بو‪ ..‬هةروةها‬ ‫ئةرةستؤ تاليسى مامؤستاى‬ ‫ئةسكةندةر‪ ،‬قوتابييةكى‬ ‫ئةفلتون بو كة لةدواييدا بو‬ ‫بة باوكى ميذوى سروشتيىء‪ ،‬يةكةم كةسبو ئةدةبى لة زانست‬

‫‪2‬‬


‫جياكردةوة‪ ..‬ئةويش لة كتيبةكةيدا بةناوى )ميذوى سروشت(ةوةء‪،‬‬ ‫ثوختةى زانيارييكانى ناو ئةو كتيبة ئةمانةن‪:‬‬ ‫‪ -1‬مادة هةميشةييةء دروست نةكراوةء لةناويش ناضيت‪..‬‬ ‫هةرضييةك هةية لة شتيكى نةبوةوة دروستبووةء‪ ،‬هيض‬ ‫شتيك لة نةبوةوة نابيت‪.‬‬ ‫‪-2‬ضاوطةكانى مادة ضوار توخم )عونسر(ن‪ :‬هةوا‪ ،‬خاك‪ ،‬ئاو‬ ‫ء ئاطر‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-3‬ئةستيرةء خؤرء ثةروانةكان بةدةورى زةويدا‬ ‫ئةسورينةوة‪.6‬‬ ‫‪-4‬زةوى طؤيية‪7‬ء لةناوةراستى طةردونداية‪.‬‬ ‫‪-5‬طةردون كؤتايى ديتء سنوريشى هةية‪.‬‬ ‫بةلم ثيش ئةرةستؤ لةسةدةى ثينجةمى ث‪.‬ز دا‪) ،‬فيساطؤرس(ء‪،‬‬ ‫دواى ئةو )فيلؤلدس( وتبويان كة زةوىء هةمو ثةروانة )هةسارة(كانى‬ ‫دى لة دةورى بنكة‪ ،‬يان ضةقيكى ئاطرين ئةسورينةوة‪ ..‬هةروةها لة‬ ‫‪#‬ين‪ ..‬خؤم ئةم ناوةم ليناوةء‪،‬‬ ‫‪ - 5‬ثةروانة‪ ،(Planet) :‬هةسارةيشى ثيدةل‬ ‫بةلمةوة لة هةسارة ثةسةندترة‪ .‬ضونكة هةسارة هةر اتاى ئةستيرةية‪ ،‬وةل‬ ‫ثةروانةكان ئةستيرة ني‪.‬‬ ‫‪ - 6‬ديارة ئةرةستؤ تةنيا ثشتى بةو بزوتنةوةء دياردانة بةستووة كة بةضاو‬ ‫بينيونىء هيشتا هيض ئاميريكى ياريدةدةر لةئارادا نةبو تا ياريدةى بداتء‬ ‫‪#‬ةدا‪ -‬برواى بةبؤضونة‬ ‫‪#‬ة زانستييةوةء‪ ،‬سةير لةوةداية ‪-‬لةم خال‬ ‫نةكةويتة ئةو هةل‬ ‫زانستييكانى زانايانى ثيش خؤى نةبوة‪.‬‬ ‫‪#‬ة لةشيوةى تؤثدا‪ ،‬لة طؤى مةمكةوة ئةم ناوةم‬ ‫‪ - 7‬طؤيى‪) :‬كروى(‪ ..‬خرء طردةل‬ ‫وةرطرتووة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫هةمان سةدةدا‪) ،‬مارتيانؤس كابل( بيوباوةرةكانى خؤى دةربارةى‬ ‫ناوةراستى طةردون بلوكردةوةء وتى‪:‬‬ ‫‪#‬كو خؤر ئةكةويتة‬ ‫)زةوى ناكةويتة ناوةراستى طةردونةوة‪ ..‬بةل‬ ‫ناوةراستى ثةروانةكانييوة‪(.‬‬ ‫ئيدى روناكايى ئةم زانياريانة كوذايةوة‪ ،‬تا لة سةدةى شانزةهةمى‬ ‫زاييندا لوى بةجةرطء بوير )نيكؤل كؤثةرنيكؤس(‪ 8‬مذدةى راستيىء‬ ‫‪#‬كى طةياند‪ ،‬كاتآ كتيبة بةنرخةكةى بلوكردةوة‪ ..‬تيايدا‬ ‫واقيعى بة خةل‬ ‫‪#‬يت‪:‬‬ ‫ئةل‬ ‫)لة باسكردنى سورانةوةى خؤرء ثةروانةكانيدا ئةطةر زةويش بة‬ ‫ثةروانةيةك وةك ثةروانةكانى دى دانيي‪ ،‬باسةكةمان ئاسانت ئةبيتء‬ ‫هةمو ثةروانةكان بة زةويشمانةوة بةدةورى ئةو خؤرة داضةسثاوةدا‬ ‫ئةسورينةوةكة لةناوةراستيانداية(‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1609‬دا‪ ،‬كاتآ طاليلؤ تةليسكؤثة فةلةكييةكةى‬ ‫لةسال‬ ‫دروستكرد‪ ،‬توانى ئةو راستييانةى كؤثةرنيكؤس بلويكردبونة‪ ،‬ئةم بة‬ ‫‪#‬كيان بداتء ثييان بسةلينآ كة راست‪ ..‬بةلم‬ ‫دوربينةكةى ثيشانى خةل‬ ‫زؤر كةسء ناوةند بايةخيان ثينةداء ئةيانوت‪ :‬ئةوةى لة‬ ‫تةليسكؤثةكةشدا بةضاوى خؤمان ئةيبيني راست نيية‪.‬‬

‫‪ - 8‬نيكؤلوس كؤثةرنيكؤس‪Nicolaus Copernicus 1473-1543 :‬‬ ‫يةكيكة لة طةورة زانايانى سةردةمةكةى‪ ..‬طةردونناسء بيكاريزانء ياساناسء‬ ‫‪#‬ةنديية‪ ..‬ئةو تيؤريةى لة كتيبةكةيدا بةناوى‬ ‫ثزيشكء ديثلؤماسىء سةربازيكى ثؤل‬ ‫)لة شؤرشةكانى كةشة ئاسانييكادا( كرديية يةكةمي زاناى مرؤظايةتى كة تيؤرى‬ ‫ناوةنديتى خؤرء ثةروانةيى زةوى دانا‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫هةر لةو سةروبةندةدا كاتآ برؤنؤى ئيتاليايى‪ 9‬لة كتيبة‬ ‫بةناوبانطةكةيدا كة بةناوى ‪A ceia da terça-feira de cinzas‬‬ ‫‪#‬يسة سوتاندى‪ ..‬ئةوةى‬ ‫دايناء هةرايةكى طةورةى نايةوةء‪ ،‬كل‬ ‫رونكردةوة كة طةردون بيسنورء ضونيةكةء‪ ،‬طةل ثةروانةى دى وةك‬ ‫‪#‬يسةى رؤما دادطةيى ئةكاتء وةك لةريلدةر حةوت‬ ‫زةويشى تياية‪ ،‬كل‬ ‫سال لة زينداندا ئةشكةنة ئةدريت‪ ،‬بةلم ثةشيمان نابيتةوة‪ ..‬فةرمانى‬ ‫‪#‬ى ‪ 1600‬جيب ةجآ‬ ‫كوشتنةكةى بةسوتاندن لة طؤرةثانيكدا سال‬ ‫دةكريت‪.‬‬ ‫مةبةستم لةم ضةند كورتة باسة ميذويية ئةوةبو‪ ،‬خوينةر لةوة‬ ‫‪#‬نيابيت هةر ثيتء وشةء ذمارةء بيء بيؤكةيةكى زانستييانةى نيو‬ ‫دل‬ ‫ئةم كتيبةء زؤربةى كتيبة زانستييكانى دييش‪ ،‬بةئاسانىء بةبآ ئازارء‬ ‫قوربانيدانى طةورةى زاناء فةيلةسوفان وةدةست نةكةوتون‪ ..‬بةلم‬ ‫لةطةل ئةمةشدا زانستى طةردون )طةردونناسى( هةنطاو بةهةنطاو هةر‬ ‫لةبةرةوثيشةوة ضوندا بووةء‪ ،‬طةورةترين هةنطاويكى ئةم زانستة‬ ‫تيثةراندنى سنورى تيؤرى )نةزةريى(ء‪ ،‬ليكؤلينةوةى فيكريى بو بؤ ناو‬ ‫طيتى تاقيكردنةوةى حةقيقييوة‪ ..‬ئيدى رؤذ لةدواى رؤذ زانيارى تازةء‬ ‫ثاكء ثوختمان لةبارةى طةردونةوة ئةطاتآ‪ ..‬ئةمةيش لةسايةى ئةو‬ ‫هةولء تةقةلليانةى ولتة ثيشكةوتؤكان لة بوارى ناردنى مانطى‬ ‫‪ - 9‬طيؤردانؤ برؤنؤ‪ Giordano Bruno 1548- 1600 :‬بةناوى )نؤلنؤ(‪ ،‬يان‬ ‫)برؤنؤ دي نؤل(يشةوة ناسراوة‪ ،‬فةيلةسوفء طةردونناسء شاعيء راهيبيكى‬ ‫ئيتاليية‪ ..‬هةر لةو مةيدانةدا كة سوتينرا‪ ،‬ثاش ‪ 300‬سال‪ ،‬ل ة‪1899‬دا ثةيكةرى‬ ‫برؤنؤ دانرا‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫دةسكردء كةشتيى ئاسانيدا بؤ‬ ‫بؤشايىء ناوجةرطةى ئاسان ئةياندةن‪.‬‬ ‫‪#‬يية كة ئيدى هيض‬ ‫مايةى خؤشحال‬ ‫دامودةزطةيةكى كؤنةثةرست تواناى‬ ‫ئةوةى نيية ريطةى طةشةكردن لةم‬ ‫زانستة بطرآ‪ ،‬يان كؤسث باتة بةردةم‬ ‫ثةرةسةندنى‪ ..‬ضونكة ئةو رؤذطارة‬ ‫بةسةرضو كة خيرايى‬ ‫ثيشكةوتنى زانست‬ ‫بةخيرايى رؤشتنى‬ ‫ئةسثء ولخ ئةثيورا‪..‬‬ ‫ئةمرؤ زانست خيرايى‬ ‫فرؤكةء دةنطء بطرة‬ ‫ساروخيشى تيثةراندووةء‬ ‫لةناو خيرايى تيشكدا‬ ‫كاردةكات‪ ..‬بةجؤريكة‬ ‫ئةوةى دوينآ دؤزراوةتةوة‬ ‫ئةمرؤ كؤن بووةء‪ ،‬ئةوةى ئةمرؤش ئةدؤزريتةوة سبةينآ كؤن ئةبيتء‬ ‫هى نوآ جيى ئةطريتةوة‪ ..‬ئيمةى ئةم هةريمة طوناحةيش هيضمان‬ ‫ثيناكريت جطةلةوةى رؤذبةرؤذ ئاطادارى ئةو دؤزينةوةء داهينانء‬ ‫ثيشكةوتنانة بيء لةمة زياتر لةكاروانةكة دوانةكةوين!‬

‫‪2‬‬


‫ثةيوةنديى نيوان‬

‫طؤى زةوىء‪ ...‬خؤر !‬ ‫‪#‬بينء رو لةء طومةزة شينةى بةسةرمانةوةية‬ ‫بةرلةوةى سةرمان هةل‬ ‫بكةين‪ ..‬با كةمآ سةردانةوينيء سةرنيكى ئةو زةوييةى لةذير‬ ‫ثيمانداية بدةين‪ ..‬ضةند ثرسياريكى سادة بةلم زانستيانة لةخؤمان‬ ‫بكةين‪ :‬ئةم زةويية لةكويوة هاتوة؟ يان ضؤن ثةيدابووة؟ لةكةيةكةوة‬ ‫هةيةء تاكةى هةروا ئةمينيتةوة؟! ئايا لةثاشةرؤذدا ضى بةسةر ديت؟‬ ‫‪#‬ئةدةين بةثيى توانا وةلمى‬ ‫لة بةشةكانى داهاتوى ئةم كتيبةدا هةول‬ ‫هةندآ لةم ثرسيارانة بدةينةوة‪.‬‬ ‫‪#‬بينء ضاوببينة ئةو طؤ ئاطرينة بةهيزء مةزنة‪..‬‬ ‫ئةما با سةرهةل‬ ‫بيطومان ضاومان ريشكةوثيشكة ئةكاتء تيشكةكةى ئازارى ئةدات‪..‬‬ ‫طرينط نيية‪ ..‬بؤ وةلمى ثرسيارةكانان ثيويستة بةرلة هةمو شتآ‪،‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫هيض نةبآ هةندآ زانيارى سةرةتاييمان لةبارةى خؤرء قةبارةى‪10‬ء‬ ‫دورييكةى ليمانةوة هةبيتء‪ ،‬ئةوجا بزاني ئاخؤ ئةو زةوييةى لةذير‬ ‫ثيمانداية ض ثةيوةندييةكى بةو طؤ ئاطرينة دورةوة هةية؟‬ ‫ئةو طؤ ئاطرينةى ناومان ناوة خؤر )يان رؤذ(ء‪ ،‬هيض كاتيك لةو‬ ‫باوةرةدا ني لة تؤثيكى ثآ‪ ،‬يان سينييةكى ضا طةورةتر بيت‪ ،‬ئةزانيت‬ ‫لةضاو قةبارةى ئةم زةوييةدا ضةند طةورةية؟ )‪ (1.300,000‬مليؤنيكء‬ ‫سيصةد هةزار )ئةوةندةى ئةم طؤى زةمينةمانة! ئةطةر بةباشى لةم‬ ‫ذمارةية تيناطةيت‪ ،‬ئةوا موجةللةديكى هةزار ثةرةيى بينة بةرضاوت‪،‬‬ ‫زةوى تةنيا هيندةى يةك ثيتة لةو كتيبة طةورةيةدا! خؤ ئةطةر هةر‬ ‫تةسةورى ئةو طةورةيية ناكةيت‪ ،‬بروانة ئةو ذورةى تييدا دانيشتويتء‬ ‫وابزانة خؤر بةقةدةر ذورةكةية‪ ،‬ئةوجا زةوى وةك دةنكة نؤكيكى ليديت‬ ‫لة قوذبنيكى ذورةكةدا فريدرابيت!‬ ‫ئةطةر خؤر لةشيوةى تؤثدا ناوةكةى بةتال بواية‪ ،‬ئةوا جيطةى‬ ‫زةوىء مانطيشى تيا ئةبؤوة‪ ،‬بةو مةرجةى مانط بةم دورييةى ئيستةى‬ ‫ليمانةوة بةدةورماندا بسوريتةوة‪ ..‬تةنانةت بةم شيوةيةش هيشتا‬ ‫قةراغى خؤر هيندةى دورييكةمان لة مانطةوة‪ ،‬هيشتا ئةويش هيندة‬ ‫ليوةى دور بو!‬ ‫ئةمة طةورةيى قةبارةى خؤر‪،‬‬ ‫ئةى دورييكةى ليمانةوة ضةندة؟ دورى ئةو طؤ ئاطرينة ليمانةوة‬ ‫لة هةمو كاتيكدا وةك يةك نيية‪ ..‬بةثيى سوراننةوةى هيلكةيى زةوى‬ ‫بةدةورى خؤردا ليى دورء نزيك ئةكةوينةوة‪ ..‬بةثيى وردترين‬ ‫‪ - 10‬قةبارة‪ :‬يان قةوارة واتا ئةندازةى طةورةيىء ثضوكى‪ ،‬حةجم‬

‫‪1‬‬

‫ثيوانةكردن‪ ،‬خؤر لةنزيكتين كاتيدا لة زةوييوة نزيكى )‪ (144‬مليؤن‬ ‫كمء‪ ،‬لةوثةرى دوريدا نزيكةى ‪ 150‬مليؤ ن ك م‬ ‫ئةبيت‪.‬‬ ‫بؤئةوةى بتوانى بةباشى لةم دوريية بطةيت‪ ،‬با بةضةند شيوةيةكى‬ ‫دى بؤت رونبكةمةوة‪ ..‬ئةطةر ريطةيةكى ئاسني لةنيوان خؤرء زةويدا‬ ‫هةبوايةء‪ ،‬شةمةنةفةريك بةم خيراييةى ئيستة )واتا ‪ 200‬ك م‬ ‫لةسةعاتيكدا( لةزةوييوة بةرةو خؤر برؤشتاية‪ ،‬ثاش نزيكةى ‪100‬‬ ‫سال ئةما ئةطةيشتة خؤر‪ ..‬بيطومان دوايئةوةى هةمو شةمةنةفةرةكة‬ ‫ئةتوايةوةء ئةبو بة طاز!‬ ‫‪#‬يكى وةهمى بينة بةر ضاوت‪،‬‬ ‫بؤئةوةى دورييكةى رونت بيت‪ ..‬مندال‬ ‫دةستى هيندة دريذ بيت ليرةوة بطاتة خؤرء حةزبكات ثةنةييك لة‬ ‫روخسارى خؤر بدات‪ ..‬وةك ضؤن ثةنة لة ثشكؤيةك بداتء ثةنةى‬ ‫‪#‬ؤخانء ئازارى ثةنةى‬ ‫‪#‬ة هةستى بة داثل‬ ‫بسوتآ‪ ..‬ئةزانى كةى ئةو مندال‬ ‫‪#‬ة هةرطيز هةستى بة دةست سوتانةكةى نةئةكرد‪..‬‬ ‫ئةكرد؟ ئةو مندال‬ ‫ضونكة طةورة ئةبوء ثي ئةبوء ئةشرد ئةوجا ئازارى سوتانةكة لة‬ ‫ثةنةيةوة ئةطةيشتة لى!‬ ‫ئةطةر دورييةكةيت نة بةذمارةونة بةسةفةركردن بؤىء نة بة‬ ‫دةستليدان هةر تةسةور نةكردووة‪ ،‬با بةطوييش بيبيسيت! ئةطةر‬ ‫تةقينةوةييكى زؤر بةهيز ئائيستة لةسةر خؤر روبدات‪ ،‬ئةزانيت كةى‬ ‫طويت ل ئةبيت؟ ثاش ‪14‬سالء ‪2‬مانط ئةما طرمةكةيان ئةبيست‪،‬‬ ‫دوايئةوةى هيض تةقةء رةقةيةك لةوآ نةئةما!‬ ‫‪#‬ينيت‪ ..‬بةلم هةمو ئةو‬ ‫ئيستة ئةتوانيت بةباشى ئةو دوريية بةمل‬ ‫دورييةى باسانكرد‪ ،‬بةبةراورد لةطةل دورى ئةستيرةكان ليمانةوة‪،‬‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬كو ناكاتة‬ ‫ناطاتة دورى ضاوى تؤء ئةم لثةرةيةى ئةيوينيتةوة! بةل‬ ‫دورى نيوان دو ثيتى ئةم كتيبة‪.‬‬ ‫ئايا ئيستة لةو باوةرةدا نيت ثةيوةنديةكى توندءتؤل لة نيوان‬ ‫خؤرء تؤدا‪ ،‬يان خؤرء زةويدا هةبيت؟ بؤنا! ئةوةتا ريذةى دورييةكةيت‬ ‫لةضاو ئةستيرةكاندا بؤ رونبؤوة‪ ..‬بةواتايةكى دى ريذةى نزيكيكةيت‬ ‫زانى‪ ..‬بةلم تةنيا نزيكى‪ ،‬يان دراوسييةتيمان لةطةل خؤردا تاكة‬ ‫‪#‬كو ثةيوةندييةكى زؤر بةهيزء‬ ‫‪#‬طةى خزمايةتيان نيية‪ ..‬بةل‬ ‫بةل‬ ‫‪#‬يدا هةية‪ ..‬ئةى نازانى لةو رؤذةوةى لةداييك بويت‪،‬‬ ‫‪#‬تمان لةطةل‬ ‫توندوتؤل‬ ‫‪#‬ةكانى تةمةنت‪ ،‬ئةوةندة جار لةطةل هةمو‬ ‫ئائيستة بةقةدةر ذمارةى سال‬ ‫زيندةوةرء بونةوةرةكانى دى‪ ،‬بةسوارى ثشتى ئةم طؤى زةويةوة‬ ‫لةدةورى خؤر طةراويت! ئةم سوراننةوةيةى زةوى بةدةورى خؤردا‪ ،‬كة‬ ‫جارجار ليى نزيكتء جارجار ليى دورتر ئةكةويتةوة‪ ،‬سةدان مليؤن‬ ‫‪#‬ة لةسةر ئةم ريبازةى بةنيسبةت خؤرةوة بةردةوامة‪.‬‬ ‫سال‬

‫ثيبكةين‪ ..‬ضونكة ئةطةر هةميشة لةسةر زةوى رؤذبيت‪ ،‬يان هةر شةو‬ ‫‪#‬ى جاريك خوليك بةدةورى‬ ‫بيت‪ ،‬وائةزاني زةوى ناخوليتةوة‪ ..‬بةلم سال‬ ‫‪#‬يكى سةر زةويدا‬ ‫خؤيدا ئةدات بيئةوةى شةوء رؤذ لة هةمو خال‬ ‫روبدات‪ ..‬تةنيا لةسةر ديوى رو لةخؤر رؤذةء لةوديوى شةوة‪ ..‬لةمةوة‬ ‫بؤمان دةرئةكةويت هةر خوليكى زةوى بةدةورى خؤيدا ‪24‬‬ ‫كاتذمير نزيكةى ‪ 4‬خول ة ك ك ة م ئ ةخاي ةني ت!‬ ‫زةوى بةخيرايى ‪ 30‬ك م ل ة ضرك ةي ةكدا‬ ‫بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوة‪ ..‬ئةمةيش خيراييةكى ئاوةهاية‪..‬‬ ‫ساروخيك بةم خيرايية ئةتوانآ بة ‪ 25‬خول ة ك سوري ك‬ ‫بةدةورى هةمو زةويدا‬ ‫بسوريتةوة‪ ..‬بةلم خيرايى‬ ‫خيراترين كةشتيى ئاسانيى‬ ‫د ة ستكرد ى مرؤ ـظ –تا ئيست ة‪-‬‬ ‫ضارةكى ئةو خيراييةيةء بة ‪ 90‬خول ة ك ك ة م ت‬ ‫نةيتوانيوة خوليك بةدةورى زةويدا بسوريتةوة‪.‬‬ ‫طؤى زةوى لةم طةشتةيدا نزيكةى ‪ 960‬مليؤ ن ك م‬ ‫ئةبريت‪ ،‬لة هةمو ضركةيةكدا ‪ %17‬طرآ ل ة هي‪#‬ل ى‬ ‫راست لئةدات بؤ دروستكردنى ضةرخة هيلكةييةكةى‪ 13‬بةدةورى‬ ‫خؤردا‪ ..‬لةم سورانةوةيةيدا ضوار كذة )وةرز(ى سال روئةدةن‪..‬‬ ‫هةريةكةيان بةماوةى خؤى‪:‬‬

‫‪ - 11‬ضةرخ‪ :‬سورطة‪ ،‬خولطة‪ ،‬مةدار‪ ،‬فةلةك‪..‬‬ ‫‪ - 12‬كاتذمير‪ :‬سةعات‪ ،‬خولةك‪ :‬دةقيقة‪ ،‬ضركة‪ :‬سانية‪.‬‬

‫‪- 13‬ضةرخى هيلكةيى‪ ،‬يان خولطة‪ ،‬يان سورطةى هيكةيى‪ :‬الفلك‪ ،‬او الدار‬ ‫الهليجى‪ .‬بازنةيى تةواو نيية‪.‬‬

‫***‬ ‫طؤى زةوى لة ضةرخيكى‪ 11‬هيلكةييدا بة ‪ 365‬ر ؤ ذ ء‪6‬‬ ‫كاتذمير ء ‪9‬خولةكء ‪ 10‬ضرك ة‪ 12‬دا سوريك بةدةورى خؤردا تةواو‬ ‫ئةكات‪ ..‬هةر لةم ماوةيةشدا ‪ 366‬سور ء ضار ةك ة‬ ‫سوريك بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة! ئةو سورة زياترةش لة ئةنامى‬ ‫تةواوكردنى سورانةوةى بةدةورى خؤردا ديتة كايةوة‪ ،‬بيئةوةى هةستى‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫بةهار‪ 92 :‬ر ؤ ذ ء‪ 21‬كاتذ مير‬ ‫هاوين‪ 93 :‬ر ؤذ ء‪ 14‬كاتذ مير‬ ‫ثاييز‪ 89 :‬ر ؤ ذ ء‪ 18‬كاتذ مير‬ ‫زستان‪ 89 :‬ر ؤذ ء‪ 1‬كاتذ مير‬ ‫بيطومان لة خولننةوةى بةدةورى خؤيدا شةوء رؤذ روئةدةنء‬ ‫شةوء رؤذيك ‪ 24‬كاتذ مير ى ت ةواو ة‪ ،‬ب ةل م‬ ‫خولننةوةكةى وةك وتان كةمت ئةخايةنيتء بة ‪23‬‬ ‫كاتذميرء ‪ 56‬خول ة كء‪ 4‬ضرك ة ت ةواو ئ ةبي ت‪.‬‬ ‫***‬ ‫وةكو دةرئةكةويت طؤى زةوى بةم خيرايية كةمةى ئيستةى‬ ‫‪#‬كو خولننةوةكةى بةدةورى خؤييدا بة ماوةيةكى‬ ‫نةسوراوةتةوة‪ ،‬بةل‬ ‫كةمت تةواوكردووة‪ ،‬واتا لة ئيستةى خيراتر بووة‪ ..‬راستى ئةمةيشمان‬ ‫بةوةدا بؤ دةرئةكةويت كة دريذى ماوةى شةو ء رؤذ لة زيادبونيكى‬ ‫بةردةوامداية‪ ،‬بةلم ئةو زيادبونة هيندة كةمة هةستى ثيناكريت!‬ ‫ئةويش تةنيا ‪ 0,001‬ضرك ةي ة بؤ ه ةر‬ ‫‪) 100,000‬ص ةد‬ ‫قةرنيك )‪ 100‬سال(‪ ..‬واتا ه ةر ب ة‬ ‫هةزار( سال ضركةيةك رؤذ دريذ ئةبيت‪.‬‬ ‫بةم ثيية دةركةوتوة‪ ،‬لة ديرزةماندا شةوء رؤذآ لةسةر ئةم زةويية تةنيا‬ ‫‪ 7‬كاتذ مير ى ئيست ة ما ن بوو ة!‬ ‫‪#‬ى ‪1875‬دا خاوبونةوةيةك لة‬ ‫ئةوةى لةم بارةيةوة شايانى باسة‪ ،‬لة سال‬ ‫‪#‬ى‬ ‫سوراننةوةى طؤى زةوى بةدةورى خؤيدا رويدا‪ ،‬هةمديسان لة سال‬

‫‪1‬‬

‫‪1899‬دا خيرا بؤوةء ئةنامى ئةو خاوبونةوةية لةو ‪ 15‬سال‪ #‬ةدا‬ ‫طةيشتة يةك خولةك‪.‬‬ ‫لة دريذةداناندا بة باسى سوراندنةوة‪ ،‬مةبةستمان ئةوةبو ثةيوةندى‬ ‫نيوان طؤى زةوىء خؤرمان بؤ رونبيتةوة‪ ..‬هةروةها لةو خاوبونةوةيةى‬ ‫بةدةورى خؤيدا بؤمان دةرئةكةويت لة رؤذانى سةرةتاى ذياندا زؤر‬ ‫طورجوطؤل بووة! لة رؤذانى دواييدا سستء خاو بؤتةوةء‪ ،‬لة‬ ‫داهاتوشدا رؤذيك ديت لة سوراننةوة ئةكةويت!‬ ‫تا ئيستة ئةوةمان بؤ دةركةوت طؤى زةوى وةك ثةروانةى دةورى مؤم‬ ‫‪#‬سؤز ذيانء‬ ‫بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوةء خؤريش وةك دايكيكى دل‬ ‫طةرمايىء روناكى ثيبةخشيوة‪ ..‬بةلم طؤى زةويش تاكة ثةروانةيةكى‬ ‫‪#‬كو ئةو ثةروانةيةى ئيمةى لةسةر ئةذين لةطةل‬ ‫دةورى خؤر نيية‪ ..‬بةل‬ ‫دةستة خوشكيكيدا كة نزيكةى )‪ (10‬دة ثةروانةن‪ ،‬دورء نزيك لةدةورى‬ ‫‪#‬بةندة ئاطرينة مةزنة ئةسورينةوة كة خؤرة‪.‬‬ ‫ئةو مةل‬ ‫كةواتة تةنيا ثةروانةى زةوى دراوسيى خؤر نيية‪ ،‬تةنيا ئةويش‬ ‫‪#‬كو ضةندين ثةروانةى ديكةيش هةنديكيان لة‬ ‫ثةيوةندى ثيوة نيية‪ ،‬بةل‬ ‫زةوى ثضوكتء هةنديكى دييان سةدان هيندةى زةوى ئةبن‪ ،‬بةدةورى‬ ‫خؤرةوةنء خيزانيكى سةربةخؤ ثيكدينن‪.‬‬ ‫ئةما با هةمويان كؤبكةينةوةء بزاني‪ ،‬نةهةر زةوى ضؤنء كةى ثةيدا‬ ‫‪#‬كو زةوىء دةستةخوشكةكةيشى كةىء ضؤن لةداييكبون؟‬ ‫بووة‪ ،‬بةل‬ ‫ضؤن طةردونناسان هةمويانيان كؤكردونةتةوةء خيزانيكى طةورةيان ل‬

‫‪2‬‬


‫دروستكردون كة بة مانطةكانى دةوريانةوة ذمارةيان لة ‪ 1440‬دانة‬ ‫‪#‬كو هةزارانيش ئةبن‪ ،‬ئةطةر وردة ثةروانةء ثارضةء‬ ‫بةرةوذورترة‪ ،‬بةل‬ ‫تةنة طضكةكان باسبكةين‪ ..‬هةمويانيان كؤكردؤتةوةء ناويان ناون‬ ‫)خيزانى خؤر(!‬

‫لةداييكبونى‬

‫خيزانى خؤر‬

‫‪ -14‬بةهؤى دوزينةوةى دةيان مانطى دى ثةروانةكانةوة‪ ،‬ئيستة ذمارةى خيزانى‬ ‫سةرةكى خؤر زؤر لةوة تيثةرى كردووةء‪،‬بةسةدانن‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫طةردونناسان لة ديرزةمانةوة بييان لة دروستبونى ئةم سروستء‬ ‫طةردونةى تيايا ئةذين كردؤتةوةء ضةندين تيؤرييان لةسةر ضؤنيتى‬ ‫دروستبونى زةوىء خؤرء ثةروانةكانء مانطةكانييان داناوة‪ ..‬رةنطة‪،‬‬ ‫‪#‬ةى خؤر ملياران سال لةمةوبةر لةسةر يةكآ‬ ‫‪#‬كو دور نيية هةمو كؤمةل‬ ‫بةل‬ ‫لةم تيؤرييانة دروستبوبيت! هةروةها دوريش‬ ‫نيية رؤذيك دابيت طةرونناسان طشت ئةم‬ ‫تيؤرييانة بسرنةوةء تيؤرييةكى راستء رةوانتء‬ ‫زانستيانةتر بؤ ئةم مةبةستة دابنين‪ ..‬طرينط‬ ‫ئةوةية ئةم ضةند تيؤرييةى ليرةدا باسيان‬ ‫ئةكةين‪ ،‬هةمو بةرهةمء سامانيكى زانستية‬ ‫طةردونييكانى مرؤظايةتيية تا ئةمرؤ‪.‬‬ ‫ثيشئةوةى بيينة سةر باسى تيؤرييةكان‪ ،‬باشت‬ ‫‪#‬نيابي‪ ،‬كةس طومانى لة سوراننةوةى‬ ‫واية لةوة دل‬

‫‪2‬‬


‫هةمو ثةروانةكان بةدةورى خؤردا نييةء‪ ،‬خؤريش لة ناوةراستيانداية‪..‬‬ ‫ضونكة هةندآ تيؤرى كؤن هةن كة تا ئةم سةدانةى دواييش رةواجييان‬ ‫هةبو ء‪ ،‬طؤى زةوييان بة ناوةراستى هةمو طةردون دائةنا‪ ،‬لةوانة تيؤرى‬ ‫‪#‬يمؤسى ئةسكةندةرى(‪ 15‬زؤر لةوةكةى ئةرةستؤ ئةضيت كة‬ ‫)ثةتل‬ ‫‪#‬يت‪ :‬زةوى ئةكةويتة ناوةراستةوةء‪ ،‬ئةوانى دى بةدةورى زةويدا‬ ‫ئةل‬ ‫ئةسورينةوةء‪ ،‬لة هةمويان نزيكت ليمانةوة مانطة‪ ،‬ئةما ثةروانةى‬ ‫عةتاردء زوهرةء دوايى خؤر ء‪ ،‬لةدواى هةموشيانةوة ئةستيرةكانن كة‬ ‫بة تةبةقةى ئاسانةوة لكينراونء‪...‬تد‪ ،‬زؤربةى ئايينةكانيش لةم‬ ‫بابةتةدا بةثشتبةست بةو تيؤريية هةلنة‪ ،‬ئاماذة بةوةستاوى زةوىء‬ ‫سورانةوةى هةمو ئاسان بةدةريدا ئةدةن!‬ ‫بةلم ئيمة ليرةدا طشت ئةو تيؤريية هةلنةى زةوى بة ناوةراست‬ ‫دائةنين ثشتطوآ ئةخةينء‪ ،‬تةنيا ئةو تيؤرييانة باس ئةكةين لةسةر‬ ‫ئةو بناغةية دانراون كة خؤر لة ناوةراستدا دائةنينء‪ ..‬هةمديسان‬ ‫ليرةدا تةنيا ‪ 10‬تيؤر يا ن ل ةو تيؤرييان ة‬ ‫‪#‬بذاردووة كة بةلمانةوة لةوانى دى ثةسةندترء زانستييانةترن‪.‬‬ ‫هةل‬

‫يةكةم‪ :‬تيؤرى كؤمت دى بوفؤن‬

‫‪16‬‬

‫‪#‬يمؤس ‪ (Ptolemy (90 - 168‬طةردونناسيكى ناودارى يؤنانيية‪ ..‬لة‬ ‫‪ - 15‬كلؤديؤس ثةتل‬ ‫ئةسكةندةريية خويندويتىء ثيطةيشتووة‪ ..‬ضةندين كتيبى لةمةر طةردونء تيشكء‬ ‫ئةستيرةناسىء جوطرافيا داناوة‪.‬‬

‫‪ - 16‬كؤمت دى بوفؤن ‪(Comte de Buffon (1707-1788‬‬ ‫زانايةكى طةردونناسء بيكارىء سروشتزانى فةرةنسايية‪ ..‬لة ماوةى‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ى‬ ‫لةو بةرطةى كتيبى )ميذوى سروشت(دا‪ ،‬كة سال‬ ‫‪ 1749‬د ةريكرد‪ ،‬كؤ م ت‬ ‫‪#‬يت طيتى بةمشيوةية دروستبووة‪:‬‬ ‫بؤفؤن ئةل‬ ‫كلكداريك‪ 17‬لةدورةوة هاتبو‪ ،‬بةريكةوت بةر )خؤر(‬ ‫‪#‬ؤثيكى ئاطرينى ثضوكى لة‬ ‫كةوتء‪ ،‬ضةند دل‬ ‫جةستةى جياكردةوةء‪ ،‬دةرثةراند‪ ،‬تكةكان بةهؤى‬ ‫‪#‬نةرء كيشكردنى ناوةندييةوة ليى دوركةوتنةوةء‪ ،‬كةوتنة‬ ‫هيزى ثال‬ ‫سوراننةوة بةدةورى خؤردا‪.‬‬ ‫دواتر رةخنةى ئةوة لةم تيؤريية طيا‪ ،‬ضؤن كلكدار بةو ثضوكييةى‬ ‫خؤيةوة‪ ،‬كة لةزةوى زؤر ثضوكتة‪ ،‬ضؤن توانى هيندةى قةبارةى هةمو‬ ‫ثةروانةكان لة خؤر بكاتةوة؟! ثيدةضيت لةو رةخنةيةدا رةضاوى تةوذمء‬ ‫خيرايى ثياكيشانةكةى كلكدارةكة نةكرابيت‪.‬‬

‫ذيانيدا ‪ 35‬ب ةر ط ى كتيب ةك ة ى ب ةناو ى‬ ‫)ميذوى سروستى‪(Histoire naturally -‬يةوة بلوكردةوة‪،‬‬ ‫لةبارةيةوة وتراوة‪ :‬بوفؤن لة نيوةى دووةمى سةدةى هةذدةمدا‪،‬‬ ‫بةراستى باوكى شةرعى هةمو زانستييكانى ميذوى سروستيية‪.‬‬ ‫‪ - 17‬كلكدار ‪ :Comet :‬جؤرة تةنيكى ئاسانيية بةقةبارةى جؤراوجؤرء لة‬ ‫خؤلطةى جياوازدا ئاسان تةيدةكةنء‪ ،‬هةنديجاريش لة خولطةكانيان بةرةو‬ ‫خولطةيةكى دى دةردةضن‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫بةلم ئيمة ئةثرسي‪ :‬ئةطةر ئةم تيؤريية راستبيتء‪ ،‬ثةروانةكان ئاوةها‬ ‫دروستبوبن‪ ،‬ئةى مانطةكانيان ضؤن دروستبون؟ ئةو كاتة ثيويستيمان‬ ‫بة تيؤرييةكى دى جياواز سةبارةت بة دروستبونى مانطةكان ئةبيت!‬ ‫‪#‬مانى )كانت( بةوة قاييل نةبو بةهؤى كلكداريكةوة‪،‬‬ ‫فةيلةسوفى ئةل‬ ‫‪#‬كو واى‬ ‫ياخود ئةستيرةيةكى ديكةوة ئةم طيتييةمان دروستبوبيت‪ ،‬بةل‬ ‫بؤ ئةضآ خؤر بيئةوةى دةستةودامينى هيض ياريدةدةريكى دةرةكى‬ ‫بيت خؤى بةمشيوةية ثةروانةكانى دروستكرد‪.‬‬

‫دووةم‪ :‬تيؤرى كانت‬

‫‪18‬‬

‫ثيش جيابونةوةى ثةروانةكان لة خؤر‪ ،‬خؤر هيندة طةورة بو‪ ،‬هةمو ئةو‬ ‫شوينانةى ثرئةكردةوة كة ئةكةوتنة نيوان خؤىء دورترين ثةروانة كة‬ ‫)ثلوتؤ(يةء‪ ،‬دورييكةى لة خؤرةوة نزيكةى ‪ 6‬ه ةزار‬ ‫مليؤن كيلؤمةترة‪ ..‬واتة ئةو خولطةيةى ئيستة )ثلوتؤ(ى تيا‬ ‫‪#‬ى‬ ‫‪#‬ين لةبرى هيل‬ ‫ئةسوريتةوة‪ ،‬ئةوسا لةجيى كةمةرى بو‪ ،‬يان وةك ئةل‬ ‫يةكسانى )خط الستواء(ى خؤر بو! خؤر بةم قةبارة مةزنةوة لة دةورى‬ ‫تةوةر )ميحوةر(ةكةى خؤى ئةسورايةوة‪ ..‬ثلةى طةرمى ئةوسايشى‬ ‫لةضاو قةبارةكةيدا نزمبو‪.‬‬ ‫بةهؤى هيزى كيشكردنةوة‪ ،‬مادةكانى بةرةو ناوةراستى خؤى راكيشا‪،‬‬ ‫زياتر هاتةوةيةكء طرذتر بو‪ ..‬ئةمةيش بووة مايةى زيتبونى خيرايى‬ ‫‪ - 18‬ئيمانؤيل كانت‪(Immanuel Kant(1724 - 1804 :‬‬ ‫‪#‬ةمانيية كة كاريطةريى كارةكانى لة بوارى ئةثستمؤلؤذيدا تا ئةم سةدةى‬ ‫دواهةمي فةيلةسوفى ئةل‬ ‫بيستء يةكةمةش بةردةوامة‪ ..‬رةخنةطرتنى لة ميتافيزيكى تةقليدىء ثرسيارة لؤذيكييكانى بونة‬ ‫‪#‬ةى خؤر‪.‬‬ ‫مايةى دانانى ئةم تيؤريية لةمةر دروسبونى كؤمةل‬

‫‪1‬‬

‫خولننةوةى بةدةورى خؤيدا‪ ..‬ئةم خيرابونةشى‪،‬‬ ‫‪#‬ئاوسانى خؤى لة ناوقةدء‬ ‫لةسةريكةوة هةل‬ ‫‪#‬قةى‬ ‫كةمةريداء‪ ،‬فريدانء جيابونةوةى ئةل‬ ‫‪#‬قةيةك‬ ‫جؤراوجؤرى ليكةوتةوة‪ ..‬بةمؤرة ضةند ئةل‬ ‫دوركةوتنةوةء‪ ،‬لةسةر سوراننةوةكةيان‬ ‫بةردةوامبون تا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت‪.‬‬ ‫‪#‬طةى تةواو بؤ‬ ‫)ثلنؤ( توانى بة تاقيكرنةوة بةل‬ ‫‪#‬قةكان لة‬ ‫ثشتطيى ئةم تيؤرييةء جيابونةوةى ئةل‬ ‫كاتى سورا‪Š‬ننةوةدا بينيتةوة‪.‬‬ ‫زاناى طةردونناسى فةرةنسايى )لثلس(‪ ..‬بةسود وةرطرتن لةم‬ ‫تيؤرييةء‪ ،‬دواى هةندآ دةسكارىء خستنةسةر‪ ،‬تيؤرييةكةى خؤى‬ ‫بةناوى تيؤرى سةديى لثلسةوة لة كتيبيكدا بلوكردةوة‪.‬‬

‫سييةم‪ :‬تيؤرى سةديى‪ ،‬لثلس‬

‫‪19‬‬

‫تيؤرى طازيى‬

‫‪#‬ى ‪1796‬دا‪ ،‬كؤنت ثيير سيمؤن لثلس تيؤرةكةى لةمةر‬ ‫لة سال‬ ‫‪#‬ةى خؤر بةمشيوةية بلوكردةوة‪:‬‬ ‫دروستبونى كؤمةل‬ ‫‪ - 19‬ثيير سيمؤن لثلس‪ ،P.S Laplas Cont 1749 - 1827 :‬كارةكانى ئةم‬ ‫زانا فةرةنسايية بةزؤرى لة بوارى طةشةكردنى بيكاريى طةردونيدا بون‪ ،‬لة كتيبة‬ ‫ثينج جزوبةندييةكةيدا بةناوى )ميكانيزمى بونةوةرة ئاسانييكان(‪ ..‬كارى‬ ‫زانايانى ثيش خؤى كورتء ثوخت كردؤتةوةء‪ ،‬لة بوارى ئةندازةشدا ريبازى‬ ‫)تةفازولء تةكامول(ى داهينا‪ ..‬جطة لة دانانى تيؤرى سةديى‪ ،‬بيؤكةى بونى‬ ‫تونيلى رةشةكانء هةرةسى راكيشكاريانةشى خستةرو‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫خؤر بريتيبو لة طؤيةكى طازيى ئاطرين‪ ،‬طةورةيى لة خولطةى‬ ‫دورترين ثةروانة )ثلوتؤ( تيثةريبو‪ ..‬بةدةورى خؤيدا ئةسورايةوة‪..‬‬ ‫لةئةنامى تيشكدانةوةدا خؤر وردة وردة هاتةوةيةكء ثضوكت بؤوةء‬ ‫‪#‬ئاوسانى لة‬ ‫سوراندنةوةكةى خيراتربؤوة‪ ..‬ئةم خيرايية بووة مايةى هةل‬ ‫‪#‬ى يةكسانى(ء‪ ،‬قوثانى لة هةردو جةمسةر )قوتب(ى سةرو‬ ‫ناوقةدى )هيل‬ ‫ء خوارويدا‪ ..‬ضونكة مادةكانى لة ضةمسةرةكانييوة بةرةو كةمةرى‬ ‫ئةكشان‪ ..‬بةردةوامبونى خؤر لةسةر سوراننةوةى بةم خيرايية‪ ،‬بووة‬ ‫‪#‬نةرء كيشكردن )قوة الطرد والذب(‬ ‫هؤى ئةوةى هةردو هيزى ثال‬ ‫‪#‬قة‪ ،‬يان بازنةيةكى طازيى‬ ‫لةناوقةدى خؤردا ضونيةكب‪ ..‬ئةنام ئةل‬ ‫‪#‬قةى سييةمء‬ ‫‪#‬قةيةكى دىء‪ ،‬ئةل‬ ‫ئاطرينى ليبؤوة‪ ،‬ئةما ئةل‬ ‫ضوارةمء‪.....‬تد‪.‬‬ ‫‪#‬قانة خؤيان طردكردةوةء بونة طؤيةكى طازيى‬ ‫ئيدى هةريةك لةم ئةل‬ ‫طةرم‪ ..‬دواى ساردبونةوةيان‪ ،‬ئةم ثةروانانةيان ليكةوتةوة كة بةدةورى‬ ‫خؤيانء خؤريشدا ئةسورانةوةء ئةشسورينةوة‪.‬‬ ‫‪#‬قانة لة خؤر‪ ،‬نونةيةكى طةورةية لة ليبونةوةء‬ ‫ليجيابونةوةى ئةم ئةل‬ ‫فريدانى قور لة ثيضكةى طاليسكةوة لةكاتى رؤشتنيدا‪.‬‬ ‫ئةو ثةروانانة بةشيكى زؤريان لة مادة غازييةكةى خؤر بةركةوت‪..‬‬ ‫بةهةمان شيوةى دروستبونى خؤيان‪ ،‬مانطييان بؤخؤيان دروستكردء‪،‬‬ ‫‪#‬ى خاياند‪.‬‬ ‫ئيدى تا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت‪ ،‬مليؤنةها سال‬

‫‪#‬ية كة نوسخةيةكى دى لة‬ ‫بؤ ئةم تيؤريية ئةوة مايةى خؤشحال‬ ‫مةجةرةكةمان‪ 20‬لة ئاساندا ئةبيني‪ ،‬بةتةواوى لةو مةجةرةية ئةضيت‬ ‫كة خيزانةكةى خؤرى‬ ‫تيادا هاتةئاراوة‪..‬‬ ‫‪#‬ة‬ ‫ئةويش كؤمةل‬ ‫ئةستيرةى‬ ‫)ئةندرؤميديا‪ -‬ذنى‬ ‫ثيوةنكراو(ة‪ ،‬هةر‬ ‫هيندةى مةجةرةكةمان‬ ‫ئةبيتء‪ ،‬هيندةى‬ ‫ئةميش ئةستيرةى‬ ‫‪#‬ى لولوى‬ ‫تيايةء بال‬ ‫لةناوةراستةوة‬ ‫ليبؤتةوة‪.‬‬ ‫ئةوةى زيت ثشتطيى‬ ‫ئةم تيؤريية ئةكات ئةوةية هةمو يةكيك لة ثةروانةكان دةورةيةك‬ ‫بةدةورى خؤردا لة هةمان ئةو ماوةيةدا تةواوئةكةن كة لةسةرةتاى‬ ‫جيابونةوةياندا تةواويان ئةكرد‪ ،‬ئةو كاتةى بريتى بون لة ضةند‬ ‫‪#‬قةيةكء لة مادة سةديييةكة‪ 21‬ثيكهاتبون‪ ..‬واتا لة كاتيكدا طةورةيى‬ ‫ئةل‬ ‫خؤر هيندةى خولطةى ئيستةى ئةو ثةروانانة بو‪ ..‬دةورةيةكى بةدةورى‬ ‫‪#‬ة ئةستيرة‪ ،‬يان شارة ئةستيرة‪ ،‬كة‬ ‫‪ - 20‬مةجةرة‪) :‬طالكسى‪ (Galaxy -‬كؤمةل‬ ‫بؤشايى نيوانى ئةستيرةكان ثرة لة طاز‪.‬‬ ‫‪ - 21‬سةديم‪ :‬طاز لة ثلةيةكى بةرزى طةرميدا‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫خؤيدا بة هةمان ئةو كاتة تةواوئةكرد كة ئيستة ئةو ثةروانةيةى شوينى‬ ‫دةورةيةكى بةدةورى خؤردا ثآ تةواوئةكات‪.‬‬ ‫بيطومان ئةم تيؤرييةش لة رةخنة بةدور نةبو‪ ،‬لةليةن )ضمبلن(ء‬ ‫‪#‬ت( لة زانكؤى شيكاطؤى ويليةتة يةكطرتؤكانى ئةمةريكاوة‬ ‫)مؤل‬ ‫رةخنةيان ليطرت‪ ..‬بةكورتى ئةمةش رةخنةكةيانة‪:‬‬ ‫‪#‬قة‪ ،‬يان بازنةدا‬ ‫)ريى تيناضيت ئةو ماددانةى خؤر لةشيوةى ئةل‬ ‫فرييدان‪ ،‬دوايى كؤببنةوةء ببنة طؤيةكء لة خولطةيةكدا بسورينةوة!(‪.‬‬ ‫ئةطةرضى تيؤرى سةديى لثلس يةكيكة لةء تيؤريية ثةسةندء‬ ‫‪#‬ةوة‪ ،‬بةلم ئةو دو زاناية توانييان بةو رةخنةية‬ ‫سةنطينانةى ئةضيتة ئةقل‬ ‫كةمتازؤر جآ بة تيؤرييةكة مؤلةقكةن!‬

‫ضوارةةم‪:‬‬ ‫تيؤرى كيشكردنى غازى‬ ‫بةهؤى ئةستيرةيةكى ديكةوة‬ ‫‪#‬ت(ى رةخنةطرانى‬ ‫دانةرانى ئةم تيؤريية هةردو زانا )ضمبلن‪(22‬ء )مؤل‬ ‫تيؤرةكةى لثلس بون‪ ..‬تيؤرييةكةيان بةمشيوةية دانا‪:‬‬ ‫ثيش دو مليار )‪ (2.000.000.000‬سال ئةستيرةيةكى طةورة لةخؤر‬ ‫نزيكبؤوة‪ ،‬بةهؤى هيزى كيشكردنييوة توانى دو ضياى طازى لةسةر‬ ‫روى ئةمديو ء ئةوديوى خؤر دروستبكات‪ ،‬هةروةك ضؤن مانط‬ ‫‪ - 22‬ضامبلن ‪ 1928-1843 :‬جيؤلؤج ى ئ ة مريكاي ى‪..‬‬ ‫‪#‬ت(ى هاورييدا ئةم تيؤرييةيان دانا‪ ..‬بؤية بةناوى هةردوكييانةوة ناسرا‪.‬‬ ‫لةطةل )مؤل‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ضون )مةد(ى شلةمةنى وةك ئاوى زةرياكان لةسةر روى‬ ‫دياردةى هةل‬ ‫زةوى دروستدةكات‪ ..‬كاتآ ئةستيرة طةرؤكةكة لة خؤر نزيكت‬ ‫‪#‬يكى دريذبؤوة لةشيوةى‬ ‫ئةبيتةوة‪ ،‬هةردو ضيا طازييةكة ئةكاتة بال‬ ‫سةمونيكى حةجةريدا بةرةو روى خؤى‪ ،‬ئةمةيش طةورةترين روداويكة‬ ‫لة هةمو ميذوى ذيانى خؤردا رويدابيت‪ ..‬دواى دوركةوتنةوةى‬ ‫‪#‬ة طازييةكة لةخؤر جيائةكاتةوةء‪ ،‬ئيدى بةهؤى هيزى‬ ‫ئةستيرةكة‪ ،‬بال‬ ‫‪#‬ةى لة خؤر جياببؤوة لةسةر‬ ‫كيشكردنى خؤرء بةردةوامبونى ئةو بال‬ ‫‪#‬ة‬ ‫سوراننةوةى لةطةل خؤردا‪ ،‬بووة مايةى ثارضةثارضةبونى بال‬ ‫طازينةكةء دروستبونى ثةروانةكان‪.‬‬ ‫بةمؤرة ئةوةى بةسةر خؤردا هاتبو بةهؤى هيزى كيشكردنى‬ ‫خؤريشةوة بةسةر زؤربةى ثةروانةكانيشدا هات‪ ..‬كاتآ لة خؤر نزيك‬ ‫ئةبونةوة‪ ..‬واتا خؤر بةنيسبةت ثةروانةكانةوة دةورى ئةستيرة‬ ‫طةورةكةى ئةدى‪ ..‬بةمشيوةيةش مانطةكان دروستبون‪.‬‬ ‫‪#‬كشانء داكشان )مةدء‬ ‫ئةم تيؤريية وينةيةكى طةورةكراوى دياردةى هةل‬ ‫جةزر(ة كة بةهؤى هيزى كيشكردنى مانطةوة لةسةر زةوى روئةدات‪.‬‬ ‫بةثيى ئةم تيؤريية دروستبونى‬ ‫‪#‬ى‬ ‫‪#‬ةى خؤر مليؤنةها سال‬ ‫كؤمةل‬ ‫نةخاياند وةك تيؤريية‬ ‫‪#‬كو‬ ‫سةديييةكةى لثلس‪ ،‬بةل‬ ‫ت ةنيا ل ة ض ةند مان طيكدا – ب ةثي ى‬ ‫ئةم زةمةنةى لةسةر زةوى‬ ‫بةكارى ئةهيني‪ -‬تةواو بو‪ ..‬ئةو‬ ‫ماوة كةمةى لةم تيؤرييةدا‬

‫‪2‬‬


‫باسكراوة‪ ،‬بووة هؤى ئةوةى‬ ‫بينيء ضاوديريكردنى ئةمؤرة‬ ‫ر وداو ة ط ةردونييان ة –ئ ة ط ةر‬ ‫جاريكى دى دوبارةش ببنةوة‪ -‬لةسةر طةردونناسء ئةستيرةناسء‬ ‫ضاوديرانى ئاسان كاريكى طران بيتء‪ ،‬فرياى ضاوديرىء‬ ‫‪#‬ينةوةى نةكةون‪ ،‬بةثيضةوانةى ئةوةكةى لثلسةوة كة ويراى‬ ‫ليكؤل‬ ‫طةورةيى سةديةكة كة ئةكةر جاريكى دى روبداتةوة‪ ،‬بةئاسانى بة‬ ‫تةليسكؤث ئةبينريت‪ ،‬ماوة دورودريذةكةيشى دةرفةتيكى لةبارتر بؤ‬ ‫ضاوديريكردنى زانايان ئةرةخسينيت‪.‬‬ ‫ث ة س ةندي ى ئ ة م تيؤريي ة – ك ة‬ ‫‪#‬د جظريز ثشنطيى ئةكةن‪ -‬لةو دو‬ ‫هةردو زانا جيمس جينزء هارؤل‬ ‫جةمسةرة باريكء ناوقةد‬ ‫‪#‬ة طازينةكةداية‬ ‫ئةستورييةى قؤل‬ ‫كة بةسةمونى فرنى حةجةريان‬ ‫شوبهاند‪ ،‬ضونكة ئةطةر بروانينة‬ ‫ثةروانةكانى ناوةراست‪،‬‬ ‫بةتايبةتى ثةروانةى ثةرضيس‬ ‫) مشت ةر ى( – ل ةدواييدا ب ةدريذ ى‬ ‫باسى ئةكةين‪ -‬ئةبيني قةبارةكةى لة قةبارةى هةمو ئةوانى دى‬ ‫طةورةترةء‪ ،‬تا بةرةو جةمسةرةكان برؤين قةبارةى ثةروانةكان باريكء‬ ‫ثضوكت ئةبنةوة!‬ ‫بةثيى ئةم تيؤريية‪ ،‬ئةو ثةروانانةى وردء طضكة بون‪ ،‬لة تواناياندا نةبو‬ ‫بةشيوةى طازيى بيننةوة‪ ،‬بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤرةوة لة دؤخى‬

‫‪1‬‬

‫طازييةوة بؤ دؤخى شلةمةنى‬ ‫طؤرانء‪ ،‬ئةما بةستييانء‬ ‫ضونة دؤخى رةقييةوة‪ ..‬بةلم‬ ‫ثةروانة طةورةكان وةك‬ ‫ث ةر ضي سء ك ة ش )زوح ة ل( –‬ ‫لةدواييدا بةدريذى باسى ئةميش ئةكةين‪ -‬نةكةوتنة ذير ئةم‬ ‫كاريطةرييةوةء‪ ،‬تا ئةمرؤيش هةر لة دؤخى طازيدا ماونةتةوة‪.‬‬ ‫ئةم تيؤرييةش لة رةتكردنةوةء رةخنة بةدور نةبو‪ ..‬ضونكة كاتآ‬ ‫زانايان ثرسيان‪:‬‬ ‫ضؤن ئةو ئةستيرة طةرؤكة طةورةية ئةو مادة زةبةلحةى لة جةستةى‬ ‫خؤرى كردةوةء‪ ،‬بؤ مليارةها كيلؤمةتر ل دورى خستةوة‪ ،‬لةدواييدا‬ ‫هةروا بةئاسانى وازى ليهيناء لييدا رؤيشتء‪ ،‬ليطةرا بؤخؤى بةدةورى‬ ‫خؤردا بسوريتةوة؟! ئةى بؤضى بؤخؤيى رانةكيشا تا لةطةل خؤيدا‬ ‫بيبات؟!‬ ‫ئةم تيؤريية‪ ،‬لة ئاست وةلمى ئةو ثرسيارةدا دةستةوسان بو‪.‬‬

‫ثينجةم‪ :‬تيؤرى طةشةسةندنى طةردون‬ ‫زاناى روسى جؤرج طاموـظ )‪(1968-1904‬يةكيكة لة دانةرانى ئةم‬ ‫تيؤرييةء ددان بة هةمو ئةوتيؤرييانةدا ئةنيت كة لةمةوبةر‬ ‫‪#‬يت‪:‬‬ ‫باسانكردنء ئةل‬

‫‪2‬‬


‫[ طةردون ئةم شيوةيةى ئيستةى لةثيش ‪-5000.000.000-‬ثينج‬ ‫‪#‬ة زةوىء‬ ‫‪#‬ةوة وةرطرتوة ]مةبةستى ئةوةية‪ :‬ثينج مليار سال‬ ‫مليار سال‬ ‫مانطء خؤرء ثةروانةكانى دييش‪ ،‬لةسةر ئةم شيوةء جؤرى‬ ‫‪#‬يت‪:‬‬ ‫سوراندنةوةيةى ئيستةيان سةقامطيبون‪ ..‬هةمديسان ئةل‬ ‫‪#‬كو لة‬ ‫[ بةلم بةر لةو ماوةية شيوةء بزوتنةوةكانيان وانةبون‪ ،‬بةل‬ ‫‪#‬ةتيكى دييةوة بؤ ئةمةى ئيستة طؤرران]‪.‬‬ ‫حال‬ ‫‪#‬ينةوانةى لةم دواييةدا كران‪ ،‬بةتةواوى ثشتطيى ئةم تيؤريية‬ ‫ئةو ليكؤل‬ ‫ئةكةن‪ ..‬لةراستيدا ئةمةيان بيء بؤضونة زيت لةوةى تيؤرييةكى زانستى‬ ‫بيت‪ ..‬بةرثةرضى ئةميش بة تيؤرييةكى دى درايةوة بةناوى تيؤرى‬ ‫مانةوةى بةردةوامةوة‪.‬‬

‫شةشةم‪ :‬تيؤرى مانةوةى بةردةوام‬ ‫سآ زاناى كةمبيدج ئةم تيؤرييةيان بةمؤرة دانا‪:‬‬ ‫)طةردون دةستثيكردنء كؤتاييهاتنى بؤ نيية(‪ ..‬واتا هةربووةء هةر‬ ‫لةسةر ئةمشيوةيةى ئيستةيدا ئةمينيتةوة‪.‬‬ ‫‪#‬ةء ثوختةى بؤضونةكةيانة‪ ..‬ديارة ئةم بؤضونة‬ ‫ئةمة ناوةرؤكء كاكل‬ ‫ثيويستى بة تيؤرى )دروستبونى بةردةوامى مادة( هةية‪ ،‬ئةطةرضى‬ ‫تيكراى دروستبونى ئةو مادةيةش هيندة كةم بيت بة وردترين ئامير‬ ‫بؤمان دةرنةكةويت‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫حةوتةم‪ :‬تيؤرى جوت ئةستيرة‬ ‫يان‪ ،‬تيؤرى رةسل‬

‫‪23‬‬

‫ثوختةى تيؤرى جوت ئةستيرة )‪ (Double stars‬ئةمةية‪:‬‬ ‫خؤر لة رابردويةكى زؤر دوردا‬ ‫لةطةل ئةستيرةيةكى ديكةدا‬ ‫جوت ئةستيرة )جك( بون‪،‬‬ ‫لةكاتيكدا ئةستيرةيةكى دى لة‬ ‫نزيكيانةوة تيثةر ئةبيت‪،‬بةهؤى‬ ‫هيز ى كيش كردنييو ة جوت ةك ة ى –‬ ‫‪#‬ةكةى‪ -‬خؤر ثارضةثارضة ئةكاتء‪ ،‬زؤربةى مادةكانى بؤخؤى‬ ‫هاوةل‬ ‫رائةكيشيتء‪ ،‬بريكيشى بةجيئةمينيت‪ ،‬ئةو برة مادة جيماوة بةتةواوى‬ ‫بةشى هةمو ثةروانةء مانطةكانيان ئةكات‪ ..‬دواتر لةبةردةواميى‬ ‫‪#‬ةبونياندا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت‪.‬‬ ‫سوراندنةوةء طرمؤل‬

‫هةشتةم‪ :‬تيؤرى تةقينةوةى خؤر‬ ‫سوراننةوةى خيراى خؤر بةدةورى خؤيدا‪ ،‬لةطةل هةندآ طؤرينى‬ ‫ئةتؤمى لةناوجةرطةى خؤردا بونة هؤى تةقينةوةى خؤرء‪ ،‬فريدانى ئةو‬

‫‪ - 23‬هةنرى نؤريس رةسل‪ 1957-1877 :‬ط ةردوننا س ى‬ ‫بةريتانى‬

‫‪2‬‬


‫برة مادةيةى ثةروانةكانى ل دروستبون‪ ،‬ئةم دياردةى تةقينةوةية تا‬ ‫ئيستةيش لة هةندآ ئةستيرةدا روئةدات‪.‬‬

‫نؤيةم‪ :‬تيؤرى ظؤن ظايساطر‬ ‫‪#‬مانى ظؤن ظايساطر )‪(Von Vaysagr‬‬ ‫فةيلةسوفى سروشتيى ئةل‬ ‫وتى طيتى بةمشيوةية دروستبووة‪:‬‬ ‫‪#‬ةيى خؤر‪ ،‬بريك مادة بةشيوةى طازى لة‬ ‫دواى شيوةطرتنى طرمؤل‬ ‫دةوروبةريدا مايةوة‪ ..‬خؤر بةهؤى هيزى كيشكردنييوة توانى ئةم برة‬ ‫طازانة بثاريزيتء بوارى ئةوة نةدات بة بؤشايى طةردوندا بلوببنةوة‪..‬‬ ‫ئةم طازانةيش بريتيبون لة طازى هايدرؤجيء هيليؤمء كةميك طازى‬ ‫‪#‬وكةداء‪،‬‬ ‫دى‪ ..‬لة ئةنامى سوراننةوةى ئةم طازانة لة شيوةى طيذةل‬ ‫‪#‬ةييان‬ ‫بةريةككةوتنى ئةتؤمةكان‪ ،‬هةمو مادةكان شيوةى طؤى‪ ،‬يان تؤثةل‬ ‫وةرطرت‪ ،‬ئةم كردةوانة مليؤنةها سال بةردةوامبو تا ثةروانةكان‬ ‫دروستبون‪ ..‬هةر بةمشيوةيةش‪ ،‬بةهؤى ثةرشء بلوبونةوةى ئةو مادة‬ ‫طازييانةى لةدةورى ثةروانةكاندا مابونةوة‪ ،‬مانطةكانيانيشيان ل‬ ‫دروستبون‪.‬‬ ‫بةثيى ئةم تيؤريية‪ ،‬دروستبونى ثةروانةء مانطةكان بة دو قؤناغدا‬ ‫‪#‬وكةدا مادة طازييكان‬ ‫ئةرؤن‪ ..‬لة سةرةتادا لة شيوةى طيذةل‬ ‫ئةسورينةوةء‪ ،‬دوايى شيوةى طؤيى وةرئةطرن‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫دةيةم‪ :‬تيؤرى هويل‪،24‬‬ ‫تةقينةوةى سؤثرانؤ‪،‬‬ ‫ئةمة طةرضى لة تيؤرة جوت ئةستيرةييةكةى )رةسل( ئةضيت‪ ،‬بةلم‬ ‫بةنويتين تيؤرى دائةنريت كة زؤربةى زاناكان لةسةرى كؤكنء‪ ،‬بة‬ ‫‪#‬طةى راستء رةوانةوة ثشتطيى ئةكةن‪ ..‬تيؤرييةكة بةمشيوةية‬ ‫بةل‬ ‫دروستبونى خيزانى خؤرمان بؤ رونئةكاتةوة‪.‬‬ ‫لة زؤر كؤندا ئةستيرةيةكى طةورة بةدةورى خؤردا ئةسورايةوة‪ ،‬ثاشان‬ ‫ئةستيرةكة تةقييةوة‪ ..‬ئةم تةقينةوةيةش لة طةردوندا روداويكى مةحال‬ ‫‪#‬كو روداويكى ئاسايىء سروشتيية‪.‬‬ ‫نيية‪ ،‬بةل‬ ‫لة ئةنامى تةقينةوةى ئةستيرةكةدا‪ ،‬ثيكهاتةى )مادةكانى( ئةستيرةكة‬ ‫‪#‬ةهةوريكى طازيى نةبآ‪ ،‬هيضيدى لة‬ ‫بةئاساندا بلوبونةوة‪ ..‬جطةلة ثةل‬ ‫‪#‬ة هةورة‬ ‫مادةكةى لة دةوروبةرى خؤردا نةمايةوة‪ ..‬ثاشان هةر لةو ثةل‬ ‫‪#‬ين‪ ،‬بةمؤرةى خوارةوة ثةروانةكانى ل دروستبو‪:‬‬ ‫كة )سؤثرانؤ(ى ثيدةل‬ ‫ثلةى طةرماى ناو سؤثرانؤكة ‪ 300‬ئ ةو ةند ة ى‬ ‫طةرمايى خؤر بو‪ ،‬ئةم طةرمايية زؤرةش بؤتة مايةى طؤرينى هايدرؤجي‬ ‫بؤ هيليؤم‪ ..‬هيليؤميش بؤ جؤرة توخيك كة كيشى‪ ،‬يان وةزنى ئةتؤمى‬

‫‪ - 24‬سير فريد هؤيل ‪Sir Fred Hoyle 1915-2001:‬‬ ‫‪#‬ى زانستى ‪science fiction‬‬ ‫طةردونناسى بةريتانى‪ ..‬سةرةتا وةك نوسةرى خةيال‬ ‫دةركةوت‪ ،‬دوايى زؤربةى ذيانى بةتؤذينةوة طةردونناسييكانةوة لة زانكؤى كامبج‬ ‫‪ Cambridge‬بةسةربرد‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫قورسء طةورةترى هةبيت وةك ئاسن‪ ،‬قورقوشم‪ ،‬ماطنيسيؤم‪،‬‬ ‫ئةلةمنيؤم‪ ،‬سليكؤن‪ ،‬يؤرانيؤمء‪...‬تد‪.‬‬ ‫دواى ئةم طؤرانكارييانة‪ ،‬طةرمايى ناوجةرطةى سؤثرانؤكة‪ ،‬بةهؤى‬ ‫تيشكدانةوةء طؤرانى هايدرؤجي بؤ هيليؤم‪ ،‬هيندة كةمبؤوة تا‬ ‫وايليهات نةطاتة سةر روبةرى دةرةوةى خؤى‪ ..‬لة ئةنامى ئةم‬ ‫‪#‬ى سؤثرانؤكة بةسةر ناوكء ناوةندةكةيدا‬ ‫ساردبونةوةيةشدا‪ ،‬تويكل‬ ‫داروخا‪ ..‬ئيدى لةطةل بضوكبونةوةى قةبارةكةيدا‪ ،‬سةرلةنوآ ثلةى‬ ‫طةرمايى بةرزبؤوةء‪ ،‬خيرايى سوراننةوةكةشى زياديكرد‪ ،‬ئةمةيش‬ ‫بووة مايةى تةقينةوةى سؤثرانؤكة‪ ،‬لةم تةقينةوةيةدا ثارضةثارضة‬ ‫مادةى بةبؤشاييدا فريدا‪ ،‬هةرثارضةيةكى هيندةى قةبارةى زةوى‬ ‫طةورة‪ ،‬خيرايى دوركةوتنةوةى ثارضة فريدراوةكان ئةطةيشتة ‪16‬‬ ‫مليؤن كيلؤمةتر لة كاتذميريكدا‪.‬‬ ‫ئةوةى لة سؤثرانؤكة مايةوة بارستاييةكى كةم بو لة طاز‪ ..‬ئةميش‬ ‫‪#‬قة‬ ‫دةستى بة سوراننةوة بةدةورى خؤردا كرد‪ ..‬ثاشان لة شيوةى ئةل‬ ‫‪#‬قةدا مادةى ل بؤوة‪ ..‬لةو ماددانة هةر نؤ ثةروانةكة دروستبون‪..‬‬ ‫ئةل‬ ‫ثةروانةكانيش لة دؤخى طازييندا بون كة مانطةكانييان ل جيابونةوة‪.‬‬ ‫***‬ ‫‪#‬ةى خؤر‪،‬‬ ‫بةمؤرة بيؤكةيةكمان سةبارةت دروستبونى كؤمةل‬ ‫‪#‬ة بو‪ ..‬بؤشان دةركةوت‪:‬‬ ‫بةشيوةيةكى زانستييانة ل طةلل‬ ‫خؤر طؤيةكى ئاطرينى مةزنةء‪ ،‬دايكى هةمو ثةروانةكانء‪ ،‬نةنكى‬ ‫مانطةكانةء‪ ،‬ئةكةويتة ناوةراستى هةموشيانةوة‪.‬‬ ‫ثةروانةكانيش‪ ،‬لة نزيكتينييانةوة بؤ دورترينييان ئةمانةن‪:‬‬ ‫عةتارد‬ ‫‪Mercury‬‬ ‫‪ -1‬زاوة‬

‫‪1‬‬

‫زوهرة‬ ‫‪ -2‬ظينؤس‪ ،‬ناهيد ‪Vinous‬‬ ‫ئةرز‬ ‫‪Earth‬‬ ‫‪ -3‬زةوى‬ ‫مارس )مةريخ(‬ ‫‪Mars‬‬ ‫‪ -4‬بارام‬ ‫‪ -5‬وردة ثةروانة ‪ Asteroids‬الكويكبات‬ ‫موشتةرى‬ ‫‪Jupiter‬‬ ‫‪ -6‬ثةرضيس‬ ‫زوحةل‬ ‫‪Saturn‬‬ ‫‪ -7‬كةش‬ ‫‪Uranus‬‬ ‫‪ -8‬ئؤرانؤس‬ ‫‪Neptune‬‬ ‫‪ -9‬نيثتون‬ ‫‪Pluto‬‬ ‫‪ -10‬ثلوتؤ‬ ‫ئةما يةكةيةكة باسيان ئةكةينء‪ ،‬لةثيش هةموشيانةوة باسى دايكء‬ ‫سةرضاوةى ذيانء طةرمايىء روناكييان‪) ،‬خؤر( ئةكةين‪.‬‬

‫خـؤر ‪ -‬رؤذ‬

‫‪The Sun‬‬ ‫‪2‬‬


‫طؤيةكى ئاطرينى ثرشنطدارى طةورةية‪ ..‬ثلةى طةرمى زؤر بةرزة‪..‬‬ ‫رةنطى مةيلةو زةردة‪ ..‬ئةويش بةهؤى ئةو مادةى كاليسؤمةى لة‬ ‫دةوروبةريدا هةية‪.‬‬ ‫تينى طةرما لةسةر روى خؤر‪ ،‬ئةطاتة ‪ 6000‬ثل ة ى‬ ‫سةدى‪ ،‬تا بةرةو ناوةراستةكةى برؤين تينى طةرمايى بةرزتر‬ ‫ئةبيتةوةء‪ ،‬لةضةقى خؤردا ئةطاتة ‪ 50‬مليؤ ن ثل ة ى‬ ‫سةدى‪ ..‬ئةم طةرماييةش هيندة بةتينة‪ ،‬ئةطةر هيندةى كةل‬ ‫‪#‬مات(يكى شوشةى ليكةينةوةء‪ ،‬لةدورى هةزار كيلؤمةتر‬ ‫)هةل‬ ‫لةزةوييةوة داينيي‪ ،‬ئةوا هةمو ئاوى دةرياء روبارةكان )طشت‬ ‫‪#‬م‪ ..‬بيطومان هةمو زيندةوةرانيش‬ ‫تةراييةكان(ى سةر زةمي ئةكاتة هةل‬ ‫‪#‬ياندا ئةسوتين!‬ ‫لةطةل‬ ‫تيشكى خؤر تا ئةطاتة سةر زةوى ‪ 498‬ضرك ة‬ ‫ئةخايينآ‪ ..‬ضونكة زياتر لة ‪ 150‬مليؤ ن ك م‬ ‫ليمانةوة دورة‪ ..‬واتا كاتآ لة كةلةوة دةرئةكةويت ئةوة زياتر لة ‪8‬‬ ‫خولةك لةوةوبةر هةلتوة‪.‬‬ ‫‪#‬ت‪ ،‬يؤرانيؤم‪ ،‬باريؤم‪،‬‬ ‫ئةو توخانةى خؤريان ل ثيكهاتوة‪ :‬هيليؤم‪ ،‬كؤبةل‬ ‫مةنطةنيز‪ ،‬نظيسينيؤم‪ ،‬نةتائيؤم‪ ،‬كاليسيؤم‪ ،‬صؤديؤم‪ ،‬كليؤم‪،‬‬ ‫ئةلةمنيؤم‪ ،‬ئاسن‪ ،‬مس‪ ،‬نيكلء كةميك لة توخةكانى دييش‪.‬‬ ‫هةمو مادةى خؤر زيت لة ‪ 333‬ه ةزار ئ ةو ةند ة ى‬ ‫هةمو مادةى زةوى ئةبيت‪ ..‬هةروةها ‪ 744‬ئ ةو ةند ة ى‬ ‫مادةى هةمو ثةروانةكانة‪ ..‬واتا خؤر لة تيكراى مادةكانى هةمو‬ ‫‪#‬ةى خؤردا لة ‪ %99,87‬ى ب ةرك ةوتو ةء‪،‬‬ ‫كؤمةل‬

‫‪1‬‬

‫هةمو ئةوانى دى‪ ،‬ثةروانةكانء مانطةكانيشيان بة لة ‪ %0,13‬ى‬ ‫مادةكة دروستبون‪.‬‬ ‫تيةى خؤر )‪ 1384‬ه ةزار ك م( ة‪ ،‬هيز ى‬ ‫كيشكردنى ‪ 27‬ئ ةو ةند ة ى ه ى ز ةويي ة‪،‬‬ ‫واتا قورسايى كةسيكى ئاسايى ‪ 70‬كيلؤي ى س ةر‬ ‫زةوى‪ ،‬لةسةر خؤر ئةبيتة نزيكةى دو تةن! بيطومان بةتةرازوى‬ ‫زةمبةلةكى‪ ،‬يان بةهةر ئاميريكى دى‪ ،‬نةك بةم كيلؤ ئاسنء قةثانانةى‬ ‫بةكاردةهينرين‪ ..‬ضونكة لةوآ قورسايى ئةوانيش بة هةمان ريذة زياد‬ ‫ئةبيت‪.‬‬ ‫خؤر دو جؤر سوراننةوةى سةرةكى هةية‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬بةدةورى خؤيداء لةسةر‬ ‫تةوةرةكةى‪ ..‬ئةوةى مايةى‬ ‫سةرسورمانة‪ ،‬لةم‬ ‫خولننةوةيةيدا هةمو مادةكانى‬ ‫–و ة ك ز ةو ى‪ -‬ثيك ةو ة‬ ‫نا سورين ةو ة‪ ،‬ب ةل‪#‬كو ل ة ك ة م ةر ي –‬ ‫‪#‬ى يةكسانى‪-‬دا دةورةكة بة ‪ 24‬ر ؤذء نيو ‪-‬ب ة‬ ‫هيل‬ ‫رؤذانى سةر زةوى‪ -‬تةواوئةكاتء‪ ،‬تا بةرةو جةمسةرةكانى‬ ‫‪#‬ى ‪75‬‬ ‫دوركةوينةوة‪ ،‬كاتى تةواوكردنى خولةكةى زيت ئةخايينآ! لة هيل‬ ‫‪#‬ى يةكسانيدا‪ ،‬واتا لة ناوةراستى كةمةرء‬ ‫ثلةى سةرو ء خواروى هيل‬ ‫جةمسةريدا‪ 33 ،‬ر ؤذ ى ‪-‬ل ة ر ؤذان ى ئي م ة‪-‬‬ ‫‪#‬ى ‪45‬ى سةرو ء خواروشدا ‪ 28‬ر ؤذ‪.‬‬ ‫ثيئةضيت‪ ..‬لة هيل‬

‫‪2‬‬


‫دووةم‪ :‬دو سوراننةوةية لةطةل هةمو ثةروانةكاندا‪ ..‬بةخيرايى زياتر لة‬ ‫‪200‬كم لة ضركةيةكدا بةدةورى ضةقى )طالكسى‪ 25‬ريطةى‬ ‫كاكيشان‪(26‬داء‪ ،‬هةر دةورةيةك بة ‪ 250‬مليؤ ن سال‪ #‬ى‬ ‫زةوى تةواو ئةكات‪ ..‬ضونكة كةوتؤتة ئةوثةرى جةمسةرى‬ ‫طالكسييكةوةء‪ ،‬لة هةزارةها مليؤن ئةستيرةى ديكةى وةك خؤى‬ ‫ثيكهاتوة‪ ،‬لة سورطةيةكى تية )‪ (1000,000,000,000.000‬مليؤن‬ ‫مليارد كيلؤمةتريدا ئةسوريتةوة!‬ ‫بزوتنةوةكيش‪ ،‬لة جؤرى دةربازبون نةك سوراننةوة‪ ..‬كة ثةيوةنديى بة‬ ‫دياردةى دوركةوتنةوةء بلوبونةوةى ئةستيرةء تةنةكانة لة يةكدىء‬ ‫بةخيرايى نزيكةى ‪1000‬كم لة ضركةيةداية!‬ ‫لةم بزوتنةوةيةيدا هيض مةترسييةكى دةمودةستى ليناكةويتةوة‪..‬‬ ‫‪#‬يكى راست بةرةو نزيكتين ئةستيرةش بروات‪،‬‬ ‫ضونكة ئةطةر لةسةر هيل‬ ‫ئةوا ثاش ‪ 70‬ه ةزار سال‪ #‬ى د ى ثي ى‬ ‫ئةطات‪ ،‬ياخود بةرى ئةكةويت!‬ ‫‪ - 25‬طالكسى‪ (Galaxy) :‬بروانة ثةراويزى ذ ‪.21‬‬ ‫‪26‬‬

‫‪-‬‬

‫ريطةى كاكيشان )‪ ،(،Milky Way‬يان ريطةى شيى‪ :‬ئةطةر لة شةويكى‬

‫‪#‬دا سةيرى ئاسان بكةين‪ ،‬تةميكى سثى دةبيني لة خؤرهةلتةوة بؤ خؤرئاوا‬ ‫سامال‬ ‫‪#‬كو شارة ئةستيرةيةكة‪ ،‬لة نزيكةى هةزار‬ ‫دريذبؤتةوة‪ ،‬ئةمة لةراستيدا تةم نيية‪ ،‬بةل‬ ‫مليؤن ئةستيرةى وةك خؤر ثيكهاتووة‪ ..‬لةبةر دورييكةى لة تةم دةضيت‪ ..‬ئةم‬ ‫ريطةى كاكيشانة لة زؤر كؤنةوة رينماييكةرى كارطةرانء كؤضةرييانى شةوانى‬ ‫تاريك بووة‪ ،‬بةهؤيةوة سةمتى ريطةى خؤيان دياريكردووةء بةو ئاقارةدا رييان‬ ‫طرتؤتةبةر‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ئايا طةرمىء تيشكى خؤر هةر ئةمينيت؟!‬ ‫ئةو تيشكةى لة خؤرةوة بلوئةبيتةوة‪ ،‬بةقةدةر تيشكى ‪ 3‬مليار‪،‬‬ ‫مليار‪ ،‬مليار مؤمة‪ ..‬بةمثيية ئةطةر ئيستطةيةكى بةرهةمهينانى هيز‬ ‫)وزة( لة دةرةوةى خؤردا دابنيي‪ ،‬ئيشى ئةو ئيزطةية دروستكردنى‬ ‫تيشك بيت بةقةدةر ئةو تيشكةى خؤر ئةيداتةوة‪ ..‬ئةبيني ئةو ئيزطةية‬ ‫‪#‬وز ئةبيت بؤ‬ ‫لة هةر خولةكيكدا ثيويستى بة ‪3‬مليار‪ ،‬مليار تةن خةل‬ ‫بةرهةمهينانى ئةو تيشكةى‪.‬‬ ‫بةثيى تيؤرة زانستيية تازةكان‪ ،‬تيشكدانةوة ئةبيتة هؤى كةمبونةوةى‬ ‫مادةى تيشكدةر‪ ..‬ضونطة هةمو‬ ‫وزةكان )تيشك‪ ،‬طةرمى‪ ،‬كارةبا‪،‬‬ ‫دةنط‪ ،‬بزوتنةوةء‪...‬تد(‬ ‫شيوةيةكن لة شيوةكانى مادة‪..‬‬ ‫ئةو تيشكةى لة خؤرةوة‬ ‫ب ة ط ةردوندا بلو ئ ةبيت ةو ة –‬ ‫طةرضى لةنيوناضيت‪ -‬بةلم لة جةستةى تةنة تيشكدةرةكة كةم‬ ‫ئةبيتةوة‪ ..‬كة لة هةر ضركةيةكدا خؤر )‪ (4000.000‬ضوار مليؤن طهن‬ ‫كةم ئةكات! هيض خةميكت نةبيت‪ ،‬ئةم كةمبونةوةيةى خؤر لةضاو‬

‫‪2‬‬


‫بارستايية زةبةللحةكةيدا ‪-‬كة نزيكةى )‪ (2190‬مليؤن مليار مليار‬ ‫طهنة‪ -27‬هيضى ئةوتؤ نيية‪.‬‬ ‫‪#‬يكى زةمينيدا خؤر بؤ طةرمايىء‬ ‫بةمثيية هةمو ئةو مادةيةى لة سال‬ ‫‪28‬‬ ‫تيشكدانةوة سةرفى ئةكات تةنيا ‪0.00000000001‬ى هةمو‬ ‫مادةكانييتى!‬ ‫بةلم ئةم كةمبونةوةيةى خؤر هةرضةندة كةميش بيت‪ ،‬ئةماناتة نيو‬ ‫كيشةء ثرسياريكى طرينطةوة‪ ..‬ئةويش ئايا تا كةى هةروا دةوام‬ ‫ئةكاتء‪ ،‬ئايا رؤذآ لة رؤذان كؤتايى نايةت؟! ئةى تا ئيستة ضةنديك لة‬ ‫تةمةنى خؤى بةم تيشكدانةوةيةوة بةسةر بردووة؟!‬ ‫بةثيى خةملندنى طةردونناسان‪ ،‬تةمةنى خؤر لة دروستبونييوة تا‬ ‫خانةنشينبونى‪ ،‬يان كؤتايىء نةمانى دةورى لة سروشتدا )‬ ‫‪#‬ة! تةمةنى تائيستةيش‪ ،‬لة ضوار‪،‬‬ ‫‪ (50.000.000.000‬ثةنا مليار سال‬ ‫ثينج مليار سال تيثةر ناكات‪ ..‬كةواتة هيشتا لةتةمةنى لويتيداية‪،‬‬ ‫‪#‬كو هيشتا ساواية‪.‬‬ ‫بةل‬ ‫‪#‬يت‪ :‬ئةطةر واماندانا خؤر تا ئيستة سآ‬ ‫لةم بارةيةوة جؤرج طامؤـظ ئةل‬ ‫‪#‬ة ئةسوتآ‪ ،‬تةنيا ‪ %6‬ى ماد ة‬ ‫مليار سال‬ ‫‪#‬يي لة تافى‬ ‫سوتينةرةكةى كاركردووة‪ ..‬بةمثيية ئةتواني بل‬ ‫‪#‬ى ‪47.000.000.000‬ى زايينى ئةمينآء تيشك‬ ‫طةنيتيدايةء تا سال‬ ‫‪#‬ةى وةفاتنامةكةى لة سروشتدا‬ ‫‪#‬ةدا ثسول‬ ‫ئةداتةوة! ئيدى خؤر لةو سال‬ ‫وةرئةطريت!‬ ‫‪ - 27‬واتا‪ (2190.000.000.000.000.000.000.000.000) :‬طهن‬ ‫‪ - 28‬واتا‪ :‬يةك لة صةد مليار‬

‫‪1‬‬

‫ئةمة بةبؤضونى جؤرج طامؤـظ‪ ،‬بةلم بةثيى ياساى طؤررانى مادة بؤ‬ ‫وزة‪ ،‬دريذترين تةمةنى خؤر لة بةردةوامبونيدا لةسةر تيشكء‬ ‫‪#‬ى ‪ 15‬ه ةزار مليار ى‬ ‫طةرماييدانةوة‪ ،‬ئةطاتة سال‬ ‫زايينى!‬

‫خؤر ضؤن تيشكى دروست ئةكات؟!‬ ‫تيشكدانةوةء وزةى خؤر بةم رييانة دروست ئةبن‪:‬‬ ‫‪ -1‬بةهؤى هيزى كيشكردنيوة‪ ،‬ئةتؤمةكان بةرةو ناوةراستء ضةقى‬ ‫خؤر ئةرؤن‪ ..‬ئةمةيش ئةبيتة مايةى ليكخشاندنى ئةتؤمةكان‪ 29‬لة‬ ‫يةكدىء‪ ،‬بةرزبونةوةى ثلةى طةرمايى خؤرء ثضوكبونةوةى قةبارةكةى‪.‬‬ ‫ئيدى هةر ‪ 75‬م ةتر ك ة مبون ةو ة ل ة نيو ة‬ ‫تيةى خؤر‪ ،‬لة ئةنامى ئةو هاتنةوةيةكء كرذبونةوةيةيدا‪ ،‬هيندةى ئةو‬ ‫‪#‬يكدا ثةخشي ئةكاتةوة‪.‬‬ ‫طةرمايىء تيشكة دروست ئةكات كة لة سال‬ ‫‪ -2‬طةرمايى خؤر لة ئةنامى بةركةوتنى هةندآ تةن )جورم(ى‬ ‫ئاسانييوة وةك كلكدارء ئةو ئةستيرانةى شةوانة ئةيانبيني‬ ‫ئةكشين‪ 30‬دروست ئةبيت‪.‬‬ ‫‪ - 29‬لة لثةرة ‪105‬دا باسى )توخة ثيكهاتةكانى طةردون(دا بةدريذى باسى ئةتؤم‬ ‫بوينةرةوة‪.‬‬ ‫‪ - 30‬لة راستيدا ئةوانة نة ئةستيرةنء نة بةضكة ئةستيرة‪ ..‬لة بةشى )شوهبء بةردة نةيزةكان(دا‬ ‫بةدريذى باسكراون‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫‪ -3‬طؤرانى هايدرؤجي بؤ هيليؤم‪ :‬زيت لة نيوةى توخة ثيكهاتةكانى‬ ‫خؤر بريتيية لة هايدرؤجي‪ ،‬هايدرؤجينيش يةكةم سةرضاوةية بؤ‬ ‫كردةى تيشكدانةوة‪ ..‬ضونكة بةهؤى طؤرانى هايدرؤجينةوةى بؤ‬ ‫هيليؤمء‪ ،‬دةرثةرينى فؤتؤنةكان‪ ،‬تيشكء طةرمايى دروست ئةبن‪ ..‬لة‬ ‫ضركةيةكدا ‪660‬مليؤن طهن لة هايدرؤجينى خؤر كار بؤ تيشكدانةوة‬ ‫ئةكات‪.‬‬ ‫ئةوةى شايانى باسة‪ ،‬طؤرانى ‪ 1‬طرا م هايدرؤج ي‬ ‫بؤ هيليؤم ‪ 166000‬سو عر ة ى ط ةر ماي ى‬ ‫ئةداتةوة‪ ..‬ضونكة هةر ‪ 1008‬كيلؤ طرا م‬ ‫هايدرؤجي ئةبيتة ‪ 1000‬كيلؤ طرا م هيليؤ م‪..‬‬ ‫واتا ‪ 8‬كيلؤ طرا م ةك ة ئ ةبيت ة تيش طء‬ ‫طةرمى‪ ..‬هةر بةتةنيا ئةمةى دوايى بةشى ئةوة ئةكات هةمو ئاوى‬ ‫‪#‬م!‬ ‫دةرياكانى سةر زةوى بكاتة هةل‬ ‫‪#‬ى يةكةم دابناية‪ ..‬ضونكة ئةميان‬ ‫‪#‬ى سييةمةمان بة خال‬ ‫دةبوايآ ئةم خال‬ ‫‪#‬ةتةكةى دى بةردةوامتةء‪ ،‬لةوان زيت وزةى تيشكء طةرمى‬ ‫لة دو حال‬ ‫دروست ئةكات‪.‬‬ ‫خؤ ئةطةر خؤر لةبرى ئةم هايدرؤجينة‪ ،‬لة راديؤم بوايآ‪ ،‬طةرضى لةمةى‬ ‫‪#‬يك زياتر بةرطةى‬ ‫ئيستة بةتينت ئةبو‪ ،‬بةلم راديؤمةكةى لة ضةند سال‬ ‫نةئةطرتء لةكار ئةوةستا‪ ..‬ئةوة هةر يؤرانيؤمة ئةيتوانى هيندةى‬ ‫هايدرؤجينةكة بةردةوام بيت‪ ،‬بةلم ئةطةر ئةويش بوايآ‪ ،‬ئةوا ئةبوايآ‬ ‫موعةددةل تيشكدانةوةى خؤر نيو هيندةى ئةوةى ئيستةى بوايآ‪..‬‬ ‫كةواتة تةنيا هايدرؤجينة بةمشيوةية ئةطونينيت‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫خؤرطيان‬ ‫خؤرطيان‪ ،‬واتا بةرى روناكى طرتنى خؤر لة زةوى‪ ..‬كآ بةرى ئةو‬ ‫روناكايية لة هةمو زةوى‪ ،‬يان لة بةشيكى زةوى ئةطريت؟! تةنيا مانط‬ ‫لة ئاسانى نيوان خؤرء زةويدا هةية بتوانآ بةرى خؤرمان ليبطريت‪..‬‬ ‫ثةروانةى زاوة )عةتارد(ء ظينؤس )زوهرة(‪ ،‬لةبةر دورييان ليمانةوة زؤر‬ ‫ثضوك ديارنء‪ ،‬ناتوانن وةك مانط ‪-‬كة قةبارة ديارةكةى ليمانةوة‬ ‫هيندةى خؤر ئةبيت ‪ -‬هةمو روى خؤر يان بةشيكيمان ل بشارنةوة‪.‬‬ ‫لة كاتيكدا مانط ريك ئةكةويتة نيوان زةوىء خؤرةوة‪ ،‬خؤر تيشكةكةى‬ ‫لةو ديوى مانط ئةداتء سيبةرةكةى مانط ئةكةويتة سةر زةوى‪ ..‬تا‬ ‫رادةى ئةوةى هةنديجار بةهؤى ئةو خؤرطيانة تةواوانةوة‪ ،‬ئةو بةشةى‬ ‫سةر زةوي بؤ ماوةيةكى كةم‬ ‫ئةبيتة شةو! بةلم مانط‬ ‫‪#‬ةتيشيدا لة‬ ‫لةنزيكتين حال‬ ‫زةوييةوة هةر ناتوانآ هةمو‬ ‫روخسارى خؤرمان ل‬ ‫بش اريت ةو ةء‪ ,‬ه ة ميش ة تيش ك ى‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬قةيةكدا لةقةراغى بازنةى مانطةوة‬ ‫خؤر لةشيوةى بازنةيةك‪ ،‬يان ئةل‬ ‫ليمانةوة ديار ئةبآ‪.‬‬ ‫خؤرطيانى تةواو ‪ Total eclipse‬ويرايئةوةى بةدةطمةن روئةدات‪ ،‬لة‬ ‫‪ 8‬خول ة ك ك ة م تي ش ب ةرد ةوا م‬ ‫ئةبيت‪ ،‬ئةويش بةهؤى بةردةوامى مانط لةسةر سورانةوةى بةدةورى‬ ‫زةويدا‪.‬‬ ‫‪#‬ينةوةى خؤرء‪ ،‬ئةتواني‬ ‫خؤرطيانى تةواو لةبارترين كاتة بؤ ليكؤل‬ ‫بةئاسانى لة روانطة‪31‬ء بنكة كةونبينةكانةوة روى تةليسكؤثةكانان بؤ‬ ‫وةرطرتنى زانيارى زياتر بكةينة خؤر‪.‬‬ ‫‪#‬يسةدارة‬ ‫‪#‬ثةء بل‬ ‫هةر بةهؤى خؤرطيانةوة بو‪ ،‬مرؤـظ توانى ئةو فوارة كل‬ ‫مةزنانة ببينيت كة لة جةستةى خؤرةوة بؤ سةدان هةزار كيلؤمةتر‬ ‫‪#‬ئةضنء بةخيرايى هةزاران كيلؤمةتر لة خولةكيكدا ليى‬ ‫هةل‬ ‫‪#‬ى ‪1919‬دا‪ ،‬ثارضةيةكى‬ ‫دورئةكةونةوة‪ ..‬وةك ئةوةى لة خؤرطيانى سال‬ ‫داطيساو دريذييةكةى ‪500.000‬كم بو‪ ،‬لة شيوةى‬ ‫‪#‬ين‪ ،‬بو‪ ،‬لة خؤر جيابؤوة‪.‬‬ ‫آكل–النمل‪-‬ى ثيئةل‬ ‫ئاذ ةل‪#‬يكدا ك ة م يول ةخؤر‬ ‫بةمؤرة خؤرطيان سوديكى زؤرى بؤ زانايان هةية‪ ،‬ضونكة لةبةر‬ ‫بةهيزيى تيشكةكةى‪ ،‬ناتوانن لة كاتى ئاساييدا بةباشى وينةى بطرنء‬ ‫‪#‬نةوة‪.‬‬ ‫لييبكؤل‬

‫‪ - 31‬روانطة‪ :‬الرصد‪ ،‬ئةو شوينةى تةليسكؤثء ئاميرة طةردونبينةكانى بؤ‬ ‫‪#‬ينةوةى دياردة طةردونييةكان تياية‪ ،‬ئةم وشةية بؤ يةكةمينجار لةم كتيبةدا‬ ‫ليكؤل‬ ‫بةكارهاتووة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ثـةروانــةكــان‬

‫يةكةم‪:‬‬ ‫زاوة‪،‬‬

‫عةتارد‬

‫‪Mercury‬‬

‫ثةروانة طةرمة ثضوكةكة‪ ،‬قةبارةكةى ‪ 15‬جار ل ةز ةو ى‬ ‫ثضوكتة‪ ..‬تيةكةى ‪4740‬كم ئةبيت‪ ..‬تيكراى دورييكةى لة خؤرةوة‬ ‫‪56‬مليؤن كم ة‪ ..‬وةك هةمو ثةروانةكانى دى‪ ،‬لة ضةرخيكى هيلكةييدا‬ ‫بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوةء‪ ،‬هةر بة ‪ 87‬ر ؤذء‪23‬‬ ‫كاتذميرء ‪ 15‬خول ة كء‪44‬ضركةء‪ ،‬بةخيرايى ‪ 47‬ك م ل ة‬ ‫ضركةيةكدا دةورةيةك تةواو ئةكات‪ ..‬ئةطةر ئةوةندة خيرا‬ ‫نةسورايةتةوة‪ ،‬خؤر رايئةكيشايةوة بؤ خؤى‪.‬‬ ‫ئةم ثةروانةيةء ثةروانةى ظينؤس ثييان ئةوترآ )ئةستيرةى بةربةيانء‬ ‫‪#‬يدا ئاوا ئةبن‪.‬‬ ‫‪#‬دينء لةطةل‬ ‫ئةستيرةى ئيواران(! ثيش خؤر هةل‬

‫‪2‬‬


‫زاو ة – ع ةتارد‪ -‬زؤر ل ة مان ط ى‬ ‫زةويان ئةضيت‪ ..‬نةك تةنها لةبارةى قةبارةيةوة كة هةر دو ئةوةندةء‬ ‫‪#‬كو ضؤن مانط هةميشة تةنيا يةك روى لة‬ ‫نيوى مانط ئةبيت‪ ،‬بةل‬ ‫زةويية‪ ،‬زاوةش هةميشة تةنيا يةك روى لة خؤرةء‪ ،‬ئةوديوى هةرطيز‬ ‫تيشكى خؤرى بةرناكةويت!‬ ‫‪#‬يك بةقةدةر‬ ‫ئةمةيش واتاى ئةوةية كة لةو ثةروانةيةدا رؤذيك ء سال‬ ‫‪#‬ةكة دةورةيةكيش بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة‪،‬‬ ‫يةكن! ضونكة بة سال‬ ‫بةو دةورةيةش شةوء رؤذى لةسةر ناطؤرريت! ضونكة ئةطةر ئةو‬ ‫دةورةية بةدةورى خؤيدا نةخولبوايةوة‪ ،‬ئةوا لة نزيكةى ‪88‬‬ ‫رؤذى سةر زةويدا شةوء رؤذيكيش لةوآ رويان ئةدا! بةواتايةكى دى‪،‬‬ ‫‪#‬يكء خولنةوةييكى دةورى خؤى بةقةدةر يةك‬ ‫لة هةر ثةروانةيةكدا سال‬ ‫بون‪ ،‬ئةوا هةتا هةتاية تيشكى خؤر تةنيا لة يةك روى ئةدات كة‬ ‫بةرامبةريتىء ئةوديوى لةو تيشكء طةرمايية بيبةرى ئةبيت‪ ..‬ئةمةيش‬ ‫ئةبيتة مايةى ئةوةى ثلةى طةرمايى لةسةر روة روناكةكةى زاوة بؤ ‪440‬‬ ‫ثلةى سةدى بةرزبيتةوةء‪ ،‬بةثيضةوانةيشةوة‪ ،‬طةرمى ئةوديوى بؤ ‪240‬‬ ‫ثلةى سةدى ذير سفرةوة بيتة خوارةوة‪.‬‬ ‫بيطومان ئةم ثلة طةرمايية زؤر بةرزء نزمة‪ ،‬ئةبيتة مايةى ئةوةى‬ ‫ثةيدابونى ذيان لةسةر ئةو ثةروانةية مةحال بيت‪ ..‬سةربارى ئةوةش‪،‬‬ ‫لةم ثةروانةيةدا هةوايش نيية‪ ..‬ضونكة هيزى كيشكردنى زاوة زؤر لةوة‬ ‫بيتواناترة ثاريزطاريى ضينيكى هةوا لة كةشء دةوروبةرةكةيدا بكات‪..‬‬ ‫بؤية لةويدا هيض زيندةوةرء ذيانيك طةشةناكات‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ئ ة ط ةر ل ة ث ةروان ة ى ظينؤ س –‬ ‫زوهرة‪-‬ةوة سةيرى بكةين‪ ،‬ريك وةك مانط ئةبينريت‪ ،‬واتا هةر لة‬ ‫شيوةى دةمةداس ‪-‬هيلل‪-‬ةوة تا بة مانطى ضواردة ئةطات ئةبينريت‪..‬‬ ‫زاوة يةكيكة لةو ثةروانانةى مانطيشى بةدةورةوة نيية!‬

‫دووةم‪:‬‬

‫ظينؤس‪ ،‬ناهيد‪،‬‬

‫زوهرة ‪Vinous‬‬

‫روناكتينء بريسكةدارترينء جوانتين ثةروانةية‪ ..‬بة رؤذيش‬ ‫ئةبينريت‪ ..‬هةر ئةمةيشة وايكردووة ببيتة خواى جوانىء‬ ‫خؤشةويستى لى ئغريقييةكان‪ ..‬هةروةها بة ئةستيرةى بةرةبةيانء‬ ‫ئةستيرةى ئيوارانيش ئةناسرآ‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1610‬دا دؤزييةوة‪ ..‬ظينؤس لة زؤر روةوة لة زةوى‬ ‫طاليلؤ لة سال‬ ‫‪#‬ين جكى زةوى‪ ..‬تيةكةى ‪12260‬كم ة‪ ،‬قةبارةى‬ ‫ئةضيتء ثييئةل‬ ‫‪ 106‬مليؤ ن ك م ل ة‬ ‫‪ %92‬ى ق ةبار ة ى ز ةويي ة‪..‬‬ ‫خؤرةوة دورة‪ ..‬بةخيرايى ‪34,7‬كم‪ /‬ضركة‪ ،‬لة ضةرخيكى هيلكةييدا بة‬ ‫‪ 224‬ر ؤذء‪ 17‬كاتذ مير ى ئي م ة جاري ك‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬ين بةدةورى خؤيشيدا‬ ‫بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوة‪ ..‬زانايان ئةل‬ ‫بةهةمان ماوة جاريك ئةخوليتةوة‪ ..‬ئةطةر ئةمة راست بيت‪ ،‬ظينؤسيش‬ ‫وةك زاوة )عةتارد( هةميشة يةك روى لة خؤر ئةبيتء روةكةى دى‬ ‫‪#‬يكء رؤذيكى ظينؤس بةقةدةر‬ ‫هةرطيز هةتاو ليى نادات‪ ..‬واتا سال‬ ‫‪#‬يي هةرطيز شةوء رؤذ لةو ثةروانةيةدا روناداتء‪،‬‬ ‫يةكن‪ ..‬راستت واية بل‬ ‫هةميشة ديويكى رؤذةء ديوةكةى دى شةوة‪!،‬‬ ‫‪#‬ين‪ :‬رةنطة رؤذيكى ظينؤس هيندةى‬ ‫هةنديكى دى لة زانايان ئةل‬ ‫مانطيكى ئيمة بيت‪ ..‬بةكورتى هةركاميكيان راست بيتء هةرضةنديك‬ ‫بايينآ‪ ،‬طرينط ئةوةية بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة! ئةم كةم‬ ‫خولنةوةيةى ظينؤس وايكردووة شيوة خرىء طؤييةكةى وةك ئةوانى‬ ‫‪#‬نةئاوسآ‪.‬‬ ‫دى تيك نةضآء‪ ،‬لة ئاقارى كةمةريا هةل‬ ‫ظينؤس بةهؤى هيزى كيشكردنييوة‪ ،‬كة هيندةى ئةوةى زةوى ئةبيت‪،‬‬ ‫توانيويتى ثاريزطارى كةشيك‪) ،‬جةويك( بةدةورى خؤيةوة بكات‪..‬‬ ‫‪#‬ى تيكةلو بة طازى كاربؤن‪ ..‬ئةم‬ ‫ئةويش بريتيية لة تؤزوخؤل‬ ‫زانيارييةش كةشتيية ئاسانييكةى سؤظييت سةلاندىء‪ ،‬رونيكردةوة‬ ‫كة طازى كاربؤن ضي ضي لة كةشى ثةروانةكةدا وةستاوة‪ ..‬ضينى‬ ‫يةكةم طازى كاربؤنى سوكء‪ ،‬هى دووةم بة تةوذميكى كارةبايى بةهيز‬ ‫بارطاوييةء‪ ،‬ضينى سييةميش كاربؤنيكى خةستء قورس‪.‬‬ ‫‪#‬ة ئةدات‪ ،‬ثلةى طةرمى بةرز ئةبيتةوةء تةنيا‬ ‫كاتآ هةتاو لةو كةشة ليل‬ ‫نيوةى تيشكةكة ئةداتةوة‪.‬‬ ‫ظينؤس وةك زاوة مانطى نيية‪ ،‬بةلم خؤى لة زةوييةوة وةك مانط‬ ‫دةرئةكةويت‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ةكة سةرةكييكانى‬ ‫بةهؤى نةبونى طازى ئؤكسجينةوة‪ ،‬كة يةكيكة لة كؤل‬ ‫ذيان‪ ،‬ذيانء هيض زيندةوةريكى تيا ثةيدا نةبوة‪ ..‬نةبونى ئةم طازة واتا‬ ‫نةبونى ئاويش‪ ،‬ضونكة ئاو بريتيية لة ‪1‬ئؤكسجيء ‪2‬‬ ‫هايدرؤجي )‪ ..(H2 O‬جطة لةوةش بةرزى ثلةى طةرما بؤ ‪480‬ثلةى‬ ‫‪#‬كو‬ ‫سةدى لةو ليةوةى روى لة خؤرة‪ ،‬نةهةر خانةى زيندو ئةكوذيت‪ ،‬بةل‬ ‫قورقوشيش ئةتوينيتةوة‪.‬‬

‫ئايا ئةتوانريت ظينؤس بكريتة نيشتمانيكى دى بؤ مرؤظ؟!‬ ‫هةندآ زانا لةو بروايةدا ني طواية هيض ئاوء ئؤكسجينيك لة ظينؤسدا‬ ‫نةبيت‪ ..‬واى بؤ ئةضن ئةطةر بةريذةيةكى كةميش بيت ئؤكسجينى‬ ‫تيايةء‪ ،‬ئةو كةمييةش لة ئةنامى تيكةلوبونيتى لةطةل توخةكانى‬ ‫ديكةدا‪ ،‬وةك ئاسن‪ ،‬ذةنطى دروستكردووة‪.‬‬ ‫ئةطةر هاتو مرؤـظ توانى ريذةى ئؤكسجي لة ظينؤسدا زيادبكات‪ ،‬بؤ‬ ‫‪#‬يك‬ ‫نونة‪ ،‬بةهؤى ضاندنى روةكةوة‪ ،‬بيطومان ثاش ضةند هةزار سال‬ ‫ظينؤس ئةبيتة نيشتمانيكى دى بؤ مرؤـظء‪ ،‬وايليديت وةك زةوى بؤ‬ ‫هةمو جؤرة زيندةوةريك بشآ‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫سييةم‪:‬‬

‫زةوى ئةرز‬

‫‪Earth‬‬

‫ثةروانةى ذيانء زيندةطى‬ ‫هةر لةسةرةتاى ئةم كتيبةدا ئيشارةتيكى سةرةتايى‪ ،‬بةلم طرينطم بؤ‬ ‫طؤى زةوى كرد‪ ،‬ئةويش ئةوة بو ئةم طؤى زةوييةمان ثةروانةيةكة وةك‬ ‫‪#‬ثلوة بيني طوايآ ئيمة‬ ‫ثةروانةكانى دى‪ ..‬مةبةستم بو واز لةو خةيال‬ ‫لةناوةراستى طةردونداينء هةمو طةردونء ئاسان بةدةورى ئيمةدا‬ ‫ئةسورينةوة‪.‬‬ ‫‪#‬ة‬ ‫‪#‬كو تؤثةل‬ ‫كاتآ زةوى لةخؤر جيابؤوة بةمشيوةيةى ئيستةى نةبو‪ ..‬بةل‬ ‫‪#‬ين‬ ‫طازيكى طةورة بو‪ ..‬دواتر بووة شلةيةكى تواوةى طةرم‪ ،‬ثييئةل‬ ‫‪#‬يكى تةنكى بةدةورى ناوةرؤكة‬ ‫)لظا(‪ ..‬دواى ساردبونةوة تويكل‬ ‫شلةكةيةوة دروستكرد تائيستةيش لةكاتى طركانةكاندا ئةو لظاية‬ ‫‪#‬ةكةوة ديتةدةرآ‪.‬‬ ‫ئةبيني لة قوليى ثةنا كيلؤمةتريكى ذير تويكل‬

‫‪1‬‬

‫ئةوةى راستى ئةمةمان بؤ دةرئةخات‪ ،‬ئةوةية تا لة ناخى زةوى نزيكت‬ ‫بكةوينةوة‪ ،‬ثلةى طةرمايى بةرزتر ئةبيتةوة‪ ..‬بةريذةيةك هةمو‬ ‫كيلؤمةتريك بةرةو ضةقى زةوى طةرمايى زيادئةكات‪ ..‬تيكراى طةرمى‬ ‫سةر روى زةوى ‪ 20‬ثل ة ى س ةديي ة‪ ..‬ب ةل م‬ ‫ثاش تةنيا ‪ 50‬ك م قولي ى ثل ة ى ط ةر ما‬ ‫ئةبيتة ‪1500‬ى سةدى كة بةرديش ئةتوينيتةوة!‬ ‫‪#‬طةية بؤ سةلاندنى ئةوة بةسبيت كة زةوى لة بنةرةتدا‬ ‫وابزان ئةم بةل‬ ‫بريتيبووة لة طلء بةردى تواوةء‪ ،‬تائيستةيش ناواخنةكةى هةروايةء‬ ‫سارد نةبؤتةوة‪.‬‬ ‫ئةطةر بةرةو قوليى زةوى برؤين‪ ،‬طةرما بةريذةيةكى نةطؤر‬ ‫بةزنابيتةوة‪ ..‬تا )‪100‬كم(ى يةكةم بةريذةى ‪30‬ثلة بؤ هةر ‪ 1‬ك م‬ ‫بةرز ئةبيتةوة‪ ..‬دواتر ئةم ريذةية زياتر ئةبيت‪ ،‬تا لةناوجةرطةكةيدا‬ ‫ئةطاتة ئةو طةرماييةى لةسةر روى خؤرة‪.‬‬ ‫زةوى مليؤنةها سال لةمةوبةر وةك ئةستيرةيةكى ثرشنطدار‪ ،‬يان‬ ‫طؤيةكى نةرمى ئاطراوى خؤر فرييدا‪ ،‬نزيكةى ثينج سال بةم كاتةى‬ ‫ئيستةمانء بةخيراييةكى زؤر هةر ليى دورئةكةوتةوة‪ ..‬تا كاريطةريى‬ ‫هيزى فريدانةكةى خؤر نةما‪ ،‬ئيدى دةستى بةسورانةوةى سةربةخؤى‬ ‫بةدةورى خؤرء خؤيدا كرد‪.‬‬ ‫‪#‬ئاوسانى قةبارةكةى لة‬ ‫خولنةوة بةدةورى خؤيدا بووة مايةى هةل‬ ‫‪#‬ى يةكسانى(ء قوثانى لة جةمسةر )قوتب(ةكانيدا‪.‬‬ ‫ئاستى كةمةر )هيل‬ ‫بةثيى وردترين ثيوانة كة‬ ‫) هاي فؤرد( ثيوا ى‪ ،‬دريذ ى ت ةو ةر –‬ ‫ميحوةر‪-‬ة ئاسؤيية طةورةكةى زةوى ‪ 41.853.696‬ثآء‪،‬‬

‫‪2‬‬


‫كةمةريشى لة ‪40,000‬كم ‪ 2‬زي ت ة‪.‬‬ ‫‪#‬نيابي‪ ،‬با بزاني ضؤن‬ ‫بؤئةوةى لة راستىء دروستى ئةم ذمارانة دل‬ ‫دؤزراونةتةوة؟‬ ‫بةريطةيةكى ئاسان توانرا زؤربةى ئةم ثيوانانة بدؤزرينةوة‪ ..‬ئةويش‬ ‫بةهؤى بزوتنةوةى ديارء بةضاو بينراوييكةى ئةستيرةى قوتبى‬ ‫)جةمسةرى(ةوة‪ ،‬كة بةموعةددةليكى نةطؤر بؤ سةرةوةء خوارةوة ديتء‬ ‫ئةضآ‪ ..‬ئةويش هةر ‪110‬كم بؤ سةرةوة‪ ،‬يان خوارةوة‪ ،‬ضؤنيتى‬ ‫بزوتنةوةكةى بةميقدارى ‪ 1‬ثل ة بؤ س ةر ةو ة يا ن‬ ‫‪#‬ى يةكسانييوة‬ ‫خوارةوة ئةطؤرآ‪ ..‬بةمةدا دةرئةكةوآ ئةطةر ئيمة لة هيل‬ ‫بؤ جةمسةرى سةروى زةوى برؤين‪ ،‬بةهةموى ‪ 90‬ثل ة‬ ‫ئةبرين‪ ،‬بةو ثيوانةية ئةكاتة ‪X 110 = 9900 90‬كم ماوةى نيوان‬ ‫‪#‬ى يةكسانى‪ ..‬بةم ثيية كةمةرى زةوى بةو‬ ‫جةمسةرى سةرو ء هيل‬

‫ئاقارةدا ئةكاتة ‪X 4 = 39600 9900‬كم‪ ..‬بيطومان لة كةمةرى زةويدا‬ ‫ئةم ذمارةية نزيكةى ‪60‬كم زياد ئةكات‪ ،‬ضونكة لةوةوبةر زانيمان لةو‬ ‫‪#‬ئاوساوة‪ ..‬ئيدى بة ريطةيةكى‬ ‫ئاقارةيدا بةهؤى خولننةوةيةوة هةل‬ ‫ذميرةيى ئاسان ئةتوانريت تيةء ثانتايى زةوى بدؤزرينةوة‪ ..‬هةروةها‬ ‫بارستاييةكةيشى )ذمارة ‪6,6‬ء ‪ 27‬س فر ى‬ ‫لةبةردةما بيت‪ (33‬طرامة! واتا ‪6,6‬هةزار مليار مليار تةن‪.‬‬ ‫روى زةوى لة وشكانىء تةرايى ثيكهاتوة‪ ..‬وشكانييةكةى‬ ‫‪%29‬ي ةت ىء ب ة س ةر ح ةو ت‬ ‫كيشوةرء ضةندين دورطةدا دابةشبووة‪ ،‬دةرياكانيش ‪ %71‬ى‬ ‫روى زةويان داثؤشيوةء لة ثينج زةرياء ضةندين دةريا ثيكهاتون‪.‬‬ ‫دورى لةخؤرةوة ‪150‬مليؤن كم ئةبيت‪ ،‬بةلم ئةو ماوةية هةموى بة هةوا‬ ‫‪#‬كو ضةند سةد كيلؤمةتريكى هةوايةء ثيى ئةوتريت‬ ‫ثرنةبؤتةوة‪ ..‬بةل‬ ‫‪#‬مى ئاوء‬ ‫)ئةتؤسفي(‪ ..‬لة ضةندين طازى ثيويست بؤ ذيانء هةل‬ ‫تؤزءطةرد ثيكهاتوةء تا نزيكةى ‪ 160‬كيلؤ م ةتريك ى‬ ‫بةخةستى طرتؤتةوة‪ ..‬ئةويدى هةر بؤشاييةء ثيدةضيت هيض مادةيةكى‬ ‫ئةوتؤيشى تيانةبيت‪.‬‬ ‫كةمتين خةملندن بؤ ئةستورايى ئةو ضينة هةوايةى دةورى زةوى داوة‬ ‫‪150‬كم ئةبيت‪ ،‬ئةويش بةهؤى ئةو تةن )ئةستيرة!(انةوة زانراوة كة‬ ‫ئةكشين! ئةو تةنانة كاتآ بةخيرايى لة بؤشايى ئاسانةوة دينة ناو‬ ‫بةرطة هةواى زةوييةوة‪ ،‬لة هةوا ئةخشين‪ ،‬طةرم دادينء دائةطيسين‪..‬‬

‫تةوةرة ستونيية كورتةكةى ‪ 41.712.676‬ثآ د ةر ضو‪،‬‬ ‫كة ئةكاتة ‪12556‬كم بة ‪12514‬كم‪ ..‬واتا شيوةكةى خرى تةواو نيية‪،‬‬ ‫‪#‬ئاوساو‪ ،‬يان لة هةرمآ ئةضآ‪ .‬بةدةورى خؤيدا‬ ‫زيت لة هيلكةيةكى هةل‬ ‫لة ئاستى كةمةردا بةخيرايى ‪27680‬م لة خولةكيكدا ئةخوليتةوة‪..‬‬ ‫بةدةورى خؤريشدا لةسورطة هيلكةييةكةيدا بةخيرايى زياتر لة‬ ‫‪ 107000‬ك م ل ة كاتذ ميريكدا‬ ‫ئةسوريتةوة‪.32‬‬

‫‪ - 32‬لة ضاثى يةكةمى ئةم كتيبةدا ثيوةرةكان بةزؤرى بة)ميل( حسابكرابون‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئةوسا ميلء ياردةء ثآء ئينج‪ ،‬ستانداردى سةرةكى ثيوةرةكان بون‪ ..‬لةم ضاثةدا‬ ‫بؤ ئاسانكارى هةمويان كردنة كمء مةترء‪...‬تد‪.‬‬

‫‪ 6,600.000,000,000,000,000,000,000,000 -33‬طرام‬

‫ثانتايى روبةرى زةوى ‪ 500‬مليؤ ن ك ‪2‬م زياتر ة‪،‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫بةزترين‪ ،‬يان دورترينيان هةر ‪ 120‬كيلؤ م ةتري ك‬ ‫ئةبآ‪.‬‬ ‫بيطومان ئةستورايى ئةم بةرطة هةواية لةوة زياترة‪ ..‬ضونكة تةنة‬ ‫كشاوةكة ئةبآ مةسافةيةكى زؤر لة هةوادا ببيت ئةوجا دائةطيسيتء‬ ‫ئةتوانريت ببينريت‪.‬‬ ‫مانةوةء ثاريزطاريى ئةم بةرطة هةوايةى زةوى بةهؤى هيزى‬ ‫كيشكردنييوةيةتى‪ ،‬ئةطةر ئةو هيزى كيشكردنةى نةبوايآ‪ ،‬ئةو ضينة‬ ‫هةوايةى بةدةورةوة نةئةما‪ ..‬هيض جؤرة ذيانيكيش لةسةرى دروست‬ ‫نةئةبو‪.‬‬ ‫بةم هيزى كيشكردنةى هةمو شتةكانى بةخؤيةوة نوساندووة‪ ،‬ئةوانةى‬ ‫رةقن لةسةر ليةك ئةوةستء‪ ،‬ئةوانةى شلن بة ئاستيكى يةكسان‬ ‫بةسةريا ثان ئةبنةوة‪.‬‬ ‫هةر ئةم هيزةشة كيش )وةزن(ى بؤ تةنةكانى سةرى داناوة‪ ..‬قورسايى‬ ‫هةرشتيك بريتيية لة رادةى هيزى كيشكردنى زةوى بؤى‪.‬‬ ‫‪#‬دانى مرؤـظ بؤ رزطاربونء ضونةدةرى ئةم هيزة بةردةوامة‪ ،‬بؤ‬ ‫هةول‬ ‫طةران بةناو بؤشايى ئاساندا‪ ..‬ئةويش بةهؤى موشةك )صاروخ(ى‬ ‫‪#‬طرةوة‪ ..‬هةر موشةكيك بؤئةوةى بتوانيت‬ ‫كةشتيى ئاسانى هةل‬ ‫كةشتييةكى ئاسانى لةو هيزى كيشكردنة قوتاربكات‪ ،‬ثيويستة‬ ‫خيراييةكةى لة ‪7‬كم‪ /‬ضركة كةمت نةبيت‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫تةمةنى طؤى زةوى !‬ ‫دو ريطةى باشء زانستيى ئاسان بؤ دؤزينةوةى تةمةنى زةوى هةن‪:‬‬

‫يةكةم‪:‬‬ ‫دؤزينةوةى تةمةنى زةوى بةهؤى ر‪E‬يذةى خويى دةرياكانةوة!‬

‫‪#‬ينةوةيةكى ذميرةيى ورد‪ ،‬بؤيان‬ ‫زانا جيؤلؤجييكان دواى ليكؤل‬ ‫‪#‬يكدا‬ ‫دةركةوت هةمو روبارء ضةمء جؤطةكانى سةر زةوى لة هةر سال‬ ‫نزيكةى ‪ 400‬مليؤ ن ت ة ن خؤآ‬ ‫كؤئةكةنةوةء‪ ،‬بة تواوةيى ئةيريذنة ناو دةرياكانةوة‪ ..‬هةروةها‬ ‫ئةوةشيان دؤزييوة كة قةبارةى ئاوى دةرياكانى هةمو زةوى‬ ‫‪ 1.500.000‬مليار ك م‪ 3‬ئ ةبي ت‪ ..‬ريذ ة ى‬ ‫خوييش لةناوياندا ‪ %0,03‬ى قؤر ساي ى‬ ‫ئاوةكةية‪ ..‬واتا ئةطةر قورسايى ئاوى دةرياضةيةك ‪ 10‬ه ةزار‬ ‫تةن بيت‪ ،‬ئةوا قورسايى خؤييةكةى ناوى ‪ 3‬ت ةن ة‪..‬‬ ‫بةمثيية ئةتواني بطةينة ئةو ئةنامةى كة قةبارةى خويى هةمو‬ ‫دةرياكانى جيهان لةم سةردةمةدا نزيكةى ‪20‬مليؤن كم ‪ 3‬ئ ةبي ت‪،‬‬ ‫كة ئةكاتة ‪ 40‬مليؤ ن مليار ت ة ن‪ ،‬ب ةت ةنيا‬ ‫دابةشكردنى خويى ناو هةمو دةرياكان بةسةر ‪ 400‬مليؤ ن‬

‫‪2‬‬


‫تةندا‪ ،‬دةرئةكةويت تةمةنى طؤى زةوى تا ئيستة ‪1,125,000,000‬‬ ‫سال زياترة!‬ ‫‪#‬ينةوة لةو هؤيانةى كاريان كردؤتة سةر زؤرىء كةمى خويى‬ ‫دواى ليكؤل‬ ‫‪#‬ى نزم لةسةرةتادا‪ ،‬كة بونةتة‬ ‫دةرياكان‪ ،‬وةك نةبونى ضياى بةرزء دؤل‬ ‫مايةى ئةوةى روبارةكانى ئةو سةردةمة خويى كةمت بريذنة ناو‬ ‫دةرياكانةوة‪ ..‬ثاش رةضاوى ئةمةء هؤكارى ديكةيش‪ ،‬بؤيان رونبؤوة‬ ‫ئةو دةريايانةى ئةمرؤ هةن‪ ،‬ملياريكء ثينجصةد مليؤن سال‬ ‫لةمةوبةريش هةبون‪ ..‬هةمديسان ئةمةيش ئةوة ئةطةيةنآ كة تةمةنى‬ ‫زةوى لةمةيش زيتة‪.‬‬

‫دووةم‪:‬‬ ‫دؤزينةوةى تةمةنى زةوى بةهؤى بةردةكانييوة!‬

‫يؤرانيؤمء سؤريؤم دو توخى تيشكدةرن‪ ،‬لةئاكامى تيشكدانةوةدا‬ ‫ئةطؤررينء ئةبنة قورقوشم‪ ..‬بةلم ئةم طؤرانة زؤر لةسةرخؤ روئةداتء‬ ‫بةمشيوةية‪:‬‬ ‫هةر ‪ 1‬طرا م يؤرانيؤ م ل ة ئ ة نا م ى‬ ‫ئةم طؤرينةدا‪ ،‬تةنيا ‪ 1‬ل ة ‪ 7‚600‚000‚000‬طرامان لة قورقوشم لة‬ ‫‪#‬يكدا بؤ دروست ئةكات! هةر ‪ 1‬طرا م‬ ‫سال‬ ‫‪#‬يك ‪ 1‬ل ة ‪ 28‚000‚000‚000‬طرام قورقوشمان‬ ‫سؤريؤميش بةسال‬ ‫ئةداتآ!‬ ‫ئةطةر بةرديك بينرا هةمو يؤرانيؤمةكةى‪ ،‬يان سؤريؤمةكةى بوبو بة‬ ‫قورقوشم‪ ،‬بيطومان تةمةنى ئةو بةردة ئةطةر يؤرانيؤم بيت لة ‪7‬مليارء‬

‫‪1‬‬

‫‪600‬مليؤن سال كةمت نيية‪ ..‬ئةطةر سؤريؤميش بيت‪ ،‬ئةوا لة ‪28‬‬ ‫مليار سال كةمت نيية‪.‬‬ ‫ئةوةى بؤ دؤزينةوةى تةمةنى بةرديك ثيويستة بيزاني‪ ،‬تةنها ئةوةية لة‬ ‫ئاكامى تيشكدانةوةى يؤرانيؤمةكةى‪ ،‬يان سؤريؤمةكةى ضةندى ليبؤتة‬ ‫قورقوشم!‬ ‫كؤنتين تاشةبةرد لة )مانيتوثا( لة كةنةدا دؤزرايةوة‪ ،‬تةمةنى ‪1985‬‬ ‫‪#‬ة‪ ..‬تةمةنى ئةو بةردةش لة )كاريليا(ى يةكيتى سؤظييت‬ ‫مليؤن سال‬ ‫دؤزرايةوة ‪ 1765‬مليؤ ن سال‪ #‬ة‪ ..‬ئ ةو ة ى‬ ‫طردة رةشةكانى ويليةتى )داكؤتا(ى باشورى ئةمةريكاش ‪1460‬‬ ‫‪#‬ة‪.‬‬ ‫مليؤن سال‬ ‫لةم ذمارانةى سةرةوةدا ئةوةمان بؤ دةر ئةكةويت‪ ،‬تةمةنى زةوى‬ ‫لةوكاتةوة بةستويتى‪ ،‬بةبآ هيض طومانيك دو مليار سال زياترى‬ ‫‪#‬يي‪ :‬تةمةنى طؤى زةوى لة‬ ‫بةسةردا تيثةريوة‪ ..‬بةمثيية ئةتواني بل‬ ‫لةداييكبونييوة تا ئيستة لةنيوان ‪ 2‬تا ‪ 5‬مليار‬ ‫‪#‬داية!‬ ‫سال‬

‫‪2‬‬


‫ثاشةر‪E‬ؤذى طؤى زةوىء مرؤظايةتى لةسةرى!‬ ‫ئةوةى ثيشو تةمةنى رابردوى زةوى بو تا ئةمرؤ‪ ،‬ئةى تةمةنى داهاتوى‬ ‫‪#‬ى ديكةى لة ذياندا ماوةء‪ ،‬تاكةى هةروا‬ ‫ضةندة؟ واتا ضةند سال‬ ‫‪#‬بةنديكى ذيانء‬ ‫ئةمينيتةوةء‪ ،‬كةى دةورةكةى لة سروشتدا وةك مةل‬ ‫زيندةطى كؤتايى ديت؟‬ ‫‪#‬ى دى ئةذىء دةورى لة سروشتدا ئةمينيت‪..‬‬ ‫زةوى لنيكةم ملياريك سال‬ ‫لةم ماوةيةدا وردةوردة ثلةى طةرمايى بةطشتى ديتةخوارةوة‪ ،‬تا ئةو‬ ‫‪#‬ى يةكسانيدا وةك هى جةمسةرةكانى‬ ‫رادةيةى ثلةى طةرمايى لة هيل‬ ‫‪#‬كى ذيان‬ ‫ليديت‪ ..‬واتا بةتةواوى ساردوسر ئةبيتةوةء ئيدى بةكةل‬ ‫نامينيت‪.‬‬ ‫تا ئيستة كةمت لة ‪ 30‬ه ةزار سال ب ة س ةر‬ ‫ثةيدابونى مرؤـظ لةسةر ئةم طؤى زةوييةدا تيثةر بووة‪ ،‬بةشيوةيةك كة‬ ‫تواناى بيكردنةوةء كؤمةل دروستكردنى هةبيت‪ ..‬لةم ماوة كةمةدا‬ ‫قؤناغيكى هيجطار بةرزء مةزنى لة شارستانىء زانستء داهينانء‬ ‫دؤزينةوةدا بريوة‪ ،‬ئةو تةمةنةى هيشتا زةوى ماوييتى‪ ،‬هةليكى‬ ‫زؤرباشة بؤ مرؤظايةتىء‪ ،‬بةهؤى طةشةى زانستء دؤزينةوةى‬

‫‪1‬‬

‫سةرضاوةى هيزء وزةى لةرادةبةدةرى ئةوتؤش‪ ،‬بةمليؤنة هاسال‬ ‫بةرلةوةى ئةو ماوةء تةمةنةى زةويش تةواوبيت‪ ،‬دور نيية مرؤـظ‬ ‫بتوانيت خؤى بكاتة سةروةرى هةمو طةردونء زةمانةء‪ ،‬دةسةلتى‬ ‫بةسةر هةمو تةنء بةشء ثارضة وردء درشتء دورء نزيكةكاندا‬ ‫‪#‬بةندى دى بدؤزيتةوةء‪ ،‬طؤرانكاريى‬ ‫بطرآء‪ ،‬ضةندين ثةروانةء مةل‬ ‫ثيويستييان تيادا بكات‪ ،‬تاكو بيانكاتة نيشتمانطةليكى لةزةوى لةبارتر‬ ‫بؤخؤى‪.‬‬ ‫هةروةها دوريش نيية‪ ،‬هةر بةهؤى ئةو زانستء وزة مةزنانةى تائيستة‬ ‫‪#‬ةكة كراون‪ ،‬رؤذآ لة رؤذان بكةونة دةست كةسانء ليةنانى دوذمن‬ ‫كةل‬ ‫بةمرؤظايةتىء ذيانء‪ ،‬لة ضاوتروكاندنيكدا ئةم طؤى زةوييةمان بة هةمو‬ ‫بونةوةرةكانييوة ثارضةثارضةء تةفروتونايان بكةنء‪ ،‬بة بؤشايى‬ ‫طةردوندا بلويان بكةنةوة!‬ ‫‪#‬يم دورنيية‪ ،‬ضونكة بةردةوام بةبةر ضاومانةوة‪ ،‬هةرضى دؤزينةوةء‬ ‫ئةل‬ ‫داهينانى زانستى لةبوارة جؤراوجؤرةكانى ثيشةسازى هيزء وزةدا‬ ‫هةن‪ ،‬بةتايبةتى هيزى ناوكىء ئةتؤمى‪ ،‬هيندةى لةخزمةتى‬ ‫بةشةرييةتدان‪ ،‬هيندةش زياتر بؤ مةبةستى شةرء كوشتارء ويرانكارى‬ ‫بةكار ئةهينرين!‬ ‫***‬ ‫لة راستيدا ئةو زانيارييانةى لةم كتيبةدا لةبارةى زةوييةوة نوسراون‬ ‫هيجطار كةموكورتنء‪ ،‬لة هةندآ زانيارى طشتىء سةرثيى خيرا‬ ‫‪#‬ضونء داضونء‪...‬تد‪ ،‬هةر‬ ‫زياترني‪ ..‬طةرضى بابةتةكانى مانطء هةل‬ ‫بةزةوييوة ثةيوةست‪ ،‬بةلم باسى تةواوى طؤى زةوى‪ ..‬سةدان‪ ،‬بطرة‬ ‫هةزاران كتيبء جزوبةندى طةرةكة! داواى ليبوردن لة خوينةر ئةكةم‪،‬‬

‫‪2‬‬


‫لةبةر فراوانيىء هةمةجؤريى بابةتةكانى كتيبةكةمان‪ ،‬نةمانتوانى لةم‬ ‫ضةند ثةرةية زياتر بؤ طؤى زةوى تةرخانبكةين!‬

‫مانط‬

‫‪Moon‬‬

‫لةداييكبونى مانط‬

‫لةناوةراستى زةرياى )هيمن(‪ ،‬لة نزيك دورطةى )هاواى(ةوة‪ ،‬بةهؤى‬ ‫هيزى كيشكردنى خؤرةوة‪ ،‬مانط وةك قةبارةيةكى نةمةييو )ئاولةمة( لة‬ ‫دايكة زةوى جيابؤوة! ئةمةيش لة كاتيكدا هيشتا زةوى خؤيشى‬ ‫نةمةييبوء‪ ،‬بريتيبو لة طازء طلء بةردى تواوة‪.‬‬ ‫مانط زؤر بةشينةيى لة طؤى زةوى بؤوةء ليى دوركةوتةوة‪ ،‬ئةو‬ ‫‪#‬يك تةنها ‪ 5‬طرآ‬ ‫‪#‬ينراوة‪ ،‬ئةوةية بة هةر سال‬ ‫ريذةيةى بؤى خةمل‬ ‫‪34‬‬ ‫)ئينج(‪ ،‬يان )‪(12‚5‬سم لة زةوى دوركةوتؤتةوة‪.‬‬ ‫نزيك تي ن ت ة ن – بون ةو ةر‪-‬يك ى‬ ‫طةردونى ليمانةوة مانطة‪ ،‬دورييكةى بةتةواوى ‪ 382179‬ك مء‪،‬‬ ‫تيةكةى نزيكى ‪ 3470‬ك مء‪ ،‬بار ستايي ةك ة ‪1‬ى ل ة س ةر‪82‬ى بارستايى‬ ‫زةويية‪.‬‬ ‫‪ - 34‬بيطومان ئةمة يةكيكة لة تيؤرييكان‪ ،‬لةمةوبةر ئاماذةمان بةمةء هةندآ تيؤرى‬ ‫دى دا‪ ،‬زوربةيان لةسةر ئةوة كؤكن مانط لةزةوى جيابؤتةوة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ئةطةر ئةوتيؤرييةى سةرةتا راستبيت‪ ،‬بةئاسانى تةمةنى مانطمان بؤ‬ ‫ساغ ئةبيتةوة‪ ..‬ئةويش بة دابةشكردنى دورييكةى بةسةر ئةو ريذة‬ ‫‪#‬يكدا ‪12‬سمء نيوة‪ ،‬دةرئةكةويت ثيش نزيكةى‬ ‫‪#‬ينراوةدا كة لةسال‬ ‫خةمل‬ ‫‪3‬مليار سال مانط بة زةوييةوة نوسابو‪.‬‬ ‫ئةمة وا ئةطةيةنآ‪ ،‬رؤذيكء مانطيكى ئةوساى زةوى بةقةدةر يةك بوبن‪،‬‬ ‫واتا سوراننةوةى مانط بةدةورى‬ ‫زةويدا هةر هيندةى ئةو كاتةى‬ ‫خاياندووة كة زةوى جاريك‬ ‫بةدةورى خؤيدا خولوةتةوةء‪،‬‬ ‫ئ ةوي ش –و ة ك با سانكرد‪ -‬ك ة م ت‬ ‫لة ‪ 7‬كاتذ مير ى خاياندوو ة‪.‬‬ ‫بةلم ئيستة مانط خوليك بةدةورى زةويدا بة ‪ 27‬ر ؤذء‪8‬‬ ‫كاتذمير تةواو ئةكاتء‪ ،‬هةر بة ‪ 29‬ر ؤذء‪ 12‬كاتذ ميرء‪44‬‬ ‫خولةكء ‪ 3‬ضرك ة جاري ك ر و ى مان ط‬ ‫بةتةواوى )مانطى ضواردة( ئةبيني‪ ..‬هةر بةم كاتةيش سوريك بةدةورى‬ ‫خؤيدا تةواو ئةكات‪ ..‬واتا شةوء رؤذيكى مانط هيندةى مانطيكى سةر‬ ‫زةوى ئةخايينآ‪ ،‬كة ئةكاتة نزيكةى دو هةفتة رؤذء دو هةفتة شةو‪.‬‬ ‫بةهؤى خاوى خولننةوةى بةدةورى خؤيدا شيوة خرييكةى ثاراستوة‪،‬‬ ‫واتا شيوةيةكى طؤيى تةواوى هةيةء‪ ،‬وةك زةوى لة كةمةردا‬ ‫‪#‬نةئاوساوة‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫‪#‬يك لةسةر روى مانط ماوةى دو هةفتة بةردةوام هةتاوى ل‬ ‫هةمو خال‬ ‫ئةدات‪ ..‬لةبةرئةمة ثلةى طةرميى لةويدا ئةطاتة نزيكى ‪120‬ى سةدى‪،‬‬ ‫لة ل تاريكةكةشييوة خؤى لة ‪160‬ثلةى ذير سفر ئةدات‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫ئةطةر مانط ضينيك هةواى لةدةور بوايآ‪ ،‬ئةو ثلة بةرزة طةرمييةى‬ ‫نةيئةهيشت ئةو هةوايةى بةدةورةوة بينيت‪ ..‬ضونكة طةرمييكة‬ ‫كاريكى واى لة بزوتنةوةى طةرديلة )جوزةيئاتة(كان ئةكرد بةخيرايى لة‬ ‫بوارى كيشكردنى مانط دةرضن‪ ..‬ئةويش لةبةرئةوة كيشكردنى مانط‬ ‫لوازةء شةشيةكى هى زةويية‪ ،‬خيرايى ‪ 4,2‬ك م ل ة‬ ‫ضركةيةكا بةسة بؤدةربازبون ليى‪.‬‬ ‫مانط هةميشة يةك روى لةئيمةى سةر زةويية‪ ..‬ئةوديوى نابيني مةطةر‬ ‫بةهؤى بةكارهينانى كةشتيى ئاسانيى لةوديوييةوة‪.‬‬ ‫هةروةك ضؤن مانط بةهؤى ئاسان بينينىء طؤرانى مانطانةى‬ ‫تريفةكانييوة‪ ،‬بؤ ئيمة بؤتة نيطاى جوانىء سروشى ئيلهامبةخشى‬ ‫شاعيان‪ ..‬ئةئاواش ئةطةر لة مانطةوة بؤ زةوى برواني‪ ،‬طؤى زةوى زؤر‬ ‫جوان ئةنوينيت‪ ..‬لة بةهاردا سةوزء شيء‪ ،‬لة هاويندا زردء‪ ،‬سنورى‬ ‫كيشوةرةكان بةجوانى دةرئةكةون‪ ،‬هةمو زةوى خؤيشى وةك مانطيكى‬ ‫طةورة ئةبيني زؤر بةشينةيى لة كةوانةيةكى طضكةدا يةتء ئةضآ‪..‬‬ ‫وةك مانطيش روناكاييةكةى ئةبيني ضؤن بة قؤناغةكانى شيوة‬ ‫دةمةداس )هيلل(ء نيوة روناكء ضوارةى ثرء روناك )بةدر(دا‬ ‫تيئةثةريت!‬ ‫تريفةى مانط ثيضةوانةى تيشكى خؤر )هةتاو(ة لةسةرى‪ ..‬شيوةطرتنى‬ ‫تريفةيشى لةئاكامى سوراننةوةيداية بةدةورى زةويدا‪ ..‬كاتآ خؤر لة‬ ‫ثشتى زةوييوة بةرامبةريتى لى ئيمة ئةبيتة مانطةشةوء ضواردةى ثرة‪،‬‬ ‫كة لةتةنيشتةوة خؤر لة ليةكى ئةدات تةواو بةرامبةر زةوى نيية‪ ،‬تةنيا‬ ‫‪#‬ةكيك‬ ‫روناكيية كةمةكةى ئةو تةنيشتةى وةك دةمةداس‪ ،‬يان قاشى كال‬ ‫ئةبينيء‪ ،‬تريفةى ثرء تةواوى روى لة شوينيكى ديكةية‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ةوة ئةم تريفة زيوينة جوانة ثيضةوانةى‬ ‫بةلم بةتةواوى ناضيتة ئةقل‬ ‫‪#‬ى روى مانط بيت! ئةلياس خورى لةم بارةيةوة‬ ‫هةتاوى سةر خاكء خؤل‬ ‫‪#‬ةك‬ ‫‪#‬يكى ئةستتورى بةفرء بةستةل‬ ‫‪#‬يت‪ ،‬طوايآ مانط بة تويكل‬ ‫ئةل‬ ‫‪35‬‬ ‫داثؤشراوة!‬ ‫بةرلة هةزاران سال ضةندين تةقينةوةى طركان )بوركان(ى طةورة‬ ‫رويانداوةء‪ ،‬بونةتة مايةى دروستكردنى كونء نشيوىء زنية ضياى‬ ‫طةورة طةورة لةسةر روى مانط‪ ..‬هةندآ لة زانايان لةو بروايةدان‪ ،‬ئةو‬ ‫نشيويانة هيندة ثانء بةرينن وةك دةرياكانى سةر زةوى وان‪ ..‬تةنانةت‬ ‫ناوى دةرياشيان بةسةرياندا دابرين‪ ،‬وةك دةرياى هيمنء دةرياى رونء‬ ‫دةرياى طةردةلول‪ ،‬يان زريانء‪...‬تد‪ ،‬بةلم ئةمانة هيشتا جيى‬ ‫‪36‬‬ ‫طومانن‪.‬‬ ‫‪#‬دانييكان ثيش ‪ 5000‬سال وتويان ة‪،‬‬ ‫زانا كل‬ ‫طوايآ جطة لةم مانطة دو مانطى ديكةيان بة ضاوى خؤيان بينيوة‬ ‫بةدةورى زةويدا سوراونةتةوة! بةلم ئايا بؤكوآ ضونء ضييان ليهات؟!‬ ‫طؤى زةوى طوايآ لةثيشدا دو ئةوةندةى ئةمةى ئيستة بووة‪،‬‬ ‫تةقينةوةيةك لةناويدا رويداوةء دو بارستايى جوآ جويآ لة دو كاتى‬ ‫جياوازدا فرييداون‪ ،‬هةريةكةيان لةم مانطةى ئيستة طةورةتر بون‪..‬‬ ‫‪#‬ةكةكانيان تواونةتةوةء‬ ‫‪#‬ة بةستةل‬ ‫‪#‬يك‪ ،‬تويكل‬ ‫بةتيثةربونى ضةند هةزار سال‬ ‫‪ - 35‬دواتر دةركةوت وانيية!‬

‫‪ - 36‬دواتر راستىء دروستى ئةم بؤضونةيان دةركةوت‪ ،‬كة ض بةهؤى بوركانةوةء ض بةهؤى‬ ‫بةركةوتنى بةردة نةيزة زةبةلحةكانةوة‪ ،‬نشيوى بةرينء زنية ضياى بةرز دروستبون‪ ..‬وةل شتآ‬ ‫‪#‬كو ئةو نشيويانة بةتؤزء طةردى‬ ‫‪#‬ةكء‪...‬تد‪ ،‬بةل‬ ‫نيية وةك دةرياى ثر لة ئاو‪ ،‬يان بةفرء بةستةل‬ ‫‪#‬ةميش ئاسا داثؤشراون‪.‬‬ ‫بوركانىء بةردة نةيزةى نةرمى خؤل‬

‫‪2‬‬


‫بونةتة تةنيكى مردو ء ئيدى تريفةيان نةماوة‪ ..‬هةنديك لةو بروايةدان‬ ‫‪#‬يكى بة ‪60‬ثلة‬ ‫ئةو دو مانطة تائيستةيش بةدةورى زةويدا لةسةر هيل‬ ‫‪#‬ى مانط ئةسورينةوة!‬ ‫دورتر لة هيل‬ ‫‪#‬ؤنى لة روانطةى )خاركؤف(ةوة ثيشتطيى ئةم تيؤريية كرد‪،‬‬ ‫زاناى ثؤل‬ ‫‪#‬ينةوةء بةدواداضوندايةء‪،‬‬ ‫بةلم راستيى ئةم تيؤريية هيشتا لةذير ليكؤل‬ ‫‪37‬‬ ‫جيى طومانة!‬ ‫يةكةم كةس روى تةليسكؤثى ئاراستةى مانط كرد طاليلؤ بو‪ ..‬بؤى‬ ‫‪#‬كو‬ ‫دةركةوت روى مانط تةختء سافولوسء يةكسان نيية‪ ..‬بةل‬ ‫‪#‬ىء طردء دؤلء ضياى بةرزء دةيان هةزار كونة بوركانيشى‬ ‫‪#‬وضؤل‬ ‫ضال‬ ‫تياية‪ ..‬ليرةوة شيوة ديواريكى ‪ 160‬م ةتر ب ةرز‬ ‫ديارةء‪ ،‬كاتآ هةتاو ليى ئةدات لةبةشةكانى دى بةتريفةء بريقةدارتر‬ ‫ديارة‪.‬‬ ‫ئةو تؤخانةى مانطيان ل ثيكهاتوة هةمان ئةو توخانةى زةوين‪..‬‬ ‫بةزؤرى هايدرؤجي‪ ،‬باريؤم‪ ،‬مةنطةنيسيؤم‪ ،‬فافؤن‪ ،‬ئاسن‪ ،‬توتيا‪،‬‬ ‫‪#‬تونيشى تيابيت! بةلم ئاوء هةواء‬ ‫‪#‬ت‪ ،‬مس‪ ،‬نيكلء رةنطة ئال‬ ‫كؤبال‬ ‫روةكى تيانيية‪.‬‬ ‫هيزى كيشكردنى مانط شةشيةكى هى زةويية‪ ،‬لةبةرئةمة نةيتوانيوة‬ ‫كةشيك لة هةوا بةدةورى خؤيةوة راطريت‪ ،‬ئةمةيش ويراى بةرزىء‬ ‫‪ - 37‬ئةطةر شتيكى وةها هةبوايآ‪ ،‬دةبوايآ تا ئيستة بةتةواوى ساغبكرايةتةوة‪،‬‬ ‫بةلم دواى ئةو ثيشكةوتنة مةزنانةى بوارى طةردونناسىء دامةزراندنى روانطةى‬ ‫طةورةء‪ ،‬داهينانى تةليسكؤثى بةتواناء‪ ،‬طةشتة ئاسانييكان بؤ ضاوديرى ء‬ ‫دؤزينةوةى تةنة ئاسانييكان‪ ،‬هيض ئةسةريكى ئةو جوتة مانطة ديار نيية!‬

‫‪1‬‬

‫نزمى لةرادةبةدةرى ثلةى طةرما‪ ،‬ئةبيتة مايةى ئةوةى ذيانء زيندةطى‬ ‫تيا ثةيدا نةبيت‪.‬‬

‫هةل‪H‬ضونء داضون )مةد و جةزر(‬ ‫‪#‬ضون‪ ،‬بةرزبونةوةى ئاوى دةرياكانةء‪ ،‬داضونيش‬ ‫مةبةست لة هةل‬ ‫نزمبونةوةيةتى‪ ..‬ئةمة روداويكى فةلةكييةء هةر رؤذى دوجار لةسةر‬ ‫زةوى بةهؤى هيزى كيشكردنى مانطء خؤرةوة روئةدةن‪ ..‬لةبةر نزيكى‬ ‫‪#‬ضونء‬ ‫مانط لة زةوييةوة‪ ،‬كاريطةرييكةى طةل لة هى خؤر زياترة‪ ،‬هةل‬ ‫داضون لةيةك كاتدا لةدةرياكانى بةرء ثيشتى زةويدا روئةدةن‪ ..‬كاتآ‬ ‫‪#‬ضونى طةورة لة ديوى‬ ‫مانطء خؤر لة ليةكةوة ثيكةوة ئةبن‪ ،‬هةل‬ ‫بةرامبةريان روئةداتء‪ ،‬ئاوى دةرياكان بةرةو رويان بةرز ئةبيتةوة‪،‬‬ ‫‪#‬ضونيكى سست‪ ..‬داضونةكانيش كاتى نيشتنةوةى‬ ‫لةوديويشةوة هةل‬ ‫‪#‬ضونةكانة‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫هةر ‪ 12‬كاتذ ميرء‪ 25‬خول ة ك جاري ك‬ ‫‪#‬ضونة بةدةورى هةمو زةويدا بةنزيكى ‪2‬‬ ‫‪#‬ضونيك رو ئةدات‪ ..‬ئةم هةل‬ ‫هةل‬ ‫كاتذمير ئةرواتء ئةطةريتةوةء‪ ،‬ئاو لة دةريا طةورةكاندا ‪70-60‬‬ ‫سمء زياتريش بةرز ئةبيتةوة‪.‬‬ ‫‪#‬ضون بةهؤى خؤرةوة‬ ‫‪#‬ضونة طةورانة بةهؤى مانطةوةن‪ ،‬هةل‬ ‫ئةم هةل‬ ‫بةدةطمةن روئةداتء‪ ،‬كاتذميريكيش زياتر ناخايينآ‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫مانططيان ‪Loner eclipse‬‬ ‫مانططيان لةكاتيكدا روئةدات كة زةوى بةتةواوى ئةكةويتة نيوان‬ ‫مانطء خؤرةوةء‪ ،‬بةربةستى طةيشتنى تيشكى خؤرى ل ئةكاتء‪،‬‬ ‫لةبرى ئةو تيشكة‪ ،‬سيبةرى زةوى ئةكةويتة سةر روى مانط‪ ،‬واتا‬ ‫سيبةرى زةوى روخسارى مانط دائةثؤشآ‪.‬‬ ‫تا مانط نةبيتة ضواردة‪ ،‬هةرطيز مانططيان رونادات! ضونطة ئةطةر‬ ‫مانطى ضواردة نةبيت‪ ،‬ريك بةرامبةرى زةوىء خؤر نابيت‪ ،‬تةنيا لةو‬ ‫‪#‬ى‬ ‫كاتةدا مانططيانى تةواو رو ئةدات كة هةرسيكيان لةسةر يةك هيل‬ ‫راستب‪ ..‬دةنا سيبةرى زةوى ئةكةويتة سةر قوذبنيكى دى لة طةردونى‬ ‫فراواندا!‬ ‫مانططيان ئةبيتة هؤى هينانة خوارةوةى ثلةى طةرمى لةسةر روى‬ ‫مانط‪ ..‬جاريكيان لة كاتى مانططيادا ثلةى طةرمى لة ‪194‬ى‬ ‫فةرةنهايتةوة هاتة سةر)‪ (152 -‬ثلة‪ ..‬واتا لة ضةند خولةكيكى كةمدا‬ ‫‪ 346‬ثل ة ى ف ةر ةنهاي ت هات ة‬ ‫خوارةوة‪ ..‬ئيمةيش لةسةر زةوى لةو كاتانةدا‪ ،‬هةست بة‬ ‫ساردبونةوةيةك ئةكةين‪ ،‬بةلم لةبةر بونى بةرطة هةواء بونى ئاويش‪،‬‬ ‫زةوى بةشيكى زؤر لة طةرمايى طلئةداتةوةء ناطاتة ئاستى لة‬ ‫رادةبةدةر‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫كاتةكانى مانططيانء خؤرطيان‬ ‫‪#‬يكدا حةوتار زياتر خؤرء مانطى تيا ناطييت‪ ..‬ئةويش يان‬ ‫لة سال‬ ‫‪#‬ى ‪1917‬دا روياندا‪..‬‬ ‫ثينججار خؤرطيانء دوجار مانططيان‪ ،‬وةك لة سال‬ ‫يان ضوار خؤرطيانء سآ مانططيان‪ ..‬واتا ئةبيت هةميشة ذمارةى‬ ‫خؤرطيان لة ذمارةى مانطيان زياتر بيت‪ ..‬ضونكة ئةو بوارةى خؤرى‬ ‫تيا ئةطييت لةوةى مانطى تيا ئةطييت زياترة‪.‬‬ ‫‪#‬يكدا هيض نةبيت دوجار خؤرى تيا ئةطييت‪ ..‬ئةو سالنةيش‬ ‫لة سال‬ ‫حةوتار مانطء خؤريان تيا ئةطيين‪ ،‬لة كؤنةوة زانراون‪ ..‬هةر‬ ‫‪18‬سال‪ 38‬جاريك دوبارة ئةبيتةوة‪ ،‬وةك سالنى ‪1917‬ء ‪1935‬و‬ ‫‪1953‬ء‪...‬تد‪ ،‬ئةمانة جطة لةو سالنةن حةوتار كةمت ئةم دياردةيةيان‬ ‫‪#‬ى ‪1971‬يشدا هةمديسان ‪7‬جار مانطء خؤرى تيا‬ ‫تيا روئةدةن‪ ،‬لةسال‬ ‫ئةطييتةوة‪ ..‬مانطء خؤرطيان وةك هةمو شتةكانى دى دو دياردةى‬ ‫سروشتيى زؤر ئاساييء‪ ،‬ثيوةندييان بةو خورافياتانةوة نيية‬ ‫‪#‬بةستاءنء‪ ،‬تةنةكة ليدانء دوعاخويندن بؤ بةربونيان‬ ‫لةدةوريان هةل‬ ‫‪#‬ةية!‬ ‫نيشانةى نةفامى ئةو كؤمةل‬ ‫‪ - 38‬ئيستة رونبؤتةوة هةر ‪18‬سالء ‪8‬مانط ئةم دياردةية دوبارة دةبيتةوة‪ .‬زانا‬ ‫كلدانييةكان ئةمةيان زانيبو‪ ،‬بةلم لةبرى ‪ 8‬مان ط ةك ة‪ 10‬يا ‪ 11‬ر ؤذيا ن‬ ‫دانابو‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫ضوارةم‪:‬‬ ‫بارام ‪ ،‬مارس )مةريخ( ‪Mars‬‬

‫ثاشةر‪E‬ؤذى مانط‬ ‫بةدةورى هةمو ثةروانةيةكةوة شوينيك هةية ثييئةلين هةريمى بظة‬ ‫)خةتةر(‪ ..‬كاتآ مانطةكانى ئةو ثةروانانة هيندة نزيك ئةبنةوة تابكةونة‬ ‫ئةو هةريمةوة‪ ،‬بةهؤى هيزى كيشكردنى نيوان ثةروانةء مانطةكانيان‪،‬‬ ‫ثارضةثارضة ئةبنء‪ ،‬هةر يةكآ لةو مانطة ثارضةثارضةبوانة ئةبيتة‬ ‫‪#‬قةيةكء بةدةورى ثةروانةكةيدا لة نزيكييوة ئةسوريتةوة‪.‬‬ ‫ئةل‬ ‫دوريش نيية ئةم نزيكبونةوةء لةتلةتبونةش ضارةنوسى ئةم مانطةى‬ ‫ئيستةمان بيتء‪ ،‬ببيتة بازنةيةك لة وردة مادةء بةدةورى زةويدا لة‬ ‫‪#‬قةيةكدا بسوريتةوة!‬ ‫شيوةى ئةل‬

‫‪1‬‬

‫مارس )مةريخ( )ثةروانة‬ ‫سورةكة(‪ ،‬لى ئغريقييكان خواى‬ ‫شةر )جةنط(ة‪ ،‬زؤر لة طؤى‬ ‫زةوى ئةضيت‪ ،‬بةل م لةو‬ ‫خ‪)-‬كم(ة‪ ،‬كة نزيكى نيو ئةوةندةى‬ ‫‪6720‬‬ ‫ثض وك ت ة‪ ..‬ت ي ة ى مار س – م ةري‬ ‫هى زةوى ئةبيت‪ ،‬قةبارةكةى حةوتيةكى قةبارةى زةوييةء‪ ،‬هيزى‬ ‫كيشكردنى سييةكى هى زةوى ئةبيت‪ ،‬واتا هةر ثةنا كيلؤ لةسةر‬ ‫مارس )مةريخ( ‪150‬كيلؤى سةر زةويية! تيكراى دورييةكةى لةخؤرةوة‬ ‫نزيكةى ‪228‬مليؤن كم ئةبيت‪.‬‬ ‫ئةميش دو جؤر سوراننةوةى سةرةكى هةية‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬بةدةورى خؤيدا لةسةر تةوةرةكةى‪ ،‬هةر بة ‪24‬‬ ‫كاتذميرء نيو سوريك ئةخوليتةوةء‪ ،‬لةوييش وةك سةر زةوي شةوء‬ ‫رؤذ روئةدةن‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬لة ضةرخيكى هيلكةييداء بةخيرايى ‪24‬كم لة ضركةيةكدا‪ ،‬بة‬ ‫‪ 687‬ر ؤذ ى ئي م ة د ةور ةي ة ك‬ ‫بةدةورى خؤرد تةواو ئةكات‪ ..‬كة ئةكاتة ‪ 669‬ر ؤذ ى ل ى‬ ‫خؤى!‬

‫‪2‬‬


‫لةبةرئةوةى تةوةرى مارس )مةريخ( وةك هى زةوى بةميقدارى‬ ‫‪23‬دةرةجةء ‪ 59‬د ة قي ق ة لر ة‪ ،‬ضوار كذ ة –‬ ‫وةرز‪-‬ى سال لةسةرى روئةدةن‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1877‬دا‪ ،‬طةردونناسى ئيتاليايى )ضيابارللى( بة تةليسكؤث‬ ‫لة سال‬ ‫زؤر شتى سةيرى لةسةر روى مارس )مةريخ( بينى‪ ..‬بةتايبةتى ئةو‬ ‫‪#‬ةوة سروشت دروستى كردبن!‬ ‫‪#‬ة ريكء دريذانةى كة ناضيتة عةقل‬ ‫هيل‬ ‫ضونكة ‪ %9‬ى ئ ةو هيلن ة ي ة ك تؤز‬ ‫‪#‬يى بة راستة كيشراون! هةمو بةرزء نزمييةكى‬ ‫خوارييان تيانييةء ئةل‬ ‫سةر مارس )مةريخ( دةبرنء بةناوياندا تيئةثةرن‪.‬‬ ‫ضيابارللى ئةم هيلنةى ناونا )كانال( واتا جؤطة‪ 39،‬وتى‪ :‬ئةو هيلنة‬ ‫بريتي لة تؤريك )شةبةكةيةك( جؤطةى ئاوةرؤ‪ ،‬بةمةستى ئاوديريى‬ ‫كشتوكال ريكخراونء‪ ،‬ذمارةى ئةو جؤطانةى تا ئيستة بينراون ‪400‬‬ ‫دانة زياترن!‬ ‫‪#‬ى ‪1886‬دا )برؤنان(ء )تؤلؤن( توانييان ئةو هيلنة ببينن‪..‬‬ ‫لة سال‬ ‫دواى ئةوانيش طةردونناسى ئةمريكايى )بةرسيظال لويل( ثشتطيى‬ ‫تةواوى شيابارللى كردء وتى دور نيية لةسةر ثةروانةى مارس )مةريخ(‬ ‫طياندارى واى تيا بيت كة لة بارةى كؤمةليةتييوة زؤر لة مرؤظى سةر‬ ‫زةوى ثيشكةوتوتر بن!‬

‫هةندآ كونى بازنةيى لة مارس )مةريخ(دان‪ ،‬دور نيية بةهؤى‬ ‫دةفرةفريو )اطباق طائرة(ةوة دروستبوبن‪.40‬‬ ‫هةردو جةمسةرى مارس )مةريخ( بة بةفر داثؤشراون‪ ،‬ئةو كلوة‬ ‫بةفرينانة بة تيةى نزيكةى ‪ 5000‬ك م ل ة‬ ‫جةمسةرى سةروىء ‪6000‬كم لةوةى خواروى‪ ،‬واتا نزيكةى ‪10‬‬ ‫مليؤن كم ‪ 2‬ل ة ر وب ةر ةك ة ى ب ةب ة فر‬ ‫داثؤشراوة‪ ..‬ئةم بةفرة لة هاويندا )هاوينى مارسدا(‪ ،‬بةهؤى طةرمايى‬ ‫خؤرةوة ئةتويتةوة‪ ،‬لة زستانيشدا كة ثلةى طةرمى ‪70-‬ى سةديية‪،‬‬ ‫دوبارة ئةيبةستيتةوة‪.‬‬ ‫ئةطةر بونى ئةم بةفرة هيض طومانيكى تيا نةبيت‪ ،‬كةواتة بونى جؤريك‬ ‫‪#‬ميش لةوآ بؤمان‬ ‫‪#‬مى ئاويش طومانى تيانابآ‪ ،‬بونى هةل‬ ‫لة هةل‬ ‫ئةسةلينآ كة نايتؤجيء ئؤكسجي لة مارس )مةريخ(ا هةية‪ ..‬هةندآ‬ ‫‪#‬ةى سثى لة كةشى مارس )مةريخ(دا هةية‪ ،‬كة جطة لة هةور ناتواني‬ ‫ثةل‬ ‫‪#‬يي ثيويستة ضينة هةوايةكيش‬ ‫‪#‬يي شتيكى ترة! بةمثيية ئةتواني بل‬ ‫بل‬ ‫‪#‬ة هةورانة هةبيت!‬ ‫بؤ راطرتنى ئةو ثةل‬ ‫دور نيية لة مارس )مةريخ(دا هةندآ روةكء تةنانةت هةندآ‬ ‫‪#‬ين‪:‬‬ ‫زيندةوةرى سةرةتاييشى تيا بذين‪ ..‬لةوانةى لة بايؤلؤذيدا ثييان ئةل‬ ‫)نتؤبةكتيا(‪.‬‬ ‫ثلةى طةرمايى لةسةر روى مارس )مةريخ( لة نيوةرؤدا لةنيوان )‪21‬تا‬ ‫‪ (27‬ثلةى سةديداية‪ ،‬بةلم لة شةودا بةطشتى لةذير سفرةوةية‪.‬‬

‫‪#‬ةتينى ضيدى نةبونء‪ ،‬بةهؤى ئةو رةشةبا‬ ‫‪ - 39‬دةركةوت ئةو هيلنة جطة لة ضاوخةل‬ ‫‪#‬ةميشانةى سةرى بةئاسانى‬ ‫‪#‬دةكات‪ ..‬ئةو نةرمة خؤلء خؤل‬ ‫بةهيزةى ناوبةناء هةل‬ ‫‪#‬دةطرآء شيوةى درزى دريذء ريكيان دةداتآ‪.‬‬ ‫هةل‬

‫‪ - 40‬تائيستة بونى )دةفرى فريو( نةسةلينراوةء‪ ،‬زيت لةليةن كةسانيكةوة جةخت‬ ‫لةسةر بونى دةكةنء‪ ،‬حكايةتى بينينى دةطيرنةوة‪ ،‬واهيمةدارن‪ ،‬ئةوةى زانست‬ ‫رونيكردؤتةوة تةنيا ثيضةوانةبونةوةى تيشكيكى دورة لةبةر ضاويان‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬كو بةزؤرى‬ ‫‪#‬ى نزمى نيية‪ ..‬بةل‬ ‫مارس )مةريخ( شاخى بةرزء دؤل‬ ‫تةختايية‪.‬‬

‫ئةم مانطة دوايئةوةى دو رؤذ لة ئاسانى )مارس(دا ئةمينيتةوةء لة‬ ‫‪ 30‬كاتذ ميردا دو جار ب ة ه ة مو‬ ‫شيوةكانى مانطدا ئةروات‪ ،‬لة كةوانةيى )هيلل(ء دةركةوتنى تةواو‬ ‫)بةدر(ء ديارنةمانى )مةحاق(‪ ،‬ئةوجا ئاوا ئةبيت!‬

‫مانطةكانى مارس )مةريخ(‬ ‫لةدةورى ثةروانةى مارس )مةريخ( دو مانط ئةسورينةوة‪ ،‬ئةمانةيش‬ ‫‪#‬ى ‪1877‬داء‪ ،‬لة واشنتؤن )ئةساف هيل(ى طةردونناس‬ ‫لة سال‬ ‫دؤزينييةوة‪.‬‬ ‫يةكةم‪ :‬ناوى )فؤبؤس(ةء‪ ،‬لى ئغريقةكان واتا )ترس(‪..‬‬ ‫‪6400‬كم لة )مارس(ةوة دورةء‪،‬‬ ‫نيوةتيةكةى ‪ 14‬ك م ئ ةبي تء‪ ،‬نزيك ة ى‬ ‫دةورةيةك بةدةوريدا بةنزيكةى ‪ 7‬كاتذ ميرء نيو ى‬ ‫ئيمة تةواو ئةكات‪ ..‬لةمارس )مةريخ(ةوة بةباشى ئةبينريتء‪ ،‬لةماوةى‬ ‫‪ 4‬كاتذ ميرء نيودا ل ة خؤرئاواو ة‬ ‫‪#‬ديتء لة خؤر هةلتدا ئاوا ئةبيت‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫دووةم‪) :‬ديؤس( واتا )لةرز(‪ ..‬لةمارس )مةريخ(ةوة ‪14400‬كم‬ ‫دورةء‪ ،‬نيوةتيةكةى هةر ‪8‬كم ئةبيت‪ ..‬بة ‪ 30‬كاتذ ميرء‪18‬‬ ‫خولةك جاريك بةدةورى خؤىء )مةريخ(يشدا ئةسوريتةوة‪ ..‬بةلم‬ ‫‪#‬دآء لة خؤرئاواوة‬ ‫ئةميان بةثيضةوانةى فؤبؤسةوة لة خؤرهةلتةوة هةل‬ ‫ئاوائةبيت‪.41‬‬ ‫‪ -41‬ثيدةضيت ئةو مانطانةى وةك )فؤبؤس( ثضوكنء‪ ،‬بةثيضةوانةوة دةسورينةوة‪ ،‬لة‬ ‫‪#‬بون‪ ،‬يان‬ ‫بنةرةتةوة ثاشكؤى ثةروانةكة نةبوبن‪ ،‬ئيدى يان لة وردة ثةروانةكانةوة ويل‬ ‫‪#‬بوى دى بنء‪ ،‬هةر كة طةيشتونةتة نيو بوارى كيشكردنى‬ ‫هةر تةنيكى ئاسانيى ويل‬

‫‪1‬‬

‫ثينجةم‪:‬‬

‫وردةثةروانةكان‬

‫‪Asteroid‬‬ ‫هةسارؤك‬

‫‪#‬ة ثةروانةيةكى وردن‪ ،‬ذمارةيان نزيكةى ‪ 2000‬دان ة‬ ‫كؤمةل‬ ‫ئةبن‪ ..‬ئةكةونة نيوان سورطةى مارس )مةريخ(ء ثةرضيس‬ ‫)مشتةري(ةوة‪.‬‬ ‫‪#‬ى ئةم وردة‬ ‫‪#‬ى ‪1802‬ةوة سةرقال‬ ‫‪#‬بيرس(ى طةردونناس لة سال‬ ‫)ئؤل‬ ‫ثةروانانة بووة‪ ،‬دوايئةوةى هةسارؤكى )ثالس(ى دؤزييوة كة تيةكةى‬ ‫‪ 490‬ك م ئ ةبي ت‪ ،‬س ةبار ة ت ب ة‬ ‫‪#‬يت‪ :‬رةنطة ثيش مليؤنةها سال ثةروانةيةكى طةورة‬ ‫دروستبونييان ئةل‬ ‫بوبنء تةقيبيتةوةء ثارضةثارضة بوبيتء ئةمانةى ل ثةيدابوبن‪..‬‬ ‫دوريش نيية ئةم تةقينةوةية لة كاتيكدا رويدابيت كة بةريكةوت لة‬ ‫كاتى سوراننةوةى بةدةرى خؤردا‪ ،‬لة ثةروانةى ثةرضيس )مشتةري(‬ ‫ثةروانةكة بؤخؤى ييخسيى كردبن‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫نزيكبوبيتةوةء‪ ،‬كةوتبيتة نيو هةريمى بظة )ناوضةى خةتةر(ى‬ ‫ثةرضيسةوةء‪ ،‬ثارضةثارضة بوبيتء‪ ،‬هيزى كيشكردنى خؤر لةوة زياتر‬ ‫‪#‬قةيةك لة‬ ‫بوبيت ماوة بة ثةرضيس بدات ئةو وردة ثةروانانة بكاتة ئةل‬ ‫وردة مانط بةدةورى خؤيةوة‪ ،‬تا ئةمشيوةيةى ئيستةيان وةرطرت‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1800‬دا )ثيازيى( طةردونناس‬ ‫‪#‬بيرس(‪ ،‬لة سال‬ ‫بةرلة )ئؤل‬ ‫طةورةترينيانى دؤزييوة‪ ،‬كة )سييز(ةء تيةكةى نزيكى ‪770‬كم ئةبيت‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1804‬دا دانةيةكى ديكةيانى بةناوى‬ ‫)هارديط(يش لة سال‬ ‫)طؤنؤ(وة دؤزييوة‪ ،‬كة تيةكةى نزيكةى ‪200‬كم ئةبيت‪.‬‬ ‫لة ‪1807‬دا هةسارؤكى )ظيستا( دؤزرايةوة‪ ،‬تيةكةى ‪386‬‬ ‫كمء‪ ،‬لة ‪1932‬دا دوانى ورد دؤزرانةوة‪) ،‬ئامور(يان تيةكةى ‪ 2.5‬ك م‬ ‫كةمتةء ئةويديان )‪(AH‬ةء‪ ،‬تيةكةى هةر ‪ 1.6‬ك م‬ ‫ئةبيتء‪ ،‬ئةمةيان هةنديجار تا نزيكى ‪ 5,7‬مليؤ ن ك م‬ ‫‪#‬ى ‪1845‬يش هةسارؤكى )ئةستاريا(‬ ‫لةزةوى نزيك ئةبيتةوة‪ ..‬سال‬ ‫دؤزرايةوة‪....‬تد‪.‬‬ ‫جياوازييةكى زؤر لةنيوان قةبارةى وردة ثةروانةكاندا هةية‪ ،‬ئةوانةى‬ ‫لةمةوبةر باسانكردن تةنها طةورةكانيان بو‪ ،‬ضونكة ثةروانةى هيجطار‬ ‫‪#‬ماتيك‪ ،‬يان دةنكة ليك ئةبن‪ ،‬ياخود‬ ‫ورديشييان تياية كة بةقةدةر هةل‬ ‫زؤر لةوانةش وردتر كة مةطةر بة بةهيزترين ميكرؤسكؤث ببينرين!‬ ‫لةناو هةموياندا تةنيا وردةثةروانةى )ظيستا(ء )ثالس(ء دانةيةكى‬ ‫دييان كة ناوى )هيثى(ية بةضاوى تةنها ئةبينرين‪ ،‬بةلم ئةوانى دى‬ ‫بةهؤى دوربي‪ ،‬يان تةليسكؤثةوة نةبيت نابينرين‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫)ئيؤس( كة يةكيكة لةم هةسارؤكة دريذكؤلة‪ 42‬ثضوكانة‪،‬‬ ‫دريذييةكةى ‪ 33‬ك م ئ ةبي ت‪ ،‬هيز ى‬ ‫كيشكردنى ئةمةندة كةمة‪ ،‬ئةطةر بة دارلستيكيك بةرديكمان تيايا‬ ‫بةرةو ئاسانةكةى فريدا‪ ،‬ئةوا بةردةكة هةرطيز ناطةريتةوة سةرى!‬ ‫لة هةمويان نزيكت لةخؤرةوة هةسارؤكى )فلؤرا(ية‪ ،‬تيكراى‬ ‫دورييةكةى ‪ 320‬ك م ئ ةبي تء‪،‬‬ ‫سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة ‪ 1193‬ر ؤذ ى س ةر‬ ‫زةوى تةواو ئةكات‪ ،‬لة هةموشيان دورتر لة خؤرةوة )سابيل(يةء ‪500‬‬ ‫مليؤن كم دورةء‪ ،‬سوراننةوةكةى بة ‪ 2431‬ر ؤذ ى س ةر‬ ‫زةوى تةواو ئةكات‪.‬‬ ‫لةهةمويان روناكت )ظيستا(ء )ئةتلنتا(ية‪ ،‬كة بةحال‬ ‫تروسكاييةكةيانان ئةطاتآ‪.‬‬ ‫بونى ذيان لةسةر ئةو وردة ثةروانانة ناطونيت‪ ..‬يةكةم‪:‬‬ ‫لةبةرئةوةى ثضوكنء‪ ،‬دووةم‪ :‬ضونكة هيزى كيشكردنييان كةمةء‬ ‫ناتوانن كةشيك لة دةورى خؤيان ثيكبينن كة بريتى بيت لة بةرطة‬ ‫هةوايةك تا بؤ ذيان دةستبدات‪ ..‬سييةميش‪ :‬دورييان لة خؤرةوة بؤتة‬ ‫مايةى هاتنةخوارةوةى ثلةى طةرما تياياندا‪ ،‬بةجؤريك يارمةتى‬ ‫دروستبونء نةشوناكردنى ذيان نادات‪.‬‬

‫‪ - 42‬ئةم هةسارؤكانة شيوةى جيازازيان هةية‪ ،‬وةك شيوةكانى بةردى سةر زةوى‪،‬‬ ‫واتا مةرج نيية خر‪ ،‬يان طؤيى بن‪ ،‬تاتةبةرديشيان تياية‪ ..‬بؤيآ تةنيا دريذييكةيان‬ ‫باسدةكةين‪ ،‬نةك دريذى تيةكانيان‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫شةشةم‪:‬‬ ‫ثةرضيس‪ ،‬موشتةرى ‪Jupiter‬‬ ‫طةورةترين ثةروانةى ناو خيزانى خؤرة‪ ،‬قةبارةكةى نزيكةى ‪1340‬‬ ‫ئةوةندةى طؤى زةوى ئةبيت‪ ..‬لةبةر ئةوة بة ثةروانة زةبةللحةكة‬ ‫ناسراوة‪ ..‬تيةكةى نزيكةى ‪ 143000‬ك مء‪،‬‬ ‫‪43‬‬ ‫زةويية‪ ،‬واتا لة تيكراى‬ ‫ساي ى‬ ‫قورسايى ‪ 317‬ئ ةو ةند ة ى قور‬ ‫ثةروانةكانى خؤر ثيكةوة قورستة‪.‬‬ ‫‪ -43‬بؤ رونكرنةوةى زياتر‪ :‬مةبةست لة قورسايى )بارستايي(ية‪ ،‬نةك قةوارة‪ ،‬ئةويش‬ ‫‪#‬ىء شاشء بؤشى مادة‬ ‫‪#‬ىء ضروثرى‪ ،‬يان فشوفؤل‬ ‫ثةيوةندى بةريذةى خةستءخؤل‬ ‫‪2‬‬ ‫ثيكهينةرةكانييوة هةية‪ ..‬ضرى مادةكانى ثةرضيس لة ‪1,34‬طرام‪/‬سم‬ ‫تيناثةريت‪ ،‬ضونكة تيكرا لة طازى ثةستينراو ثيكهاتون‪ ،‬بةلم ضرى تيكراى مادة‬ ‫ثيهينةرةكانى زةوى دةطاتة ‪ 6‬طرا‪ /‬مسم ‪.2‬‬

‫‪1‬‬

‫ثةرضيس لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردا ئةسوريتةوة‪..‬‬ ‫دوريى لة خؤرةوة ‪ 760‬مليؤ ن ك م ئ ةبي تء‬ ‫دةورةكةى بةخيرايى ‪ 12,8‬ك مء ب ة‪ 4333‬ر ؤذ ى س ةر‬ ‫زةوى تةواو ئةكات‪.‬‬ ‫ثةرضيس لة هةمو ثةروانةكانى دى زوتر خولننةوةكةى بةدةورى‬ ‫خؤيدا تةواو ئةكات‪ ..‬بةلم وةك زةوى هةمو بةشةكانى ثيكةوة‬ ‫‪#‬كو وةك خؤر لة بةشيكييوة بؤ بةشيكى دى ئةطؤررآ‪،‬‬ ‫ناسورينةوة‪ ..‬بةل‬ ‫‪#‬ى يةكسان(يدا خيراترةء بةتةنيا ‪ 20‬كاتذ مير‬ ‫لة كةمةر )هيل‬ ‫دةورةيةك تةواو ئةكات‪ ،‬بةلم لة جةمسةرةكاندا نزيكةى ‪5‬‬ ‫خولةك زياتر ئةخايينآ‪.‬‬ ‫‪#‬ى بة ئةستورى ‪ 1600‬ك م‬ ‫ثةرضيس كةشيكى طازينى ليل‬ ‫هةية‪ ،‬لة طازى نةوشادرء زؤنطاو )ميتان( ثيكهاتوة‪.‬‬

‫مانطةكانى ثةرضيس‬ ‫بؤ يةكةمينجار طاليلؤ توانى‬ ‫ضوار دانة لة مانطةكانى‬ ‫ثةرضيس لة شيوةى )ثةروانةى‬ ‫دةورى طر(دا ببينآ‪ ،‬بةلم‬ ‫نةيتوانى هةشت مانطةكةى دى‬ ‫–ل ةب ةر ثض وكيا ن‪ -‬ببينآ‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫مانطةكانى ثةرضيس بة مانطى ذمارة ‪1‬ء ‪2‬ء ‪3‬ء‪...‬تد‪ ،‬ناوئةبرين‪،‬‬ ‫بيجطة لةمةيش ناوى ديكةيان هةن‪ ،‬وةك‪ :‬ئايؤ‪ ،‬يؤرءثا‪ ،‬طانيميد‪،‬‬ ‫‪#‬ى ‪1610‬دا دؤزينييوةء‪،‬‬ ‫كاليستؤ‪ ،‬ئةمانة ئةوضوار مانطةن طاليلؤ لة سال‬ ‫بةناوى مانطةكانى طاليلؤوة ‪ Galilean satellites‬ناونران‪ ،‬ئةوانى‬ ‫دييش جطة لةناوةكانى خؤيان‪ 44‬بة ذمارةكانى ضوارء ثينجء‬ ‫‪#‬ى دؤزينةوةيان ناونراون‪.‬‬ ‫شةشء‪..‬تد‪ ،‬بةثيى سال‬ ‫جيى سةرسورمانة ضوار لة‬ ‫مانطةكانى ثةرضيس‬ ‫بةثيضةوانةى ئةوانى دى‬ ‫ئةسورينةوة‪ ..‬واتا لة‬ ‫خؤرهةلتةوة بؤ خؤرئاوا‪ ،‬دور‬ ‫نيية ئةم سوراننةوة‬ ‫ثيض ةوان ةييان ة – و ة ك ل ة م ةوب ةر‬ ‫باسانكرد‪ -‬بةهؤى ئةوةوةبيت‪ ،‬ئةم مانطانة لة بنةرةتةوة سةر بة‬ ‫ثةروانةى ثةرضيس نةبنء‪ ،‬لة وردة ثةروانةكانى نيوان خؤىء )مارس(‬ ‫بنء‪ ،‬لةكاتى سوراننةوةياندا لة ثةرضيس نزيكبونةتةوةء‪ ،‬كةوتونةتة‬

‫‪#‬سيا‪ ،‬ليدا‪ ،‬هيماليا‪،‬‬ ‫‪ - 44‬بؤ زانيارى زياتر‪ :‬ناوةكانى دى مانطةكان وةك‪ :‬ئامال‬ ‫ئيلرا‪ ،‬ليسسيا‪ ،‬ئةنكاكى‪ ،‬كارمى‪ ،‬ثاسيظاى‪ ،‬سينؤثى‪ ،‬ئايؤ ‪2‬ء ئايؤ ‪3‬ء ئايؤ ‪4‬ء‪،‬‬ ‫ب ة مؤر ة تا ئيست ة – ب ة ه ة مو ى‪-‬‬ ‫نزيكةى ‪ 40‬مان ط ى ئ ة م ث ةروان ةي ة‬ ‫دؤزراونةتةوة‪.‬‬ ‫)لة نتةرنيتةوة(‬

‫‪1‬‬

‫نيو بوارى هيزى كيشكردنييوة‪ ،‬بةمؤرة ييخسيى كردونء بةخؤيةوة‬ ‫ثابةندى كردون‪.‬‬

‫حةوتةم‪:‬‬

‫كةش ‪ ،‬زوحةل‬

‫‪Saturn‬‬

‫ثةروانةيةكى زؤر جوانة‪ ،‬بةوة لةوانى دى جيا ئةكريتةوة كة بة سآ‬ ‫‪#‬قةدارةكة! بؤ يةكةمي جار‬ ‫‪#‬ين ثةروانة ئةل‬ ‫‪#‬قة دةورة دراوةء‪ ،‬ثيى ئةل‬ ‫ئةل‬ ‫‪#‬قانةى دةورى )كةش(ى دؤزييوة‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1610‬دا ئةم ئةل‬ ‫طاليلؤ لة سال‬

‫‪2‬‬


‫ئةطةر ئيمة لة روانطة )مةرصةد(يكى طةورةوة بةباشى ليى‬ ‫‪#‬قانةى دةورةى‬ ‫وردبينةوة‪ ،‬بؤمان دةرئةكةويت هةر يةكيك لةو ئةل‬ ‫)كةش(يان داوة‪ ،‬بريتيية لة ذمارةيةكى هيجطار زؤر لة ورديلة مانط!‬ ‫ئةو ورديلة مانطانة بةدةورى )كةش(دا ئةسورينةوة‪ ،‬بةلم هةمويان‬ ‫‪#‬كو ئةوانةى ئةكةونة بةشى ناوةوةى‬ ‫بةيةك خيرايى ناسورينةوة‪ ،‬بةل‬ ‫‪#‬قةكان ئةسورينةوة‪ ..‬واتا‬ ‫‪#‬قةكان خيراتر لةوانةى دةرةوةى ئةل‬ ‫ئةل‬ ‫دورترينييان لة ثةروانةى )كةش(ةوة‪ ،‬لة هةمويان خاوتر ئةسوريتةوة‪.‬‬ ‫ثيشئةوةى بيينة سةر باسى ثةروانةى )كةش( خؤى‪ ،‬لةبةرئةوةى‬ ‫‪#‬قانة ضيء‬ ‫‪#‬قةكانى لة خؤى سةرسورهينةرترن‪ ،‬ئةبآ بثرسي‪ :‬ئةو ئةل‬ ‫ئةل‬ ‫ضؤن دروستبون؟‬ ‫‪#‬قانة )يان‪ ،‬لةو ورديلة‬ ‫زياتر ريى تيئةضيت كة هةر يةكآ لةو ئةل‬ ‫مانطانة(‪ ،‬رؤذآ لة رؤذان بريتى بوبن لة مانطيكى طةورةى سةربةخؤ‪،‬‬ ‫كاتآ ئةو مانطانة لة )كةش( نزيكبونةتةوة‪ ،‬هيزى كيشكردنى‬ ‫يةكدييان‪ ،‬واى لة مانطةكان كردووة ثارضةثارضة بوبن‪ ،‬ضونكة ئةو‬ ‫‪45‬‬ ‫‪#‬قةكة‬ ‫مانطانة زؤر لةثةروانةكة خؤى ثضوكت بون‪ ،‬بةمؤرة هةرسآ ئةل‬ ‫دروستبون‪ ،‬كة ئةستورايى هةرسيكيان نزيكةى ‪ 16‬ك م‬ ‫ئةبيت‪.‬‬

‫مانطةكانى كةش )زوحةل(‬

‫‪#‬قة بة ‪4‬ضوار بؤشايى نيوانيان‬ ‫‪#‬قةء‪ ،‬دواتر ‪5‬ثينج ئةل‬ ‫‪ - 45‬سةرةتا وادةزانرا ‪3‬سآ ئةل‬ ‫لةيةكدى جويكراونةتةوة‪ ..‬ئةما دةركةوت ئةو ضوارةش بؤشايى نيء ضوار‬ ‫‪#‬قةى ديكةنء دةبنة ‪ 9‬ئ ةل‪ #‬ق ة‪ ،‬بؤ دواجار ئا شكرابو‬ ‫ئةل‬ ‫‪#‬قةى تةنك تةنكنء‪ ،‬ثانايى هيضيان ناطاتة ‪ 15‬ك مء‬ ‫كة تيكرا ئةل‬ ‫‪#‬قة دةبن!‬ ‫ذمارةشيان دةيان هةزار ئةل‬

‫‪ - 46‬ضرى مادةكانى ثةروانةى كةش ‪0,68‬طرام‪/‬سم‪.‬‬ ‫‪ - 47‬جطة لةو ‪ 10‬مان ط ة‪ 33،‬مان ط ى ديي ش ل ة‬ ‫‪#‬ةس‪،‬‬ ‫ئاسانى زوحةلدا دؤزرانةوة‪ ،‬وةك‪ :‬هيلي‪ ،‬كاليبسؤ‪ ،‬ثرؤميسيؤس‪ ،‬ئةتل‬ ‫‪#‬ستؤ‪....‬تد‪.‬‬ ‫جانوس‪ ،‬باندؤرا‪ ،‬تةل‬

‫‪1‬‬

‫ئةم ثةروانةية ‪ 734‬ئ ةو ةند ة ى ز ةو ى‬ ‫ئةبيت‪ ،‬كةضى تةنيا ‪ 95‬ئ ةو ةند ة ى ز ةو ى‬ ‫قورسة‪ ..‬هؤى ئةم سوك بارستاييةى‪ ،‬بؤ كةميى ضرى‪ ،‬يان كةميى‬ ‫خةستيى‪ 46‬مادة ثيكهينةرةكانى ئةطةريتةوة‪.‬‬ ‫كةش )زوحةل( سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة ‪ 10760‬ر ؤذ ى‬ ‫‪#‬يكى كةش بريتيية لة ‪25217‬‬ ‫سةر زةوى تةواو ئةكات‪ ،‬هةر سال‬ ‫شةوء رؤذى كةش خؤى‪ ..‬هةر رؤذيكيشى ‪ 10‬كاتذ ميرء‬ ‫ضارةكيكى سةر زةويية‪.‬‬ ‫)كةش( لة ضةرخة هيلكةييةكةيدا بةخيرايى ‪ 9,6‬ك ‪/‬مضركة ئةروات‪.‬‬ ‫دةورءثشتى كةش وةك هى ثةرضيس واية‪ ،‬لة طازى نةوشادرء زؤنطاو‬ ‫)ميتان( ثيكهاتوة‪ ..‬بونى ذيان لةسةر روى )كةش( هةروةكو لةسةر‬ ‫‪#‬يشة‪ ..‬ضونكة هيض‬ ‫)ثةرضيس(يش‪ ،‬شتيكى زؤر دورء تةنانةت مةحال‬ ‫يارمةتيدةريكى تيدا نيية ببيتة مايةى ثةيدابونء طةشةكردنى ذيان‪..‬‬ ‫ئةويش لةبةر دورييكةى لة خؤرةوةء‪ ،‬ثلةى طةرميشى زؤر نزمةء‬ ‫هةميشة تاريكيشة‪.‬‬

‫‪#‬قانةى باسانكردن‪ (10) ،‬دة‪47‬مانطى دى لة ئاسانى‬ ‫جطة لةو ئةل‬ ‫)كةش(دا يةنء ئةضن‪ ،‬تةنيا دو مانطييان نةبآ‪ ،‬هةمو ئةوانى دى لة‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬دينء لة خؤرهةلتةوة ئاوائةبن‪ ،‬دورنيية ئةو دو مانطة لة‬ ‫خؤرئاواوة هةل‬ ‫وردة ثةروانة )هةسارؤكة(كان بن‪ ،‬يان تةنى نامؤى طةردونى بوبنء‪،‬‬ ‫ضوبنة ناو بوارى كيشكردنى )كةش(ةوةء‪ ،‬ثابةندى خؤيى كردبن‪.‬‬ ‫ئةمانةش ناوى مانطةكانيتى‪:‬‬ ‫ميمةس‪ ،‬ئينسيلدؤس‪ ،‬ئيسيس‪ ،‬دايؤنى‪ ،‬رةيا‪ ،‬تايتان‪ ،‬هايثريؤن‪،‬‬ ‫ذاثيتؤس‪ ،‬فؤبى‪ ،‬تايس‪.‬‬

‫زؤر بةخيرايى بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة‪ ،‬بة كةمت لة ‪11‬‬ ‫كاتذمير جاريك بةدةورى خؤيدا‬ ‫ئةخوليتةوة‪ ،‬لة ضةرخيكى‬ ‫هيلكةييشدا‪ ،‬بةثيضةوانةى‬ ‫سةمتى ثةروانةكانى دى‪ ،‬لة‬ ‫خؤر ه ةلت ةو ة بؤ خؤرئاوا –‬ ‫بةنيسبةت خؤرةوة‪ -‬بةخيرايى ‪6,72‬كم‪ /‬ضركة ئةسوريتةوة‪ ،‬بةمثيية‬

‫دةورةكةى ‪ 30687‬ر ؤذ )=‪ 84‬سال‪ #‬ى س ةر ز ةو ى(‬

‫ئةخايينآ‪.‬‬ ‫مادة ثيكهينةرةكانى دةورى ئؤرانؤس زؤر لةوانةى )ثةرضيسء كةش(‬ ‫ئةضن‪ ..‬ثلةى طةرميش تيايا ئةطاتة ‪182-‬ثلةى سةدى لةخوار‬

‫هةشتةم‪:‬‬

‫ئؤرانؤس‬

‫‪Uranus‬‬

‫سفرةوة‪ ..‬بةجؤريك ئةو طازى نةوشادرةى تيايةتى ئةيبةستيت‪.‬‬ ‫ئؤرانؤس‪ ،‬طةرضى هةميشة تاريكة‪ ،‬كةضى هةر بة ثةروانة كةسكةكة‬ ‫ناسراوةء‪ ،‬روبةرةكةى بة ضينيكى ئةستور لة طازى زؤنطاء )ميتان(‬ ‫دةورةدراوة‪.‬‬ ‫ئؤرانؤس ‪ 21‬مانطى هةية‪ ..‬ثينج مانطة طةورةكانى ئةمانةن‪:‬‬ ‫مياندا‪ ،‬ئةريل‪ ،‬ئةمثريال‪ ،‬تةيتانياء ئؤثيؤ‪.‬‬

‫‪#‬ى ‪1871‬دا لةليةن )وليم هيرشل(ى طةردونناسةوة دؤزرايةوة‪،‬‬ ‫لة سال‬ ‫نزيكةى ‪ 70‬ئ ةو ةند ة ى طؤ ى ز ةو ى‬ ‫ئةبيت‪ ..‬تيةكةى ‪ 510,000‬ك مء‪ ،‬تيكرا ى‬ ‫دورييكةى لةخؤرةوة‪ ،‬واتا نيوة تيةى سورطةكةى ‪ 2,800‬مليؤ ن‬ ‫كم زياترة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫تا ئيستة تةنيا يةك مانطى بةناوى )تريتؤن(ةوة لةليةن )لسل(ةوة‬ ‫‪#‬ى ‪ 1846‬دؤزراو ةت ةو‪،48‬ة ئةم مانطة ‪ 352000‬ك م ل ة‬ ‫سال‬ ‫نيثتونةوة دورةء‪ ،‬دةورةيةك بة ‪6‬رؤذ بةدةوى نيثتوندا تةواو ئةكات‪.‬‬

‫نؤيةم‪:‬‬

‫دةيةم‪:‬‬

‫نيثتون‬

‫‪Neptune‬‬

‫زؤر لة ئؤرانؤس ئةضيت‪ ،‬قةبارةكةى نزيكى ‪ 60‬ئ ةو ةند ة ى‬ ‫زةويية‪ ،‬تيةكةى ‪48000‬كمء بارستاييةكةى ‪ 17‬ئ ةو ةند ة ى‬ ‫بارستايى زةوى ئةبيتء‪ ،‬لةبةر ئةم طةورةييةء رةنطدانةوة شينةكةى بة‬ ‫)زةبةللحة شينةكة( ناسراوة‪.‬‬ ‫دورى لة خؤرةوة ‪ 8500‬مليؤ ن ك مء‪،‬‬ ‫سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة ‪164‬سال تةواو ئةكات‪ ،‬بةتةواوى‬ ‫‪60126‬رؤذى ئيمة ئةخايينآ‪ ،‬ئةمةيش لة خؤرئاواوة بؤ خؤرهةلت‪،‬‬ ‫بةثيضةوانةى ثةروانةكانى دييةوةء‪ ،‬بةخيرايى ‪5,44‬كم‪/‬ضركة ئةروات‪.‬‬ ‫ثلةى طةرمايى ئةميش وةك ضؤن ئؤرانؤسدا نزمة‪ ،‬لةنيثتونيشدا‬ ‫نزمتةء‪ ،‬تيشكى خؤرتا ئةطاتة نيثتون ‪4‬كاتذميرء ‪ 10‬خول ة ك‬ ‫ئةخايينآ‪.‬‬

‫ثلوتؤ‬

‫‪49‬‬

‫‪Pluto‬‬

‫‪ - 48‬لة راستيدا‪ ،‬تا ئةوكاتة دو مانطى دؤزرابونةوة‪ ،‬من هةر بةو يةكةيان زانيبو‪،‬‬ ‫ئةويدى ناوى )نةيريد(ة‪ ...‬ئيدى دواى طةشتة ئاسانييكةى )فؤيايةر ‪ (2‬لة‬ ‫‪#‬قةى تةنكى وةك ئةوانةى‬ ‫ئؤطؤستى ‪1989‬دا‪ ،‬دةركةوت جطة لة ‪8‬مانط‪9 ،‬ئةل‬ ‫زوحةليشى لة دةورن!‬

‫مانطةكانى نيثتون‬

‫‪ - 49‬ثلوتؤ‪ ،‬يان )ئةفلتون(‪ ،‬زانايان لةم سالنةى دواييدا‪ ،‬ثلوتؤيان ‪-‬وةك‬

‫‪#‬ةى خؤر دابرانء‪ ،‬خستيانة‬ ‫ثةروانةى نؤيةم‪ -‬لةبةر ثضوكى قةبارةكةى‪ ،‬لة كؤمةل‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬ى ‪1930‬دا يةكيك لة طةردونناسةكانى ولتة يةكطرتوةكان كة‬ ‫لةسال‬ ‫ناوى )تؤمبؤ( بو‪ ،‬ثةروانةى )ثلوتؤ(ى دؤزييوةء‪ ،‬دةريست دوريى لة‬ ‫خؤرةوة نزيكةى ‪6‬مليؤن كم ئةبيت‪.‬‬ ‫ثلوتؤ‪ ،‬وةك ئةوانةى ثيشخؤى طةورةء زةبةلح نيية‪ ،‬تةنانةت زؤر‬ ‫لةزةوى ثضوكتيشة‪.‬‬ ‫سوراننةوةكةى بةدةورى خؤردا لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةخيرايى‬ ‫‪4,8‬كم‪/‬ضركة بةنزيكى ‪250‬سال تةواو ئةكات‪.‬‬ ‫تيشكى خؤربةنزيكةى ‪ 5‬كاتذ مير ئ ة طات ة‬ ‫ثلوتؤ‪.‬‬ ‫ثلةى طةرما لةسةرى زؤر نزمة‪ ،‬بةجؤريك خؤى لة ـ ‪240‬ثلةى سةدى‬ ‫لةخوار سفرةوة ئةدات‪.‬‬ ‫تا ئيستة نةزانراوة ئاخؤ ئةم ثةروانةية مانطى هةية‪ 50‬بةدةوريا‬ ‫بسوريتةوة‪ ،‬يان نا!‬

‫ثةروانةى‪ :‬ظؤل;ــكان‬

‫‪Vulcan‬‬

‫‪51‬‬

‫‪#‬ة ثةروانةيةكى دييةوة بةناوى )ثشتينةى كؤثةر(ةوة‪ ،‬كةبة)ثةروانة‬ ‫ريزى كؤمةل‬ ‫طرطنةكان( ‪ Dwarf planets‬ناسراون‪.‬‬ ‫‪11 - 50‬سال دواى ضاثكردنى ئةم كتيبة‪ ،‬لة ‪1978‬دا مانطيكى ثلوتؤ بةناوى‬ ‫)ضيؤن(ةوة دؤزرايةوةء‪ ،‬دواتر لة ‪2005‬دا‪ ،‬دوانى دى بةناوةكانى )نيكس(ء‬ ‫)هايدرا( دؤزرانةوة‪.‬‬

‫‪#‬كان لةنيو طةردونناسيدا نةما‪ ..‬لةبرى ئةوة زانايان ئةطةرى ئةوةيان‬ ‫‪ - 51‬دواتر ناوى ظؤل‬ ‫لةبةرضاوطرت كة بةثيى حساباتى طةردونيى‪ ،‬دةبآ لةولى ثلوتؤوة ثةروانةء تةنى ئاسانيى دى‬ ‫هةبيت‪ ..‬ئةوةبو لة ‪2003‬دا )ئييس‪ (Eris-‬دؤزرايةوة كة تيةكةى ‪ 3752‬ك مء‪16،‬مليار كم‬ ‫ليمانةوة دورةء‪ ،‬دواتر ئةميش خراية ليستى ثةروانة طرطنةكانةوة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬كان لةثيش هةمو ثةروانةكانى دييةوة بكةين‪..‬‬ ‫ثيويستبو باسى ظؤل‬ ‫بةلم طومانان لةبونى ثةروانةيةكى لةمؤرة كرد‪ ،‬بؤيآ خستمانة‬ ‫دواى هةمويان!‬ ‫‪#‬ى ‪1858‬دا )لظريير(ى طةردونناس بلويكردةوة‪ ،‬ثةروانةيةكى‬ ‫لة سال‬ ‫‪#‬ت(ى‬ ‫‪#‬ى ‪1859‬دا )لسكةربؤل‬ ‫تازةى دؤزيوةتةوة‪ ،‬هةروةها لة سال‬ ‫طةردونناس جاريكى دى ئةم ثةروانةيةى ئيكتيشافكرد! وتى طوايآ‬ ‫‪#‬كان(‪.‬‬ ‫ئةكةويتة نيوان سورطةى زاوة )عةتارد(ء خؤرةوةء‪ ،‬ناوينا )ظؤل‬ ‫‪#‬يت‪:‬‬ ‫لظريير لةم بارةيةوة ئةل‬ ‫‪#‬طان سييةكى قةبارةى زةوييةء‪ ،‬تيكراى دورييكةى لة‬ ‫قةبارةى ظؤل‬ ‫خؤرةوة ‪ 20,8‬مليؤ ن ك مء‪ ،‬و ة ك زؤرب ة ى‬ ‫ثةروانةكانى خؤر لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردا‬ ‫ئةسوريتةوةء‪ ،‬بةنزيكةى ‪20‬رؤذ دةورةكةى تةواوئةكات‪.‬‬ ‫‪#‬كو‬ ‫ئةوةى لةبارةى ئةم ثةروانةيةوة ئةزانريت نة هةر تةنيا زؤر كةمة‪ ،‬بةل‬ ‫طومان لة بونيشى ئةكريت‪ ..‬ناتواني بيسةليني كة ثةروانةيةكى‬ ‫لةمؤرة لةناو ضةرخى )زاوة(دا هةية‪ ،‬ئةطةر شتيكى واش هةبيت لةم‬ ‫سةردةمةدا ناتوانريت بة تةليسكؤث ببينريت‪ ،‬لةبةر نزيكيى‬ ‫لةخؤرةوةء تيشكى بةتينى خؤر خؤيشى‪.‬‬

‫بؤضى ئاسان لة رؤذدا شي ئةنوينآ؟!‬ ‫‪2‬‬


‫بةشةو ئاسان رةشء تاريك ديارة‪ ،‬ئةمةيش بةهؤى سيبةرى‬ ‫زةوييةوةية كة رؤذ دروستى ئةكات‪ ،‬ئةويش كاتآ خؤر ئةكةويتة‬ ‫ئةوديوى زةوييةوة‪ ..‬بةلم ئايا ئةم سيبةرة ئةوةندة طةورةية كة هةمو‬ ‫ئاسان بطريتةوة؟! يان ئايا ئةو سيبةرةية بؤتة مايةى تاريككردنى ئةو‬ ‫بؤشايية زؤرةى لة نيوانانداء نيوان ئةستيرةكاندا هةية بة جؤريك‬ ‫ئةستيرةكان تيايا بدرةوشينةوة؟!‬ ‫نا‪ ..‬زةوى زؤر لةوة ثضوكتة بتوانآ ئةو سيبةرة طةورةية دروستكات‪..‬‬ ‫ئةوةى لة تواناى زةويدا هةية بةهؤى سيبةرةكةيةوة تاريكى كات‪ ،‬تةنيا‬ ‫ئةو ضينة هةوايةى دةوريتى‪ ،‬ئةويش ‪-‬وةك باسانكرد‪ -‬لة ‪300‬كم‬

‫تيثةر ناكات‪.‬‬ ‫بةلم ئةوةندة بةسة بؤ زةوى بة ئةستورايى ‪200‬كم مان بؤ تاريك كات‪..‬‬ ‫)واتا ئةو بةرطة هةوايةى لةسةريتى(‪ ..‬ضونكة تاريككردنى هةواى‬ ‫دةورى زةوى ئةبيتة مايةى ئةوةى بة بؤشايى ئاسانى تاريكء‬ ‫شةوةزةنطةوة بانبةستيتةوة‪ ..‬بةو تاريكييةى ئةكةويتة ئةوديو بةرطة‬ ‫هةواكةيةوةء هةمو طةردونى طرتؤتةوة‪.‬‬ ‫ئةطةر ئةم بةرطة هةوايةى ئيستة لة دةورى زةوى نةبوايآ‪ ،‬ئةمانتوانى‬ ‫بةرؤذى نيوةرؤ بةئاسانى ضاو ببينة خؤرء‪ ،‬خؤر لةناوجةرطةى‬ ‫تاريكايى ئاساندا ببيني بيئةوةى كاريكى ئةوتؤ بكاتة سةر ضاومان‪،‬‬ ‫هةروةك ضؤن سةيرى ئةستيرةيةكى طةورة لةشةودا بكةين‪ ،‬وائةبو‪..‬‬ ‫"بيطومان ئةطةر ئةو بةرطة هةواية نةبوايآ‪ ،‬ئيمةيش نةئةبوين!"‬ ‫ئةطةر بةسوارى كةشتييةكى ئاسانى لة رؤذدا بةرةو ئاسان‬ ‫بكةوينةرآ‪ ،‬ثاش ماوةيةكى كةم –كةمت لة دةقيقةيةك‪ ،-‬وردةوردة‬

‫‪1‬‬

‫ئاسان تاريك ئةبيتء‪ ،‬هةر كة ضوينة ئةوديوئةم ضينة هةوايةوة‪ ،‬ئيدى‬ ‫هةمو طةردون ئةبيتة شةوةزةنطيكى ئةنطوستةضاو‪ ،‬خؤر وةك‬ ‫ئاوينةيةكى بازنةيى ئةبريسكيتةوة‪ ،‬بيئةوةى هيض ثرشنطء تيشكيكى‬ ‫ثةخشء بلوبؤوةى وةك ئيستةى ببيني! بيطومان هؤى بلونةبونةوةى‬ ‫روناكايى خؤر‪ ،‬هةروةها روناكايى ئةستيرةكانيش بة ئاساندا‪ ،‬نةبونى‬ ‫مادةية –بةتايبةتى لة دؤخى طازيدا‪ -‬لة بؤشايى طةردوندا‪.‬‬

‫كةواتة تا ئيستة بؤمان دةركةوت ئةو شوينةى مادة‪ ،‬يان هةواى تيا‬ ‫نةبيت‪ ،‬روناكايى –تيشك‪-‬ى تيا بلونابيتةوةء‪ ،‬يةكةمي هؤ بؤ‬ ‫بلوبونةوةى تيشكء روناكى‪ ،‬بونى هةواية‪.‬‬ ‫لةكاتيكدا تيشكى خؤر بةر هةوا‪ ،‬يان تةثو تؤزى نيو هةوا ئةكةويت‪،‬‬ ‫تيشكةكة ثارضةثارضة ئةبيتء بلوئةبيتةوة‪.‬‬ ‫ثيويستة ئاطاداربي‪ ،‬تيشك بريتيية لة ضةثكيكى تيكةلو لة رةنطةكان‪..‬‬ ‫بةئاسانى ئةتواني ئةو ضةثكة رةنطة تيكةلوة جيابكةينةوة‪ ،‬ئةويش بة‬ ‫تيثةراندنى تيشكةكة بةناو شةبةنط )مةنشور(يكدا‪ ..‬يةك لةدواى يةك‬ ‫ئةم رةنطانة ئةبيني‪:‬‬ ‫‪#‬ىء سور‪.‬‬ ‫بنةوشةيى‪ ،‬نيلى‪ ،‬شي‪ ،‬سةوز‪ ،‬زةرد‪ ،‬ثةتةقال‬ ‫بةبآ شةبةنطيش ئةتواني زؤر بةجوانىء ئاشكرا ئةم رةنطانة بةهةمان‬ ‫شيوة لة ثةلكةزيرينةدا ببيني‪.‬‬ ‫وتان كاتآ تيشكى خؤر بةر هةوا ئةكةويت‪ ،‬بلوئةبيتةوة‪ ،‬مةبةستمان‬ ‫هةر ئةو رةنطانةية ثةخش ئةبنةوة‪ ،‬بةلم هةمو رةنطةكان وةك يةك‬ ‫بلونابنةوة‪ ،‬ضونكة ئةو رةنطانة هةريةكةيان لةسةر شةثؤليك‬ ‫ئةمانطاتآ‪ ،‬كورتىء دريذى شةثؤلةكان بةطويرةى هةر ئةو تةرتيبةية‬

‫‪2‬‬


‫كة ناوةكانيانان ثينوسى‪ ،‬واتا كورتتين شةثؤل بنةوشةييةء‪،‬‬ ‫دريذترينييان سورة‪.‬‬ ‫كةواتة كاتآ تيشك بةر هةوا ئةكةويت‪ ،‬رةنطى شي لة رةنطى سور‬ ‫خيراتر ثيضةوانةء بلوئةبيتةوة‪ ،‬ضونكة ئةو شةثؤلةى رةنطى شينى‬ ‫‪#‬طرتوة‪ ،‬لةوانى دى زؤر كورتتة‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫بةمؤرة تا هةوا لةدةورى زةوى بينيت‪ ،‬ئةو طومةزة شينةش‬ ‫بةسةرمانةوة هةر ئةمينيت‪ ،‬ئةويش بريتيية لة كورتتين شةثؤل ناو‬ ‫تيشكى خؤر‪.‬‬ ‫تا تيشك دورتر بةناو هةوادا رةتبآ‪ ،‬رةنطى شي ون ئةبآء رةنطةكانى‬ ‫دى بةدوى يةكدا ثيضةوانة ئةبنةوة‪ ،‬تا ئةطاتة رةنطى سور‪ ..‬ضونكة تا‬ ‫تروسكايى تيشك بينآ ئةو شةثؤلةش هةر ئةمينآ كة رةنطى سورى‬ ‫‪#‬طرتوة‪ ..‬تا هةواش زياتر تةثوتؤزى تيابيت‪ ،‬تيشكةكة زياتر‬ ‫هةل‬ ‫بلوئةبيتةوةء‪ ،‬شةثؤلة دريذةكانيش دةست بةثيضةوانةبونةوة ئةكةن‪،‬‬ ‫‪#‬ىء سور‪،‬‬ ‫بةتايبةتى دةمةوئيواران لةبرى رةنطى شي‪ ،‬رةنطى ثرتةقال‬ ‫يان زةرد ئةبيني‪ ..‬ضونكة لة ئيوارةدا تيشكى خؤر ماوةيةكى دورتر‬ ‫بةناو تةثوتؤزء هةوادا ئةبريت‪ ،‬لةضاو ئةوةى لةنيوةرواندا ئةيبيت‪.‬‬ ‫تا هةوا بآ تةثوتؤزء سافء خاوينت بيت‪ ،‬ئاسان شينيكى تؤخت‬ ‫‪#‬ةتةدا تةنيا ئةو شةثؤلةى تيا ثيضةوانة‬ ‫ئةنوينآ‪ ،‬ضونكة لةو حال‬ ‫‪#‬طرتوة‪.‬‬ ‫ئةبيتةوة كة رةنطى شينى هةل‬

‫‪1‬‬

‫كلكدار )الذنب( ‪Comet‬‬ ‫كلكدار تةنيكى ئاسانيية‪ ،‬لة دوبةش ثيكهاتوة‪ ،‬سةريكى طةورةء‬ ‫كلكيكى دريذ‪ ..‬سةرى كلكدار لة بارستاييةكى طةورةى بةردء طلء‬ ‫مةعدةنء طازى بةبةستةلةك بو ثيكهاتوة‪ ..‬تيةى سةرةكةى لة دو‬ ‫كيلؤمةتر زياترة‪.‬‬ ‫لةدورةوة كلكةكةى دةرناكةوآ‪ ،‬ئةويشى بريتيية لة هةندآ طازء‬ ‫تؤزوخؤل‪ ..‬كلكى هةنديكيان سةدان كيلؤمةتر دريذة!‬

‫‪2‬‬


‫كلكدار بةزؤرى لة دةوروثشتى خؤردا هةن‪ ،‬هةنديجار لة زةوى نزيك‬ ‫ئةبنةوةء‪ ،‬سةرمان لي ئةدةن‪.‬‬ ‫‪#‬ى‬ ‫يةطيك لة كلكدارة بةناوبانطةكان ناوى كلكدارى )هال‪(52‬يةء‪ ..‬لةسال‬ ‫‪1910‬دا بة ‪3‬سال بةرلة يةكةمي جةنطى جيهانى )‪ (1918-1914‬لة‬ ‫زةوى نزيكبؤوة‪ ..‬لةوةءبةريش لة سالنى ‪1835‬ء ‪1759‬دا‬ ‫دةركةوتوةء لةزةوى نزيك بؤتةوة‪ ..‬بيطومان جاريكى دييش لة‬ ‫‪#‬ى ‪1986‬دا‪ 53‬سةرمان ل ئةداتةوةء‪ ،‬رةنطة ئةمارةيان‬ ‫دةورءبةرى سال‬ ‫زؤر لة جارانى ثيشو ثضوكت بيت! ضونكة لةكاتى رؤشتن بة بؤشايى‬ ‫ئاساندا هةندآ لة مادةكانى ون ئةكات! ضونكة لةهاتنةكانى ثيشويدا‬ ‫طةورةتر دياربو‪ ،‬تا هاتوشة ثضوكت بؤتةوة‪.‬‬ ‫كلكدارى )ئينكى( لة ضةرخى ثةرضيس )موشتةرى( دةرناضيت‪..‬‬ ‫كلكدارةكان هيجطار زؤرن‪ ،‬لة بةناوبانطةكانيان كلكدارى )بونسبؤكسن‪،‬‬ ‫دارست‪ ،‬دى ظيكؤ‪ ،‬مةشائيء‪....‬تد(‬

‫‪ - 52‬هال لة كؤنةوة ناسراوة‪ ،‬دواتر بةناوى ئيدمؤند هال )‪(1742-1656‬‬ ‫طةردونناسى بةريتانييةوة ناونرا‪ ،‬لةبةرئةوةى تؤذينةوةى زانستيى زؤرى لةبارةوة‬ ‫كرد‪ ،‬دةستنيشانى سالء رؤذى هاتنيشى كرد‪ ،‬هةر ‪76‬سالء ‪11‬رؤذ جاريك لة‬ ‫زةوى نزيك دةبيتةوة‪.‬‬ ‫‪ - 53‬هال ريك لة ‪27‬ى نؤظامبةرى ‪1985‬دا جاريكى دى هاتةوة‪ ..‬واتا بةتةنيا‬ ‫مانطيكء ‪ 5‬ر ؤذ دوا ى ثيشبينيي ةك ة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ئةو ئةستيرانةى ئةكشين! ‪& Meteorites Metros‬‬

‫شوهبء بةردة نةيزة‬ ‫ئةطةر لة شةويكى سايةقةدا سةيرى ئاسان بكةين‪ ،‬ضارةكة كاتذميريك‬ ‫‪#‬ى بريسكةدارى زيوين ئةبيني‪ ..‬لةثر هيض‬ ‫تيناثةريت‪ ،‬ضةندين هيل‬ ‫‪#‬ين‪:‬‬ ‫ثاشاوةيةكييان ديار نامينن‪ ،‬لى خؤمان ئةل‬ ‫ئةها! ئةستيرةيةك كشا!‬ ‫‪#‬ين‪:‬‬ ‫دورنيية يةكسةر بشل‬ ‫ئاخؤ كام شيخء مةشايةخ عةمرى خوايكردووة؟ خوا لييخؤش بيت!!‬ ‫‪#‬ةية‪ ..‬ضونكة‬ ‫بةلم ئةم ناوةى ئيمة لةم دياردةيةمان ناوة‪ ،‬زؤر هةل‬ ‫ئةوانةى ئةيانبينيء ئةكشين‪ ،‬نة ئةستيرةنء نة نيمضة ئةستيرة‪..‬‬ ‫ئةطةر ئةستيرةكانى ئاسان بةوجؤرة بكشينء نةمينن‪ ،‬لةماوةى ضةند‬ ‫‪#‬يكى زؤر كةمدا ئةستيرةيةك بة ئاسانةوة نةئةما! تةنانةت ئةتوان‬ ‫سال‬ ‫‪#‬يم لة تةنيا رؤذيكدا‪ ،‬تاكة ئةستيرةيةك لةو ئةستيرانةى بةضاو‬ ‫بل‬

‫‪2‬‬


‫ئةيانبيني لة طةردوندا نةئةما‪ ..‬بةلم ئةستيرة هيض كاتيك بةو شيوةية‬ ‫ناكشآء‪ ،‬ئةستيرةكان بةنيسبةت ئيمةوة لة وةستانيكى ريذةيى‬ ‫بةردةوامدان‪.‬‬ ‫بة هةنديك لةوانةى ئةكشين ئةوترآ بةردة نةيزة )نةيزةك(ء بةهةنديكى‬ ‫دييان ئةوترآ ميتؤ )شوهوب(‪.54‬‬ ‫هةريةكآ لةمانة لة بارستاييةك‪ ،‬كة بةزؤرى لة ئاسنء بةردء طلء‪،‬‬ ‫هةروةها مسء قورقوشمء نيكلء ئةلؤمنيؤم ثيكهاتوة‪ ..‬قةبارةيان‬ ‫جؤراوجؤرة‪ ،‬ميتؤكان زؤر ثضوكنء‪ ،‬ئةوانى دى طةورةنء هى وايان‬ ‫تياية ضةن تةنيك قورسة‪.‬‬ ‫ئةمانة بةخيرايى ‪10‬تا ‪45‬كم‪/‬ضركة ئةسورينةوة‪ ،‬كاتآ دينة ناو بةرطة‬ ‫هةواى زةوييةوة‪ ،‬بةهؤى ليكخشانيانةوة ثلةى طةرمييان بةرز ئةبيتةوة‬ ‫‪#‬يك لة بريسكةى زيوين لة تاريكايى‬ ‫تا دائةطيسينء‪ ،‬بةمةيش هيل‬ ‫ئاساندا دروست ئةكةنء نامينن‪.‬‬ ‫ذمارةى ئةمانة لة ئاساندا هيجطار زؤرة‪ ..‬هةتا يةكيك لة ضاوديرةكان‬ ‫‪#‬يت لةماوةيةكى زؤر كورتى شةويكدا توانيم ‪ 3000‬يا ن ل‬ ‫ئةل‬ ‫‪55‬‬ ‫ببينم‪.‬‬

‫‪ - 54‬لة خؤرئاوادا بةوانةى لةنيو هةوادا دةسوتينء‪ ،‬ناطةنة سةر زةوى دةوترآ ميتؤ )‪(Metros‬ء‪،‬‬ ‫بةوانةيش دةطةنة زةوى دةوترآ ميتؤرايت )‪.(Meteorites‬‬

‫‪ -55‬ولسنا السماء فوجدناها ملئت حرسا شديدا وشهبا‪) ..‬قــورئان(‬ ‫‪#‬ةوة مرؤـظ روانيويتة ئاسانء‪ ،‬ئةم دياردةيةى بةلوة‬ ‫بيطومان لة مليؤنةها سال‬ ‫سةيرء ترسناكيش بووة‪ ..‬بةتايبةتى لة شةوانى بيابانى تاريكء نوتةكدا باشت‬ ‫دةبينرين‪ ..‬ديارة جطة لةذمارة زؤرة بينراوةكةى هيضى دييان لةبارةوة نةزانيوة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫سةرضاوةى ئةمانة بةزؤرى ئةو كلكدارانةن لةكؤتايى ذيانياندا لةتلةت‬ ‫‪#‬بووةكانى نيوان مارسء‬ ‫ئةبن‪ ،‬يان لة وردة ثةروانة )هةسارؤكة( ويل‬ ‫‪#‬ة ئةستيرة )طالكسى(كانى‬ ‫ثةرضيس )مةريخء مشتةرى(ن‪ ،‬يان لة كؤمةل‬ ‫)فرساوس‪ ،‬زةرافةء شير(ةوةن‪ ،‬يان لةهةندآ سةديةوة كة هيشتا‬ ‫نةبونةتة شارة ئةستيرة "طالكسى"ء‪ ،‬بةشيك لة مادةكانيان بةطةردوندا‬ ‫‪#‬ةى خؤرةوة‪.‬‬ ‫بلوبونةتةوة‪ ،‬لةوانةوة دينة ناو كؤمةل‬ ‫ئةمانة بةزؤرى مةترسى كوشندةء ويرانكارييان ل ئةكرين‪ ..‬بةتايبةتى‬ ‫بةرامبةر كةشتيية ئاسانييكانء كةشتيوانةكانيان‪ ،‬كاتآ دةطةنة‬ ‫ئةوديو بةرطة هةواى زةوى‪ ،‬بةلم ئةم مةترسيية بؤ دانيشتوانى سةر‬ ‫زةوى هيضى ئةوتؤ نيية‪ ،‬ئةويش بةهؤى ئةو ضينة هةوا ئةستورةى‬ ‫دةورى زةوى داوة‪ ،‬كة رؤذانةء بةردةوام مرؤـظ لة هةزارةها ميتؤء‬ ‫بةردة نةيزةى كوشندةء ويرانكةر ئةثاريزآ‪.‬‬ ‫ئةوانةى لةبةر ثضوكى قةبارةكةيان لة ئاساندا ئةسوتينء‪ ،‬ناطةنة سةر‬ ‫زةوى ثييان ئةوتريت ميتؤ )شوهب(‪ ..‬ئةوانةى قةبارة طةورةن‪ ،‬بة‬ ‫سوتاندنةوة ئةطةنة سةر زةوىء بةناويدا ئةضةقين‪ ،‬ئةمانة ميتؤرايت‪،‬‬ ‫‪#‬ين‪.‬‬ ‫يان )بةردة نةيزة(يان ثيئةل‬

‫‪#‬ى ‪616‬ث‪.‬ز يةكيكى طةورةيان كة طةيشتة سةر زةوى ‪10‬كةسى‬ ‫لةسال‬ ‫كوشتء‪ ،‬بةرديكى طرانبةهاشى تيابو‪ ..‬ئةمةيش شتيكى ئاساييةء‪،‬‬ ‫بةطشتى ئةوانةى دواى سوتانيان ئةطةنة سةر زةوى ئةبنة بةردى‬ ‫طرانبةها‪.‬‬ ‫‪#‬ى ‪1944‬يشدا بةردة نةيزةيةك بة بارستايية‬ ‫‪#‬ين‪ ،‬لة سال‬ ‫ميذوناسةكان ئةل‬ ‫ئاطرةكةيةوة داكةوتء ضةند خانويةكى سوتان‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫توخة ثيكهاتةكانى طةردون‬ ‫‪Elements ’The Universe‬‬

‫ئةتؤم‬

‫هةمو تةنء بونةوةرةكان لة طةردوندا بؤ يةك سةرضاوة ئةطةرينةوة‪،‬‬ ‫طؤى زةوى بة طياندارء بيطيانةوة‪ ،‬مانط‪ ،‬خؤرء ثةروانةكانى دى‪ ،‬هةمو‬ ‫ئةستيرةكانء سةديةكانيش‪ ،‬تيكرا لة بناغةدا لة يةك سةرضاوةوة‬ ‫هاتونةتة كايةوة‪ ،‬ئةويش طؤيةكى هيجطار طةورة‪56‬بو!‬ ‫دور نيية ئةوةى وتان تؤزآ لة راستى لماندابيتء‪ ،‬ئةو لدانةيش لة‬ ‫سروشتى مرؤظةوة بيت كة حةزئةكات هةمو شتيك بؤ يةك سةرضاوة‬ ‫بطةرينيتةوةء‪ ،‬هيض جياوازييةك لةنيوان ثارضةء بةشةكانييا نةبيتء‪،‬‬ ‫هيضيان لةوى دى زياتر نةبن! دوريش نيية داستانى ئادةمء حةواش‬ ‫هةر لةبةر ئةم سروشتة ضةسثاوةى مرؤـظ بيت‪ ،‬كة حةزئةكات هةمومان‬ ‫لة يةك سةرضاوةوة هاتبينةتة خوارةوة!‬ ‫ئيدى هةرضؤنيك بيت‪ ،‬ليرةدا طرينط ئةوةية‪ ،‬مادةكانى طةردون‬ ‫لةسةرةتادا وا ثارضةثارضةء ثةرشء بلو نةبون‪ ،‬ثيدةضيت هةر هةمو‬ ‫ئةستيرةو سةديمء تةنة جؤراوجؤرةكانى دى طشتييان ثيكةوةء‬ ‫‪ - 56‬زانايان لةو بروايةدان ضرى مادةى ئةو طؤية بةر لة تةقينةوةء دروستبونى‬ ‫سم‪.‬‬ ‫طةردون طةشتبيتة ‪ 9310‬طرا م‪/‬‬

‫‪1‬‬

‫بةشيوةيةكى ثةستينراو‪ ،‬طؤيةكى هيجكار طةورةيان ثيكهينابيتء‪،‬‬ ‫دواتر بةهؤى تةقينةوةيةوة ثارضةثارضة بوبآء ثارضةكانى بةهةمو‬ ‫ليةكى بؤشايى طةردوندا بلوبوبنةوةء‪ ،‬ئيستةيش ئةبيني تاديت‬ ‫وردتر ئةبنء زياتر دورئةكةونةوة‪.‬‬ ‫ئةوةى مايةى سةرسورمانة‪ ،‬هةمو ئةو توخانةى دورترين ئةستيرةيان‬ ‫ل ثيكهاتوة‪ ،‬هةمان ئةو توخانةن كة لةطؤى زةوياندا هةن! ئةمة دةرى‬ ‫ئةخات كةوا لةسةرةتادا زؤر لةيةكدى نزيك بون‪ ،‬يان هةر هةمويان‬ ‫يةكثارضة بون‪.‬‬ ‫هةمو ئةو توخم )عونسور(انةى طةردونييان ل ثيكهاتوة ‪92‬‬ ‫توخن‪ ..‬دةبا بزاني توخم ضيية!؟‬ ‫ئةطةر ثارضة تةباشييكمان‬ ‫وردوردكرد‪ ،‬تائةو رادةيةى ئيدى‬ ‫نةتواني لةوة وردترى بكةين‪،‬‬ ‫ئ ةبين ي – بي طو ما ن ب ة‬ ‫مايكرؤسكؤث‪ -‬لة طةرديلةى هيجطار ورد ثيكهاتوة‪ ..‬نةك هةر تةباشي‪،‬‬ ‫‪#‬كو هةرضى مادةى طةردون هةية‪ ،‬لةو طةرديلنة ثيكهاتونء‪ ،‬ئةكةر‬ ‫بةل‬ ‫ئةوانيشمان بة ئاميريك‬ ‫لةتلةتكرد‪ ..‬ئةطةين بةو شتةى‬ ‫‪#‬ين )ئةتؤم(ء‪ ،‬ئةمةيش نة‬ ‫ثيى ئةل‬ ‫لةتلةت ئةكريتء نةبةتةنياش‬ ‫ئةبيت‪ ..‬هةميشة دوان يان زياتر‬ ‫يةكئةطرنء تؤزيك‪ ،‬يان‬

‫‪2‬‬


‫ط ةرديل ةي ة ك – جز ىْ ْ‪ -‬ثيكدين ن‪..‬‬ ‫ئةميش لةبةر ورديى بةضاوى روت نابينريت‪.‬‬ ‫ت ي ة ى تؤزي ك – ط ةرديل ةي ة ك‪ -‬ل ة‬ ‫رؤن ‪0,000001‬سم‪ ،‬واتا يةك لة مليؤنى سانتيمةتريكة! بيطومان‬ ‫ئةتؤم لة تؤز ثضوكتة‪.‬‬ ‫ئةو ئةتؤمةى بة ضاونابينريت‪ ،‬ذمارةيةكى هيجطارى زؤرى وةك يةكى‬ ‫ضونةتة ثال يةكء يةكيان طرتوةء بونةتة ئاسن‪ ،‬قورقوشم‪ ،‬فافؤن‪،‬‬ ‫طؤطرد‪ ،‬ئؤكسجيء‪....‬تد‪.‬‬ ‫هةروةها ذمارةيةكى جياوازى لة يةكنةضوى يةكييان طرتوةء بونةتة‪:‬‬ ‫ئاو‪ ،‬هةوا‪ ،‬طل‪ ،‬نةوت‪ ،‬خوآء‪...‬تد‪.‬‬ ‫وتان ذمارةيةكى ضونيةكء ذمارةيةكى جياواز لة ئةتؤمةكان‪ ..‬بةلم لة‬ ‫‪#‬يي جياوازييةكى ئةوتؤ لةنيوان ئةتؤمى ئاسنء‬ ‫راستيدا ئةتواني بل‬ ‫ئةتؤمى ئؤكسجيندا نيية كة شايانى باسبيتء‪ ،‬هةروةها لةنيوان‬ ‫ئةتؤمى ئاسنء هةمو توخةكانى ديكةشدا! لة دريذةى ئةم باسةماندا‬ ‫دواتر ئةمة رونت ئةكةينةوة‪.‬‬ ‫* * *‬ ‫فةيلةسوفى يؤنانى )ديوكريتس( ناوى ئةم ثارضة هيجطار وردانةى نا‬ ‫)ئةتؤم(‪ ..‬ئةتؤم وشةيةكى يؤنانييةء واتاى )لةت ناكريت(‪ ،‬يان )وردتر‬ ‫ناكريت( ئةبةخشيت‪.‬‬ ‫هةروةها )تؤمسؤن( لةو باوةرةدابو ئةتؤم تةنيكى تؤكمةء تيكسمراوء‬ ‫ثتةوء ثرة‪ ،‬نيوةى ساليبة )‪(-‬ء نيوةكةى دى موجةبة )‪ .(+‬بةلم‬

‫‪1‬‬

‫)رةزةرفؤرد(‪ 57‬بة تةجروبة دةريست ئةتؤم تةنيكى تؤكمةء‬ ‫‪#‬كو زؤربةى قةبارةكةى بؤشاييةء‪ ،‬لة‬ ‫تيكسمراوء ثتةوء ثر نيية! بةل‬ ‫ناوةراستيدا ناوكيكى ثرء خةست هةية بارطةى )موجةب( )‪(+‬ى‬ ‫‪#‬طرتوةء‪ ،‬لةدةورى ناوكيش ئةليكتؤنى )ساليب( )‪ (-‬هةية‬ ‫هةل‬ ‫رةزةرفؤرد وتى ئةلةكتؤنةكان بةدةورى ناوكدا ئةسورينةوة‪ ،‬ئةويش‬ ‫بةهؤى دو هيزى ضونيةكةوة‪ ،‬هيزى كيشكردانى كارةبايى ناوك بؤ لى‬ ‫‪#‬ثيوةنةرى بؤ دةرةوة‪.‬‬ ‫خؤىء‪ ،‬هيزى ثال‬ ‫‪#‬يكى دى دواى رةزةرفؤرد‪ ،‬زاناى دانيماركى )بؤهةر(‬ ‫ثاش ضةند سال‬ ‫نونةيةكى ئةتؤمى دانا‪ ،‬كة زؤربةى دياردة سروشتيكانء‬ ‫ئةنامطييية زانستييكانى رونكردةوةء‪ ،‬بةهؤى ئةمةيشةوة خةلتى‬ ‫‪#‬ى ‪1912‬ى ثيبةخشرا‪.‬‬ ‫نؤبل‬ ‫)بؤهةر( توانى ئةتؤم بةو ثضوكييةوة لةطةل خؤرء ثةروانةكانيدا بةراورد‬ ‫‪#‬طانةى خوارةوة‪:‬‬ ‫بكات‪ ،‬بةم بةل‬ ‫‪-1‬لةناوةراستى هةر ئةتؤميكدا ناوكيك هةية‪ ،‬كة‬ ‫‪ %91,97‬ى ه ة مو ماد ة ى‬ ‫‪#‬طرتوة‪ ،‬هةروةكو ضؤن خؤر لةناوةراستدا‬ ‫ئةتؤمةكةى هةل‬ ‫‪ %99,87‬ى ه ة مو ماد ةكان ى‬ ‫‪#‬طرتوة‪.‬‬ ‫خيزانى خؤرى هةل‬ ‫‪ - 57‬ئيرنست رةزةرفؤرد‪ 1937 -1871 :‬زانا ى نيوزلند ىلةذير ضاوديرى طةورة‬ ‫زانا )جؤزيف تؤمسون( دؤزةرى ئةليكتؤندا لةبوارى تيشكدانةوة جؤراوجؤرةكانى‬ ‫‪#‬ى ‪ 1908‬خ ةلت ى نؤب‪#‬ل ى ل ة‬ ‫ئةتؤمدا كارى كرد‪ ..‬سال‬ ‫كيميادا ثيبةخشرا‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫‪-2‬هةمو ئةتؤميك تةنؤكةى زؤر وردترى تياية‪ ،‬هةريةكةيان لة‬ ‫سورطةى خؤياندا بةدةورى ناوكدا ئةسورينةوة ثييان‬ ‫‪#‬ين ئةلةكتؤن‪ ،‬وةك ثةروانةكانى خؤر‪.‬‬ ‫ئةل‬ ‫‪ -3‬دريذى تيةى سورطةى ئةلةكتؤنةكان يةك لةدواى يةك‬ ‫بةهةمان ريذةى دريذى تيةى ضةرخى ثةروانةكان‬ ‫زيادئةكةن‪.‬‬ ‫‪#‬نان لة نيوان ناوكء ئةلةكتؤنةكاندا‪،‬‬ ‫‪-4‬هيزى كيشكردنء ثال‬ ‫لةسةر هةمان ئةو ياسايةية خيزانى خؤرى لةسةرة‪،‬‬ ‫‪#‬يت‪" :‬هيزى كيشكردن‬ ‫ئةويش ياساى نيوتنة كة ئةل‬ ‫بةثيضةوانةوة لةطةل دوضةندانةى ماوةى ميانيان تةناسوب‬ ‫ئةكات"‪.‬‬ ‫‪-5‬بؤشاييةكى ريذةيى زؤر فراوان لةناو ئةتؤدا هةية‪ ،‬وةك ئةو‬ ‫بؤشاييةى نيوان خؤرء ثةروانةكانى‪.‬‬ ‫***‬ ‫تا ئيستة ئةوةمان بؤ دةركةوت هةمو ئةتؤميك لة ناوكيكء‬ ‫ئةلةكتؤنةكانى ثيكهاتون‪ ..‬لة ناوكيشدا هيندةى ذمارةى ئةلةكتؤنةكان‬ ‫)ثرؤتؤن(يش‪ 58‬هةية‪ ..‬ئةو جياوازييانةيش لةنيوان توخةكاندا‬ ‫ئةبينرين تةنيا بةهؤى ذمارةى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤنةكانيانةوةية‪..‬‬ ‫زؤرىء كةمييان لة ئةتؤمةكاندا جياوازيى نيوان توخةكانء‬ ‫‪ -58‬لةبةرئةوةى بةنيازبوم كتيبيكى سةربةخؤ دةربارةى ئةتؤمء فؤتؤنء تةنؤلكة‬ ‫وزةيىء تيشكييكانى ناوى دابنيم‪ ،‬نةمويستبو ليرةدا لةمة زيت دريذة بةم بابةتة‬ ‫بدةم‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ةتةكانيان دةستنيشان ئةكةنء‪ ،‬وايان ليئةكةن دوانييان لةيةكدى‬ ‫خةسل‬ ‫نةضن!‬ ‫‪#‬ين‪ :‬ئةطةر جياوازى نيوان توخةكان هةر‬ ‫ئيستة رةنطة بثرسنء بل‬ ‫ذمارةى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤن بيت‪ ،‬ئايا ناتوانريت توخيك بة توخيكى‬ ‫‪#‬تون(‪،‬‬ ‫دى بطؤرريت؟! ئايا ناتوانريت توخيكى طرانبةهاى وةك زير )ئال‬ ‫يان ثلتي‪ ،‬لة توخيكى هةرزانبةهاى وةك جيوة يان قورقوشمء ئاسن‪،‬‬ ‫بةزيادء كةمكرنى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤنةكان دروستبكةين؟!‬ ‫‪#‬ى! بؤنا؟ تا ئيستة زؤر هةول بؤ دروستكردنى زير لة توخيكى‬ ‫بةل‬ ‫ترةوة دراوة‪ ،‬ئةمة خولياى طةليك لة زاناء فةيلةسوفء كيمياطةران‬ ‫‪#‬تونيان لة‬ ‫بووة‪ ..‬لة راستيشدا لةم هةولنةياندا سةركةوتو بون‪ ..‬ئال‬ ‫توخى دى‪ ،‬بةتايبةتى لة )جيوة( دروستكردووة‪ ..‬ضونكة )جيوة( لة‬ ‫ليستى توخةكاندا لةدواى زيرةوة ديت‪ ..‬بةلم تةنها كؤسثيك لةم‬ ‫‪#‬توندا ئةكريت‪،‬‬ ‫طؤرينةدا ئةوةية‪ ،‬ئةو مةسرةفةى لة طؤرينى جيوة بؤ ئال‬ ‫‪#‬تونةى لييمان دةستئةكةويت زياترة‪.‬‬ ‫لة نرخى ئةو برة ئال‬ ‫* * *‬ ‫زؤرىء كةمى ثرؤتؤنء ئةلةكتؤن لة توخةكاندا واتا بةرزىء نزمى‪،‬‬ ‫يان زيادءكةمى كيشى ئةتؤمى )وةزنى زةرى( هةر توخيكيان‪.‬‬ ‫ئةتؤمى طازى )هايدرؤجي( بؤ كيشى هةمو ئةتؤمةكانى دى كراوة بة‬ ‫بناغة‪ ،‬واتا ثيوةرى ئةساسى‪ ..‬ضونكة لةناو ئةتؤمى )هايدرؤجي(دا‬ ‫تةنيا يةك ئةلةكتؤنء يةك ثرؤتؤن هةن‪ ..‬كيشةكةيشى ‪1,0083‬‬ ‫يةكةى بارستايى ئةتؤميية‪ ..‬ئةلةكتؤنةكة ‪0,00045‬‬ ‫يةكةيةء ثرؤتؤنةكةيش ‪ 1,00778‬ي ةك ةي ة‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫دواى )هايدرؤجي( لة ليستى توخةكاندا )هيليؤم( ديت كة‬ ‫‪2‬ئةلةكتؤنء ‪2‬ثرؤتؤنى تيايةء كيشيشى ‪4‬يةكةية‪.‬‬ ‫‪#‬طة )مةدار(دا‬ ‫ئةلةكتؤنةكانى )هايدرؤجي(ء )هيليؤم( لةتةنيا يةك خول‬ ‫ئةسورينةوة‪ ،‬ضونكة خولطةى يةكةمى ناو ئةتؤم جيى سوراننةوةى ‪2‬‬ ‫ئةلةكتؤنى تيا ئةبيتةوة‪.‬‬ ‫دواى ئةميش )ليسيؤم(ة كة ‪3‬ئةلةكتؤنى تيايةء‪) ،‬ئؤكسجي(يش‬ ‫‪8‬ئةلةكتؤنييةء لة ‪2‬سورطةدا ئةسورينةوة‪ ،‬دوانييان لة خولطةى‬ ‫يةكةمداء ئةوانى دييش لةهى دووةمدا كة جيى ‪8‬ئةلةكتؤنى تيا‬ ‫ئةبيتةوة‪ ..‬ئيدى بةمؤرة تا )يؤرانيوم( كة ‪92‬‬ ‫ئةلةكتؤنةء لة ‪7‬خولطةدا ئةسورينةوة‪.‬‬ ‫سورطةى سييةمى ناو ئةتؤم لة ‪18‬ئةلةكتؤنء هى ضوارةم لة‬ ‫‪32‬ئةلةكتؤنء هى ثينجةم لة ‪50‬ئةلةكتؤن زياترييان جيطة تيا‬ ‫نابنةوة‪.‬‬ ‫جطة لةو ‪92‬توخةى‪ 59‬بونةتة خشتى ثيكهاتةى هةمو طةردون‪ ،‬زاناكان‬ ‫تائيستة توانيوييانة ‪ 9‬تو خ ى زؤر قور سء‬ ‫طرانت‪ 60‬بةهؤى زيادكردنى ئةلةكتؤنةكانى ناو ئةتؤمة قورسةكانةوة‬ ‫دروستبكةن‪ ..‬ئةمةيش ليسى ناوء ذمارةى ئةلةكتؤنةكانى توخة‬ ‫نويكانة‪:‬‬ ‫ناوى توخم ذمارةى ئةلةكتؤنةكان‬ ‫‪ -59‬بةثيويستم نةزانى ليستى هةر ‪ 92‬تو خ ةك ة ل ة م كتيب ةدا‬ ‫بلوبكةمةوة‪.‬‬ ‫‪ - 60‬جطة لةوانة‪ ،‬لةم ماوةيةدا ‪ 17‬تو خ ى ديي ش‬ ‫دروستكراونء‪ ،‬ئيستة ذمارةى هةمويان طةيشتؤتة ‪118‬توخم‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫نيثتؤنيؤم‬ ‫ثلوتؤنيؤم‬ ‫ئةمريكيؤم‬ ‫كؤريؤم‬ ‫ثيركليؤم‬ ‫كاليفؤرنيؤم‬ ‫ئةينشتاينيؤم‬ ‫فيرميؤم‬ ‫‪#‬يؤم‬ ‫مةندل‬

‫‪93‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪97‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪101‬‬

‫ضؤنييتى دؤزينةوةى خيرايى تيشك‬ ‫‪Speed of Light‬‬ ‫‪#‬يي‪ :‬نزيكةى رؤذةرييةك دورة‪ ،‬يان‬ ‫زؤر جار باسى جيطةيةك ئةكةين ئةل‬ ‫بة ئوتومبيل سةعاتيكة‪ ،‬يان بة فرؤكة دة دةقيقةية‪ ،‬بيئةوةى ميل‪ ،‬يان‬ ‫كيلؤمةتر‪ ،‬ياخود هيض ثيوةريكى دى بؤ ميانةى نيوان دو شوين‬ ‫بةكاربيني! ئيدى ضونكة طويطر ئةتوانآ مةزةنةى خيرايى ثيادةء‬ ‫ئوتومبيلء فرؤكة بكات‪ ،‬ييكسةر دوريى ئةو جيطةيةى مةبةستمانة بؤ‬ ‫رون ئةبيتةوة‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫لة طةردونناسىء هةندآ زانستى‬ ‫دييدا‪ ،‬زؤرجار لةجياتى ثيوةرى‬ ‫دوري ى – ك مء مي ل‪ -‬ثيو ةر ى‬ ‫كاتيى وةك ضركةء كاتذميرء سال بؤ دورى نيوان دو شوين‬ ‫بةكارئةهينريت‪.‬‬ ‫بةكارهينانى ثيوةرى كاتى لةبرى ثيوةرى دورى لةبةر سوكى‬ ‫بةكارهينانء ئاسانى تيطةيشتنيتى‪ ..‬ضونكة هةندآ دورى هةن‪ ،‬وةك‬ ‫دورى ئةستيرةكان لة يةكدييةوة‪ ،‬هيندة زؤرة‪ ،‬كة ويراى ئةوةى بةدةم‬ ‫ناتوانريت بوتريت‪ ،‬نوسينى ذمارةى كمء ميلةكانى ديريك زياتريش‬ ‫هةر بة سفر ثرئةكاتةوة‪ ..‬ئةوجا خويندنةوةيشى طرانت ئةبيت‪.‬‬ ‫بؤ نونة نزيكتين شارة ئةستيرة ليمانةوة طالكسى ئةندرؤميديا )ذنة‬ ‫ثيوةندكراوةكة(ية نزيكةى ‪ 20.000.000.000,000,000,000‬ك م‬ ‫‪#‬ة ئةستيرةيةكى دى تازة دؤزراوةتةوة‪ ،‬نزيكةى‬ ‫دورة‪ ،‬كؤمةل‬ ‫‪) 100.000.000.000.000,000,000,000‬ص ةد‬ ‫هةزار مليار مليار( كم ليمانةوة دورة‪ ،‬ئةم ذمارةو سفرة ريزكراوانة‪ ،‬نة‬ ‫بةئاسانى ئةخويندرينةوةء نة ئةوترينء تةسةوريش ناكرآ ضةنديكن!‬ ‫لةبةر ئةمة زانايان ثيوةريكى تايبةتييان بؤ ثيوانى ئةم دورايية زؤرء‬ ‫خةيالوييانة دانا‪ ..‬ئةويش ئةو كاتةية كة تيشك تيايا لة‬ ‫ئةستيرةيةكةوة ئةطاتة ئةستيرةيةكى دى‪.‬‬ ‫وائةزانرا تيشك يةكسةر لةمسةرى دنياوة ئةطاتة ئةوسةرى‪ ،‬بيئةوةى‬ ‫هيض كاتآ بايينآ‪ ،‬بةلم دةركةت وانييةء‪ ،‬تيشك تةنانةت لة‬ ‫بؤشاييشدا تا لةشوينيكةوة ئةطاتة شوينيكى دى موددةتيك ئةخايينآ‪،‬‬

‫‪1‬‬

‫ئةطةر بةناو هةوا‪ ،‬يان ئاو ء شوشةدا رةتبآ خيراييةكةى كةمت‬ ‫ئةبيتةوة!‬ ‫‪#‬بذاردنى خيرايى تيشك بؤ ثيوانى دورى لةبةرئةوةية هيض‬ ‫بيطومان هةل‬ ‫شتيكى دى لة طةردوندا نيية هيندةى تيشك خيرابيت‪ ..‬كة ‪186‬‬ ‫هةزار ميل‪ ،‬يان ‪ 300‬ه ةزار ك م ل ة‬ ‫ضركةيةكداية! هةروةها ضونكة ئةم خيرايية تاكة ياسايةكى سروشتيى‬ ‫نةطؤرة كة بةثيى شوينء كاتء سةردةمى جياجيا زيادء كةم ناكات‪.‬‬ ‫‪#‬يي ‪ 4,000,000,000,000‬ضوار‬ ‫ئيدى لةبرى ئةوةى بل‬ ‫‪#‬ين‪ :‬ئةستيرةى )ئةلفا قةتنةروس( لة طالكسيى‬ ‫هةزار مليار كم‪ ،‬ئةل‬ ‫قةنتةروسدا‪4 61‬تيشكةسال ليمانةوة دورة‪ ،‬ضونكة تيشكة ساليك‬ ‫نزيكةى هةزار مليار كيلؤمةترة‪.‬‬ ‫بةلم ئايا ئةم خيراييةى تيشك ضؤن دؤزرايةوة؟ ئايا ئةو جيطة تةختة‬ ‫فراوانةيان لةكوآ بو تا ئةم تاقيكردنةوةيةى تيابكةن‪ ،‬لةكاتيكدا تيشك‬ ‫لة ضركةيةكدا ‪7‬جار بةدةورى زةويدا ئةسوريتةوة؟!‬ ‫دؤزينةوةى خيرايى تيشك ثيويستى بةو هةمو جيطة تةختء فراوانء‬ ‫‪#‬كو زانايةكى فةرةنسايى كة ناوى )فيزؤ ‪Fizeau‬‬ ‫ماندوبونةش نيية‪ ..‬بةل‬ ‫(‪ 62‬بو‪ ،‬توانى بةهؤى ئاميريكى ثضوكةوة ئةم خيرايية بدؤزيتةوة‪..‬‬ ‫‪#‬يكة بة جةستة ئةسثء بةسةر مرؤظة‬ ‫‪ - 61‬قةنتةروس‪ :‬ئاذةل‬

‫‪ - 62‬هايثؤليت فيزؤ‪Hippolyte Fizeau 1819 – 1896 :‬‬ ‫‪#‬ى ‪1849‬دا خيرايى تيشكى لة هةوادا دؤزييوة‪ ،‬كة‬ ‫فيزيكناسى فةرةنسايى لة سال‬ ‫نزيكةى ‪ 299,800‬ك م ئ ةبي ت‪ ..‬طةر ض ى ذ مار ةك ة‬ ‫جياوازييةكى زؤر كةميشى لةطةل خيرايى تيشك لة بؤشاييدا هةية‪ ،‬بةلم هةر بة‬ ‫دةستثيشخةرييةكى مةزن لةم بوارةدا دادةنرآ‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫ئاميرةكة بريتيبو لة دو ثيضكةى بةرامبةر بةيةك‪ ،‬هةردوكيان بةهؤى‬ ‫سورينةريكةوة ئةخولنةوة‪ ،‬هةر يةكآ لةو دو ثيضكةية ‪ 50‬دان ى‬ ‫ثيوةبو‪ ،‬فيزؤ هات سةرضاوةيةكى تيشكى بةرامبةر ددانةكان‬ ‫لةدةرةوةياندا دانا‪.‬‬ ‫لةكاتى سوراندنةوةى يةكةم ثيضكةدا‪ ،‬تيشك ئةتوانآ لةنيوان دو‬ ‫دانيةوة بيتة ناوةوةء بةرةو دووةم ثيضكة رةتبآ‪ ..‬بةلم كاتآ تيشكةكة‬ ‫ئةطاتة دووةم ثيضكة‪ ،‬يةكيك لة دانةكانى ئةم ثيضكةية بةرى ئةطريت‪..‬‬ ‫ئيدى بةثيضةوانةى يةكدييةوة كاتآ ئةويان بةرى تيشكةكة ئةطريت‪،‬‬ ‫دانيكى ئةم ريى رةتبونى ئةداو‪ ،‬كاتآ دانيكى ئةميان لئةضآء بوارى‬ ‫تيثةربونى ئةدات‪ ،‬دانيكى ئةويدى ديتء بةرى ل ئةطريت‪ ..‬واتا هةر‬ ‫بؤشاييةكى نيوان دو دانى ثيضكةيةكيان بةرامبةر دانيكة لة ثيضكةكةى‬ ‫ئةويديدا‪.‬‬ ‫بةم هؤيةوة ئةطةر ثيضكةكان بةشينةيى سوريندرانةوة‪ ،‬لةوسةرةوة‬ ‫ضاودير ناتوانآ تيشكةكة ببينآ‪ ..‬بةلم كاتآ )فيزؤ( خيرايى‬ ‫سوراننةوةى ثيضكةكانى طةياندة هةزار سور لة ضركةيةكدا‪ ،‬توانى‬ ‫بةئاسانى تيشكةكة ببينيت‪ ،‬كاتآ لةنيوان ددانةكانى دووةم ثيضكةوة‬ ‫بؤ دةرةوة رةت ئةبآ! ضونكة تا تيشكةكة لة بؤشايى ددانةكانى يةكةم‬ ‫ثيضكةوة ئةطاتة هى دووةم‪ ،‬ددانى بةرامبةرء ريطر لة دووةم ثيضكةدا‬ ‫لئةضآء‪ ،‬تيشكةكة ئةتوانآ لة بؤشايى دواى ددانة لضوةكةوة رتبآء‬ ‫بطاتة ضاوى ضاودير‪.‬‬ ‫بؤئةوةى تاقيكردنةوةكة وردتر بيت‪) ،‬فيزؤ( هةنديك ئاوينةى بةكار‬ ‫هينا‪ ،‬تاكو تيشكةكة بة مةسافةيةكى دورتردا رةتبآ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ئةما بة زانينى دورى نيوان دو‬ ‫ثيضكةكة‪ ،‬ياخود دورى نيوان‬ ‫ئاوينةكانء‪ ،‬بة زانينى نيوة‬ ‫تيةى ثيضكةكانء‪ ،‬هةروةها بة‬ ‫زانينى خيرايى سوراننةوةيانء‬ ‫بةريطةيةكى ذميرةيى ئاسان‬ ‫خيرايى تيشكةكةمان بؤ‬ ‫دةرئةضيت‪.‬‬ ‫)فيزؤ( بةتةواوى دةريست‪ ،‬خيرايى تيشك لة ضركةيةكدا‬ ‫‪299,792‬كم‪ ،‬يان ‪186,300‬ميلة‪.‬‬ ‫هةمديسان بةريطةيةكى ذميرةيى ئاسان‪ ،‬ئةتوانريت ئةو خيرايية لة‬ ‫‪#‬يكدا بدؤزريتةوة‪ ..‬بةمثيية تيشكة‬ ‫خولةكيك‪ ،‬كاتذميريك‪ ،‬رؤذيكء سال‬ ‫‪#‬يك ئةكاتة‪:‬‬ ‫سال‬ ‫‪x 60 186,300‬ضركة ‪x 60‬خولةك ‪ x 24‬كاتذ مير ‪x 365‬رؤذ =‬ ‫‪}x1010 882‬كم‪.‬‬ ‫‪ 5,510,156,200,000‬مي ل‪ ،‬يا ن {‬

‫‪2‬‬


‫ئةستيرةكان‬ ‫‪#‬دينء دةرئةكةون لة‬ ‫لةكؤندا وايان ئةزانى ئةم ئةستيرانةى شةوانة هةل‬ ‫رؤذدا ئةكوذينةوة‪ ،‬بةباوةرى ئةوان هةمو ئيوارةوةختةيةك مةلئيكةتيك‪،‬‬ ‫‪#‬كردنء‬ ‫يان ضةند مةلئيكةتيك بة ئاساندا ئةسورينةوة بؤ هةل‬ ‫داطيسانى ئةستيرةكانء‪ ،‬بةيانيانيش ئةيانكوذيننةوة!‬ ‫جطة لةمةيش‪ ،‬هةمو ئةو ئةستيرانةى بةضاو ئةيانبيني‪ ،‬بةسةر ضةند‬ ‫‪#‬ةى ناويكيان ليناوة‪..‬‬ ‫‪#‬ةيةكةوة دابةشيان كردون‪ ..‬هةر كؤمةل‬ ‫كؤمةل‬

‫‪1‬‬

‫‪#‬ة ئةستيرةكةء‪ ،‬خةيالء بيى‬ ‫‪#‬كةوتنى كؤمةل‬ ‫ناوةكة بةثيى شيوةى هةل‬ ‫فراوانى خؤيان بووة‪ ،‬كة تا ئةمرؤيش هةر بةو ناوانةوةى ئةوساوة‬ ‫ئةناسرين‪ ،‬وةك‪:‬‬ ‫حةوتةوانة‪ ،‬حةواءمار‪ ،‬باز‪ ،‬ئةسث سةر‪ ،‬ذنة ثيوةندكراوةكة‪ ،‬بزن‪،‬‬ ‫كةرويشك‪ ،‬سةط‪ ،‬بةلةم‪ ،‬قةل‪ ،‬قةنتةروس‪63‬ء‪...‬تد‪.‬‬ ‫هةروةها بة كةلو )بورج(يش ناونراون‪ ..‬وةك بورجى‪:‬‬ ‫قرذال‪ ،‬طا‪ ،‬شير‪ ،‬بةرخ‪ ،‬دوثشك‪ ،‬كؤ تةرازو‪...‬تد‪.‬‬ ‫‪#‬دا‪ ،‬كة هةمو‬ ‫بةتةنيا سةربةرزكردنةوةيةك لة شةويكى تاريكء سامال‬ ‫روناكييكانى شار كوذابيتنةوة‪ ،‬ئةتواني هةمو ئةوانةى ناومانبدن‪ ،‬يان‬ ‫زؤربةيان ببيني‪.‬‬ ‫بةضاوى روت ئةتواني نزيكةى ‪ 3000‬ئ ة ستير ة‬ ‫ببيني‪ ،‬بةلم لة روانطةيةكى وةك روانطةى )بالؤمار(ةوة‪ ،‬كة طةورةترين‬ ‫روانطةى سةر زةوييةء‪ ،‬تيةى دوربينةكةى ‪ 200‬طرآ )‪5‬مةتر(ة‪،‬‬ ‫ئةتوانيت )‪ (1000,000,000‬يةك مليار ئةستيرة ببينيت!‬ ‫لةطةل ئةمةيشدا‪ ،‬ئةو ئةستيرانةى لةم روانطةيةشةوة ئةيانبيني هةمو‬ ‫‪#‬كو ذمارةيةكى هيجطار كةمن لةو‬ ‫ئةستيرةكانى ئاسان ني‪ ..‬بةل‬ ‫ئةستيرة بيشومارانةى لة طةردوندان‪.‬‬ ‫‪#‬يت‪:‬‬ ‫يةكيك لة طةردونناسةكان ئةل‬ ‫)ذمارةى ئةستيرةكانى ئاسان لة ذمارةى دةنكة لةكانى طوآ هةمو‬ ‫دةرياكانى جيهان )زةوى( زياترة!(‬ ‫‪#‬يت‪) :‬لة ثيتةكانى ناو مليؤنيك كتيب زياترة!(‬ ‫يةكيكى كةيان ئةل‬ ‫‪ - 63‬قةنتةروس‪ :‬بروانة ثةراويزى ‪61‬‬

‫‪2‬‬


‫ئيمة ليرةدا نة ئةتوانيء نةئةزاني باسى هةمو ئةو ئةستيرانة بكةينء‪،‬‬ ‫نة ئةتواني باسى تةنيا ئةوانةش بكةين كة بةضاوى روت ئةيانبيني‪..‬‬ ‫ليرةدا تةنيا باسى ضةند نونةكى طةورةء ثضوكء دورء نزيكيان‬ ‫بةشيوةيةكى تيكرايى ئةكةين‪.‬‬ ‫روناكتين ئةستيرة ليمانةوة ديارة ناوى طةلويذة‪ ..Sirius 64‬نزيكةى‬ ‫‪ 9‬تيش ك ة سال‪ Light year‬ليمانةوة دورة‪.‬‬ ‫نزيكتين ئةستيرة ناوى كةئسةء ‪ 4‬تيش ك ة سال‬ ‫زياتر ليمانةوة دورة‪.‬‬ ‫لةم دواييةدا توانرا تيةى ئةستيرةيةكى كؤ )جةوزا( بثيوريت كة‬ ‫نونةيةكة بؤ ئةو ئةستيرانةى تازة لةداييكبون‪ ،‬دةركةوت تيةكةى ‪30‬‬ ‫ئةوةندةى تيةى خؤر ئةبيتء‪ ،‬بارستاييةكةي تةنيا ‪50‬‬ ‫ئةوةندةى بارستايى خؤرة‪ ،‬بةلم قةبارةكةى ‪27000000‬‬ ‫ئةوةندةى خؤرة‪ .‬بةريطةيةكى‬ ‫ذميرةيى ئاسان دةرئةكةويت كة‬ ‫خ ة ست ى – ضر ى‪ -‬ماد ة ى ئ ة م‬ ‫ئةستيرةية زؤر كةمة‪ ..‬نزيكةى ‪ %0,2‬ى خ ة ست ى‬ ‫هةواية!‬ ‫بةثيضةوانةى ئةمةوة‪ ،‬ئةو مادةيةى هةندآ ئةستيرةى ل ثيكهاتوة‪ ،‬بة‬ ‫جؤريكى وا شيلراوء ثةستينراوة‪ ،‬طةرضى قةبارةيان هيندةى زةوى يان‬ ‫دوسآ ئةوندةى زةوين‪ ،‬بةلم خةستى مادةكانيان ‪500,000‬‬ ‫‪#‬ين )طةلويذ كةوتووة( يان بة‬ ‫‪ -64‬لة ناوةراستى هاوين بةولوة‪ ،‬لى خؤمان دةل‬ ‫)طةلويذ ئةنطوتن(ى ناودةبةن‪ ..‬واتا وادةى بةدةركةوتنء هةلتنى ئةو ئةستيرةيةية‬ ‫لى ئيمةء‪ ،‬ئيدى سةرماى ثاييز بةريوةية‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ثينصةد هةزار هيندةى خةستى ئاوة‪ ..‬واتا ئةتؤمةكانيان بة جؤريك لة‬ ‫يةكدى نزيكء تيكشكاون‪ ،‬ثرشقارتةيةكى زياتر لة ‪ 10‬ت ة ن‬ ‫قؤسة‪.‬‬ ‫ئةمؤرة ئةستيرانة لة قؤناغى ثيريتى ذيانى ئةستيرةيياندان‪ ..‬ضونكة‬ ‫هةمو هايدرؤجينةكانيان بةهؤى‬ ‫تيشكدانةوة كردونةتة هيليؤم‪..‬‬ ‫هةركة هايدرؤجينيشيان تيا‬ ‫نةما‪ ،‬ئةضنة قؤناغى كؤتايى لة‬ ‫دؤخ طؤري ن –ت ةت ةور‪-‬دا‪.‬‬ ‫طةورةترين ئةستيرة تا تيستة‬ ‫دؤزرابيتةوة ئةكةويتة طالكسى‬ ‫– شار ة ئ ة ستير ة‪ -‬ى )ئؤري طا(و ةء‪،‬‬ ‫ناوى )بزن(ة‪ ..‬تيةكةى ‪ 4,000,000,000‬كيلؤ م ةتر‬ ‫زياترة‪ ..‬لةناويا جيطةى خؤرء‬ ‫ه ة مو ث ةروان ةكان ى – ج ط ة ل ة‬ ‫ئؤرانؤسء نيثتون‪ -‬ئةبيتةوة‪ ،‬لةسورطةء دورييةكانى خؤيانةوة‬ ‫بسورينةوة‪.‬‬ ‫ثضوكتين ئةستيرةيش كة تا ئيستة دؤزرابيتةوة ئةستيرةى‬ ‫)ظانان(ةء‪ ،‬هةر هيندةى زةوى ئةبيت!‬ ‫‪#‬ى كؤ( ‪ 300‬تيش ك ة سال‬ ‫ئةستيرةى )بنهةنطةل‬ ‫ليمانةوة دورة‪.‬‬ ‫طالكس ى – كؤ م ةل‪ #‬ة ئ ة ستير ة‪-‬‬ ‫يةكى زؤر جوان هةية‪ ،‬لةطةل ئةوةشدا كة دومليؤنء نيو ئةوةندةى‬

‫‪2‬‬


‫تيشكى خؤر ثرشنطدارة‪ ،‬كةضى بةضاوى روت نابينريت! هؤيكةيشى‬ ‫ئةوةية ‪ 33000‬تيش ك ة سال لي مان ةو ة‬ ‫دورة‪.‬‬ ‫تيشك لة طالكسى )ئةندرؤميديا(وة مليؤنء نيويك سال ئةخايينآ تا‬ ‫ئةطاتة لمان‪.‬‬ ‫جطة لةمانة باسانكردن‪ ،‬هةندآ ئةستيرةى دوانة )جك( هةن‪..‬‬ ‫بةدةورى ضةق )مةركةز(يكدا ئةسورينةوة‪ ..‬طةردونناسان تةنيا‬ ‫بةزانينى ثلةى درةوشانةويان لة ضةند كاتيكى جياجياداء‪ ،‬ثاش‬ ‫شيكردنةوةيةكى ذميرةيى طران‪ ،‬ئةتوانن دورييانء دريذى تيةيانء‬ ‫‪#‬ينن‪.‬‬ ‫بارستايىء ثلةى طةرمييان بةمل‬ ‫بةمؤرة بؤمان دةركةوت هةندآ ئةستيرة سةدان مليؤن ئةوةندةى خؤر‬ ‫ئةبنء‪ ،‬هةنديكيشيان لة زةوى طةورةتر ني! هةروةها زانيمان‬ ‫هةنديكيان مليؤنةها تيشكةسال ليمانةوة دورنء‪ ،‬هةنديكى دييان زؤر‬ ‫‪#‬يك دورن!‬ ‫نزيكنء تةنيا ضةند تيشكةسال‬ ‫كةواتة هةمو ئةستيرةكان لة يةك قةبارةء يةك دوريدا ني‪ ..‬واتا وةك‬ ‫بزمار بة سنورى طةردونء تةبةقةى ئاساندا دانةكوتراون!‬ ‫هةروةها هةمويان تيشكى بةردةوامى خؤيان وةك خؤر هةيةء‪ ،‬بةشةوء‬ ‫بةرؤذ ئةدرةوشينةوة‪ ،‬بةلم لة رؤذدا لةبةر روناكىء شينى ئاسان‬ ‫ناتواني بيانبيني‪ ..‬هةركة خؤر ئاوابو ء تاريكى داهات دةست بة‬ ‫درةوشانةوةء جريوةجريو ئةكةن‪ ،‬بيئةوةى ثيويستييان بة مةلئيكةتيك‬ ‫بيت دايانطيسينآ!‬

‫‪1‬‬

‫طةردونء‪ ...‬سنورى طةردون‬ ‫تازياتر بي لة طةردون بكةينةوة‪ ،‬طةورةيىء فراوانيى ئةوء ثضوكى‬ ‫مرؤظمان لةضاويا بؤ دةرئةكةويت‪ ..‬تاواى ليديت مرؤـظ وةك هيض‬ ‫وابيت! بةلم هؤى شانازىء طةورةيى مرؤـظ ميشكيتى‪ ،‬ئةو ميشكةى‬ ‫لة ئةنامى طةشةكردنى بايؤلؤذييةوة‪ ،‬طةيشتؤتة لوتكةء‪ ،‬بةهؤيةوة‬ ‫توانيويتى بي لة قوليى طةردون بكاتةوةء‪ ،‬ئوميدى واية ثيشئةوةى‬ ‫خؤى بؤى بضيت بست بةبستيشى بيثيويت!‬ ‫وةك ثيشت رونانكردةوة‪ ،‬خؤر لةناو طالكسى )كاكيشان(دا‬ ‫ئةستيرةيةكى قةبارة مامناوةندة‪ ..‬كاكيشانيش خؤى بريتيية لة‬ ‫نزيكةى صةد هةزار مليؤن ئةستيرةى دى وةك خؤر‪.‬‬ ‫نزيكتين شارة ئةستيرةى دراوسيمان‪) ،‬ئةندرؤميديا(ية‪ ..‬كة زياتر لة‬ ‫مليؤنء نيويك تيشكةسال ليمانةوة دورة‪.‬‬ ‫لة طةردوندا ذمارةيةكى زؤر لةم طالكسييانة هةنء‪ ،‬بةهةمو ليةكيدا‬ ‫بلوبونةتةوة‪ ..‬لةم ثةرشء بلوييةدا هيندةى هةرةمةكييانةية هيندةش‬ ‫زياتر ريكخراويى ثيوة ديارة‪ ..‬ئةوةيش لةئةنامى ئةو ياسا‬ ‫‪#‬ثيوةنانء‬ ‫سروشتيانةوةية كة بة حوكمى كيشكردنء ثال‬ ‫تيشكدانةوة‪...‬تد‪ ،‬هاتونةتةئاراوة‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫‪#‬ى ئةوةداية هةمو ئةو طالكسييانة بة دورء‬ ‫مرؤـظ هةميشة لة هةول‬ ‫نزيكييانةوة كةشف بكات‪ ..‬بؤئةوةى جيطةى تةواوى خؤى لةم‬ ‫طةردونةدا دةستنيشان بكات‪ ..‬بةواتايةكى دى ئةيةويت بزانيت‪ :‬ئايا‬ ‫ئةم طةردونةى تيايا ئةذى كؤتايى ديت؟! سنورى هةية؟! ياخود‬ ‫هةتاهةتاية هةر طالكسىء بؤشايية؟!‬ ‫‪#‬سؤن(ةوة‪ ،‬روى تةليسكؤثى‬ ‫بؤ ئةم مةبةستة لة روانطةى )ضياى ويل‬ ‫‪#‬ة ئةستيرةى بينى‪ ،‬دورييكةى‬ ‫كردة قوليى طةردون‪ ..‬دورترين كؤمةل‬ ‫‪ 500,000,000‬نيو مليار تيش ك ة سال‪ #‬ة!‬ ‫ئةوةى تا ئيستة تةليسكؤثةكان توانيويانة لةناوجةرطةى طةردوندا‬ ‫بيطةنآ‪ ،‬لة دورايى دو مليار‪ 65‬تيشكةسال تيثةر ناكات‪.‬‬ ‫دور نيية لة داهاتودا تةليسكؤثء روانطةكان زياتر ثيش بكةونء‪ ،‬زياتر‬ ‫‪#‬يكى دى سفر لةبةردةمى‬ ‫بضنة ناوجةرطةى طةردونةوةء‪ ،‬كؤمةل‬ ‫‪#‬ةكان‬ ‫ذمارةكاندا زيادبكةن‪ ..‬بةلم تا سفرةكانى بةردةم تيشكةسال‬ ‫زياتركةينء‪ ،‬تا زياتر بضنة هةناوى طةردونةوة‪ ،‬دواجار لة حةدء‬ ‫سنوريكدا ئةوةستء نازانن‪ ..‬نازانن ضى لةولترةوة‪ ،‬يان لةوديوةوة‬ ‫هةية! ئيدى بؤ دؤزينةوةى نهينييكانى دى ثيويستييان بة كاتى زيت ء‬ ‫ئاميرى ثيشكةوتوتر هةية‪ ..‬ضونكة ماوةيةكى هيجطار كورتة‬ ‫بةشةرييةت ثيى ناوةتة قؤناغى زانستيى هةقيقييوة‪ ،‬بة هةموى ناكاتة‬ ‫دو سةدة‪ ..‬بةلم لةم ماوة كورتةدا بة ريضكةى خؤيدا‪ ،‬يان بة راستة‬ ‫‪ - 65‬لةم سالنةى دواييدا بةهؤى تةكنؤلؤذياى نويوة لةبوارى هاوينة )عةدةسة(ى‬ ‫تةليسكؤثء‪ ،‬شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ شةبةنط‪ ،‬توانراوة طالكسى‬ ‫‪ 10,000,000.000‬د ة مليار تيش ك ة سال دورء‬ ‫)كوازار(ى ‪15,000,000.000‬ثانطزة مليار تيشكةسال دور بدؤزرينةوة‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫شةقامى راستةقينةى خؤيدا‪ ،‬هةنطاوى مةزنى لة بوارى دؤزينةوةى‬ ‫‪#‬هيناوةء‪ ،‬بةجؤريك ئيدى لة هةمو ئانء ساتيكدا‬ ‫زانستييانةدا هةل‬ ‫دؤزينةوةى خيراء خيراترء مةزنء مةزنتى بةدوادا يةت‪.‬‬ ‫با جارآ واز لةوةى ئةو ديوةوة بؤ فةيلةسوفة ميتافيزيكةكان بيني‪،‬‬ ‫ئةوةى لةمديويشةوةية تا ئيستة ‪-‬وةك وتان‪-‬شيتيكى زؤر كةمى ل‬ ‫زانراوةء‪ ،‬طةردون زؤر لةوة فراوانتة وا زوبةزو بطةينة ليوارةكانى‪ ،‬يان‬ ‫ئةو شوينةى كؤتايى ليديت )ئةطةر وامان دانا طةردون كؤتايى هةية!(‪.‬‬ ‫ئيستة ئيمة خةريكي نةخشةى )شتيك( ئةكيشي هيضى ئةوتؤى ل‬ ‫نازانيء نةشانتوانيوة بيبيني! تةنانةت طومان ئةكةين لة داهاتوشدا‬ ‫‪#‬كو نازاني ئاخؤ ئةو شتة هةية يان نا؟!‬ ‫بيبيني‪ ..‬بةل‬ ‫‪#‬ين طةردون سنورى‬ ‫هةندآ لة طةردونناسء فيزيكزانانى ثيشو ئةل‬ ‫‪#‬كو لة كؤتايى دوا ئةستيرةكانةوة‪) ،‬بؤشايى(يةكى‬ ‫نييةء دانةخراوة‪ ،‬بةل‬ ‫بيكؤتايية‪ ..‬بةثيى ئةم بؤضونة‪ ،‬يا ئةم تيؤريية‪ ،‬طةردون وردةوردة‬ ‫بةرةو نةمان ئةروات‪ ،‬ضونكة ئةو وزةيةى مادةكانى سةرفى ئةكات‪،‬‬ ‫ئةضيتة بؤشاييةكانةوةء جاريكى دى ناطةريتةوة لمان‪.‬‬ ‫‪#‬ين‪ ،‬ئةطةر ئةو تيؤريية راست بيت‪،‬‬ ‫هةنديكى دى لة زانا تازةكان ئةل‬ ‫ئةبوايآ ئيستة خةستى )ضرى( مادةكان لةم طةردونةدا سفر بوايآ‪..‬‬ ‫ئةمةيش لةطةل واقيعدا ريناكةويتء ديارة ضرى مادة سفر نيية‪ ،‬لةبةر‬ ‫‪#‬ين‪ :‬كةواتة طةردون داخراوةء كؤتاييشى ديت! بةلم لةشيوةى‬ ‫ئةمة ئةل‬ ‫‪#‬كو طةردون لةشيوةى زينى ئةسثدا بةسةر‬ ‫تؤثء ميزةلندا نا‪ ..‬بةل‬ ‫مادةكانيدا ضةماوةتةوة‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫ئةمثةرء ئةوثةرى طةردون لى طةورة زاناى سةدةى بيستةم‬ ‫)ئاينشتاين‪(x10 22 9,6) (66‬كم‪ ،‬يان )‪ (x10 22 6‬ميلة‪ ..‬بةلم جيمس‬ ‫جيننز بة )‪ x2210 8‬تا ‪ (5x2510‬كم‪ ،‬يان )‪ x10 22 5‬تا ‪(3x2510‬ى‬ ‫‪#‬ينيت‪.‬‬ ‫ئةخةمل‬ ‫ئةوةى ثيويستة لةم روةوة ليرةدا بوتريت ئةوةية‪ :‬سنورى طةردون‪ ،‬يان‬ ‫قةبارةى طةردون بةم شيوةيةى ئيستةى نامينيتةوة‪ ،‬بطرة هةرطيز‬ ‫بةشيوةيةكى وةستاوء ضةسثاوء نةطؤرةوة دةقى نةطرتوةء دةقيش‬ ‫‪#‬ينةوانةى لةم دواييانةدا كران‪ ،‬دةريانست‬ ‫ناطرآ‪ ..‬ضونكة ئةو ليكؤل‬ ‫‪#‬يت‪ ..‬هةروةها دةركةوت هةندآ لة‬ ‫طةردون نةوةستاوةء ئةجول‬ ‫طالكسى‪-Galaxy -‬يةكان بةخيراييةكى هيجطار زؤر ليمان دور‬ ‫ئةكةونةوة كة ئةطاتة نزيكى ‪64000‬كم‪/‬ضركة!‬ ‫ئةمانة دةريانست ئةم طةردونةى ئيمةى تيا ئةذين تابيت فراوانت‬ ‫ئةبيتء‪ ،‬تةنةكانى ناوى زياتر لةتلةت ئةبنء بلوتريش ئةبنةوة‪ ،‬وةك‬ ‫‪67‬‬ ‫‪#‬ةكانى سةر ميزةلنيك بنء فوى تيبكريت واية‪.‬‬ ‫خال‬ ‫‪#‬مانيا لة‬ ‫‪ - 66‬ئةلبيرت ئةينشتاين )‪ (Albert Einstein‬زاناى فيزياى تيؤرى‪ ،‬لة ئةل‬ ‫‪14‬ى مارسى ‪ 1879‬ل ة داي كء باوكيك ى جول ةك ة‬ ‫لةدايكبووة‪ ،‬خاوةنى هةردو تيؤرى بةناوبانطى ريذةيى )نيسبى( تايبةتء طشتيية‪،‬‬ ‫فيزيكدا ثيبةخشرا‪ ..‬كاتآ هيتلةر دةسةلتى‬ ‫‪#‬ى ‪ 1921‬خ ةلت ى نؤب‪#‬ل ى ل ة‬ ‫سال‬ ‫‪#‬ةتى ئيسراييل‬ ‫طرتةدةس بةرةو ئةمةريكا ولتى جيهيشت‪ ..‬دواى دامةزراندنى دةول‬ ‫رويان لينا ثؤستى سةرؤكايةتى ولتةكة وةرطريت‪ ..‬بةلم رةتيكردةوة‪ ..‬لة ‪1955‬دا‬ ‫‪#‬ةدا سوتينرا‪ ..‬بةل م‬ ‫مرد‪ ،‬لشةكةى لة ويليةتى نيوجةرسى لة ‪ 18‬نيس ان ىئةو سال‬ ‫ميشكى لى )تؤماس هارظى( ثاريزراوة‪.‬‬ ‫‪ - 67‬دواى دؤزينةوى كوازارةكان‪ ..‬دةركةوت هةنديكيان بةخيرايى ‪240,000‬‬ ‫كم‪/‬ضركة ليمان دوردةكةونةوة‪ ..‬ئةمة خيراييةكى ئةوةندة مةزنة مةطةر تةنيا لةطةل‬

‫‪1‬‬

‫خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت‪ ..‬هةروةها لة ئةنامى شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ‬ ‫شةبةنط‪ ،‬دةركةوت ئةو تروسكاييانةى زياتر مةيلةو سورن دةنوينن‪ ،‬تةنةكانيان‬ ‫ليمان دور دةكةونةوةء‪ ،‬ئةوانةى شي دةضنةوة ليمان نزيك دةبنةوة‪.‬‬

‫‪2‬‬


‫ دواى دؤزينةوى كوازارةكان‪ ..‬دةركةوت هةنديكيان بةخيرايى ‪240,000‬‬‫كم‪/‬ضركة ليمان دوردةكةونةوة‪ ..‬ئةمة خيراييةكى ئةوةندة مةزنة مةطةر تةنيا لةطةل‬ ‫خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت‪ ..‬هةروةها لة ئةنامى شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ‬ ‫شةبةنط‪ ،‬دةركةوت ئةو تروسكاييانةى زياتر مةيلةو سورن دةنوينن‪ ،‬تةنةكانيان‬ ‫ليمان دور دةكةونةوةء‪ ،‬ئةوانةى شي دةضنةوة ليمان نزيك دةبنةوة‪.‬‬

‫ســةرضاوةكـان‬ ‫جورج جامو‬ ‫‪ -1‬نشوء الكون‬ ‫عبدالرحن بدر‬ ‫‪ -2‬الكون الحدب‬ ‫ا‪ .‬س يجو ن‬ ‫‪-3‬تاريخ العال ج ‪1,2‬‬ ‫ه‪.‬ج‪ .‬ولز‬ ‫‪ -4‬موجز تاريخ العال‬ ‫‪ -5‬واحد‪ ،‬اثنان‪،‬ثلثة‪،‬لنهاية جؤرج جامو‬ ‫‪ -6‬الكون العجيب وظواهره منصور حنا جرداق‬ ‫الياس بولص الورى‬ ‫‪-7‬عوال جديدة‬ ‫جيمس جينز‬ ‫‪ -8‬النجوم فى مسالكها‬ ‫ج‪ ،‬ابتى‬ ‫‪ -9‬الشمس‬ ‫‪ -10‬حرية الفكر‬ ‫سلمة موسى‬ ‫وابطالا فى التاريخ‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -11‬وعاظ السلطي‬

‫على الوردى‬

‫لةطةل زؤر طؤظارء رؤذنامةء كتيبى ديكةدا‬

‫ثير‪E‬ست‬ ‫لثةر‪E‬ة‬

‫ناونيشانى بابةت‬ ‫ثيشةكى ضاثى دووةم‬ ‫ثيشةكى ضاثى يةكةم‬ ‫سةرنيكى ميذويى‬ ‫ثةيوةندى نيوان طؤى زةوىء خؤر !‬ ‫لةداييكبونى خيزانى خؤر‬ ‫يةكةم‪ :‬تيؤرى كؤمت دى بؤفؤن‬ ‫دووةم‪ :‬تيؤرى كانت‬ ‫سييةم‪ :‬تيؤرى سةديى‪ ،‬لثلس‬ ‫ضوارةةم‪ :‬تيؤرى كيشكردنى غازى‬ ‫بةهؤى ئةستيرةيةكةوة‬ ‫ثينجةم‪ :‬تيؤرى طةشةسةندنى طةردون‬ ‫شةشةم‪ :‬تيؤرى مانةوةى بةردةوام‬ ‫حةوتةم‪ :‬تيؤرى جوت ئةستيرةى )رةسل(‬ ‫هةشتةم‪ :‬تيؤرى تةقينةوةى خؤر‬ ‫نؤيةم‪ :‬تيؤرى ظؤن ظايساطر‬ ‫دةيةم‪ :‬تيؤرى هويل‪ ،‬تةقينةوةى سؤثرانؤ‪،‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪45‬‬


‫‪The Sun‬‬ ‫خـؤر ‪ -‬رؤذ ‪48‬‬ ‫‪51‬‬ ‫ئايا طةمىء تيشكى خؤر هةر ئةمينيت؟!‬ ‫‪53‬‬ ‫خؤر ضؤن تيشكى دروست ئةكات؟!‬ ‫‪55‬‬ ‫خؤرطيان‬ ‫‪57‬‬ ‫ثـةروانــةكــان‬ ‫‪Mercury‬‬ ‫يةكةم‪ :‬زاوة‪ ،‬عةتارد ‪57‬‬ ‫‪Vinous‬‬ ‫دووةم‪ :‬ظينؤس‪ ،‬ناهيد‪ ،‬زوهرة ‪59‬‬ ‫ئايا ئةتوانريت ظينؤس بكريتة نيشتمانيكى دى‪61 ..‬‬ ‫‪Earth‬‬ ‫سييةم‪ :‬زةوى ئةرز ‪62‬‬ ‫‪67‬‬ ‫تةمةنى طؤى زةوى !‬ ‫‪70‬‬ ‫ثاشةرؤذى طؤى زةوىء مرؤظايةتى لة سةرى!‬ ‫‪Moon‬‬ ‫مانط ‪72‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪#‬ضونء داضون )الد والزر(‬ ‫هةل‬ ‫‪78‬‬ ‫مانطيان‬ ‫‪79‬‬ ‫كاتةكانى مانططيانء خؤرطيان‬ ‫‪80‬‬ ‫ثاشةرؤذى مانط‬ ‫‪Mars‬‬ ‫ضوارةم‪ :‬بارام‪ ،‬مارس )مةريخ( ‪81‬‬ ‫‪84‬‬ ‫مانطةكانى مارس )مةريخ(‬ ‫ثينجةم‪ :‬وردةثةروانةكان ‪ Asteroid‬هةسارؤك ‪85‬‬ ‫‪Jupiter‬‬ ‫شةشةم‪ :‬ثةرضيس‪ ،‬موشتةرى ‪88‬‬ ‫‪89‬‬ ‫مانطةكانى ثةرضيس‬ ‫‪Saturn‬‬ ‫حةوتةم‪ :‬كةش ‪ ،‬زوحةل ‪91‬‬ ‫‪93‬‬ ‫مانطةكانى كةش‬

‫‪1‬‬

‫‪Uranus‬‬ ‫هةشتةم‪ :‬ئؤرانؤس ‪94‬‬ ‫‪Neptune‬‬ ‫‪95‬‬ ‫نؤيةم‪ :‬نيثتون‬ ‫‪Pluto‬‬ ‫دةيةم‪ :‬ثلوتؤ ‪97‬‬ ‫‪Vulcan‬‬ ‫‪#‬ــكان ‪98‬‬ ‫ثةروانةى ظؤل‬ ‫‪99‬‬ ‫بؤضى ئاسان لة رؤذدا شي ئةنوينآ؟!‬ ‫‪Comet‬‬ ‫كلكدار ‪103‬‬ ‫ئةو ئةستيرانةى ئةكشين!ا ‪Shooting Stars 105‬‬ ‫‪108‬‬ ‫توخة ثيكهاتةكانى طةردون‪) :‬ئةتؤم(‬ ‫‪115‬‬ ‫ضؤنييتى دؤزينةوةى خيرايى تيشك‬ ‫‪120‬‬ ‫ئةستيرةكان‬ ‫‪124‬‬ ‫طةردونء سنورى طةردون‬ ‫‪129‬‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫بةرهةمة ضاثء بلوكراوةكانى نوسةر‪:‬‬ ‫‪1967‬‬ ‫‪ -1‬طةردون ‪ -‬ضاثى ييكةم‬ ‫‪ -2‬ضةكةرة‪ -‬ضيؤك )لةطةل ضةند نوسةريكى ديكةدا( ‪1973‬‬ ‫‪1979‬‬ ‫‪#‬ة ضيؤك‬ ‫‪ -3‬سبةينى باوكت ديتةوة‪ ،‬كؤمةل‬ ‫‪1982‬‬ ‫‪ -4‬كريكارء ضيؤكى كوردى )رةخنةو تؤذينةوة(‬ ‫‪1999‬‬ ‫‪ -5‬ئةلفاوبيتاى رؤذنامةطةريى‬ ‫‪1999‬‬ ‫‪#‬ة ضيؤك‬ ‫‪ -6‬وينةكةى خوشكت ‪ ،‬كؤمةل‬ ‫‪1999‬‬ ‫‪ -7‬خؤرى تار )كؤضى سور( ‪ -‬رؤمان‬ ‫‪2004‬‬ ‫‪ -8‬ديدارى سةرةك كؤمار )شةش شانؤنامة(‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪ -9‬ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة ضيؤكى كورديدا‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪2006‬‬ ‫‪#‬سةنكاندنيك‬ ‫‪ -10‬طؤظارى )رؤذنامةوانى(ء‪ ،‬هةل‬ ‫‪ -11‬ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة شيعرى كورديدا ‪2007‬‬

‫‪2‬‬


‫‪ -12‬خولياى مةيونة سثييكان لة ضيؤكى كورديدا ‪2006‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪ -13‬ماركسء ماركسيزمى كوردىء ئايي‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.