All about Relativity

Page 1

‫و‪ :‬رةوف حةسةن‬

‫تيؤرى نيسبى ضيية؟‬ ‫دانانى‪:‬‬

‫لنداو ء رؤمةر‬

‫ناوى كتيب‪ :‬تيؤرى نيسبى ضيية؟‬ ‫نوسينى‪ :‬لنداو ء رؤمةر‬ ‫وةرطيرانى‪ :‬رةوف حةسةن‬ ‫بابةت‪ :‬زانستى‪ -‬فيزيك‬ ‫ديزايينى بةرط وينةكان‪ :‬شيرؤ رةوف‬ ‫تياذ ‪ : 1000‬دان ة‬ ‫ذمارةى سثاردن‪ 1560 :‬ى ‪2010‬‬ ‫ضاثى ييكةم‪ :‬بةغدا ‪1984‬‬

‫ضاثى دووةم‪ 2010 :‬ضاث خان ة ىهيلي‬

‫ضاثى ئنتةرنيت ‪2012‬‬

‫ثيشةكى وةرطير‬ ‫خؤشةويستان!‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫ئةم كتيبةى بةردةستتان دةربارةى تيؤرى نيسبى‬ ‫>كو تةنيا‬ ‫ئاينشتاين هةمو شتيك نيية‪ ،‬بةل‬ ‫روونكردنةوةييكى ئاسانكراوةى تيؤرى نيسبيى‬ ‫تايبةتيية‪ ..‬واتا ئةو زانيارييانةية ئاينشتاين لة تةمةنى‬ ‫>يدا دؤزينييةوة‪ ،‬طةرضى ئةم زانيارييانة‬ ‫بيستء ثينج سال‬ ‫وةرضةرخانء شؤرشيكى فيكرى لةنيو بيء زانستى‬ ‫مرؤظايةتيدا بةرثاكرد‪ ،‬ريخؤشكةريكيش بو بؤ دانانى‬ ‫تيؤرى نيسبيى طشتى‪ ..‬ئةو تيؤرةى مةبةستى ئةوةية‬ ‫هةرضى لةم طةردوونة بيثايانةدا هةيةء نيية‪ ،‬بياناتة ذير‬ ‫ركيفى ضةند ياساييكةوة‪ ..‬يان ضةند هاوكيشةييكةوة ‪..‬‬ ‫يان ضةند ذمارةييكى ماتاتيكييانةوة‪.‬‬ ‫مةبةستيتى ئةو ثرسيارة ئةزةلييانةش وردبكاتةوة كة‬ ‫لةسةرةتاى بونى مرؤظةوة ثيوةيان خةريكةء ياسايان بؤ‬ ‫>دةوةشينيتةوة‪..‬‬ ‫دةدؤزيتةوةء‪ ،‬ياساكانى ثيشوويان هةل‬ ‫ئةوةى كة بةتةواوى راستء دروست بووة بيكاتة جؤرة‬ ‫درؤء دةلةسةييك‪ ،‬ئةوةى زؤر ماقوول بووة بيكاتة جؤرة‬ ‫قةرةضناخييك! ئةوةى ميشكمان تةسةوورى ناكاتء‬ ‫هةرطيزاوهةرطيز دان بة راستيدا نانيت‪ ،‬ئةم بيكاتة‬ ‫هةقيقةتيكى رةهاء‪....‬تد‪.‬‬ ‫* * *‬ ‫ئايا ئةم طةردوونةى ئيمة بيثايانة يان سنووردارة؟‬

‫‪27‬‬

‫ئايا ئةو شيلمانةى ‪ 6‬م ةتر ة دريذ ة‬ ‫بةبيئةوةى هيضى ليى ببينةوة ضؤة ئةبيتة ‪ 4‬م ةتر ؟‬ ‫يان ييك سانتيمةتر؟!‬ ‫>يكى رةبةقى سةر ئةم زةويية دةبيتة رؤذيك؟ يان‬ ‫ئايا سال‬ ‫تةنيا دةقيقةييك؟‬ ‫ئايا بارستايى ئةو شيلمانة دواى‬ ‫كورتبونةوةكةىوايليديت ‪ 10‬ئ ةو ةند ة ى‬ ‫جاران بيت؟!‬ ‫>ة؟ ئايا‬ ‫>ى راست كورتتين ماوةى نيوان دوو خال‬ ‫ئايا هيل‬ ‫>ى رلست خؤى لة خؤيدا لةسةر كاغةز نةبيت‬ ‫هيل‬ ‫لةسةرانسةرى ئةم طةردوونة فراوانةدا هةية؟!‬ ‫ئايا هيزى كيشكردن كة نيوتن دؤزييوة لةتةك زؤر‬ ‫ياساى زانستى دييدا كةلة قوتابانةكانى دنيادا‬ ‫تائيستةيش دةخويندرين‪ ،‬بةنيسبةت ئةم طةردوونةوة تا‬ ‫ضةند بردةكةنء راست؟‬ ‫باشة ئةى كات ضيية؟‬ ‫ئةوة دريذىء ثانىء بةرزى دؤلبيك بةئاشكراء‬ ‫بةئاسانى دةثيوينء‪ ،‬جيطةيان ديارة‪ ..‬بةلم ئةو كابرا‬ ‫سةرسةختء بليمةتةى ناوى ئاينشتاينة‪ ،‬بةم سآ‬ ‫ئةندازةية رازى نييةء ئةطةر ئةندازةء مةوداييكى ديكةى‬ ‫نةخةينةثال‪ ،‬ئةوة كارةكةمان تةواو بيماناء بيهوودة‬ ‫دةردةضيت‪ ..‬ئةو ئةندازةيةش‪ ،‬يان ئةو مةودايةش كات‬ ‫)زةمةن(ة‪ ..‬كات دةكةويتة تةك هةمو تةنء بونةوةريك‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫باشة لةكويدا وينة )هيل(ى كات لةتةك سآ )ل(‬ ‫)مةودا(كةى بونةوةرء )تةن(ةكاندا نةخشةبكيشي؟!‬ ‫ئةى بوارى موطناتيسى! ئةوا جآء هيزى كيشكردنى‬ ‫طرتةوةء‪ ،‬لةطةل طةردووندا بةجؤريك لة جؤرةكان بةسةر‬ ‫)تةن(ة طةردوونييكانةوة دةضةميتةوة‪.‬‬ ‫ئةى تيشك؟!‬ ‫>وةشاندنةوةى هةمو وةختء‬ ‫ئةمةيان بووة مايةى هةل‬ ‫زةمانيكى لةمةوبةرمان‪ ،‬كة وامان داناوة تةواو راستء‬ ‫دروستة!‬ ‫ئةو ئةستيرةيةى دةيبيني‪ ،‬هى ئيستة نييةء‪ ،‬بيطومان‬ ‫لةو شوينةشدا نيية كة ثةبةى بؤ رادةكيشي‪ ..‬با هةر‬ ‫وايدانيي ئةو ئةستيرةية سةد تيشكةسال ليمانةوة دوورة‪..‬‬ ‫كةواتة ئةو جييةى ثةبةى بؤ رادةكيشي‪ ،‬جيى ئةو‬ ‫سةردةمةى ئةستيرةكةية كة باثيةطةورةمان مندال بو‪..‬‬ ‫بةلم )ئيستاكة( لةجييةكى ديكةدايةء‪ ،‬ئةو تيشكةى سةد‬ ‫سال لةمةوبةر ناردويتى ئيستة ثيمان طةيشتووة‪..‬‬ ‫بةواتاييكى دى لةم نوونةيةدا )ئيستة( ماناى )سةد سال‬ ‫لةمةوبةر(ة!‬ ‫* * *‬ ‫خؤشةويستان!‬ ‫با ئيمة هةر خةريكى ئةوة نةبي بة سةرسامييوة‬ ‫داهينانة زانستييكان ببيستيء لة ئاستيياندا واقمان‬

‫‪27‬‬

‫وربينيت‪ ..‬با زيت لةتةك تيؤرء دؤزراوة زانسييكاندا‬ ‫تيكةلوبي‪ ..‬با كميك ضةقبةستوويى بيء هؤشان‬ ‫برةوينينةوة‪.‬‬ ‫راستة باوةرى ئايديايىء غةيبى كاريكى طةورةى‬ ‫كردؤتة سةر جؤرى بيكردنةوةمانء‪ ،‬لمان واية ئةقلء‬ ‫هؤشى راستء دروست هةر ئةوةية بةئاسانىء بةبآ هيض‬ ‫>يدا رابيي! بةلم ئاينشتاين‪،‬‬ ‫رةندانيك ليى تيبطةينء لةطةل‬ ‫هةروةك كؤثةرنيكؤسء طاليلؤء‪....‬تد‪ ،‬راستى نويمان‬ ‫>يتء‪ ..‬ئةمةش وةرضةرخانى بيء هؤشى طةرةكة‪،‬‬ ‫ثيدةل‬ ‫ضونكة تائيستةيش زانست لى ئيمة ئةوة بووة فيرى‬ ‫نوسيء خويندنةوةى )ئؤى دؤى دادة رذاوة( بي! ئةمة‬ ‫راستة سةرةتاية‪ ،‬بةلم ئةطةر ئةو زانستة مةزنانةى دى‬ ‫بةدوادا نةيةن هيض نيية‪ ..‬زانست لمان كة نابيتة ثيشة‪ ،‬با‬ ‫هةر هيض نةبيت ببيتة هيوايةتيك‪ ،‬واشبيت هةر باشة!‬ ‫* * *‬ ‫لة طؤرينى ئةم كتيبةدا بؤ سةر زمانةكةمان‪ ،‬تةنيا‬ ‫مةبةست ئةوةبو هيض نةبيت دةمةتةقآء وتوويذيكى طةرم‬ ‫بةزمانى كوردييش باتة نيوانةوة‪ ،‬ئةطةرضى بةراستى‬ ‫زمانةكةمان لةبوارى وشةء ضةمكة زانستييكاندا زؤر‬ ‫هةذارة‪ ،‬تةنانةت هةر ئةمةيش بؤتة مايةى ئةوةى رةطة‬ ‫>ؤك لةم كتيبةدا ببينيت‪..‬‬ ‫هةندآ رستةء فرةيزى نةكل‬ ‫ئةوةيش هةر ناضارييةء لةبةر ئةمانةتى وةرطيرانء‬

‫‪28‬‬


‫ئةمانةتة زانستييكة واهاتة دةست‪ ..‬كة بؤ ئةم بابةتانة زؤر‬ ‫>مداوة تابؤم لوابآء ليم‬ ‫ثيويست! ويراى ئةوانةيش هةول‬ ‫زانيبآ بةرةوانى دايريذمةوة‪ ..‬دةمةويت ئةو هةقيقةتةيش‬ ‫>يم كة هيضكاميك لة فةرهةنطء زاراوة زانستيية‬ ‫بل‬ ‫كوردييكانء كتيبى قوتابانةكانيش لةم كارةدا دادييان‬ ‫نةدامء‪ ،‬زياتر ثشتم بة سةليقةء ئةو زمانة بةست كة ثيى‬ ‫راهاتوومء‪ ،‬مةطةر بةدةطمةن وشةييكى فةرهةنطة‬ ‫زانستييكان بة هانامةوة هاتب‪.‬‬ ‫* * *‬ ‫بؤ تةرجةمةكردنى ئةم كتيبة‪ ،‬سآ ضاثى تةرجةمةكراوى‬ ‫عةرةبيم لةبةردةستدا بون‪ ،‬هةرسيكييان خانةى )ميي(ى‬ ‫ضاثةمةنىء بلوكردنةوة لة مؤسكؤ دةريكردوون‪ ،‬طةرضى‬ ‫هةندآ جياوازى كةم لة دارشتنى ضةند زاراوةء رستةياندا‬ ‫هةبو‪ ..‬بةلم ئةو نوسخةيةى ليرةدا زيت ثشتم ثيبةستووة‬ ‫>ى ‪1974‬دا‬ ‫دواضاثييان بو‪ ،‬واتا ضاثى سييةم كةلة سال‬ ‫بلوكراوةتةوة‪.‬‬ ‫>يم لة وينةكانى نيو‬ ‫هةروةها حةزدةكةم ئةوةيش بل‬ ‫كتيبةكة خؤى ضاكتم دةست نةكةوت‪ ،‬كة بةراستى‬ ‫هؤييكى طرينطء سةرةكي بؤ روونكردنةوةء تيطةيشتنى‬ ‫باسء بابةتةكان‪ ..‬ضجاى ئةوةش كة شيوة‬ ‫كاريكاتيرييكةى وينةكان‪ ،‬جؤرة قؤشةيىء‬ ‫رؤحسووكييةك بة دلء دةروونى بوينان دةبةخشن!‬

‫‪27‬‬

‫بؤيآ هةمويان بةكةمآ دةسكارييوة‪ ،‬وةك خؤيان ليرةدا‬ ‫دانانةوة‪ ..‬ئةويش نووسينة عةرةبييكانى سةر وينةكان بو‪،‬‬ ‫هةمويان كردنة كوردى‪ ،‬ئةمة جطة لة هةندآ ثةراويزء‬ ‫زانيارى دى كة بة ثيويستم زاني‪ ،‬لة سةرضاوةى ديكةوة‬ ‫ورمطرتنء لةجيى خؤياندا تؤمارمكردوون‪.‬‬

‫رةوف حةسـةن‬

‫سليمانى ‪1982‬‬

‫ثؤختةييكى ذيانى ئاينشتاين‬ ‫ئةلبيرت ئاينشتاين ‪ Albert Einstein‬زاناى فيزياى‬ ‫>مانيا لة ‪14‬ى‬ ‫>م ‪Ulm‬ى ئةل‬ ‫تيؤرى‪ ،‬لة شارى ئؤل‬ ‫مارسى ‪ 1879‬ل ة داي كء‬ ‫باوكيكى جوولةكة لةدايكبووة‪ ،‬بة ماتاتيكزانء‬ ‫فيزيكناسى نةمسايىء سويسرىء ئةمةريكايى‬

‫‪28‬‬


‫ناسراوة‪ ..‬ئةمة جطةلةوةى ناوى سةدةى بيستةم لةتةك ناوى‬ ‫ئاينشتايندا ليك جياناكرينةوة‪.‬‬ ‫ئاينشتاين لة ‪ 15‬سال>يدا ر ة ط ةزنا م ة ى‬ ‫سويسرايى وةرطرت‪ ،‬لة زيؤريخء ميؤنيخ خويندويتىء‪ ،‬دوايى‬ ‫لة ميؤنيخء ثراطدا بؤتة مامؤستاى ماتاتيكء فيزيك‪ ...‬كاتآ‬ ‫>ى ‪1933‬دا بةرةو ئةمةريكا‬ ‫هيتلةر دةسةلتى طرتةدةس لةسال‬ ‫ولتى جيهيشت‪.‬‬ ‫خاوةنى هةردوو تيؤرى بةناوبانطى‪:‬‬ ‫)ريذةيى نيسبى تايبةت ‪Special Theory of‬‬ ‫‪(Relativity‬ء‪) ،‬ريذةيى نيسبى طشتيية ‪General‬‬ ‫>ينةوةء‬ ‫‪ ،(Theory of Relativity‬كة تايبةتن بة ليكؤل‬ ‫تاقيكردنةوةى كارةباى دايناميكىء تيشك‪ ..‬تيؤرى نيسبيى‬ ‫تايبةتى لةتةمةنى ‪ 25‬سال>يدا‪1905 ،‬دا داناء‪ ،‬تيؤرى نيسبيى‬ ‫طشتيشى لة ‪1915‬دا بلوكردةوة‪.‬‬ ‫فيزيكدا ثيبةخشراء‪ ،‬لة‬ ‫>ى ‪ 1921‬خ ةلت ى نؤب>ل ى ل ة‬ ‫سال‬ ‫>ى ثيبةخشرا‪.‬‬ ‫‪1925‬دا مةدالياى كؤثل‬ ‫ئةمانةيش ناوء ميذووى بلوكردنةوةى كتيبة زانستييكانيتى‪:‬‬ ‫واتاى نيسبيتى‬ ‫‪The meaning of relativity 1920‬‬ ‫بنياتنةرانى طةردوون ‪1932‬‬ ‫‪Builders of the universe 1933‬‬ ‫دةربارةى بةرنامةى فيزيكى تيؤرى‬ ‫‪On the method of the physics theory 1933‬‬ ‫جيهان وةك دةيبينم‬

‫‪27‬‬

‫‪The world as I see it 1934‬‬ ‫طةشةسةندنى فيزيك‬ ‫‪The evolution of physics 1938‬‬ ‫>ةتى ئيسراييل روويان لينا ثؤستى‬ ‫دواى دامةزراندنى دةول‬ ‫سةرؤكايةتى ولتةكة وةرطريت‪ ..‬بةلم رةتيكردةوة‪ ..‬لة ‪1955‬دا‬ ‫مرد‪ ،‬لشةكةى لة ويليةتى نيوجيرسى لة ‪ 18‬نيس ان ىئةو‬ ‫>ةدا سووتينرا‪ ..‬بةلم ميشكى لى ثزيشكةكةى )تؤماس‬ ‫سال‬ ‫هارظى( ثاريزراوة‪.‬‬ ‫و‪.‬ك‬ ‫لةضةند سةرضاوةييكةوة‬

‫كورتةييك لةمةر‪:‬‬ ‫ئةم كتيبةء‪ ...‬دانةرانى‬ ‫ئةم كتيبة بة تةقةللييكى سةركةوتووانة‬ ‫دةذميردريت بؤ ثيشضاوخستنى بنضينةكانى‬ ‫تيؤرى نيسبيى تايبةتيدا كة ئةلبيرت‬ ‫ئاينشتاين دايناوة‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫هةردوو دانةرى ئةم كتيبة‪ 1‬توانيويانة ئةوة روونبكةنةوة‪ ،‬ئةو‬ ‫ضةمكانةى وادةردةكةوتن ضةسثيون‪ ،‬وةك كات )زةمةن(ء‬ ‫>ةتةكانيان لة طؤرانداية‪..‬‬ ‫بارستايىء بؤشايى‪ 2‬لة واقيعدا‪ ،‬خةسل‬ ‫بةنوونة‪ :‬كات لة رؤكيت )صارووخ(يكى طةردوونيدا خاوترة لة‬ ‫كاتى سةر زةوى‪ ،‬لة كاتيكدا لةسةر زةوى سةدان سال تيثةر‬ ‫>يكى كةم زيت تيناثةريت!‬ ‫دةبيت‪ ،‬لة رؤكيتةكةدا لة ضةند سال‬ ‫سيفةتى ئةم كتيبة ئةوةية‪ :‬هاوكيشةى جةنالء سةختى‬ ‫تيانييةء‪ ،‬ثيشضاوخستنيكى‬ ‫ئاسانةء‪ ،‬لة تةجريدء‬ ‫زيهنياتةوة دوورة‪..‬‬ ‫ئةمةيشوايليكردووة لة‬ ‫ئاستى تيطةيشتنى بوين‬ ‫)خوين ةر( ى ئا سايي ى –‬ ‫ناثسثؤر‪-‬دا بيت‪.‬‬ ‫هةردوو دانةرانى ئةم كتيبة‪ :‬ييكةم‪ :‬دكتؤر لنداو ‪L. D.‬‬ ‫>ى‬ ‫‪ Landau‬ئةندامى ئةكاديياى زانستى بو‪ ،‬لة سال‬ ‫‪1968‬دا كؤضى دواييكرد‪ .‬ئةوى ديكةيان‪ :‬دوكتؤر يؤرى‬ ‫رؤمةر ‪ G. B. Rumer‬ثرؤفيسؤرى فيزيكة‪.‬‬ ‫‪ - 1‬ئةم وينةيةى دانةرى ييكةمى ئةم كتيبةمان )د‪ .‬لنداو( لة ئنتةرنيتدا‬ ‫دؤزييوة‪ ،‬وينةكة لة ‪1938‬دا طياوة‪ ،‬كاتآ ستالي زيندانيكردووة‪.‬‬ ‫‪ - 2‬بؤشايى‪ :‬مةبةست لة جيطة )مةكان(ة‪ ..‬بؤ واتاى وشة طرانةكان‪ ،‬بروانة‬ ‫فةرهةنطؤكى كؤتايى كتيبةكة‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫>ينةوةى لة لقة جؤراوجؤرةكانى‬ ‫د‪.‬لنداو ضةندين ليكؤل‬ ‫فيزيكى تيؤريدا هةية‪ ،‬بةهؤيانةوة هةردوو خةلتى لينيء‬ ‫>ى لة زانستدا ثيببةخشراء‪ ،‬هةروةها خةلتى دةولةتيشى‬ ‫نؤبل‬ ‫لة فيزيكدا ثيبةخشرا‪.‬‬ ‫>ينةوةكانى لة هةردوو بوارى فيزيكى‬ ‫د‪ .‬رؤمةريش‪ ،‬بة ليكؤل‬ ‫راديؤيىء تيشكى طةردوونيدا ناوبانطى دةركردووة‪.‬‬

‫بةشى ييكةم‬

‫ئةو نيسبيتيةى هؤطرى‬ ‫بوين‬ ‫ئايا هةمو زاراوةييك‬ ‫واتابةخشة؟‬

‫بيطومان نةْ​ْ‪ ،‬تةنانةت ئةطةر‬ ‫ئةو وشانةى مانايان هةن‪ ،‬بيانطرينء ثيكةوة دايانريذينء‬

‫‪28‬‬


‫لةمةشدا ثيرةوى تةواوى دةستوورةكانى ريزمانيش بكةين‪،‬‬ ‫رةنطة لة جؤرة ضةنةبازييةكى بيمانا زيت ضيديان دةستطي‬ ‫نةبيت‪ ..‬بة نوونة‪ ،‬زؤر طرانة هةر واتاييك بةم رستةية‬ ‫ببةخشريت‪:‬‬ ‫)ئةم ئاوة سيطؤشةية!(‬ ‫بةلم جيى داخة هةمو بيماناييةك هيندة ئاشكرا نيية‪..‬‬ ‫بةزؤرى ئةو رستانة لة ييكةمي جاردا طةل ماقوولنة ديارن‪،‬‬ ‫دواى شيكردنةوةييكى ورد‪ ،‬رووندةبيتةوة ضةندة بيمانان!‬

‫راستء ضةث‬

‫ئةو خانووة دةكةويتة كام لى ريطةكةوة؟ لى راست! يان لى‬ ‫ضةث؟‬ ‫>ة‪.‬‬ ‫وةلمى راستةوخؤى ئةم ثرسيارة مةحال‬ ‫ئةطةر لة ثردةكةوة بةرةو دارستانةكة برؤين‪ ..‬ئةوا خانووةكة‬ ‫دةكةويتة لى ضةثء‪ ،‬بةثيضةوانةيشةوة لة دارستانةكةوة بةرةو‬ ‫ثردةكة برؤين‪ ..‬ئةوا دةكةويتة لى راى راست‪ .‬ئاشكراية‬ ‫ناتوانريت باسى لى راست‪ ،‬يان ضةثى ريطةييك بكريت بيئةوةى‬ ‫ئةو سةمتء ريرةوة رةضاو بكةين كة لى راستء ضةثى لةسةر‬ ‫دياريدةكةين‪.‬‬ ‫كاتآ باسى رؤخى راستء ضةثى روباريك دةكةين‪..‬‬ ‫وتوويذةكانان مانايان دةبيت‪ ..‬ضونكة ريرةوى ئاوةكة سةمتى‬ ‫روبارةكة دياريدةكات‪.‬‬

‫ئوتومبيلةكان لةلى راستى ريطةكةوة دةرؤن‪.‬‬ ‫ضونكة سايديكى ريطةكان بؤ هاتوضؤى ئوتومبيلةكان‬ ‫‪3‬‬ ‫تةرخانكراوة‬ ‫بةمؤرة‪ ،‬هةردوو ضةمكى )لى راست(ء )لى ضةث( دوو‬ ‫ضةمكى نيسبي‪ ..‬تةنيا كاتآ مانا دةبةخشن‪ ،‬ئةو ريرةوة‬ ‫دياريبكريت كة بة نيسبةتيانةوة مةبةستمانة‪.‬‬

‫ئيستاكة رؤذة يان شةو؟!‬ ‫وةلم بةو جيطةيةوة بةندة ثرسيارةكةى تياكراوة‪ ..‬لةكاتيكدا‬ ‫لة )مؤسكؤ( رؤذة‪ ،‬لة شارى )فلديفستؤك( شةوة‪ ..‬هيض‬ ‫نادروستييةك لةمةدا نيية‪ ..‬رؤذء شةو دوو ضةمكى نيسبيء‪،‬‬ ‫>ةتةدا راستء ضةث بةنيسبةت سةمتى رؤشتنى‬ ‫‪ - 3‬ئيمة لةم حال‬ ‫ئوتومبيلةكةوة دياريدةكةين‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫ناتوانريت وةلمى ئةو ثرسيارة بدريتةوة بيئةوةى روونيكةينةوة‬ ‫مةبةست لة كام جيطةى سةر رووى ئةم زةمينةية؟‬

‫وتوويذكردن دةربارةى مةودا طؤشةييكانى شت بيمانا دةبيت‪،‬‬ ‫>ةى كة ليوةيةوة دةروانريت لة بؤشاييدا‬ ‫ئةطةر ئةو خال‬ ‫دةسنيشان نةكةين‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫>يي طؤشةنيطاى ئةو قوللةية )بورجة( ‪45‬‬ ‫بةوينة‪ :‬ئةطةر بل‬ ‫ثلةية‪ ..‬راستء رةوان وةك ئةوة واية هيضمان نةوتبيت! بةلم‬ ‫بةثيضةوانةشةوة وتنى‪:‬‬ ‫>يكى ‪ 15‬م ةتر‬ ‫)طؤشةنيطاى قوللةكة لة خال‬ ‫دوورةوة ليى ‪45‬ثلةية(‬ ‫ئةمةيان وتةييكى واتادارة‪ ..‬ضونكة لةم وتةيةوة ئةوةمان بؤ‬ ‫ساغدةبيتةوة بةرزى قوللةكة ‪15‬مةترةية‪.‬‬

‫كاميان لةوى ديكةيان طةورةترة؟‬ ‫شوانى وينةكةى سةرةوة لة مانطاكة طةورةترة‪ ..‬بولم مانطاى‬ ‫وينةكةى ئةول لة شوانةكة طةورةترة‪ ..‬ليرةشدا هيض طرفتيك‬ ‫نيية‪ ..‬هةرضى هةية هةر ئةوةية‪ :‬ئةو دوو وينةية‪ ،‬دوو بينةر لة‬ ‫دوو جيطة )طؤشة(ى جياوازةوة طرتوويانن‪ ..‬ييكةميان نزيك‬ ‫شوانةكة وةستاوةء دووةميان نزيك مانطاكة‪ ..‬طرينط مةوداكانى‬ ‫>كو طرينط طؤشةى نيطاكانيانة‪.4‬‬ ‫شيوة راستةقينةكة نيية‪ ،‬بةل‬ ‫وةك ئاشكراشة مةودا طؤشةييكانى شت‪ ،‬مةوداى نيسبي‪.‬‬

‫‪ - 4‬طؤشةى نيطاى جييةك‪ :‬ئةو طؤشةيةية كة تيشكدانةوة لةو جيطةيةوة بؤ‬ ‫ضاوى تيلةتيطر دروستيدةكات‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫شتى نيسبى بة رةهايى ديارة!‬

‫>ى تيلة تيطرتنمان خزاند‪ ..‬ئةوا مةودا‬ ‫ئةطةر كةميك خال‬ ‫طؤشةييةكان كةميك دةطؤررين‪ ..‬لةبةر ئةمة بةزؤرى لة‬ ‫طةردوونناسيدا طؤشةئةندازيى )القياس الزاوى(‬ ‫بةكاردةهينريتء‪ ،‬لةسةر نةخشةى فةلةكيى ماوة طؤشةييةكانى‬ ‫>ى قوللةكة‪.‬‬ ‫‪ - 5‬طؤشةنيطاى قوللةكة بريتيية لة طؤشةى بينينى بةرزترين خال‬

‫‪28‬‬


‫نيوان ئةستيرةكان رووندةكرينةوة‪ ..‬واتا طؤشةنيطاكانى ئةو‬ ‫مةسافانةى دةكةونة نيوان ئةستيرة جؤراوجؤرةكانةوة‪ ،‬ئةطةر‬ ‫لةسةر زةوييوة نيطا بكرين‪.‬‬ ‫ئاشكراية‪ ،‬ئيمة لةسةر زةوييوة هةرضةنديك جيطؤركآ‬ ‫بكةينء‪ ،‬لة هةر جييةكى سةر زةوييوة ئةستيرةكان بةر نيطا‬ ‫بةين‪ ،‬هةميشة هةر هةمان ماوة )دوورى(ى لةنيوان‬ ‫ئةستيرةكاندا دةبيني‪ ،‬دوورى نيوان ئةستيرةييكء ئةويديكةيان‬ ‫هةر بة نةطؤرى دةمينيتةوة‪.‬‬ ‫ئةمةش ئةوة دةطةيةنيت‪ ،‬ئةستيرةكان ليمانةوة هيجطار‬ ‫دوورن‪ ..‬بةجؤريك تةسةوور ناكريت‪ ..‬بؤيآ جيطؤركيمان لةسةر‬ ‫رووى زةمي‪ ،‬لةضاو دوورى ئةستيرةكان ليمانةوة‪ ،‬نة بةراورد‬ ‫دةكريتء نة هةستيشى ثيدةكريت‪ ..‬لةبةر ئةمة دةتواني ئةوةيان‬ ‫>ةتةدا ماوة طؤشةييةكان‬ ‫فةرامؤش بكةينء‪ ،‬دةشتواني لةم حال‬ ‫وةك ئةندازةطرتنى رةهايى سةيربكةين‪.‬‬ ‫بةلم لةتةك سووراننةوةى زةوى بةدةورى خؤردا‪ ،‬ئةطةرضى‬ ‫طؤرانةكة زؤر كةمة‪ ،‬هةر دةتوانريت هةستى ثيبكريت‪.‬‬ ‫بةلم ئةطةر هاتو‪ ،‬جيروانينمان بؤسةر هةر ئةستيرةييكى دى‬ ‫طواستةوة‪ ،‬بةوينة‪ :‬بؤسةر ئةستيرةى )طةلويذ(‪ ..‬هةمو‬ ‫ئةندازةطرتنة طؤشةييةكان بةجؤريك دةطؤررين‪ ،‬رةنطة دوو‬ ‫ئةستيرةى دوور لة ييكدى ديار ‪-‬لة ئاسانى ئيمةوة‪ -‬لة‬ ‫ئاسانى )طةلويذ(دا ببنة جووتة هاوسيى نزيك ييكدىء‪،‬‬ ‫هةروةها بةثيضةوانةيشةوة!‬

‫‪27‬‬

‫شتى رةهاييش نيسبى ديارة!‬

‫>يي‪ :‬سةرةوة‪ ،‬خوارةوة‪ ،‬ئايا ئةم دوو ضةمكة‬ ‫زؤرجار دةل‬ ‫رةهايي يان نيسبي؟‬ ‫>كى لة سةردةمة جؤراوجؤرةكاندا وةلمى ئةم ثرسيارةيان‬ ‫خةل‬ ‫داوةتةوة‪ ..‬وةلمى جياواز‪ ،‬كاتيك مرؤـظ هيض شتيكى دةربارةى‬ ‫شيوة )طؤ(يى زةوى نةدةزانى‪ ،‬وايدادةنا زةوى وةك )نانى تيى(‬ ‫تةختة! ئةوسا لى سةرةوةى بة ضةمكيكى رةها دادةنا‪ ..‬هةروةها‬ ‫واشدادةنرا كة سةمتى سةربةرةوخوار لة هةمو سووضيكى سةر‬ ‫زةويدا نةطؤرة‪ ..‬ئيدى شتيكى زؤر ئاسايية دةربارةى‬ ‫)سةرةوة(ى رةهاء )خوارةوة(ى رةها بدويي! بةلم كاتيك )طؤيى(‬ ‫زةوى دؤزرايةوة‪ ،‬ئيدى سةمتى سةربةرةوخوار طؤررا‪.‬‬ ‫لة راستيدا‪ ،‬سةمتى )سةربةرةوخوار( لة شيوة طؤيى زةويدا‪،‬‬ ‫بةثلةى ييكةم ثشت بة جييةكى دياريكراو لةسةر رووى زةوى‬ ‫دةبةستيت كة ثيايدا تيثةردةبيت‪ ..‬لة جيطة جؤراوجؤرةكانى‬ ‫رووى زةويدا سةمتى )سةربةرةوخوار( دةطؤرريت‪ ..‬ئةما ئةطةر‬ ‫ضةمكى )سةروو( بةنيسبةت جييةكى زةوييوة روون نةكةينةوة‪،‬‬ ‫ئةوة مانايان نامينيت!‬ ‫بةمؤرة ئةم ضةمكة لة رةهاييةوة بو بة نيسبى )ريذةيى(‪ ،‬لة‬ ‫هةمو طةردوونيشدا‪ ،‬سةمتيكى )سةربةرةوخوار( نابينريت‪..‬‬ ‫>يك لةسةر‬ ‫كةواتة بةنيسبةت سةمت لة بؤشاييدا‪ ،‬دةتوانريت خال‬

‫‪28‬‬


‫زةوى دةسنيشان بكريت‪ ..‬ئةوسا ئةو سةمتة لة ئاستيدا‬ ‫)سةربةرةوخوار( دةبيت‪.‬‬

‫)ذيرى دروست( نارةزايى دةردةبريت‬

‫هةمو ئةمانة بةروونى لمان ديارةء‪ ،‬هيض طومانيك ناخةنةوة‪..‬‬ ‫ئةطةرضى ميذوو شايةتيى ئةوةدةدات مرؤـظ لة نيسبيتى‬ ‫)سةرةوة(ء )خوارةوة( بةم ئاسانيية تينةطةيشتووة‪.‬‬ ‫>كى حةزيان ليية ضةمكةكان رةهابن‪ ،‬بةمةرجيك لة ذيانء‬ ‫خةل‬ ‫شارةزابونى رؤذانةدا نيسبيتى ئةو ضةمكانةيان بؤ ئاشكرا‬ ‫>ةتى "لى راست"ء "لى ضةث"دا بؤيان‬ ‫نةبوبيت‪) ،‬وةك لة حال‬ ‫ئاشكرا بووة(‪.‬‬ ‫با ئةو بيانووة ثيكةنيناويية بةبي بينينةوة كة لةسةر طؤيى‬ ‫)خرى( زةوى طياوةء‪ ،‬لةسةدةكانى نيوةراستدا باو بو‪ ،‬ئةيانوت‪:‬‬ ‫>كى دةتوانن‬ ‫ئةطةر زةوى وةك تؤث وابيت‪ ،‬ضؤن خةل‬‫برؤنء سةريان لةخوارةوة بيت؟‬

‫‪27‬‬

‫>ةى ئةم بيانووة لةوةداية‪ :‬دان بة نيسبيتى سةمتى‬ ‫هةل‬ ‫>طةوتنى زةوييوة‬ ‫)سةرةوخوار(دا نانيت‪ ..‬كة لة شيوة طؤيى هةل‬ ‫>قولوة‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫بةلم ئةطةر دان بة باوةرى نيسبيتى سةمتى )سةرةوخوار(دا‬ ‫‪6‬‬ ‫نةنييء‪ ،‬بة وينة‪ :‬سةمتى سةرةوخوار لة )مؤسكؤ(دا بة رةهايى‬ ‫>كى نيوزيلند‪ ،‬دةرؤنء‬ ‫وةرطرين‪ ،‬ئةوا بةبآ هيض طومانيك خةل‬ ‫سةريان لة خوارةوةية!‬ ‫بةلم ئةطةر ئةمة وابيت‪ ،‬ثيويستة ئةوةشان لةيادبيت‪:‬‬ ‫>كى مؤسكؤش لةضاو نيوزيلندييكاندا‪ ،‬دةرؤنء سةريان لة‬ ‫خةل‬ ‫خوارةوةية‪.‬‬ ‫ليرةدا هيض ناكؤكييةك لةئارادا نيية‪ ،‬ضونكة لةراستيدا‬ ‫سةمتى )سةربةرةوخوار( ضةمكيكى نيسبييةء رةها نيية‪.‬‬ ‫ئةوةتا كاتيك ئيمة دووبةشى دوور لةييكدى لةسةر زةوى‬ ‫دةطرين‪ ..‬وةك مؤسكؤء نيوزيلند‪ ،‬بةكردةوة هةست بة نيسبيتى‬ ‫سةمتى سةرةوخوار دةكةين‪..‬‬ ‫بةلم ئةطةر دوو بةشى نزيك‬ ‫نزيك بطرين‪ ،‬وةك دوو مال لة‬ ‫مؤ سكؤدا – ه ةر بؤ نوون ة‪-‬‬ ‫دةتواني بةكردةوة وايدانيي هةردوو سةمتى )سةرةوخوار(يان‬ ‫ضونييكن‪ ..‬واتا سةمتى سةرةوخوار بة رةهايى دادةنين‪.‬‬

‫‪ - 6‬واتا‪ :‬وامانداناوة سةمتى سةربةرةوخوار لة هةر شوينيكدا بيت لةطةل‬ ‫سةمتى سةربةروخوارى مؤسكؤدا هاوتةريبة‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫تةنيا كاتيك باسى ئةو بةشانة دةكرين كة دةشيت بةراوردييان‬ ‫>ةتةدا‬ ‫لةتةك ثيوةرى طشتيى رووى زةوييدا بكرين‪ ..‬لةم حال‬ ‫بةكارهينانى ضةمكى رةهايى لةبارةى سةمتى سةرةوخوارةوة‬ ‫تووشى ضةنةبازىء دذواريان دةكات‪.‬‬ ‫ئةو نوونانةى باسانكردن‪ ،‬روونيدةكةنةوة‪ :‬زؤر لةو‬ ‫ضةمكانةى بةكاريان ديني‬ ‫نيسب ي‪ ،‬كاتيكي ش ماناب ة ش ن –‬ ‫واتادارن‪ -‬ئةو مةرجانة روونبكةينةوة كة ضاوديريكردنةكة‬ ‫بةطويرةيان روودةدات‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫بةشى دووةم‬ ‫بؤشايى ضةمكيكى نيسبى هةية‬ ‫هةمان جيطة‪ ،‬يان نا!‬

‫>يي دوو رووداو لة هةمان جيدا رووياندا‪..‬‬ ‫بةزؤرى دةل‬ ‫واشراهاتووين بةم وتةيةمان مةبةستء ماناييكى رةهامان‬ ‫هةبيت‪ ..‬بةلم لة واقيعدا ئةم وتةية هيض ماناييك نابةخشيت!‬ ‫>يي‪) :‬ئيستاكة سةعات ثينجة!(‪..‬‬ ‫بةتةواوى لةوة دةضيت بل‬ ‫بيئةوةى بة وردى ئةو جيية دةسنيشانكةين‪ ،‬لة مؤسكؤ‪ ،‬يان لة‬ ‫شيكاطؤدا سةعات ثينجة؟!‬ ‫بؤئةوةى لةمة بطةين‪ ،‬وايدادةنيي دوو ئافرةتى طةشتيار‬ ‫بةشةمةندةفةرى تيذرةوى نيوان مؤسكؤء فلديظستؤك لةسةر‬ ‫ئةوة ريككةوتن هةمو رؤذيك لة هةمان جيطةى نيو فارطؤنيكى‬ ‫شةمةندةفةرةكة بةييكبطةنء‪ ..‬هةر ييكةشيان نامةييك بؤ‬ ‫ميردةكةى بنووسيت‪.‬‬ ‫بيطومان لةوانةية هةردوو ميردةكة لةو بروايةدا نةبن‬ ‫ذنةكانيان لة هةمان جيطةدا بةييكدةطةن‪ ،‬بة ثيضةوانةوة‪..‬‬ ‫هةردووكيان هةمو مافيكى تةواوى خؤيان هةية ئةوة بسةلينن‪،‬‬

‫‪28‬‬


‫كة جيى بةييكطةيشتنى ذنةكانيان‪ ..‬هةر جارةيان سةدان‬ ‫كيلؤمةتر لةويديان دوورترة!‬ ‫رةنطة ئةمان جاريك دوونامةيان لة شارى )يارؤسلظيل(ةوة‬ ‫ثيبطاتء‪ ،‬دوو نامةى ديكةيان لة )بيم(ةوةء‪ ،‬دوانى دييش لة‬ ‫)سفردلوسظسك(ةوةء‪ ،‬ئةوانى ديكةش لة )تيؤمي(ء هةروةها لة‬ ‫هةردوو شارى )ئؤمسك(ء )خابارؤظسك(ةوة!‪.‬‬ ‫ب ة مؤر ة‪ ،‬جووت ة ر ووداو ى –‬ ‫نووسينى نامةى ييكةم رؤذء دووةم رؤذى طةشتةكة‪ -‬لةبارى‬ ‫سةرنى دوو ذنة طةشتيارةكةوة‪ ،‬لة ييك جيطةدا روويانداوة‪..‬‬ ‫)هةمان جيى نيو هةمان فارطؤنى شةمةندةفةرةكة(‪ ..‬بةلم لةبارى‬ ‫سةرنى ميردةكانيانةوة‪ ..‬جيى روودانى هةر ييكيكيان سةدان‬ ‫كيلؤمةتر لة جيى روودانى ئةويدييةوة دوورة‪.‬‬ ‫كاميان لةسةر هةقن؟ ذنة طةشتيارةكان‪ ،‬يان ميردةكانيان؟ هيض‬ ‫بةهانةييكمان بةدةستةوة نيية بؤئةوةى بارى سةرنيكيان بةسةر‬ ‫ئةويديدا ثةسةند بكةين‪ ..‬لةبةر ئةمة‪ ..‬ئةوة رووندةبيتةوة كة‬ ‫رستةى )لةهةمان جيطةدا( تةنيا ماناييكى نيسبى دةبةخشيت‪.‬‬ ‫>يت‪ :‬دوو ئةستيرة لة ئاساندا‬ ‫هةروةها ئةو طوتةيةى دةل‬ ‫>ة‪ ،‬ئةوة‬ ‫دةضنة سةرييك‪ ..‬ئةمة تةنيا كاتيك واتادارء ماقوول‬ ‫>يكى سةر رووى زةوييوة نيطايان‬ ‫روونبكريتةوة كة لة خال‬ ‫دةكريت‪ ..‬كةواتة طوتةى )دوو رووداو لة بؤشاييدا دةكةونة‬ ‫سةرييك‪ (7‬تةنيا كاتيك دةشيت كة روونيكةينةوة بة نيسبةت كام‬ ‫)تةن(ةوة جيى روودانى ئةو دوو رووداوة دياريبكةين‪.‬‬ ‫‪ - 7‬لة هةمان جيدا روويانداوة‬

‫‪27‬‬

‫بةمؤرة‪ ،‬ديسان ضةمكى جيطة لة بؤشاييدا ضةمكيكى‬ ‫ريذةيية‪ ،‬كاتيكيش دةربارةى تةنيك لة بؤشاييدا دةدويي‪..‬‬ ‫هةردةم ئيمة هةبةستمان لة جيطةكةيةتى بةنيسبةت )تةن(ةكانى‬ ‫دييةوة‪ ..‬بةلم ئةطةر ويستا وةلمى ئةم ثرسيارة بدريتةوة‪:‬‬ ‫ئةم )تةن(ة‪ ،‬يان ئةوةيان لة كويداية؟‬ ‫بةبآ نيشانةدان بة )تةن(ةكانى دى‪ ،‬ثيويستة ئيمة دان بةوةدا‬ ‫بنيي‪ ..‬ئةم ضةشنة ثرسيارانة بيمانان‪.‬‬

‫لة واقيعدا تةن ضؤن دةبزويت؟‬

‫لةوةى ثيشةوة‪ ،‬ئةمة ديتةكايةوة‪ ..‬كة ضةمكى )تةن‬ ‫طواستنةوة لة بؤشاييدا( ديسان ضةمكيكى نيسبيية‪ ..‬ضونكة‬ ‫ئةطةر وتان‪:‬‬

‫‪28‬‬


‫تةنيك لة بؤشاييدا طويزرايةوة‪.‬‬ ‫ئةمة بةتةنيا ماناى واية كة شوينةكةى خؤى بةنيسبةت‬ ‫)تةن(ةكانى دييةوة طؤريوة‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ئةطةر لة ئةزمونطةكانةوة ضاوديرى بزوتنةوةى تةنيكمان‬ ‫كرد‪ ..‬ئةزمونطةكانيش بةنيسبةت ييكدييةوة ببزوين‪ ..‬ئةوا ئةو‬ ‫)تةن(ة بةشيوةى تةواو جياجيا دةردةكةويت‪.‬‬ ‫با نوونةييك بينينةوة‪ :‬لة فرؤكةييكةوة كة بة ئاساندا‬ ‫دةفريت‪ ..‬بةرديك فريدةدةين‪ ..‬بةردةكة بة نيسبةت فرؤكةكةوة بة‬ ‫>يكى راستء ريك دةكةويتة خوارةوة‪ ..‬بةلم بةنيسبةت‬ ‫هيل‬ ‫>يكى ضةماوة‬ ‫بينةريكى سةر رووى زةوييةوة‪ ..‬بةردةكة وينةى هيل‬ ‫دةنةخشينيت كة بة ثارضة هاوتاييكان‪ 9‬دةناسريت‪.‬‬ ‫بةلم ئايا لة راستيدا بةردةكة ضؤن دةبزويت؟ ئةم ثرسيارة‬ ‫ماناييكى كورتء كويرى هةية‪ ..‬ضةشنى ئةو ثرسيارة دةبةنطةى‬ ‫دةربارةى هةقيقةتى طؤشةنيطاى مانطة‪.‬‬ ‫ئايا ئةو طؤشةنيطايةى مانط لة خؤرةوة دةكريت‪ ،‬يان لة‬ ‫زةوييوة؟‬

‫>ة ضةماوةكة‪ ،‬كة تةن ‪-‬بةرد‪-‬ةكة لةسةرى‬ ‫شيوة ئةندازةيى هيل‬ ‫دةبزويت‪ ،‬سيفةتيكى نيسبى هةية‪ ..‬ضةشنى وينةطرتنى‬ ‫خانووييك‪ ..‬لةثيشةوة‪ ،‬يان لة ثشتةوة وينةى بطرين واية‪..‬‬ ‫وينةى جياجيامان دةسطي دةبيت‪..‬‬ ‫هةروةها ئةطةر لة ئةزمونطةى جياجياوة بزوتنةوةى )تةن(ةكة‬ ‫>ى ضةماوةى جياجياى بزوتنةوةكةيان‬ ‫ببيني‪ ،‬ئةوا هيل‬ ‫ضنطدةكةويت‪.‬‬

‫‪ - 8‬مةبةست لة ئةزمونطة ليرةدا روانطة‪ ،‬يان جيى روانيء ضاوديريكردنة‪.‬‬ ‫بروانة فةرهةنطؤك‬

‫>يكى‬ ‫>ة ضةماوةكةدا لة ضةند خال‬ ‫‪ - 9‬لة وينةكةدا ئةو هيلة ريكانةى لةطةل هيل‬ ‫ضونييكدا بة شيوةييكى ئةندازةيى ييكدى دةبرن‪ ..‬بةو ثارضانة دةوترين‬ ‫ثارضة هاوتاييكان‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫ئايا طشت بارى سةرنةكان هاوتان؟‬

‫لة بةدووكةوتنماندا بةدواى بزوتنةوةى تةنيك لة بؤشاييدا‪ ،‬بؤ‬ ‫>ينةوةى ريرةوى )ضةماوةيى شيوةى بزوتنةوةكةى(‪ ..‬ئةطةر‬ ‫ليكؤل‬ ‫هةمو باييخثيدانيكمان لةوةدا طردكردةوة كة دةسنيشانى‬ ‫>بذاردنى جينيطامان بكةين‪..‬لةو رووةوة كة بؤمان بلويت‬ ‫هةل‬ ‫ئاسانتء طوناوترين وينةمان ضنطكةويت‪.‬‬ ‫وينةطرى دةستةنطي‪ ..‬كاتيك طؤشةى وينةطرتن‬ ‫>دةبذيريت‪ ..‬ثةرؤشى ئةوةية وينةكة جوانء قةشةنطء‬ ‫هةل‬ ‫طوناو بيت‪.‬‬ ‫>ينةوةى بزوتنةوةى )تةن(ةكانى نيو بؤشاييدا‪،‬‬ ‫بةلم لة ليكول‬ ‫باييخثيدانان لةمة تيدةثةريت‪ ..‬ئيمة تةنيا ريرةوزانيمان طةرةك‬ ‫>كو ثيشبينيكردنى ئةوةشان مةبةستة ئةو ريرةوة‬ ‫نيية‪ ..‬بةل‬

‫‪27‬‬

‫كامةية تةن )بةرد(ةكة لةسةرى دةبزويت‪ ..‬بةواتاييكى دى ئيمة‬ ‫دةمانةويت ياساريكخةرةكانى بزوتنةوة بزاني‪ ..‬ئةو‬ ‫ياسايانةيش كة تةن ناضاردةكةن هةر بةمشيوةية ببزويتء‪،‬‬ ‫بةشيوةييكى دى نةبزويت‪.‬‬ ‫با لةم بارى سةرنةوة‪ ،‬كيشةى نيسبيتى بزوتنةوة‬ ‫وةربطرين‪ ..‬رووندةبيتةوة كة جيطة جياوازةكانى نيو بؤشايى‬ ‫طشتيان هاوتاء ضونييك ني‪.‬‬ ‫ئةطةر ضووينة لى وينةطر‪ ،‬تا وينةييكى فؤتؤطرافيمان بؤ‬ ‫هةويية )ناسنامة( بؤ بطريت‪ ..‬شتيكى ئاسايية وامان حةز ثيديت‬ ‫لةثيشةوة وينةمان بطريت نةك لة ثشتةوة!‬ ‫>يك لة بؤشاييدا دياريدةكريتء‪،‬‬ ‫هةر بةم حةزثيهاتنة‪ ،‬خال‬ ‫دةبيت وينةطر )فؤتؤطرافةر(ةكة لةويوة وينةكة بطريت‪ ..‬ئيمةيش‬ ‫>ة هيض جيطةييكى دى نيية بةو‬ ‫دان بةوةدا دةنيي كة جطة لةو خال‬ ‫مةرجةى ويستاوة مةبةست بةديبينيت‪.‬‬

‫>يك لة بؤشاييدا دياريدةكريتء‪،‬‬ ‫هةر بةم حةزثيهاتنة‪ ،‬خال‬ ‫دةبيت وينةطر )فؤتؤطرافةر(ةكة لةويوة وينةكة بطريت‪ ..‬ئيمةيش‬

‫‪28‬‬


‫>ة هيض جيطةييكى دى نيية بةو‬ ‫دان بةوةدا دةنيي كة جطة لةو خال‬ ‫مةرجةى ويستاوة مةبةست بةديبينيت‪.‬‬

‫نةبزواوى هةية؟‬

‫ئةو كارليكةرة دةرةكيانةى كاردةنة سةر بزوتنةوةى‬ ‫)تةن(ةكان‪ ،‬ناونراون هيز‪ ..‬تؤذينةوةى كارتيكردنى ئةم هيزانة‪،‬‬ ‫لة باسكردنى مةسةلةى بزوتنةوةدا بةجؤريكى دى ياريدةمان‬ ‫دةدات‪.‬‬ ‫طريان تةنيكمان هةيةء هيض هيزيك كارى تيناكات‪..‬‬ ‫)تةن(ةكةيش بةشيوةييكى سةير دةبزويت‪ ..‬بةثيى ئةو‬ ‫جيطةيةى ليوةى ضاوديري دةكةين‪ ،‬طةرضى نابيت دان بةوةدا‬ ‫نةنيي كة‪ :‬لةبارترين جيى ضاوديريكردن‪ ،‬ئةو جييةية )تةن(ةكة‬ ‫>ةيى( ديارة‪.‬‬ ‫ليوةى بة نةبزواوى )بيجوول‬ ‫بةمةيش دةتواني ثيناسيكى نوآ بة )نةبزواوى( بدةين‪ ..‬كة‬ ‫>ى بةسةر بزوتنةوةى )تةن(ةكةوة لةضاو تةنةكانى ديكةدا‬ ‫دةخل‬ ‫نييةء‪ ..‬بةمؤرة‪:‬‬ ‫ئةو تةنةى هيض هيزيكى دةرةكى كارى تينةكات‪ ،‬ئةوا لة‬ ‫>ةيى‪) 10‬سكوون(داية‪.‬‬ ‫>ةتى بيجوول‬ ‫حال‬ ‫‪ - 10‬لةوانةية هةندآ كةس بةثيى ياسا فيزيكييكان‪ ،‬ثيضةوانةكةى بةراست‬ ‫>ةتة دةكةن‬ ‫بزانن‪ ..‬ل مةبةستى دانةرانى ئةم كتيبة ئاشكراية‪ ..‬باس لةو حال‬ ‫كة ضاودير خؤى بةشيكة لة تةنة بزواوةكة‪ ..‬وةك ئةوةى ضؤن مرؤـظ لةسةر‬ ‫>ةكانى زةوى ناكات‪ ..‬دواتر‪ ،‬زيت ئةمة‬ ‫زةوى هةست بة جوول‬ ‫رووندةكريتةوة‪) ..‬و‪.‬ك(‬

‫‪27‬‬

‫ئةزمونطةى نةبزواو!‬ ‫>ةتى نةبزواويان دةسطي دةبيت؟ كةى دةتواني لةوة‬ ‫ضؤن حال‬ ‫>نيابي‪ :‬هيض هيزيك نيية كاربكاتة سةر تةنيك؟‬ ‫دل‬ ‫ئاشكراية‪ ،‬دةبيت )تةن(ةكة لةو شتانةى دى دووربةينةوة كة‬ ‫دةشيت كارى تيبكةن‪.‬‬ ‫لةو جؤرة تةنة نةبزواو ان ة‪ ،‬د ةتوان ي –‬ ‫>يش بيت‪ -‬ئةزمونطةييكى تةواو ثيكبينيء‪،‬‬ ‫ئةطةرضى بة خةيال‬ ‫>ةتةكانى ئةو بزوتنةوةية بكةين كة لةم‬ ‫ئةوسا باسى خةسل‬ ‫ئةزمونطةيةوة ضاوديرى دةكةينء‪ ،‬بة ئةزمونطةييكى نةبزواويش‬ ‫ناومان ناوة‪.‬‬ ‫ئةطةر سيفةتةكانى بزوتنةوةى ضاوديريكراو لة ئةزمونطةييكى‬ ‫ديكةوة جياوازبو لة سيفةتةكانى ئةو بزوتنةوةيةى كة لة‬ ‫ئةزمونطةييكى نةبزواوةوة ضاوديرى دةكريت‪ ..‬ئةوا مافى‬ ‫تةواوى خؤمان هةية‪ ،‬ئةوة بسةليني كة ئةزمونطةى ييكةم‬ ‫دةبزويت‪.‬‬

‫ئايا شةمةندةفةرةكة دةبزويت؟‬ ‫دوايئةوةى روونان كردةوة كة بزوتنةوة لة ئةزمونطة‬ ‫بزواوةكاندا ياساكانى جياوازة لة ياساكانى ئةزمونطة‬ ‫وةستاوةكان‪..‬رةنطة لمان وابيت كة ضةمكى بزوتنةوة سيفةتة‬ ‫نيسبى )ريذةيى(يكةى بزر كردبيت‪ ..‬ضونكة ئيمة لةمةودوا كة‬

‫‪28‬‬


‫باسى بزوتنةوة دةكةين‪ ،‬ثيويستة مةبةستمان لة بزوتنةوة تةنيا‬ ‫بةنيسبةت نةبزواوييوة بيتء ناويشى دةنيي بزوتنةوةى رةها‪.‬‬ ‫بةلم ئاخؤ لة ئةزمونطةكةدا هةست بةوة دةكةين كة‪ :‬هةر‬ ‫خزانيكى ئةزمونطةكة دةبيتة هؤى دةرضوون لة ياساكانى‬ ‫بزوتنةوةى ئةو تةنانةى لة ئةزمونطة وةستاوةكةدا هةن؟!‬ ‫با سوارى شةمةندةفةريك بي كة بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر‬ ‫>يكى راست دةرواتء‪ ..‬تيبينى بزوتنةوةى ئةو تةنانةى نيو‬ ‫هيل‬ ‫فارطؤنيكى شةمةندةفةرةكة بكةينء‪ ،‬لةتةك ئةوةى لة‬ ‫شةمةندةفةريكى وةستاودا روودةدات بةراوردى بكةين‪.‬‬ ‫شارةزايى رؤذانة‪ ،‬نيشانة بةوةدةدةن كة ئيمة لةم جؤرة‬ ‫>يكى راستء بةخيراييةكى نةطؤر‬ ‫شةمةندةفةرةدا كة لةسةر هيل‬ ‫دةروات‪ ،‬هيض لدانء جياوازييةك هةست ثيناكةينء‪ ..‬كتومت‬ ‫وةك شةمةندةفةريكى وةستاو واية‪.‬‬ ‫هةمو دةزاني‪ :‬ئةو تؤثةى لة شةمةندةفةريكى بزواودا‪ ،‬ريك‬ ‫>دةدةين‪ ،‬جاريكى دى ديتةوة دةستمانء‪..‬‬ ‫بةرةو سةرةوةى هةل‬ ‫>يكى ضةماوة دروست ناكات‪ ..‬وةك لةم وينةيةدا ديارة‪.‬‬ ‫هيل‬

‫‪27‬‬

‫ئةطةر لةرينةوةى فارطؤنةكانى شةمةندةفةرةكةمان‬ ‫فةرامؤشكرد‪ ،‬كة لةبةر هؤكارة تةكنيكييكان ناتوانريت‬ ‫ضارةسةرى بكريت‪ ..‬ئةوا هةرضى شتيك لةو شةمةندةفةرةدا كة‬ ‫بة خيراييةكى نةطؤر دةبزويت‪ ،‬وةك ئةوة واية كة لة‬ ‫شةمةندةفةريكى نةبزواودا روودةدات‪.‬‬ ‫بةلم كاتيك شةمةندةفةرةكة لةبزوتنةوةكةيدا خاوبيتةوة‪ ،‬يان‬ ‫>ةتى ييكةم )لة‬ ‫خيراتربيت‪ ..‬ئةوة شتةكان دةطؤررين‪ ..‬لة حال‬ ‫شينةيى بونةوة(دا‪ ،‬شتةكان بةرةوثيشةوة تةكاندةدةنء‪ ..‬لة‬ ‫دووةم )خيراتر بون(دا بةرةو دواوةء‪ ،‬بةئاشكراش هةست بةم‬ ‫>ةتى نةبزواويدا‪.‬‬ ‫جياوازيية دةكةين لةضاو حال‬ ‫هةروةها ئةطةر ئةو شةمةندةفةرةى بة خيراييةكى نةطؤر‬ ‫دةبزويت‪ ،‬سةمتى بزواندنةكةى طؤرى )ثيضيكردةوة(‪ ..‬هةستى‬ ‫ثيدةكةين‪ ..‬لةتةك ثيضكردنةوةى كتوثري بةلى راستدا‪ ،‬بةرةو‬ ‫لى ضةثى فارطؤنةكة فريماندةداتء‪ ..‬لةتةك ثيضكردنةوةى بةلى‬ ‫ضةثدا‪ ،‬بةرةو لى راستى فارطؤنةكة فريماندةدات‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫نةبزواوى بةجاريك بزر بو !‬

‫ئةطةر شيوةييكى طشتى بةم شتة بينراوانة بدةين‪ ..‬بةم‬ ‫ئةنامةى خوارةوة دةطةين‪:‬‬ ‫لة هةر ئةزمونطةييكدا بيت‪ ..‬ناتواني هيض جياوازييةك لة‬ ‫رةفتار )سلووك(ى تةنةكانى نيويداء هى نيو ئةزمونطةييكى‬ ‫نةبزواودا ببيني‪ ..‬هةتا ئةو ئةزمونطةية بةخيراييةكى نةطؤر‬ ‫>يكى راست ببزويت بةنيسبةت ئةزمونطة‬ ‫لةسةر هيل‬ ‫نةبزواوةكةوة‪ ..‬بةلم بةتةنيا بر )ميقدار(ى خيرايى ئةزمونطةكة‬ ‫)ض ثةلةثيخستء تاودان(ء )ض بة خاوبونةوة( بطؤرريت‪ ،‬يان‬ ‫سةمتى بزوتنةوةكةى بطؤرريت )ثيضى ثيبكريتةوة(‪ ..‬ئةوا ئةمانة‬ ‫هةموى ييكسةر بةسةر سلووكى تةنةكانى ناوييوة دياريدةدةن‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ئةو شتة سةيرةى لة بزوتنةوةى ئةزمونطةييكدا هةية كة‬ ‫>يكى راست دةبزويت‪ ..‬واتا ئةوةى‬ ‫بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر هيل‬ ‫كار ناكاتة سةر سلووكى تةنةكانى نيوى‪ ..‬ئةمة ناضارمان دةكات‬ ‫ضاويكى دى بة ضةمكى نةبزواويدا بطيرينةوة‪.‬‬ ‫>ةتى بزواوى نةطؤر‬ ‫>ةتى نةبزواو ء حال‬ ‫وا دةردةكةويت‪ ،‬حال‬ ‫>يكى راست‪ ،‬بةهيض جؤريك جياوازييان نيية! ئةو‬ ‫لةسةر هيل‬ ‫>يكى راست‬ ‫ئةزمونطةيةى بة خيراييةكى نةطؤر لةسةر هيل‬ ‫دةروات‪ ،‬بةنيسبةت ئةزمونطةييكى نةبزواوةوة‪ ..‬دةتوانريت‬ ‫ئةويش بة نةبزواو دابنريت‪ ..‬ئةمةيش ماناى واية‪ :‬بةتةنيا ييك‬ ‫>ةتى نةبزواوى هةية لة‬ ‫>كو هيندة حال‬ ‫)نةبزواوى رةها( نيية‪ ..‬بةل‬ ‫ذمارة نايةن! هةروةها تةنيا ييك ئةزمونطة )روانطة(ى نةبزواويش‬ ‫>كو ذمارةى ئةمانيش بيشومارة! كة هةر ييكةيان‬ ‫نيية‪ ..‬بةل‬ ‫>يكى راستء بةخيرايى‬ ‫بةنيسبةت ئةويديانةوة ريك لةسةر هيل‬ ‫جؤراوجؤر دةبزوين‪.‬‬ ‫>كو‬ ‫كةواتة وةك دةركةوت‪ ،‬نةبزواوى ضةمكيكى رةها نيية‪ ..‬بةل‬ ‫ضةمكيكى ريذةيى )نيسبى(يةء‪ ،‬ثيويستة لةسةرمان هةميشة‬ ‫ئةوة روونبكةينةوة‪ ،‬ئةو بزوتنةوةيةى دةيبيني بةنيسبةت كام‬ ‫ئةزمونطةوةية لةو ئةزمونطة بيشومارانةى هةرييكةيان بةنيسبةت‬ ‫ئةوى دييانةوة دةبزويت‪.‬‬ ‫بةمؤرة‪ ،‬تائيستة‪ ،‬سةركةوتنمان بةدةست نةهينا‪ ،‬تاكو وا لة‬ ‫ضةمكى بزوتنةوة بكةين ببيتة ضةمكيكى رةها‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫ئةم ثرسيارةش بةردةوام وةك خؤى لةئارادا دةبيت‪:‬‬ ‫بةنيسبةت كام )نةبزواوى(يةوة بزوتنةوة دةبيني؟‬ ‫ئابةمؤرة‪ ..‬دةطةينة ييكيك لة طرينطتين ياساكانى‬ ‫سروشت‪ ..‬كة بةزؤرى بة )باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة( ناسراوة‪..‬‬ ‫دةقى ئةم ياسايةش ئةوةية‪:‬‬ ‫بزوتنةوةى تةنةكان‪ ،‬لةنيو هةمو ئةو ئةزمونطانةدا كة‬ ‫هةنديكيان لةضاو هةنديكى ديكةياندا بةخيراييةكى نةطؤرء‬ ‫>يكى راست دةبزوين‪ ،‬هةمويان ييك ياسا‬ ‫لةسةر هيل‬ ‫دةيانطريتةوة‪.‬‬

‫ياساى وازليهينانى خؤيى‬

‫لة باوةرى نيسبيتى‬ ‫بزوتنةوةدا ئةم ئةنامة‬ ‫دةسطي دةبيت‪ :‬ئةو تةنةى‬ ‫هيض هيزيكى دةرةكى كارى‬ ‫تينةكات‪ ..‬ئةوة نةك هةر‬ ‫د ةتواني ت ل ة حال> ةت ى –‬ ‫>ةتى بزوتنةوةى‬ ‫>كو دةشتوانيت لة حال‬ ‫نةبزواوى‪-‬دا بينيتةوة‪ ،‬بةل‬ ‫>يكى راست بينيتةوة‪ ..‬ئةم دةستوورةيش لة‬ ‫نةطؤرء لةسةر هيل‬ ‫فيزيكدا بةياساى وازليهينانى خؤيى ناودةبريت‪.‬‬ ‫ئةم ياساية‪ ،‬لةوةدةضيت خؤى شاردبيتةوة‪ ،‬يان راستةوخؤ لة ذيانى‬ ‫رؤذانةدا خؤى ئاشكؤا نةكات‪ ..‬بةثيى ياساى وازليهينانى خؤيى‪،‬‬ ‫>يكى‬ ‫>ةتى بزوتنةوةييكى نةطؤرء لةسةر هيل‬ ‫دةبيت ئةو شتةى لة حال‬

‫‪27‬‬

‫راستداية‪ ،‬هةتاهةتاية لة بزوتنةوةكةيدا بةردةوام بيت‪ ،‬بةمةرجيك‬ ‫هيض هيزيكى دةرةكى كارى تينةكات‪ ..‬بةلم لة‬ ‫ضاوديريكردنةكاناندا شارةزاى ئةوة بوين‪ ،‬ئةو تةنةى لة‬ ‫بزوتنةوةداية‪ ،‬بةبآ ئةوةى بة هيض هيزيك كارى تيبكةين لة‬ ‫بزوتنةوةكةى دةوةستيت‪ .‬هؤكةيشى‪ ،‬بةكورتى ئةوةية‪:‬‬ ‫هةمو تةنةكان لةذير كارتيكردنى هيزة دةرةكييكاندان‪..‬‬ ‫– هيز ى ليك خش اند ن‪ -‬ب ة م ةي ش‬ ‫ئةو مةرجةى بؤ‬ ‫ضاوديريكردنى ياساى‬ ‫وازليهينان ى خؤي ى ثيويست ة‪– ،‬‬ ‫مةرجى نةبونى هيزيكى دةرةكى كاريطةر لةسةر تةن‪ -‬لةناواندا‬ ‫نامينيت‪.‬‬ ‫بةلم بةهؤى خولقاندنى هةلومةرجى ثوختى تاقيكردنةوةء‬ ‫كةمكردنةوةى هيزى ليكخشاندن‪ ..‬دةتواني لة مةرجة‬ ‫نوونةييةكان نزيكبينةوة‪ ..‬ئةو مةرجانةى بؤ ضاوديريكردنى‬ ‫ياساى وازليهينانى خؤيى ثيويست‪ ..‬بةمةيش راستى ئةم ياساية‬ ‫دةسةليني‪ ..‬تةنانةت بةنيسبةت ئةو بزوتنةوانةى لة ذيانى‬ ‫رؤذانةشدا دةيانبيني‪.‬‬ ‫دؤزينةوةى باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة ييكيكة لة دؤزينةوة‬ ‫>ة‪..‬‬ ‫مةزنةكان‪ ..‬بةثيى ئةمة ثةرةسةندنء طةشةثيدانى فيزيك مةحال‬ ‫ئيمة لةم دؤزينةوةيةدا قةرزارى بليمةتيى )طاليلؤ‪(11‬ين‪ ،‬طاليلؤ‬ ‫‪ - 11‬طاليلؤ طاليلى‪Galileo Galilei 1642 - 1564 :‬ى زاناييكى‬ ‫طةردوونناسء فيزيكناسء ماتاتيكزانء فةيةسووفيكى ئيتاليايى مةزنة‪،‬‬

‫‪28‬‬


‫ئازايانة بةرةنطارى ئةو ثيرةوانةى )ئةرةستؤ‪ (12‬وةستا‪ ..‬كة لةو‬ ‫>يسةى‬ ‫سةردةمةدا لةناواندا باو بو ء‪ ،‬دةسةلتداريتى كل‬ ‫كاسؤليكيش ثشتطيى دةكردن‪ ..‬ئةو ثيرةوانةيش دةيانوت‪:‬‬ ‫بزوتنةوة تةنيا لةتةك هيزدا دةبيتء ئيدى بةبآ ئةو هيزة‬ ‫دةوةستيت‪.‬‬ ‫>ةكانى ئةرةستؤيشى‬ ‫ليباوانة داكؤكى لة تيؤرييكةى كؤثةرنيكؤس كرد‪ ،‬هةل‬ ‫سةبارةت بةبزووتنةوة دةستنيشانكرد‪ ..‬لةتةمةنى ‪ 25‬سال>يدا ل ة‬ ‫زانكؤى ثييزا مامؤستاى ماتاتيك بووة‪.‬‬ ‫>ةكةييكى بنضينةيى زانستى نوآ‬ ‫ئةو بةرنامة زانستييةى طاليلؤ داينا بة كؤل‬ ‫دادةنريت لةثيناوى بة حةقيقةت طةيشتندا‪ ..‬طاليلؤ ياساى لةرينةوةى‬ ‫>ى دانا‪ ..‬هةروةها سةرةتاء بنضينةى ياساكانى بزوتنةوةى دانا‪ ..‬كة‬ ‫بةندؤل‬ ‫نيوتن لةدواييدا طةشةى ثيدا‪ ..‬لة بوارى طةردوونيشدا‪ ،‬هةر ضوار مانطة‬ ‫>ةء لةكةى سةر خؤرى‬ ‫طةورةكةى جؤثيتةر )موشتةرى(ى دؤزييةوةء‪ ،‬ثةل‬ ‫دةرخستء‪.....‬تد‬ ‫ييكةمي تةليسكؤثى هينايةبةرهةمء‪ ،‬طةل هةقيقةتى طةردوونيى نيشانى‬ ‫>كى دا‪ ..‬طاليلؤ بةردةوام لةليةن كليسةوة ئازاردراوة‪ ..‬ضونكة‬ ‫خةل‬ ‫>يسةدا ناكؤك بوون‪ ..‬بةم‬ ‫ئةنامطييية زانستييكانى لةتةك باوةرةكانى كل‬ ‫وةرطيرى كوردى )لة ضةند‬ ‫هؤيةشةوة خراية زيندانةوة‪.....‬‬ ‫سةرضاوةييكةوة(‬

‫‪ - 12‬ئةريستؤتاليس‪Aristotle (384 :‬ث‪.‬ز‪322 -‬ث‪.‬ز(‪ ..‬فةيلةسووفء‬ ‫سروشتناسى بةناوبانطى يؤناني‪ ،‬قوتابى ئةفلتوونء مامؤستاى‬ ‫ئةسكةندةرى مةكدؤنى بوو‪ ..‬دةربارةى زانستةكانى سروشتء لؤذيك‬ ‫)مةنتيق(ء رةوشتء ميتافيزيكء سياسةتء ئةدةب‪ ...‬زؤرى نووسيوة‪،‬‬ ‫>ينةوةء باسكردنء باييخثيدانى‬ ‫بيورا زانستييكانى ئةريستؤ جيى ليكؤل‬ ‫سةرجةم زاناء فةيلةسووفانى جيهانن‪ ..‬ئيدى ض بؤ ساغكردنةوةى‬ ‫بؤضوونةكانى‪ ،‬يان بؤ بنةماى دةسثيكردنى كارى زانستيان‪ ،‬هةندآ لة‬

‫‪27‬‬

‫طاليلؤ بة زنية تاقيكردنةوةييكى قةشةنط‪ ،‬روونيكردةوة كة‬ ‫هؤى وةستانى تةنة بزواوةكان بةثيضةوانةى ئةو بؤضوونةيةء‪،‬‬ ‫بةهؤى هيزى ليكخشاندنةوةية‪ ..‬ئةطةر ئةم هيزة نةبوايآ‪ ..‬ئةوا‬ ‫هةتاهةتاية تةنةكان هةر دةبزوان‪.‬‬

‫هةروةها خيراييش نيسبيية!‬

‫لة باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا ئةوة دةردةكةويت كة‬ ‫>يكى‬ ‫باسكردنى بزوتنةوةى تةنيك بةشيوةييكى تةواو لةسةر هيل‬ ‫راستء بةخيراييةكى دياريكراو‪ ،‬بةبآ دةسنيشانكردنى ئةوةى‬ ‫كة بةنيسبةت كام ئةزمونطةى نةبزواوةوة خيراييةكةى دةثيوين‪..‬‬ ‫ئةمؤرة باسكردنة ماناييكى كورتء كويرى دةبيت‪ ..‬وةك ئةوة‬ ‫واية باسى دريذى جوطرافى بكةين‪ ،‬بيئةوةى ثيشةكى‬ ‫>ى دريذييوة دةست بة‬ ‫دةسنيشانى ئةوة بكةين لة كام هيل‬ ‫ثيوانةكردن دةكةين!‬ ‫كةواتة رووندةبيتةوة كة خيراييش ضةمكيكى رِيذةيية‪..‬‬ ‫خيرايى )تةن(يكمان لة ضةند روانطةييكى جؤراوجؤرةوة ثيوا‪،‬‬ ‫ئةوا ئةنامى جياوازمان دةزطي دةبيت‪ ..‬بةلم هةمو طؤرانيك لة‬ ‫خيراييدا ئةطةرضى بة تاودانء ثةلةثيكردن بيت‪ ،‬يان خاوبونةوة‪،‬‬ ‫يان طؤرانى سةمتى بيت‪ ..‬ئةمانة ماناى رةهاييان دةبيتء‪ ،‬ثشت‬ ‫بيوبؤضوونة زانستييكانى‪ ،‬لةبةر نادروستييان رةتكرانةوةء باوةرى‬ ‫زانستييانةى نوآ جيى ثيليذ كردن‪.‬‬ ‫وةرطيرى كوردى‪) ....‬لة ضةند سةرضاوةييكةوة(‬

‫‪28‬‬


‫بةهيض ييكيك لةو روانطة )ئةزمونطة( نةبزواوانة نابةست‬ ‫كةليوةيانةوة ضاوديرى بزوتنةوةكة دةكةين‪.‬‬

‫بةشى سييةم‬ ‫تراذيدياى تيشك‬ ‫تيشك ييكسةر بلونابيتةوة‬ ‫>نيابوين كة باوةرى نيسبيتى بزووتنةوة هةية‪ ..‬هةروةها‬ ‫لةوة دل‬ ‫>يكى بيشومارى ئةزمونطةى نةبزواويش‬ ‫لة بونى كؤمةل‬ ‫>نيابوين‪ ..‬ياساكانى بزوتنةوةش لةم ئةزمونطايانةدا‬ ‫دل‬ ‫جياوازييان لةنيواندا نيية‪ ..‬طةرضى جؤرة بزوتنةوةييك هةية هةر‬ ‫لة ييكةمي جارةوة لةتةك ئةو باوةرةدا كة لةمةوبةر روونكرايةوة‬ ‫ناكؤكة‪ ..‬ئةمؤرة بزوتنةوةيةش )بلوبونةوةى تيشك(ة‪.‬‬ ‫تيشك ييكسةر بلونابيتةوة‪ ..‬ئةطةرضى بةخيراييةكى هيجكار‬ ‫زؤريش دةروات‪ ،‬ئةويش ‪300,000‬كم لة ضركةييكداية‪.‬‬ ‫ئةم خيرايية مةزنة تةسةوور ناكريت‪ ..‬ضونكة ئيمة لة ذيانى‬ ‫>ة لةتةك خيراييةكدا دةكةين زؤر زؤر لةوة‬ ‫رؤذانةماندا مامةل‬ ‫خاوءخليضكتة‪ ،‬تةنانةت خيرايى رؤكيتيكى طةردوونى‬ ‫سؤظييتى )بؤ نوونة( تةنيا ‪12‬كم‪/‬ضركةية!‬ ‫>ةى لةتةكدا دةكةين‪ ..‬لة‬ ‫زةويش‪ ،‬كة خيراترين تةنيكة مامةل‬ ‫سووراندنةوةى بةدةورى خؤيدا‪ ،‬خياييةكةى تةنيا‬ ‫‪30‬كم‪/‬ضركةية‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫ئايا دةتوانريت خيرايى تيشك بطؤرريت؟‬

‫ئةوةى جيى سةرسورمانة‪ ،‬خيرايية هيجطار زؤرةكةى تيشك‬ ‫>كو نةطؤرانى ئةو خيرايية مايةى سةرساميية‪..‬‬ ‫نيية‪ ،‬بةل‬ ‫هةميشةء بةريطةى جؤراوجؤر دةتواني خيرايى هةر شتيك كةمء‬ ‫زيادبكةبن‪ ،‬تةنانةت خيرايى طوللة )فيشةك(يش‪ ..‬لة ريى‬ ‫طوللةكةدا كيسةييك ل دادةنيي‪ ..‬دواى تيثةربونى طوللةكة بةنيو‬ ‫كيسة لةكةدا‪ ،‬بةشيك لة خيراييةكةى بزردةكاتء بةخيراييةكى‬ ‫كةمتةوة دةردةضيت‪.‬‬ ‫بةلم ئةم كارة بةنيسبةت تيشكةوة بةتةواوى جياوازة‪..‬‬ ‫لةكاتيكدا كة خيرايى طوللةكة بةستاوة بة جؤرى ئةو ضةكةى‬ ‫ثيى تةقينراوةء‪ ،‬جؤرى بارووتى نيو فيشةكةكة‪ ..‬خيرايى تيشك‬ ‫ثشت بة هيض كاميك لةمانة نابةستيتء سةرضاوةى تيشكةكة‬ ‫هةضييةك بيت ضونييكة‪.‬‬ ‫ئيستة با لوولةييكى شووشةيى‪ 13‬لةريى تيشكةكةدا دانيي‪..‬‬ ‫لةبةرئةوةى خيرايى تيشك لة شووشةدا لةضاو خيراييةكةى لة‬ ‫بؤشاييدا كةمتة )خاوترة(‪ ..‬لةكاتى تيثةربونى تيشكةكة بةنيو‬ ‫شووشةكةدا خيراييةكةى كةمت دةبيتةوة‪ ..‬بةلم هةر لة‬ ‫شووشةكة دةرضوو‪ ،‬ئيدى وةك خؤى ل ديتةوةء خيرايى‬ ‫بلوبونةوةى دةبيتةوة بة ‪300,000‬كم‪/‬ضركة‪.‬‬ ‫بلوبونةوةى تيشك لة بؤشاييدا نةخاوتر دةكريتء نةخياتر‪..‬‬ ‫ئةم جياوازييةى لةضاو هةمو جؤرةكانى ديكةى بزوتنةوةدا‬ ‫‪ - 13‬ئةم لوولةية هةموى شووشةيةء ناوةكةى بةتال نيية‬

‫‪27‬‬

‫بايةخيكى طةل طرينطى هةية‪ ..‬هةرضييةك بةسةر تيشكدا بيت‬ ‫لةكاتى ضوونة نيو مادةكانةوة‪ ،‬دواى دةرضوونى‪ ،‬ييكسةر‬ ‫بةخيرايية نةطؤرةكةى خؤى لة بؤشاييدا بلودةبيتةوة‪.‬‬

‫دةنطء تيشك‬

‫لةم بارةيةوة‪ ،‬بلوبونةوةى تيشك لة بزوتنةوةى تةنة‬ ‫>كو لة دياردةى بلوبونةوةى دةنط‬ ‫ئاساييةكان ناضيت‪ ..‬بةل‬ ‫دةضيت‪ ..‬دةنط بريتيية لة لةرينةوةى طةرديلة )مؤلكيؤل(ةكانى‬ ‫ئةو نيوةندةى ثيايدا دةطويزريتةوة‪.‬‬ ‫لةبةر ئةمة خيراييةكةى بةثيى خاسييةتةكانى نيوةندةكة‬ ‫دةسنيشان دةكريت‪ ،‬نةك بة خاسييةتةكانى ئةو شتةى‬ ‫سةرضاوةى دةنطةكةية‪ ..‬خيرايى دةنطيش وةك خيرايى تيشك‬ ‫ناتوانريت كةمء زيادبكريت‪ ..‬تةنانةت ئةطةر بةنيو شتى‬ ‫ديكةيشدا ببيت‪ ..‬بةوينة‪ :‬ئةطةر بةربةستيكى كانزاييمان لةريى‬ ‫بلوبونةوةى دةنطدا دانا‪ ،‬ئةوا خيرايى دةنطةكة لة كانزاكةدا‬ ‫دةطؤرريت‪ ،‬بةلم هةركة طةرايةوة نيوةندةكة ثيشووى‬ ‫خيراييةكةى ييكةمي جارى وةردةطريتةوة‪.‬‬ ‫>ؤثيكء زةنطيكى كارةبايى لةنيو شووشةييكى‬ ‫ئيستة با طل‬ ‫>يكردنةوةى شووشةكة لة هةوا‬ ‫>دا دابنييء‪ ..‬دةست بةخال‬ ‫بةتال‬ ‫بكةين‪ ..‬وردةوردة دةنطى زةنطةكة لواز دةبيت‪ ..‬تا وايليديت‬ ‫هةر هيض دةنطيكى نابيسي‪.‬‬ ‫>ؤثةكة هةروةك ثيشووى تيشك دةداتةوة‪.‬‬ ‫بةلم طل‬

‫)و‪.‬ك(‬

‫‪28‬‬


‫ئةم ئةزمونة ئةوة رووندةكاتةوة‪ :‬دةنط تةنيا لة نيوةنديكى‬ ‫ماديدا بلودةبيتةوة‪ ..‬بةلم تيشك دةتوانيت ويراى هيندآ‬ ‫نيوةندى مادى‪ ،‬لة بؤشاييشدا بلوببيتةوة‪.‬‬ ‫جياوازيية بنضينةييةكةى نيوانيشيان ئا لةمةدا خؤى‬ ‫حةشارداوة‪.‬‬

‫جآ بة )باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة( ليذدةبيت؟‬

‫خيراي ى تيش ك ل ة بؤ شاييدا –‬ ‫كة هيجطار خيراية‪ ،‬بةلم لة هةمانكاتدا سنووردارة‪ -‬بووة هؤى‬ ‫ناكؤكى نانةوة لةتةك باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا‪.‬‬ ‫با بةخةيال شةمةندةفةريك بيني كة بةخيراييةكى هيجطار زؤر‬ ‫دةروات )‪240,000‬كم‪/‬ضركة( ئةما لةثيشةوةى‬ ‫>ؤثيك(‬ ‫شةمةندةفةرةكةدا دانيشيء لةثشتةوةى ليتيك )طل‬ ‫داطيسينريت‪.‬‬ ‫با بي لةوة بكةينةوة‪ :‬ئةنامى ثيوانى ئةو كاتةى بؤ تيشك‬ ‫ثيويستة ئةو دووريية ببيت كة لة نيوان ئةمسةرء ئةوسةرى‬ ‫شةمةندةفةرةكةداية‪.‬‬ ‫ئةو كاتةى لة ئةنامى ئةم‬ ‫مةبةستةدا دةسطيمان‬ ‫د ةبي ت – و ةكو د ةرد ةك ةوي ت‪-‬‬ ‫لة هى شةمةندةفةريكى نةبزواو جياوازة‪.‬‬ ‫بةنيسبةت شةمةندةفةريكى تيذرةوى ‪240,000‬كم‪/‬ضركةيى‬ ‫ثيويستة خيرايى تيشكةكة )بةرةوثيشةوة لةسةر سةمتى‬

‫‪27‬‬

‫شةمةندةفةرةكة(‪ 60,000 =240,000-300,000 :‬ك ‪/‬مضركة‬ ‫بيت!‬ ‫>ةداوان وةدووى ديوارى‬ ‫هةر لةوة بضيت كة تيشكةكة بةهةل‬ ‫>بيت!‬ ‫ثيشةوةى شةمةندةفةرةكة كةوتبيتء ديوارةكةيش ليى هةل‬ ‫ئةطةر ليتةكةمان‬ ‫لةثيشةوةى‬ ‫شةمةندةفةرةكةدا داناء‪ ،‬ئةو‬ ‫كاتةمان ثيوا كة بؤ تيشكةكة‬ ‫ثيويستة بيخايةنيت تا بطاتة‬ ‫دوا فارطؤن‪ ..‬ئةوا خيرايى‬ ‫تيش ك ةك ة – ب ةثيض ةوان ة ى‬ ‫سةمتى رؤشتنى شةمةندةفةرةكةوة‪ -‬ثيويستة‪:‬‬

‫‪540,000 =300,000 +240,000‬كم‪/‬ضركة بيت!‬

‫)تيشكء فارطؤنى دواوة بةرةورووى ييكدى دين تا ثيكبطةن(‬ ‫ئةم ئةنامةيش ئةوة دةطةيةنيت كة تيشك لة شةمةندةفةريكى‬ ‫بزواودا ثيويشتة بةخيرايى جياوازء لةسةر سةمتى جياواز‬ ‫بلوبيتةوة‪ ..‬بةلم تيشك لة شةمةندةفةريكى نةبزواودا‬ ‫بةخيراييةكى نةطؤرء ضونييك بلودةبيتةوة‪.‬‬ ‫بةلم بةنيسبةت )طوللةكة(وة‪ ،‬كارةكة جياوازة‪ ..‬ئةطةر بؤ‬ ‫ثيشةوة‪ ،‬يان بؤ دواوةمان تةقاند‪ ،‬خيراييةكةى بةنيسبةت‬ ‫ديوارةكانى فارطؤنةكةوة هةميشة وةك خؤيةتىء وةك ئةوة واية‬ ‫لةنيو شةمةندةفةريكى نةبزواودا تةقاندبيتمان‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫هؤى ئةمةش ئةوةية‪..‬‬ ‫خيايى طوللةكة ثشت بة‬ ‫خيايى بزوتنةوةى ئةو ضةكة‬ ‫دةبةستيت ثيى تةقينراوة‪..‬‬ ‫ب ةل م خيراي ى تيش ك – و ة ك‬ ‫باسانكرد‪ -‬بةثيى طؤرانى خيرايى بزوتنةوةى ليتةكة‬ ‫ناطؤرريت‪.‬‬ ‫وا دةردةكةويت‪ ..‬ئةم وتوويذة بةجوانى ئةوة رووندةكاتةوة كة‬ ‫دياردةى بلوبونةوةى تيشك دذوارييةكى توندوتيذى لةطةل‬ ‫باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا هةية‪ ..‬لةكاتيكدا طوللة لة‬ ‫شةمةندةفةريكى نةبزواودا‪ ،‬وةك لة شةمةندةفةريكى بزواودا‬ ‫دةردةضيتء‪ ،‬بةهةمان خيراييشة بةنيسبةت ديوارى‬ ‫شةمةندةفةرةكةوة‪ ..‬كةضى وا ديارة تيشك لة شةمةندةفةريكى‬ ‫تيذرةوى ‪240,000‬كم‪/‬ضركةييدا‪ ،‬خيرايى تيشكةكة بةلييكدا‬ ‫ثينج جار كةمتةء‪ ،‬بةلكةى دييدا خيراييةكةى ‪1,8‬جار لة‬ ‫خيرايى تيشك خؤى زياترة!‬ ‫>ينةوةى بلوبونةوةى‬ ‫ئابةمؤرة دةردةكةويت‪ ..‬لة ليكؤل‬ ‫تيشكدا‪ ،‬ثيويستة ئيمكانييةتى دياريكردنى خيرايى رةهاى‬ ‫شةمةندةفةرةكة دةستةبةر بكريت‪.‬‬ ‫تروسكةى هيواييك دةردةكةويت‪ :‬ئايا دةتوانريت بةهؤى‬ ‫>ينةوةى دياردةى بلوبونةوةى تيشكةوة‪ ،‬ضةمكى‬ ‫ليكؤل‬ ‫)نةبزواويى رةها( دةستنيشان بكريت؟‬

‫‪27‬‬

‫ئةو ئةزمونطةيةى تيشك لةنيويدا بةخيرايى ‪300,000‬‬ ‫كم‪/‬ضركة بة هةمو لييكيدا بلودةبيتةوة‪ ،‬دةتواني ناوى بنيي‬ ‫ئةزمونطةى نةبزواو‪ ..‬لة هةر ئةزمونطةييكى ديكةدا‪ ،‬كة‬ ‫>يكى راست‬ ‫بةنيسبةت ئةوةوة بةخيراييةكى نةطؤرء لةسةر هيل‬ ‫دةبزويت‪ ..‬ثيويستة خيرايى تيشك بةثيى سةمتة جياوازةكان‬ ‫>ةتةشدا ئيدى نة نيسبيتى بزوتنةوةء‪ ،‬نة‬ ‫بطؤريت‪ ..‬لةم حال‬ ‫نيسبيتى خيرايى دةمينيتء نة نيسبيتى نةبزواويش‪..‬‬ ‫بةثيضةوانةى ئةوةى لةمةوبةر سةلاندمان‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫ضؤن لةو شتانة دةطةين كة بةرضاومانست! ماوةييك بةسةر‬ ‫ئةوةدا تيثةرى كة فيزيكناسان سووديان لةو ويكضوونة‬ ‫وةردةطرت كة لةنيوان دياردةى بلوبونةوةى دةنطء بلوبونةوةى‬ ‫تيشكدا هةية‪ ..‬لةسةر هةمان ثيودانى دياردةى بلوبونةوةى‬ ‫دةنط‪ ..‬واياندانا نيوةنديكى تايبةتيش هةية تيشكى تيدا‬ ‫بلودةبيتةوةء‪ ..‬ناويان لينا ئةسي )اثي(‪ ..‬هةروةكو هةوا كة‬ ‫دةنطى تيدا بلودةبيتةوة‪ ..‬هةروةها واشياندانا هةرشتيك بةنيو‬ ‫ئةسيدا بروات‪ ..‬ئةسيةكةى دةوروبةرى لةتةك خؤيدا كيش‬ ‫>ى هيجطار وردء باريك‬ ‫ناكات‪ ..‬هةروةكو ضؤن قةفةزيكى لة تال‬ ‫دروستكراو بةنيو ئاودا بةرين ئاوةكة لةتةك خؤيدا كيش ناكات‪.‬‬ ‫ئةطةر شةمةندةفةرةكةمان بةنيسبةت ئةسيةوة نةبزواو بيت‪..‬‬ ‫ئةوا تيشك بةهةمان خيرايى‬ ‫بةهةمو لييكدا بلودةبيتةوة‪..‬‬ ‫ئيدى ييكسةر جياوازى‬ ‫خيرايى بلوبونةوةى تيشك بة‬ ‫لية جؤراو جؤرةكاندا‪،‬‬ ‫ل ة ش ة م ةند ة ف ةريك ى –‬ ‫بةنيسبةت ئةسيةوة‪ -‬بزواودا رووندةبيتةوة‪.‬‬ ‫بةلم ئةو ئةسيةى )ئةو نيوةندةية تيشك لةشيوةى لةرينةوةدا‬ ‫تييدا دةردةكةويت( وادةزانرا طوايآ هةية‪ ..‬ضةند ثرسياريكى‬ ‫مرؤـظ وركةر دةورووذينيت‪ ..‬هةر لةسةرةتاوة دةبيني ئةسي‬ ‫قوتكردنةوة كاريكى ناشايشتةية‪ ..‬ئيمة لة واقيعدا دةتواني‬ ‫>ةتةكانى هةوا‪ ،‬بةبآ بلوبونةوةى دةنط تييدا‬ ‫خةسل‬

‫‪27‬‬

‫ديراسةبكةين‪ ..‬ئةمةيش بةريطةى هةمةجؤرى فيزيكىء‬ ‫كيميايى‪ ..‬بةلم ئةسي لة زؤربةى دياردةكاندا هيض دةوريك‬ ‫نابينيت‪ ..‬دةتواني بة سادةترين كةرةسةء ثيوةرى سةرةتايى‪..‬‬ ‫>ةثةستؤى هةوا بثيوين‪ ..‬لةكاتيكدا هةمو تةقةللييك‬ ‫خةستىء ثال‬ ‫>ةثةستؤى ئةسي بةفيؤ ضوو‪.‬‬ ‫بؤ زانينى ضرىء ثال‬ ‫>ةتيكى ناشايستة هاتةئاراوة‪:‬‬ ‫كةواتة ئيستة حال‬ ‫>ةتة‬ ‫بيطومان‪ ،‬بةبةكارهينانى شلةييكى دياريكراو كة خةسل‬ ‫ثيويستةكانى بؤ تةفسيكردنى دياردةييك تيدابيت‪ ..‬دةتواني‬ ‫هةر دياردةييك لة دياردةكانى سروشت بةو ريطةية‬ ‫)تةفسيبكةين(‪.‬‬ ‫بةلم تيؤرى راستينة بؤ شيكردنةوةى دياردةييك‪ ..‬تةنيا‬ ‫دووبارةكردنةوةى ئةو راستيية زانراوانة نيية كة بةزمانى‬ ‫زانايانةوة داريذراون‪ ،‬لةوة جياوازة‪ ،‬ضونكة ئةوةى ليى بة ئةنام‬ ‫ديت زؤر زياترة لةوةى ئةو راستييانة دةيبةخشن كة تيؤرةكةيان‬ ‫لةسةر بنياتنراوة‪ ..‬بةوينة‪:‬‬ ‫ضةمكى )ئةتؤم( لة كيشةكانى كيمياوة ضووة نيو زانستةكانى‬ ‫دييةوةء‪ ..‬ئةم ضةمكة لة تةفسيكردنى ذمارةييكى زؤرى‬ ‫دياردةكاندا يارمةتى داين‪ ..‬كة بةهيض جؤريك ثيوةندييان بة‬ ‫كيمياوة نييةء‪ ،‬هةروةها بؤ ثيشبينى ئةو دياردانةيش ياريدةى‬ ‫داين‪.‬‬ ‫بةلم لة قوتكردنةوةى ئةسيدا‪ ..‬نةمانطةرةكة بيشوبهيني بة‬ ‫بؤضوونى ئةو ثياوة ساويلكةيةى طويى لة طرامةفؤن طرتء‬

‫‪28‬‬


‫وايدانا كة )رؤحيكى طرامةفؤنى( وا لةنيو ئةو سنووقة‬ ‫سةمةرةيةدا!‬ ‫بيطومان‪ ،‬ئةمؤرة ليكدانةوانة هيض واتاييك نابةخشن‪.‬‬ ‫بةر لة قوتكردنةوةى ئةسي‪ ،‬فيزيكناسان تاقيكردنةوةى تالء‬ ‫تفتى لةم بابةتةيان هةبو‪ ..‬ماوةييك وايان )ليكدايةوة( كة‬ ‫دياردةى سووتان ثيوةندى بة خاسييةتةكانى شلةييكى‬ ‫دياريكراو بةناوى )فلؤجستي(ةوة هةية‪ ..‬هةروةها دياردةكانى‬ ‫طةرماييش بة شلةييكى ديكةوة ناويان لينابو )طةمايى‬ ‫دروستكةر‪ ،‬يان سةرضاوةى طةرمايى(!‬ ‫>يي هةردوو شلةكة بةضةشنى ئةسي‬ ‫بةم بؤنةيةوة دةتواني بل‬ ‫بةتةواوى نهينىء ناديارييان تيئالوة‪.‬‬

‫حال‪F‬ةتيكى سةخت ديتة ئاراوة !‬

‫لة هةمو ئةمانة طرينطت ئةوةية‪ :‬تيشك توانى كةلةبةر باتة‬ ‫نيو باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةوة‪ ..‬ثيويست وابو ئةمة بةناضارى‬ ‫ببيتة هؤى ئةوةى تةنةكانى ديكةش كةلةبةر بةنة نيو ئةو‬ ‫باوةرةوة‪.‬‬ ‫لة واقيعدا‪ ،‬هةمو نيوةنديك بةربةرةكانآ لةتةك بزوتنةوةى‬ ‫تةنةكانى نيويدا دةكات‪ ..‬لةبةر ئةمة ثيويست وابو‪ ..‬لةتةك‬ ‫طواستنةوةى تةنةكان بةنيو ئةسيدا ليكخشاندن رووبداتء‬ ‫خيراييان خاوبكاتةوة‪ ..‬تا‬ ‫لةكؤتاييدا بيانوةستينآ‪ ..‬ئةوة‬ ‫ز ةويي ةء – ب ةثي ى خ ة ملندن ى‬ ‫>ةوة بةدةورى خؤردا دةسوورآء‬ ‫جيؤلؤجييكان‪ -‬لة ملياران سال‬

‫‪27‬‬

‫كةضى بةهؤى ليكخشاندنى )ئةسي(ةوة هةست بة خاوبونةوةى‬ ‫نةكراوة!‬ ‫ئابةمؤرة‪ ..‬بةهؤى تةقةللدانانةوة بؤ ليكدانةوةى ئةو‬ ‫رةفتارة سةيرةى تيشك لة شةمةندةفةرة بزواوةكةدا‪ ..‬كة طوايآ‬ ‫ئةسي هةية‪ ،‬كةوتينة نيو شثرزةييةكى قةبةوة‪.‬‬ ‫سةرةراى ئةوةى قوتكردنةوةى ئةسي ئةو دذوارييةى‬ ‫ضارةسةر نةكرد كة دةكةويتة نيوان كةلةبةر تيخستنى باوةرى‬ ‫نيسبيتى بزوتنةوةوة لةليةن تيشكةوة لةلييكء ملكةضيى‬ ‫بزوتنةوةكانى دى بؤ ئةو باوةرة لةلييكى دييةوة‪.‬‬

‫دةبآ دادى خؤمان بةرينة لى ئةزمون‬

‫لة ئاست ئةم هةموة دذوارييةدا ضيبكةين؟ بةرلةوةى هيض راء‬ ‫بؤضوونيك دةربرين‪ ،‬با ئةوةمان بةبيبيتةوة‪ ،‬ئيمة بةهؤى‬ ‫وتوويذى رووتةوة طةيشتينة ئةو دذوارييةى لةنيوان بلوبونةوةى‬ ‫تيشكء باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا هةية‪.‬‬ ‫بةراستى وتوويذيكى ثوختء سةلينةريش بو‪ ..‬بةلم‬ ‫وتوويذى رووتء بآ تاقيكردنةوةء ئةزمون وامان ليدةكات لة‬ ‫هةندآ لةو فةيلةسووفة كؤنانة بضي كة بةهؤى ميشكى تايبةتى‬ ‫خؤيانةوة هةولياندةدا ياسا سروشتيكان بدؤزنةوة‪ ،‬ئاليرةدا‬ ‫بةناضارى مةترسى ئةوة ديتةئاراوة‪ ،‬ئةو جيهانةى بةم شيوةية‬ ‫بنياتدةنريت‪ ،‬بةهةمو طوناوىء قةشةنطييةكييوة زؤر لة جيهانة‬ ‫راستةقينةكة ناضيت‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫كةواتة ئةوة هةر )ئةزمون(ة دةتوانآ فةرمانى كؤتايى بةسةر‬ ‫راستىء دروستى تيؤرة فيزيكييكاندا بدات‪.‬‬ ‫بؤيآ ثيويستة هةر بة وتوويذيكى تيؤرى رووت دةربارةى‬ ‫ضؤنيتى بلوبونةوةى تيشك لة شةمةندةفةريكى بزواودا‬ ‫>كو دةبيت ثةنابةرينة بةر ئةو ئةزمونانةى‬ ‫وازنةهيني‪ ..‬بةل‬ ‫ضؤنيتى بزوتنةوةى تيشك لة واقيعء‪ ،‬لةو هةلومةرجانةدا‬ ‫رووندةكةنةوة‪.‬‬ ‫ئةمؤرة تاقيكردنةوانة ئاسانن‪ ..‬ضونكة ئيمة خؤمان لةسةر‬ ‫زةوييةكى بزواودا دةذين‪ ..‬زةوى لة سووراندنةوةى بةدةورى‬ ‫>يكى راست ناروات‪ ..‬ئيدى لةليةن هةر‬ ‫خؤردا هةرطيز لةسةر هيل‬ ‫>ةتى‬ ‫روانطةييكى نةبزواوى ديكةوة‪ ،14‬ناتوانريت بةردةوام لة حال‬ ‫نةبزواويدا ببينريت‪.‬‬ ‫تةنانةت ئةطةر لةسةرةتاوة وابو كة زةوى ‪-‬بةنيسبةت‬ ‫روانطةييكى نةبزواوةوة‪ -‬لة مانطى كانوونى دووةمدا بة‬ ‫نةبزواوى دةركةوت‪ ،‬لةبةرئةوةى بةردةوام سةمتى بزوتنةوةى‬ ‫زةوى بةدةورى خؤردا دةطؤريت‪ ..‬كةواتة بةبآ هيض طومانيك لة‬ ‫>ةتى بزواودا‬ ‫مانطى حوزةيراندا‪ ،‬بةنيسبةت ئةو روانطةيةوة لةحال‬ ‫دةبينريت‪ ..‬لةبةر ئةمة كاتيك لةسةر زةوى ديراسةى بلوبونةوةى‬ ‫تيشك دةكةين‪ ،‬لةراستيدا ئةم كارة لةسةر ئةزمونطةييكى تةواو‬ ‫‪15‬‬ ‫بزواودا دةكةين‪،‬‬ ‫‪-14‬بطةريرةوة سةر ضةمكى ئةزمونطةى نةبزواو‪ ...‬لثةرة ‪30‬‬ ‫‪ -15‬تيبينى ئةوة بكة‪ :‬ئةو شةمةندةفةرةى بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر‬ ‫>يكى راست دةبزويت‪ ..‬بة ئةزمونطةييكى نةبزواو دةذميرريت‪ ..‬بةلم‬ ‫هيل‬

‫‪27‬‬

‫ويرايئةوةى خيرايى بزوتنةوةى زةوى ‪ 30‬ك ‪/‬مضركةية‪..‬‬ ‫ئةمةيش لةضاو هةلومةرجى خيراييةكانى دى سةر زةويدا بة‬ ‫خيراييةكى مةزن دادةنريت‪) ..‬ليرةدا دةشتوانريت‬ ‫سووراندنةوةى زةوى بةدةورى خؤيدا فةرامؤشبكريت‪ ،‬كة‬ ‫نزيكةى ‪ 1,8‬ك ‪/‬مضركةية(‪ ..‬سةربارى ئةوةش ئايا بؤمان دةلويت‬ ‫طؤى زةوى بةو شةمةندةفةرة بزواوة دانيي لةمةوبةر باسكرا؟ ئةو‬ ‫شةمةندةفةرةى بةرةو كةندةلنى بردين!‬ ‫>يكى راست‬ ‫شةمةندةفةرةكة بة خيراييةكى نةطؤرء لةسةر هيل‬ ‫دةبزويت‪ ،‬بةلم زةوى بةشيوةييكى بازنةيى دةسووريت‪.‬‬ ‫>ى بؤمان هةيةء هيض طرفتيك نيية‪ ..‬دةتواني وايدابنيي‬ ‫بةل‬ ‫>يكى راستء بةخيراييةكى نةطؤريش دةروات‪..‬‬ ‫زةوى لةسةر هيل‬ ‫ئةمةيش كاتيك تيشك بةنيو ئاميرة تيشك ثيوةرةكاندا‬ ‫تيدةثةريت‪ ..‬كة هةرطيز لة بةشيكى هيجطار بضووكء كةمى‬ ‫>ةيةى بةهؤى ئةمةوة تييدةكةوين‬ ‫ضركةييك تيناثةريتء‪ ،‬ئةو هةل‬ ‫هيجطار كةمة‪ ،‬بةشيوةييك نةتوانريت بدؤزريتةوة‪.‬‬ ‫مادام طؤى زةويان بةشةمةندةفةرةكة شوبهاند‪ ..‬ئاسايية وا‬ ‫ضاوةروان بكةين‪ ،‬تيشك لةسةر زةويش هةمان رةفتارى سةيرء‬ ‫سةمةرةى خؤى هةبيت‪ ..‬ئةويش ئةوةية‪ :‬بةخيرايى جياجيا بة ل‬ ‫جياوازةكاندا بلوبيتةوة!‬

‫باوةرى نيسبيتى سةردةكةويت‬ ‫ئةزمونطةى بزواو ئةوةية‪ ،‬بةنيسبةت ئةزمونطةييكى نةبزواوةوة بة‬ ‫خيراييةكى بطؤر ببزويت‪ ..‬ض لة ميقدار‪ ،‬يان لة سةمتيدا‪ ..‬بةوينة‪ :‬وةك‬ ‫زةوى لةسووراننةوةى بةدةورى خؤردا‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫مايكلسؤن‪ 16‬لة طةورةترين فيزيكناسة كردةييةكانى ضةرخى‬ ‫>ى ‪1881‬دا جؤرة تاقيكردنةوةييكى ئاوةهايى‬ ‫نؤزدةهةمة‪ ..‬لة سال‬ ‫كردء‪ ،‬زؤر بةوردى خيرايى تيشكى بةنيسبةت زةوييةوةء لةسةر‬ ‫سةمتى جؤراوجؤر ثيوا‪.‬‬ ‫مايكلسؤن بؤ ثةيبدن بةو جياوازيية كةمةى لة خيراييةكاندا‬ ‫ضاوةروان دةكرا‪ ..‬ناضار بو تةكنيكى هيجطار وردء ناسك‬ ‫بةكاربيتيت‪ ..‬لةمةشدا ليوةشاوةيىء تواناء وردبينييةكى مةزنى‬ ‫لة داهيناندا نواند‪ ..‬تاقيكردنةوكةيش هيندة زانايىء وردبينى‬ ‫تيدابو‪ ،‬كة دةتوانرا بةهؤيةوة جياوازى زؤر لةوة كةمتء طضكةتر‬ ‫لة خيراييةكاندا بدؤزيتةوة‪ ،‬كة ضاوةروانكراو نةبو‪.‬‬ ‫تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن‪ ،‬كة دوايى ضةند جاريكى دىء لة‬ ‫هةلومةرجى تةواو جياوازدا دووبارةكرايةوة‪ ..‬بووة هؤى‬ ‫ئةناميكى هةرطيز ضاوةروان نةكراو‪ ..‬ئةوةى ئاشكراكرد‪:‬‬ ‫بلوبونةوةى تيشك لة ئةزمونطةييكى بزواودا كة بة خيراييةكى‬ ‫‪ - 16‬ئةلبيرت ئةبراهام مايكلسؤن‪Albert Abraham Michelson 1852-1931 :‬‬ ‫فيزيكناسى ئةمةريكايى‪ ،‬لة ئةمةريكاء بةرليء هايدبيرطء ثاريس خويندويتى‪ ..‬لة‬ ‫‪1892‬دا لة شيكاطؤ مامؤستاى فيزيك بووة‪.‬‬ ‫ئةم زاناية طةل باييخى بة ديراسةكردنى تيشك داوةء‪ ،‬زنية تاقيكردنةوةييكى طرينطى‬ ‫لةم بارةيةوة كردووة‪ ..‬تا طةيشتؤتة ئةوةى خيرايى تيشك لة ضركةييكدا بةتةواوى‬ ‫‪299,860,000‬مةترةية‪ ..‬واتا نزيكى ‪300,000‬كم‪/‬ضركة‪ ..‬هةروةها لةتةك زاناييكى‬ ‫ديكةدا تاقيكردنةوةييكى بةناوبانطى دةربارةى بةكيشكردنى ئةسي )اثي( هةية‪ ..‬كة‬ ‫ئةنامة نالةبارةكةى ئةم تاقيكرنةوةية‪ ،‬بووةهؤى طةشةثيدانى تيؤرى نيسبى‪ ،‬يا راستت‬ ‫>ين بووةهؤى بنةما داكوتانى ئةو تيؤريية‪ ..‬ويراى ئةمانة مايكلسؤن طةل داهينانى‬ ‫واية بل‬ ‫زانستييانةى دى هةية‪ ..‬كة لة وردىء بةسةليقةيىء راستء دروستياندا بيوينة بوون‪ ..‬لة‬ ‫>ى ثيبةخشرا‪.‬‬ ‫‪1907‬دا خةلتى نؤبل‬ ‫)و‪ .‬ك‪ :‬لة سةرضاوةى ديكةوة(‬

‫‪27‬‬

‫>يكى راست‬ ‫نةطؤرء لةسةر هيل‬ ‫بيت‪ ،‬لة واقيعدا بةجؤريكى‬ ‫تةواو جياواز لة ديراسة‬ ‫تيؤرييكان روودةدات‪.‬‬ ‫مايكلسؤن ئةمةى بةوردى‬ ‫دةسنيشانكرد‪ ،‬تيشك لةسةر زةوى‪ ،‬كة دةبزويت‪ ،‬بةهةمان‬ ‫خيرايى بةهةمو لييكدا بلودةبيتةوة‪ ..‬لةم رووةوة‪ ،‬بلوبونةوةى‬ ‫تيشك بةضةشنى دةرضوونى طوللةكةية‪ ..‬بةخيراييةكى ضونييك‬ ‫)نةطؤر(‪ ،‬بة ل جياجياكاندا بلودةبيتةوة‪ ..‬ئةمةيش بةنيسبةت‬ ‫ديوارى ئةزمونطةكةوة‪ ،‬ئةطةرضى ئةو ئةزمونطةية )بةخيراييةكى‬ ‫>يكى راستيش( ببزويت‪.‬‬ ‫نةطؤرء لةسةر هيل‬ ‫ئا بةمؤرة‪،‬‬ ‫تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن‬ ‫ئةوةى روونكردةوة‪ ،‬دياردةى‬ ‫بلوبون ةو ة ى تيش ك –‬ ‫>ينةوة تيؤرييكانانةوة‪ -‬هةرطيز لةتةك‬ ‫بةثيضةوانةى ليكؤل‬ ‫باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا دذوارء ناكؤك نييةء‪ ،‬بةثيضةوانةوة‬ ‫لةتةكيدا تةواو تةباء‬ ‫طوناوة‪ ..‬بةضةند وشةييكى‬ ‫>يي‪:‬‬ ‫دى دةمانةويت بل‬ ‫روونبؤوة كة وتوويذى‬ ‫ل ة م ةوب ةر ما ن – د ةربار ة ى ئ ة م‬ ‫>ة بو‪.‬‬ ‫باسة‪ -‬هةل‬

‫‪28‬‬


‫لة حال‪F‬ةتيكى خراثةوة بةرةو خراثت ضووين‬

‫بةمؤرة‪ ،‬تاقيكرنةوة ئةو دذوارييةى نيوان ياساكانى‬ ‫بلوبونةوةى تيشكء باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةى سرييوة‪..‬‬ ‫دةريشكةوت ئةو دذواريية تةنيا واهيمةك بو‪ ،‬لة وتوويذة‬ ‫>ةية‬ ‫>ةكانانةوة هاتبوة ئاراوة‪ ..‬بةلم ئايا بةراستى ئةو هةل‬ ‫هةل‬ ‫لةكؤيدا ثةنهانة؟‬ ‫طةران بةدواى وةلمى ئةم ثرسيارةدا‪ ،‬نزيكةى ضارةكة‬ ‫>ى ‪ 1881‬تا ‪ ،1905‬فيزيكناسانى جيهانى‬ ‫سةدةييك‪ ،‬لة سال‬ ‫ماندوو كرد‪ ..‬ويراى ئةمةش‪ ،‬هةمو بؤضوونةكان دذوارييان‬ ‫لةنيوان تيؤرء ئةزموندا دةخستةوة‪.‬‬ ‫>ى وردء باريك‬ ‫ئةطةر ضاوديريك لةنيو قةفةزيكى لة تال‬ ‫دروستكراودا بيت‪ ..‬لةكاتى بزوتنةوةى قةفةزةكةدا‪ ،‬ضاوديرةكة‬ ‫هةست بة شنةى هةوا دةكات‪ ..‬ئةطةر ئةم ضاوديرةى نيو‬ ‫قةفةزةكة سةرضاوةييكى دةنطى ثيبيتء‪ ،‬خيرايى دةنطةكة‬ ‫بةنيسبةت قةفةزةكةوة بثيويت‪ ،‬وايدةبينيت كة خيرايى دةنطةكة‬ ‫لةسةر سةمتى بزوتنةوةى قةفةزةكة كةمتة تا سةمتى‬ ‫ثيضةوانةى‪.‬‬ ‫بةلم ئةطةر هاتو‬ ‫سةرضاوةى دةنطةكةمان لة‬ ‫شةمةندةفةريكى دةرطةء‬ ‫ثةنةرة داخراودا داناء‪،‬‬ ‫خيراي ى د ةن ط ةك ة ما ن ثيوا – ك ة‬

‫‪27‬‬

‫ئةمؤرة شةمةندةفةرة‪ ،‬ئةو هةوايةى تييدايةتى لةتةك خؤيدا‬ ‫كيشى دةكات‪ -‬لةم كاتةدا دةبيني خيرايى دةنطةكة لة هةمو‬ ‫لييكةوة ضونييكة‪.‬‬ ‫ئةطةر لة دياردةى بلوبونةوةى دةنطةكةوة ضووينةسةر‬ ‫تيشك‪ ..‬ئةوا دةتواني وايدابنيي كة رةنطة ليكدانةوةى‬ ‫ئةنامةكانى تاقيكرنةوةكةى مايكلسؤن بةمؤرة بيت‪:‬‬ ‫كاتيك زةوى دةسووريت )دةبزويت(‪ ،‬واز لة ئةسي ناهينيت بة‬ ‫>ى باريك دروستكراوةكة‬ ‫نةبزواوى بينيتةوةء‪ ،‬وةك قةفةزة لة تال‬ ‫>كو ئةسي لةتةك خؤيدا كيشدةكاتء‪ ،‬لة كاتى‬ ‫ناروات‪ ..‬بةل‬ ‫رؤشتنيدا زةوى لةتةك ئةسيدا ييك بارستايى ثيكدينن‪..‬‬ ‫ئابةمؤرة ئةنامةكانى تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن تيدةطةين‪.‬‬ ‫بةلم ئةم طريانةية لةتةك طةلة تاقيكردنةوةييكى ديكةدا‬ ‫دذوارى توندوتيذى تيدةكةويت‪ ..‬بةوينة‪ :‬ئةمة لةتةك‬ ‫خاسييةتةكانى بلوبونةوةى تيشكدا دذوارة‪ ،‬ضونكة ئةطةر ئةمة‬ ‫راست بيت‪ ..‬ئةوا كاتيك تيشكةكة بةنيو بؤرييةكى ئاودا‬ ‫تيدةثةريت‪ ،‬دةبيت خيرايى تيشك لةتةك رؤشتنى ئاوةكةدا‬ ‫بريتى بيت لة‪:‬‬ ‫خيرايى تيشك لةنيو ئاويكى وةستاودا ‪ +‬خيرايى رؤشتنى‬ ‫ئاوةكة‬ ‫بةلم ثيوانةكردنة راستةوخؤكان‪ ،‬خيراييةكى لةمة كةمت‬ ‫بةدةستةوة دةدةن‪ ..‬كة لةم وتوويذةماندا ضاوةريى دةكةين‬ ‫دةسطيمان بيت‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫>ةتيكى زؤر سةير‬ ‫ئةمةيش ويراى ئةوةى ئيمة سةبارةت بة حال‬ ‫دواين‪ ..‬ئةويش ئةوةية‪ ،‬ئةو )تةن(انةى بةنيو ئةسيدا دةرؤن‬ ‫>يي تةنةكان تةنيا بةنيو‬ ‫تووشى ليكخشاندن نابن‪ ..‬بةلم ئةطةر بل‬ ‫>كو ئةسيةكةش لةتةك خؤياندا‬ ‫ئةسيدا تيناثةرن‪ ،‬بةل‬ ‫بةكيشدةكةن‪ ،‬دةبيت بةهةر جؤريك بيت هةست بة ليكخشاندن‬ ‫بكريت‪.‬‬ ‫بةمضةشنة‪ ،‬هةمو ئةو تةقةلليانةى بؤ نةهيشتنى ئةو‬ ‫دذوارييانة دران‪ ،‬كة لة ئةنامة ضاوةروان نةكراوةكانى‬ ‫تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤندا بون‪ ،‬طشتيان مايةثووض دةرضوون‪.‬‬ ‫ئيستةيش قسةكة بةمضةشنة ثوختدةكةينةوة‪:‬‬ ‫تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن نةك تةنيا بةنيسبةت بزوتنةوةى‬ ‫تةنة ئاساييةكانةوة باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة دةسةلينيت‪،‬‬ ‫>كو بةنيسبةت دياردةى بلوبونةوةى تيشكيشةوة‬ ‫بةل‬ ‫دةيسةلينيت‪ ..‬واتا بةنيسبةت طشت دياردة‬ ‫سروشتييكانيشةوة‪.‬‬ ‫لةمةى ثيشةوة‪ ،‬ئةوة‬ ‫روونبؤوة‪ ،‬باوةرى نيسبيتى‬ ‫بزوتنةوة‪ ،‬راستةوخؤ بةرةو‬ ‫خيرايى دةضيت‪ :‬ضةنديتى‬ ‫خيرايى لة ئةزمونطةييكةوة‬ ‫تا ئةزمونطةييكى دى جياوازة‬ ‫–ك ة ب ةنيسب ةتيي ةو ة د ةبزوي ت‪.-‬‬ ‫بةلم خيرايى تيشك )‪300,000‬كم‪/‬ضركة( لة هةمو ئةزمونطة‬

‫‪27‬‬

‫جؤراوجؤرةكاندا ضونييكة‪ ..‬كةواتة خيرايى تيشك نيسبى نييةء‬ ‫رةهاية‪.‬‬

‫بةشى ضوارةم‬

‫روونبونةوةى نيسبيتى كات‬ ‫ئايا لة واقيعدا هيض ضةشنة دذوارييةك هةية؟‬

‫‪28‬‬


‫هةركة وتان )كات نيسبيية(‪ ..‬وا دةردةكةويت طوايآ تووشى‬ ‫دذوارييةكى لؤذيكى بوين‪ ..‬نةطؤرانى خيرايى تيشك بة ل‬ ‫جؤراوجؤرةكاندا باوةرى نيسبيتى دةسةلينيت‪ ..‬طةرضى‬ ‫خيرايى تيشكيش رةهاية‪.‬‬ ‫>ويستى مرؤظى ضةرخةكانى ناوين )ناوةراست(‬ ‫با يادى هةل‬ ‫>يت‪) :‬زةوى طؤيية( بكةينةوة‪ ..‬خرى‬ ‫بةرامبةر بةو راستييةى دةل‬ ‫يا طؤيى زةوى بةلى ئةو مرؤظةى ئةوساوة‪ ،‬بةتةواوى لةتةك‬ ‫هيزى كيشكردن )قورسايى(دا دذوار بو‪ ..‬دةبوايآ هةرضى شت‬ ‫هةن‪ ،‬لةسةر زةوييةوة بةرةو )خوار( بكةونة خوارةوة‪ ..‬بةلم لة‬ ‫هةمان كاتدا لةوة بيطوماني هيض جؤرة دذوارييةكيش لةوةدا نيية‬ ‫كة هةردوو ضةمكى )سةروو(ء )خواروو( دوو ضةمكى نيسبيء‬ ‫رةها ني‪.‬‬ ‫>ةت بةسةر دياردةى بلوبونةوةى تيشكيشدا‬ ‫هةمان حال‬ ‫دةضةسثيت‪.‬‬ ‫كاريكى بيهوودةية‪ ،‬ئةطةر بةدواى دؤزينةوةى دذوارييةكى‬ ‫لؤذيكيدا لةنيوان باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةء‪ ،‬رةهايى خيرايى‬ ‫تيشكدا بطةريي‪ ..‬ضونكة ئةو دذواريية تةنيا كاتيك روويدا كة‬ ‫ئيمة بة بيهؤشييةوة ضةند طريانةييكمان هيناية ئاراوة‪ ..‬هةر‬ ‫بةتةواوى ضةشنى ئةوةى لة ضةرخةكانى ناويندا لةئارادا بو ء‪،‬‬ ‫>كةوتنى زةوييان دةكرد! بةوةى كة‬ ‫ئينكارى شيوة طؤيى هةل‬ ‫ضةمكى )سةروو(ء )خواروو(يان‪ ،‬بة دوو ضةمكى راستء‬ ‫دروست )رةها( دادةنا‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫برواهينان بة رةهايى )سةروو(ء )خواروو(‪ ،‬كة مايةى‬ ‫ثيكةنينة لمان‪ ،‬ئةنامى بآ ئةزمونى ئةوان بو‪ ..‬ضونكة لةو‬ ‫سةردةمةدا بةدةطمةن طةشتيان دةكرد‪ ..‬ضةند ثارضةييكى كةمء‬ ‫ثضووكى زةوى نةبيت‪ ،‬هيضى دييان نةدةزانى‪ ..‬بيطومان ئةوا‬ ‫شتيك لة ضةشنى ئةوةى ئةوان بةنيسبةت ئيمةشةوة روودةدات‪..‬‬ ‫ئةويش بةهؤى كةم ئةزمونييةوة‪ ،‬كة وامان ليهاتبو شتة‬ ‫نيسبييكانيشمان وةك شتى رةها وةردةطرت‪.‬‬ ‫باشة ئةو شتانة ضيبون؟‬

‫‪28‬‬


‫>ةكانان‪ ..‬تةنيا ثشت بةو‬ ‫لةمةودوا بؤ دؤزينةوةى هةل‬ ‫هةلومةرجانة دةبةستي كة دةشيت لة ئاكامى تاقيكردنةوةوة‬ ‫بينةئاراوة‪.‬‬

‫>ؤثيك لة نيوةراستى شةمةندةفةرةكةدا لة‬ ‫با وايدانيي طل‬ ‫كاتيكى دياريكراوى طةشتةكةدا داطيسينرا‪ ..‬لة هةردوو‬ ‫فارطؤنى ئةمسةرء ئةوسةرى شةمةندةفةرةكةدا دةرطةى‬ ‫ئؤتؤماتيكيش هةن‪ ،‬هةر تيشكةكةيان طةيشتآ دةكرينةوة‪.‬‬ ‫ئايا ئةوانةى لة شةمةندةفةرةكةدا دانيشتوون )طةشتيارةكان(‬ ‫ضى دةبينن؟‬ ‫ئةى ئةوانةى لةدةرةوة‪ ،‬لةسةر شؤستةكة وةستاون ضى‬ ‫دةبينن؟‬ ‫بؤ وةلمدانةوةى ئةم ثرسيارانة‪ ..‬هةروةكو ثةيانان دا‪ ،‬تةنيا‬ ‫ثشت بة تاقيكردنةوة دةبةستي‪.‬‬ ‫ئةو طةشتيارانةى لة نيوةراستى شةمةندةفةرةكةدا دانيشتوون‬ ‫ئةمة دةبينن‪:‬‬ ‫ل ةب ةرئ ةو ة ى تيش ك – ب ةثي ى‬ ‫تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن‪ -‬بةهةمو لييكدا بةخيراييةكى‬ ‫ضونييك بلودةبيتةوة‪ ..‬واتا ‪300,000‬كم‪/‬ضركة‪ ،‬بةمثيية‬ ‫تيشكةكة ثاش )‪9 =(300,000 ÷2700,00‬ضركة دةطاتة‬

‫با شةمةندةفةريك بطرين‬ ‫طريان شةمةندةفةريك هةية دريذييكةى ‪5400,000‬كمء‪،‬‬ ‫>يكى‬ ‫بةخيراييةكى نةطؤرى ‪240,000‬كم‪/‬ضركةيى‪ ،‬لةسةر هيل‬ ‫راست دةروات )دةبزويت(‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫هةردوو فارطؤنةكة )فارطؤنى ييكةمء فارطؤنى دووةم(ء‪ ،‬هةردوو‬ ‫دةرطةكة ثيكةوة دةكرينةوة‪.‬‬ ‫باشة ئةى ئةوانةى لةسةر شؤستةكة وةستاون ضؤنى دةبينن؟‬ ‫خيرايى تيشك بةنيسبةت ئةمانيشةوة هةر‬ ‫‪300,000‬كم‪/‬ضركةية‪ ..‬بةلم دوا فارطؤن بةرةورووى تيشكةكة‬ ‫دةروات‪ ..‬لةبةرئةمة تيشكةكة ثاش ثينج ضركة ‪) ÷2700,00‬‬ ‫‪ 5 = (240,000+300,000‬ضرك ةلةتةك دوا فارطؤندا‬

‫‪28‬‬


‫بةييكدةطةن‪ ..‬بةلم بةنيسبةت ييكةم فارطؤنةوة‪ ..‬دةبيت‬ ‫تيشكةكة بةدوايدا بروات‪ ..‬لةبةرئةمة ثاش ‪) ÷2700,00‬‬ ‫‪45 = (240,000-300,000‬ضركة نةبيت نايطاتآ‪.‬‬

‫كةواتة بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة‪ ،‬دةرطةكانى‬ ‫شةمةندةفةرةكة لةييك كاتدا ناكرينةوة‪ ..‬لةسةرةتادا دةرطةى دوا‬

‫فارطؤن دةكريتةوة‪ ،‬بةلم دةرطةى ييكةم فارطؤن ثاش ‪=5-45‬‬ ‫‪40‬ضركة نةبيت‪ 17‬ناكريتةوة‪.‬‬ ‫>ةتةدا‪ ..‬ئةو دوو‬ ‫لةم حال‬ ‫ر ووداو ة ضونييك ة – كرن ةو ة ى‬ ‫دةرطةكانى هةردو فارطؤنى ييكةمء دوايى‪ -‬بةنيسبةت‬ ‫طةشتيارانى نيو شةمةندةفةرةكةوة‪ ،‬وادياربون لة ييك كاتدا‬ ‫روودةدةن‪ ،‬بةلم بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة‪،‬‬ ‫جياجيا ديارنء ‪40‬ضركةيان بةينة‪.‬‬

‫هةرةسهينانى ذيريى دروست‬

‫ئايا لةمةدا دذوارى هةية؟ ئايا ئةو راستييةى ليرةدا‬ ‫دؤزيانةوة لة قسةييكى بآ سةروبةرء‪ ،‬جؤرآ لة ضةلةحانيكردن‬ ‫>يي‪:‬‬ ‫ناضيت؟ بةوينة‪ :‬ئايا لةوة ناضيت بل‬

‫دريذى نةهةنطيك لة كلكييةوة تا سةرى دوو مةترةيةء‪ ،‬لة‬ ‫سةرييةوة تا كلكى ييك مةترةية!‬ ‫>بدين‪ ،‬تا لةوة تيبطةين بؤضى ئةو ئةنامةى‬ ‫با هةول‬ ‫>ةوة‪ ،‬طةرضى بةتةواوى لةتةك‬ ‫ثييطةيشتي نابةجييةء ناضيتة ئةقل‬ ‫تاقيكرنةوةكةدا دةطونيتء ضةسثاوة!‪.‬‬ ‫هةرضةندة بيى ليبكةينةوة‪ ،‬ناتواني دذوارييةكى لؤذيكى لةو‬ ‫دوو رووداوةدا بدؤزينةوة‪ ،‬كة لة ييك كاتدا بةنيسبةت‬ ‫طةشتيارانى نيو شةمةندةفةرةكةوة روويانداو‪ ،‬بةنيسبةت‬ ‫وةستاوانى سةر شؤستةكةش وا دةركةوت ماوةى ‪40‬‬ ‫ضركةيان لةبةيندا بو‪.‬‬ ‫تةنيا شتيك سةبورى خؤمانى ثيبدةينةوة ئةوةية‪ :‬ئةنامةكان‬ ‫لةتةك )بيء هؤشى دروست(ماندا دذوارن‪.‬‬ ‫با يادى ئةوة بكةينةوة كة ضؤن )ذيريى دروستء ساغ(ى‬ ‫مرؤظى ضةرخةكانى ناوين‪ ..‬لةتةك سووراننةوةى زةوى بةدةورى‬ ‫خؤردا ناكؤك بو‪.‬‬ ‫بةلم تاقيكردنةوة رؤذانةييةكان لة واقيعدا ئةوةى بؤ مرؤظانى‬ ‫ضةرخةكانى ناوين دةسةلاند كة زةوى ضةسثاوةء خؤر‬ ‫>كى قةرزاربارى )ذيريى دروست(‬ ‫بةدةوريدا دةطةريت‪ ..‬ئايا خةل‬ ‫نيية كة بةرةو هةندآ برواى ثيكةنيناوى بردنء‪ ،‬ضةسثاندييان‬ ‫>ة زةوى طؤيى بيت‪.‬‬ ‫كة مةحال‬ ‫ئةم ناكؤكييةى )ذيريى دروستء ساغ( لةتةك واقيعدا بووة‬ ‫>تةثيكردنء‪ ،‬دووبارةكردنةوةى ئةو نوكتة باوةى‬ ‫مايةى طال‬

‫‪ -17‬دواتر ئةم ضةمكانة بةوردى باسدةكةين‪ ..‬بروانة بةشى ثينجةم‪،‬‬ ‫سةرباسى‪) :‬طةشت بؤ ئةستيرةكان(‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫لةبارةى ئةو جوتيارةوةية كة لة باخضةى ئاذةلندا زةرافةييكى‬ ‫بينىء بةسةرسامييةوة هاواريكرد‪:‬‬ ‫>ة!‬ ‫‪-‬ئةمة مةحال‬

‫ئةوةى )ذيريى دروست(ى ثيدةوتريت لة شيوةى طشتيثيدانى‬ ‫ئةو تةصةوورانةمان زيت نيية كة لة ذيانى رؤذانةييةوة‬ ‫>قولون‪.‬‬ ‫هةل‬ ‫ئةم ئاستة دياريكراوةى بيء هؤش‪ ،‬ئاستى تاقيكردنةوة‬ ‫دياريدةكات‪.‬‬ ‫سةختى تيطةيشتنى ئةوةى ئةو دوو رووداوةى لة ييك كاتدا‬ ‫لة شةمةندةفةرةكةدا روودةدةنء‪ ،‬لة دوو كاتى جياوازدا لةسةر‬ ‫شؤستةكة روودةدةن‪ ،‬وةك ئةو سةختييةية جوتيارةكة‬

‫‪27‬‬

‫تووشيهات‪ ،‬كاتيك ديةنى زةرافةكة واقيورماند! جوتيارةكة‬ ‫لةوةوبةر زةرافةى نةديبو‪ ..‬هةروةكو ئيمةش هةرطيز‬ ‫بةئاستةميش لةو بةخيرايى رؤشتنة نزيك نةكةوتووينةتةوة‪..‬‬ ‫ئةو خيرايية ئةفسانةييةى دةطاتة ‪240,000‬كم‪ /‬ضركة!‬ ‫سةيريش نييةء‪ ،‬فيزيكناسان رووبةرووى ئةم خيرايية‬ ‫ئةفسانةيية دةبنةوة‪ ..‬فيزيكناسان لة واقيعدا تيبينى هةندآ‬ ‫رووداو دةكةن‪ ،‬جياوازى طةوهةرييان لةتةك ئةو رووداوانةدا هةية‬ ‫كة ئيمةمانان لة ذيانى رؤذانةييماندا هؤطريان بوين‪.‬‬ ‫ئةو ئةنامة كتوثرةى لة تاقيكردنةوةكةى )مايكلسؤن(ةوة‬ ‫ثييطةيشتيء‪ ،‬فيزيكناسانى لةبةردةم واقيعة نوييةكاندا دانا‪..‬‬ ‫وايليكردن‪ ،‬ويراى )ذيريى دروست(‪ ،‬ضاو بةو بؤضوونة‬ ‫ضةسثاوانةى نيو بيء هؤشيشمان بطيرنةوة‪ ،‬ئةو بؤضوونانةى‬ ‫ثييان راهاتووين‪ ..‬وةك روودانى جووتة رووداويك لة ييك كاتدا‪.‬‬ ‫ئاشكراشة‪ ،‬دةتواني دةست بةدامينى )ذيريى دروست(ةوة‬ ‫بطرينء‪ ،‬ئيدى تا دةتواني ئينكاريى روودانى دياردة‬ ‫نوييةكانيش بكةين‪ ،‬بةلم ئةطةر وامانكرد‪ ..‬ئةوا ضةثان لةو‬ ‫جوتيارة كةمت نابيت كة لة نوكتةكةى لةمةوبةردا بو!‬

‫)كات(يش دووضارى هةمان ضارةنووسى طةردوون‪ 18‬دةبيت‬ ‫>ةميتةوةكة ثييدةوتريت )ذيريى‬ ‫زانست لةو شتة ناسل‬ ‫>كو ئةوة دةيتسينيت‪ ،‬لةنيوان ئةو‬ ‫دروست(‪ ..‬بةل‬ ‫‪ - 18‬طةردوون‪ ،‬يان فةزا )فضاء( مةبةست لة جيطةية‬

‫‪28‬‬

‫)و‪ .‬ك(‬


‫بؤضوونانةى لة ئارادانء لة نيوان زانستة ئةزمونيية‬ ‫نوييةكاندا طوناندن نةبيت‪ ..‬ئةطةر ئةمة روويدا‪ ،‬زانست‬ ‫بيبةزةييانة طشت بؤضوونة باوةكانان دةرمينيتء‪ ..‬بيء‬ ‫وردبينيمان ثلةييكى دى بةرةوذوور دةبات‪.‬‬ ‫ئيمة وامان دادةنا‪ ،‬دوو رووداوى هةمانكاتى ئةو دوو‬ ‫رووداوةن لة ئةزمونطةييكدا لة هةمان كاتدا رووبدةن‪ ..‬بةلم‬ ‫>ةتيكدا راستة كة‬ ‫بة تاقيكردنةوة روونبؤوة‪ ،‬ئةمة تةنيا لة حال‬ ‫هةر ييكيك لةو دوو ئةزمونطةية بةنيسبةت ئةويدييةوة‬ ‫نةبزواوبيت‪ ..‬خؤ ئةطةر هةر ييكةيان بةنيسبةت ئةويدييةوة‬ ‫لة بزوتنةوةدا بيت‪ ،‬ئةوا ئةو جووتة رووداوة هةمانكاتييةى‬ ‫لة ئةزمونطةييكياندا روودةدات‪ ،‬دةبيت لة ئةزمونطةكةى ديدا‬ ‫لة دووكاتى جيا جيادا رووبدات‪.‬‬ ‫ضةمكى )هةمانكاتيى جووتة رووداو( دةبيتة ضةمكيكى‬ ‫>ةتةدا واتادار )مانابةخش( دةبيت‪،‬‬ ‫نيسبىء‪ ..‬لةو حال‬ ‫ضؤنيتى بزوتنةوةى ئةم ئةزمونطةية روونبكةينةوة كة‬ ‫ليوةيةوة ضاوديرى هةردوو رووداوةكة دةكةين‪.‬‬ ‫با ئةو نوونةية بةبي بينينةوة كة ثةيوةندى بة ميقدارى‬ ‫طؤشةوة هةيةو‪ ،‬لةمةوبةر‪ 19‬باسانكرد‪ ،‬لةويدا ض باس بو؟‬ ‫با وايدانيي ماوةى‬ ‫طؤشةيى نيوان دوو‬ ‫ئ ة ستير ة –ئ ة ط ةر ل ة‬

‫‪ - 19‬بروانة بةشى ييكةم‪ ،‬سةرباسى )شتى رةهاييش نيسبى ديارة(‪ ..‬ل ‪18‬‬

‫‪27‬‬

‫زةوييةوة نيطايان بكةين‪ -‬سفرة‪ ..‬ضونكة هةردوو‬ ‫>يكى راست‪.‬‬ ‫ئةستيرةكة دةكةونة سةر هيل‬ ‫ئيمة لة ذيانى‬ ‫ر ؤذان ةيي ماندا –ئ ة ط ةر وا ما ن‬ ‫دانا ئةم بؤضوونةمان شتيكى رةهاية‪ -‬هيض دذوارييةك لةم‬ ‫>ةى خؤر‬ ‫كارةدا نابيني‪ ..‬بةلم ئةطةر سنوورى كؤمةل‬ ‫>يء‪ ،‬لةهةر ئةستيرةييكى ديكةوة نيطاى ئةو دوو‬ ‫بةجيبهيل‬ ‫ئةستيرةية بكةين‪ ..‬ئةوا كارةكة دةطؤرريتء‪ ،‬ماوةى‬ ‫>كو دةكاتة ذمارةييكى دى‪.‬‬ ‫طؤشةيى ناكاتة سفر‪ ..‬بةل‬ ‫ئةو راستيية روونء ئاشكرايةى لى مرؤظى ئةم‬ ‫>يت‪ :‬هةردوو ئةستيرةكة‪ ،‬طةر لة‬ ‫سةردةمةمان‪ ،‬كة دةل‬ ‫زةوييةوة بؤيان برواني‪ ،‬دةكةونة سةر ييكء‪ ،‬ئةطةر لة هةر‬ ‫شوينيكى دى نيو طةردوونةوة بؤيان برواني‪ ،‬دةشيت‬ ‫نةكةونة سةر ييك‪.‬‬ ‫ئةم راستيية لى مرؤظى ضةرخةكانى ناوين ناماقوول‬ ‫دةهاتة ثيشضاو‪ ،‬ضونكة واى تةصةوور دةكرد‪ ،‬ئاسان لة‬ ‫شيوةى طومبةزيكى ئةستيرةبةندداية!‬ ‫طريان ئةم ثرسيارةمان ليكرا‪ :‬ئةطةر ئةزمونطةكانان‬ ‫بةشيوةييكى طشتى فةرامؤشكرد‪ ..‬ئايا لة واقيعدا دةتواني‬ ‫وايدابنيي هةردوو رووداوةكة هةمانكاتي‪ ،‬يان نا؟‬ ‫بةداخةوة‪ ..‬ئةم ثرسيارة لةوة زيت مانا نابةخشيت كة لةم‬ ‫>ةمان‬ ‫ثرسيارةدا هةيةو دةثرسيت‪ :‬ئةطةر ئةو خال‬ ‫فةرامؤشكرد كة ليوةى نيطاى دوو ئةستيرةكة دةكةين‪ ..‬ئايا‬

‫‪28‬‬


‫>يكى راست؟‬ ‫لة واقيعدا هةردوكيان دةكةونة سةر هيل‬ ‫طةوهةرى مةبةست ليرةدا ئةوةية‪:‬‬ ‫>يكى راست‪ ،‬ثةيوةندى تةنيا بة دوو‬ ‫كةوتنةسةر هيل‬ ‫>ةش دةكةويتة تةكيان كة‬ ‫>كو ئةو خال‬ ‫ئةستيرةكةوة نيية‪ ..‬بةل‬ ‫تييدا نيطايان دةكريت‪.‬‬ ‫هةمان شتيش بةسةر )هةمانكاتيى جووتة رووداو(دا‬ ‫دةضةسثيت‪ ..‬كة تةنيا بة هةردوو رووداوةكةوة بةند نيية‪،‬‬ ‫>كو بةو ئةزمونطةيةشةوة بةندة كة ليوةيةوة ضاوديرى‬ ‫بةل‬ ‫جووتة رووداوةكة دةكريت‪.‬‬ ‫تا ئيستة لةضاو خيرايى تيشكدا تووشى خيرايى طضكة‬ ‫بوين‪ ..‬لةبةر ئةوة نةمانتوانيوة نيسبيتى ضةمكى‬ ‫)هةمانكاتيى( بدؤزينةوة‪ ..‬بةلم ئةطةر ضووينة نيو‬ ‫>ينةوةى ئةو بزوتنةوانةى خيراييةكانيان هيندة زؤرن‪،‬‬ ‫ليكؤل‬ ‫دةتوانريت لةتةك خيرايى تيشكدا بةراوردبكرين‪ ،‬ئةوسا‬ ‫ناضاردةبي ضاويك بة ضةمكى )هةمانكاتيى(دا بشينينةوة‪.‬‬ ‫>كى ناضاربون ضاو بة‬ ‫بةتةواوى‪ ،‬هةر بةمؤرةش‪ ،‬خةل‬ ‫هةردوو ضةمكى )سةروو(ء )خواروو(دا بطيرنةوة‪ ..‬ئةمةش‬ ‫كاتيك دةستيان دايآ برينى دوورى ئةوتؤ‪ ،‬كة دةشيت لةتةك‬ ‫مةوداكانى زةويدا بةراوردبكريت‪ ..‬بةلم تةصةووركردنى‬ ‫تةختيى شيوةى زةوى لةمةوبةريان نةدةبووة هؤى ناكؤكى‬ ‫خستنةوة لةتةك تاقيكردنةودا‪.‬‬ ‫ئةوى راستى بيت‪ ،‬ئيمة ناتواني بةخيراييةكى نزيك‬ ‫خيرايى تيشك ببزويي‪..‬‬

‫‪27‬‬

‫لةبةئةوة‪ ،‬بة تاقيكرنةوة‬ ‫خؤييةكانان ناتواني‬ ‫ضاوديرى رووداوة‬ ‫ناسازةكان بكةين‪ ،‬ئةو‬ ‫رووداوانةى كةميك‬ ‫ل ة م ةوب ةر – ب ةثي ى بار ى‬ ‫سةرنى تةصةوورة كؤنةكان‪ -‬باسان كردن‪ ..‬بةلم‬ ‫لةسايةى بةكارهينانى تةكنيكى نوآ لة ئةزمونطةكاندا‪..‬‬ ‫دةتواني بةبرواى تةواوةوة‪ ،‬ئةم رووداوانة لةضةندةها‬ ‫دياردةى فيزيكيدا بسةليني‪.‬‬ ‫كةواتة زةمان )كات(يش دووضارى هةمان ضارةنووسى‬ ‫طةردوون بو‪ ..‬روونيش بؤوة‪ ،‬رستةى )لة ييك كاتدا(‬ ‫بةتةواوى وةك )هةمان جيطة( بيماناية‪.‬‬ ‫ئةو كاتةى دةكةويتة نيوان جووتة رووداويكةوة‪،‬‬ ‫بةتةواوى لةو دووريية ‪-‬بؤشايية‪ -‬دةضيت كة لةنيوانياندا‬ ‫هةيةء‪ ..‬طةرةكيتى نيشانة بةو ئةزمونطةية بدريت ليوةيةوة‬ ‫ضاوديرى هةردوو رووداوةكة دةكريت‪.‬‬

‫زانست سةردةكةويت‬

‫دؤزينةوةى هةقيقةتى نيسبيتى كات )زةمان( مايةى‬ ‫>ة لة تيروانينةكانى مرؤظدا بؤ‬ ‫هينانةدى وةرضةرخانيكى قوول‬ ‫سروشت‪ ..‬ئةمة بةدريذايى ضةند سةدةييك لة سةركةوتنة‬

‫‪28‬‬


‫طرينطةكانى هؤشى مرؤظايةتيية بةسةر وشكة تيروانينة‬ ‫ضةسثاوةكاندا‪.‬‬ ‫دةشتوانريت ئةم دؤزينةوةية‪ ،‬بةو وةرضةرخانة بةراورد‬ ‫بكريت كة لة تيروانينى مرؤظايةتيدا روويدا كاتيك راستى شيوة‬ ‫طؤيى زةوى دؤزرايةوة‪.‬‬ ‫>ى ‪1905‬دا لةليةن فيزيكناسى طةورة‪،‬‬ ‫نيسبيتى كات لة سال‬ ‫ئةلبيرت ئةينشتاين )‪ (1955-1879‬دؤزرايةوة‪ ،‬كة بة مةزنتين‬ ‫زانايانى سةرلةبةرى ضةرخى بيستةم دادةنريت‪..‬‬ ‫>ةى‬ ‫ئةم دؤزينةوةية‪ ،‬ئةينشتاينى تةمةن بيستء ثينج سال‬ ‫بةرزكردةوة بؤ نيو ريزى مةزنانى بيى مرؤظايةتى‪ ،‬ناويشى لة‬ ‫بيء هؤشاندا نةمر بو‪ ..‬بةضةشـــنى مةزنىء نةمريى‬ ‫كؤثةرنيكؤس‪20‬ء‪،‬‬ ‫>ةكرد‪.‬‬ ‫نيوتن‪ 21.‬ضونكة ئةو ريبازى نويى لةبوارى زانستدا ئاوال‬ ‫‪- 20‬كؤثةرنيكؤس نيكؤلوس ‪(Nicolaus Copernicus (1473-1543‬‬ ‫>ؤنى‪ ،‬لة رؤمادا مامؤستاى ماتاتيكء طةردوون‬ ‫طةردوونناسء زاناى ثؤل‬ ‫بووة‪ ..‬ئةمبوو ئةوةى دؤزييةوة كة خؤر لة نيوةراستى ثةروانة‬ ‫)هةسارة(كانيدايةء‪ ،‬زةوى لة نيوةراستدا نيية‪ ..‬زةوىء ثةروانةكانى دى‬ ‫طشتييان لةدةورى خؤر دةسوورينةوةء خؤر بةدةورى ئةماندا‬ ‫>ى ‪1530‬دا‪ ،‬كتيبيكى لةمةر سورطة )مةدار(كانى‬ ‫ناسووريتةوة‪ ..‬لة سال‬ ‫>ى ‪ 1543‬ق ةد ة غ ةكرا‪..‬‬ ‫ثةروانةكان دانا‪ ..‬ئةم كتيبة تا سال‬ ‫>ى ‪1758‬‬ ‫دوايى لة شارى نؤرنبيرط ضاثكرا‪ ..‬هةمديسان تا سال‬ ‫نةيانهيشت بلوببيتةوة‪ ،‬ضونكة بيورا زانستييكانى نيو ئةم كتيبة لةتةك‬ ‫)و‪.‬ك(‬ ‫>يسةدا ناكؤك بوو‪.‬‬ ‫باوةرى كل‬ ‫لةسةرضاوةى ديكةوة‬

‫‪27‬‬

‫ليني‪ ،‬ئةلبيرت ئةينشتاين بة ييكيك لة )طةورةترينى ئةو‬ ‫زانايانةى زانستى سروشتييان طةشةثيسةند( دادةنيت‪.‬‬ ‫تيؤرى نيسبيتى كاتء ئةو ئاكامانةى ليوةى هاتنةئاراوة‪،‬‬ ‫وةك وا باوة بة )تيؤرى نيسبى( ناودةبريت‪ .‬ثيويستيش ناكات‬ ‫ئةم تيؤريية لةتةك باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا تيكةلو بكةين‪.‬‬

‫خيرايى سنوورى هةية‬

‫بةر لة دووةمي جةنطى جيهانى‪ ..‬فرؤكةكان بةخيراييةكى‬ ‫كةمت لة خيرايى دةنط دةكةوتنة ئاسان‪ ..‬بةلم ئيستة‪ ،‬فرؤكةى‬ ‫وا دروستكراوة خيرايى لة خيرايى دةنط تيثةردةكات‪ ..‬شةثؤل‬ ‫بيتةليش بةخيرايى تيشك بلودةبيتةوة‪ ..‬بةلم ئايا دةتواني‬ ‫نةخشةى بةرنامةى تةلةطرافيكى ئةوتؤ بكيشي كة خيرايى‬ ‫شةثؤلةكانى لة خيرايى تيشك تيثةريت‪ ،‬تا هيماكان‬ ‫بةخيراييةكى زيت لة خيرايى تيشك رةوانةبكةين؟‬ ‫‪ - 21‬سير ئيزاك نيوتن ‪ ..(Sir Isaac Newton (1642-1727‬بليمةتيكى ماتاتيكء‬ ‫>ى ‪1689‬دا بووة ئةندامى‬ ‫فيزيكى ئنطليز بوو‪ ..‬ضووة نيو بطرةوبةردةى سياسةتةوة‪ ..‬لة سال‬ ‫ثةرلةمان‪ ..‬لة ‪1699‬دا بووة سةرؤكى خانةى سكةليدان‪ ،‬لة ‪1703‬وة تا كؤضيدوايى‬ ‫>ةى شاهانة بوو‪.‬‬ ‫سةرؤكى كؤمةل‬ ‫نيوتن لة زؤر بوارى زانستيدا بةفراوانى خةريك بوو‪ ..‬ماتاتيك‪ ،‬ميكانيكا‪ ،‬طةردوون‪،‬‬ ‫>ةتةكانى‪ ،‬هاوينةء جؤرةكانىء بابةتةكانى بينيء‪...‬تد‪ .‬لة بوارى‬ ‫فيزيك‪ ،‬تيشكء خةسل‬ ‫طةردوونناسيدا ييكةم كةس بوو ريرةوى شيوة هيلكةيى )ئهليجى( نةيزةكى دؤزييوة‪ ،‬لة‬ ‫>ةى خؤردا‬ ‫‪1684‬دا‪ ،‬تيؤرة تايبةتييكةى لةمةر هيزى كيشكردن‪ ،‬لة سنوورى كؤمةل‬ ‫>يك داهينانء تيؤرى هةية‪ ..‬طرينطتين‬ ‫طةشةثيدا‪ ..‬نيوتن لة بوارة زانستييكاندا كؤمةل‬ ‫كتيبى لة ‪1687‬دا‪ ،‬بةنيوى )فةلسةفةى سروشتى بؤ بنةماكانى ماتاتيك( بلوكردةوة‪..‬‬ ‫تةليسكؤثى ثيضةوانةكةرةوةى طةشةثيداء‪ ،‬بةمة ناوبانطيكى زيتى دةركرد‪ ..‬ثيوةريك لة‬ ‫سيستمى مةتريدا هةيةء‪ ،‬نيوى )نيوتن(ى لينراوة‪.‬‬ ‫)و‪.‬ك( لةسةرضاوةى ديكةوة‬

‫‪28‬‬


‫>ة‪.‬‬ ‫ئاشكراية ئةم كارة مةحال‬ ‫لة واقيعدا ئةطةر بانتوانياية هيماكان بةخيراييةكى بيثايان‬ ‫بنيرين‪ ،‬ئةوساكة دةشانتوانى )جووتة رووداوى هةمانكاتيى(‬ ‫>يي‪ :‬ئةو جووتة رووداوة‬ ‫بةشيوةييكى رةها بةدينينيء‪ ،‬دةلوا بل‬ ‫لةييك كاتدا روويانداوة‪.‬‬ ‫ئةمةيش ئةطةر ئةو هيما نيرراوةى كة خيراييةكى بيثايانى‬ ‫هةيةء تايبةتة بة رووداوى ييكةمةوة‪ ..‬لة هةمان كاتى هيماى‬ ‫>ةتةدا‬ ‫نيرراوى تايبةت بة رووداوى دووةمةوة طةيشت‪ ،‬لةم حال‬ ‫>يكى رةهايىء‪..‬‬ ‫)هةمانكاتيى جووتة رووداو( دةبيتة شةقل‬ ‫ثيوةنديى بة بزوتنةوةى ئةو ئةزمونطةيةوة نامينيت كة ليوةيةوة‬ ‫ضاوديرييان دةكريت‪.‬‬ ‫بةمؤرة دةطةينة ئةو ئةنامةى كة هيما ناردنةكان لة‬ ‫ضاوتروكاندنيكدا روونادةن‪ ..‬ضونكة تاقيكردنةوة‪ ،‬رةهايى‬ ‫)كات( بةدرؤدةخاتةوة‪ ..‬خيرايى هيما ناردن بة بؤشاييدا لة‬ ‫جييةكةوة بؤ جييةكى دى‪ ،‬ناكريت بةخيراييةكى بيثايان بيت‪..‬‬ ‫بةواتاييكى دى‪ ،‬ناتوانريت لة ذمارةييكى كؤتاييهاتووى‬ ‫دياريكراو ثتبيت‪ ..‬ئةمةش بةوثةرى خيرايى دادةنريت‪..‬‬ ‫ئةم )ئةوثةرى خيرايية(ش بةقةدةر خيرايى تيشكة‪.‬‬ ‫لة واقيعداء‪ ،‬بةثيى باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة‪ ..‬دةبيت ياسا‬ ‫سروشتييكان لة طشت ئةزمونطةكاندا ضونييك بن‪ ..‬ئةو‬ ‫ئةزمونطانةى هةنديكييان لةضاو هةنديكى ديكةياندا )بة‬ ‫>يكى ريك( دةبزوين‪.‬‬ ‫خيراييةكى نةطؤرء لةسةر هيل‬

‫‪27‬‬

‫>يت‪ :‬نابيت خيرايى لة رادةييكى‬ ‫ئةو بريارةيش كة دةل‬ ‫دياريكراو تيثةربيت‪ ،‬ئةمة ياساييكى سروشتيية‪ ..‬لةبةرئةوة‬ ‫دةبيت رادةى ئةوثةرى خيرايى لة طشت ئةزمونطةكاندا بةتةواوى‬ ‫>ةتةى هةية‪.‬‬ ‫ضونييك بن‪ ..‬وةك دةشزاني خيرايى تيشك ئةم خةسل‬ ‫كةواتة بونى )ئةوثةرى خيرايى( لة جيهاندا بةطرينطتين‬ ‫سةركةوتنةكانى بيى مرؤظايةتىء توانستى مرؤـظ لة‬ ‫تاقيكردنةوةدا دادةنريت‪.‬‬ ‫فيزيكناسانى سةدةى نؤزدةهةم نةياندةزانى ئةوثةرى خيرايى‬ ‫لة جيهاندا هةيةء‪ ،‬لةو بروايةشدا نةبون دةتوانريت راستيى بونى‬ ‫ئةم شتة بسةلينريت‪ ..‬ويراى ئةمةش‪ ،‬تةنانةت ئةطةر لةكاتى‬ ‫تاقيكرنةوةكانيشدا تووشى ئةوثةرى خيرايى لة سروشدا هاتب‪،‬‬ ‫نةيانتوانيوة بروا بةوة بينن كة ئةمة ياساييكى سروشتييةء‪،‬‬ ‫ئةنامى كةموكوورى توانستة ئةزمونييكان نيية‪ ،‬كة دوايى‬ ‫بتوانريت بةهؤى طةشةسةندنى تةكنيكةوة ئةو كةموكوورييانة‬ ‫لببين!‬ ‫باوةرى نيسبيتى ئةوة رووندةكاتةوة‪ ،‬ئةوثةرى خيرايى‬ ‫لةنيو تةبيعةتى شتةكان خؤياندا هةية‪ ..‬ئةطةر وا زةنبكريت‬ ‫ثيشكةوتنى تةكنيك دةتوانيت بطاتة دؤزينةوةى خيراييةكى‬ ‫زيت لة خيرايى تيشك‪ ..‬مايةى ثيكةني دةبيت‪ ..‬هةروةكو ئةوة‬ ‫‪22‬‬ ‫واية‪ ،‬وا زةنبكةين نةبونى دوورييةكى زياد لة ‪ 20,000‬ك م‬ ‫‪ - 22‬ضونكة كةمةرى زةوى نزيكةى ‪40,000‬كم‪ ،‬يان ‪25,000‬ميلة‪ ..‬ئةطةر‬ ‫دوورترين دوو خال لةسةر زةوى بطرين‪ ،‬ئةوا نيوةى كةمةرةكةى‬ ‫دةردةضيتء بةهيض جؤريك لةو دووريية زيت لةسةر رووى زةويدا‬ ‫نادؤزريتةوة‪) .‬و‪.‬ك(‬

‫‪28‬‬


‫لةنيوان دوو شوينى سةر زةويدا ياساييكى جوطراف نييةء‪،‬‬ ‫لوازى زانييارييكانانةء‪ ،‬ئوميدمان هةبيت بةهؤى‬ ‫طةشةسةندنى جيؤطرافياوة بتواني دوورييةكى وا لةسةر زةوى‬ ‫بدؤزينةوة لةوة زؤر زيت بيت!‬ ‫خيرايى تيشك باييخيكى بيهاوتاى لة سروشتدا هةية‪..‬‬ ‫لةبةرئةوةى بريتيية لةوثةرى خيرايى كة بتوانريت هةرضى شت‬ ‫هةية ثيى بلوبكريتةوة‪.‬‬ ‫تيشك‪ ،‬يا ئةوةتا ثيش هةمو دياردةكانى دى دةكةويت‪ ،‬يان‬ ‫هةر هيض نةبيت لةتةك ئةواندا لة ييك كاتدا دةطاتة جآ‪.‬‬ ‫ئةطةر هاتو خؤر بو بة دوو ثارضةوةء‪ ،‬ئةستيرةييكى دوانةى‬ ‫ثيكهينا‪ ..‬بةثيى ئةوة بزوتنةوةى زةوى دةطؤرريت‪.‬‬ ‫فيزيكناسانى سةدةى رابردوو‪ ،‬كة هيضيان دةربارةى بونى‬ ‫ئةوثةرى خيرايى نةدةزانى‪ ..‬بيطومان وايان دادةنا كة دةبيت‬ ‫طؤرانى بزوتنةوةى زةوى ييكسةر دواى لةتبونى خؤر‬ ‫رووبدات‪ ..‬بةلم تيشك ثيويستى بة ‪ 8‬د ة قي ق ة‬ ‫هةية تا لة خؤرى دوو ثارضةبووةوة دةطاتة سةر زةوى‪.‬‬ ‫لة واقيعدا‪ ،‬طؤرانى بزوتنةوةى زةوى ثاش تيثةربونى هةشت‬ ‫دةقيقة بةسةر لةتبونى خؤردا روودةدات‪ ..‬بةلم ثيش ئةم كاتة‬ ‫زةوى لةسةر سووراننةوةى خؤى بةردةوامة‪.‬‬ ‫هةر شتيك بةسةر خؤردا بيت‪ ،‬يان لةسةر خؤر رووبدات‪،‬‬ ‫نابيتء ناكريت بةر لةتيثةربونى هةشت دةقيقة هيض‬ ‫كاريطةرييةطى بطاتة سةر زةوى‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫بيطومان نابيت خيرايى دياريكراوى بلوبونةوةى‬ ‫هيماكان لةوة بيبةريان بكات نةتواني )هةمانكاتيى دوو‬ ‫رووداو( بسةليني‪ ..‬بؤئةمة ثيويستة ئةو ماوة زةمةنيية‬ ‫رةضاوبكةين كة طةيشتنى هيماكان دوادةخاتء‪ ،‬ديارة‬ ‫هةرواش دةكةين‪.‬بةلم ئةمؤرة ريبازة بؤ سةلاندنى‬ ‫هةمانكاتيى دوو رووداو‪ ،‬بةتةواوى لةتةك نيسبيتى ئةم‬ ‫ضةمكةدا دةطونيت‪.‬‬ ‫لة واقيعيشدا‪ ،‬بؤئةوةى كاتى دواكةوتنةكة بةينةروو‪..‬‬ ‫دةبيت دوورى نيوان جيى دوو رووداوةكة بةسةر خيرايى‬ ‫ناردنى هيماكاندا دابةشبكةين‪ ..‬لةلييكى ديكةشةوة‪ ،‬ئةوةبو‬ ‫>ينةوةى باسى نامة ناردنةكانى نيو‬ ‫لة كاتى ليكؤل‬ ‫شةمةندةفةرى خؤشرةوى نيوان مؤسكؤ‪ -‬فلديظستؤكدا‬ ‫ديان‪ ،‬كة هةمان ضةمكى جيكة لة بؤشاييدا تا رادةييكى‬ ‫زؤر ضةمكيكى نيسبى بو‪.‬‬

‫ثيشء ثاش‬

‫>ؤثة داطيساوةكةى‬ ‫طريان ئةو شةمةندةفةرةى طل‬ ‫تيدايةء‪ ،‬بة شةمةندةفةرى ئةينشتاين ناوى دةبةين‪ ..‬ئةو‬ ‫ئاميرة خودكار )ئؤتؤماتيك(ةى دةرطةكانى دةكاتةوة‬ ‫ناتةواوبو‪ ..‬طةشتيارةكانى نيو شةمةندةفةرةكة تيبينى‬ ‫ئةوةيانكرد كة دةرطةكانى فارطؤنى ييكةم ثانطزة ضركة‬ ‫ثيش دةرطةكانى دوا فارطؤن كرانةوة‪ ..‬بةلم وةستاوانى‬ ‫سةر شؤستةكة بةثيضةوانةوة‪ ،‬دةبينن‪ :‬دةرطةكانى دوا‬

‫‪28‬‬


‫فارطؤن ثيش دةرطةكانى ييكةم فارطؤن بة ‪25=15-40‬‬ ‫ضركة كرانةوةء‪ ،‬ئيدى هةروةها‪ ...‬ئةو كارةى بةلى‬ ‫ئةزمونطةييكةوة ثيش شتيكى دى روودةدات‪ ،‬دةشيت لى‬ ‫ئةزمونطةييكى دى ثاش شتةكة رووبدات‪.‬‬ ‫ليرةدا راستةوخؤ بيؤكةييك ديتةئاراوة‪:‬‬ ‫دةبيت نيسبيتى هةردوو ضةمكى )ثيش(ء )ثاش(‬ ‫دياريبكريت‪) ..‬لةبارى سةرنى هةر ئةزمونطةييكةوة بيت(‬ ‫>يك ثيش دايكى‬ ‫كاريكى ستةمة وا دابنريت كة دةشيت مندال‬ ‫لةدايكبيت!‬ ‫>ة )لةكة(ييك كةوتة سةر خؤر‪ ..‬طةردوونناسيك بةهؤى‬ ‫ثةل‬ ‫تةليسكؤثةوة ضاوديرى خؤر دةكات‪ ..‬ثاش هةشت دةقيقة‬ ‫ثييدةزانيت‪ ..‬ئةم‬ ‫طةردوونناسة‪ ،‬ثاش ئةمة‬ ‫هةرضييةك بكات بيطومان‬ ‫>ةكةدا‬ ‫لةضاو دةركةوتنى ثةل‬ ‫زؤر دواك ةوتوو ة – واتا‬ ‫>ةكة بةهةشت دةقيقة بةسةر‬ ‫هةرضييةك ثيش دةركةوتنى ثةل‬ ‫ئةو روانطةيةء زاناكةى نيويدا هاتووة‪ ،‬هةرضؤنيك بن‬ ‫>ةكةوةن‪ -‬بةثيضةوانةيشةوة‪) ،‬كة‬ ‫لةدواى دةركةوتنى ثةل‬ ‫نيشانةى ئةو بةسةرهاتة بة تيشك بطاتة خؤر ثيش‬ ‫>ةكة( ئةمة بةبآ هيض طومانيك لةضاو‬ ‫دةركةوتنى ثةل‬ ‫>ة كةدا زؤر زووتر روويداوة‪.‬‬ ‫دةركةوتنى ثةل‬

‫‪27‬‬

‫ئةطةر طةردوونناسةكة لةو ماوةيةدا كة دةكةويتة نيوان‬ ‫روودانى هةردوو رووداوةكةوة‪ ..‬ضاويلكةكةى لةضاوكرد‪،‬‬ ‫>ةكةء‬ ‫ئةو تةناسوبة كاتييةى دةكةويتة نيوان دةركةوتنى ثةل‬ ‫لةضاوكردنى ضاويلكةى طةردوونناسةكةوة كاتيكى رةها‬ ‫نيية‪.‬‬ ‫>ةكةوة‬ ‫بؤ نوونة‪ :‬دةتواني بةنيسبةت طةردوونناسء ثةل‬ ‫بةجؤريك ببزويي كة طةردوونناسةكة وا ببيني ثيش‬ ‫>ةكة ضاويلكةكةى لةضاودةكات‪ ،‬يان ثاش‬ ‫دةركةوتنى ثةل‬ ‫>ةكةدا‪ ..‬ئةمةش‬ ‫دةركةوتنى‪ ،‬يان لةكاتى دةركةوتنى ثةل‬ ‫بةندة بةخيرايىء سةمتى بزوتنةوةكةمانةوة‪.‬‬ ‫بةمؤرة‪ ،‬باوةرى نيسبيتى ئةوة دةردةخات‪ ،‬تةناسوبى‬ ‫>ةتة‪:‬‬ ‫كاتيى نيو رووداوةكان دةبيت جؤريك بيت لةم سآ حال‬ ‫زؤر زووترى تةواو‪ ،‬زؤر درةنطتى تةواو‪) ،‬نةثيشء نة‬ ‫ثاش(‪ ..‬بةواتاييكى وردتر )ثيش‪ ،‬يان ثاش( بةندن بةو‬ ‫روانطةيةوة كة ضاوديريى ئةم رووداوانةى ليوة دةكرين‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫بةشى ثينجةم‬ ‫كاتذميرء راستةكان دةمدةمي‬ ‫با سةرلةنوآ شةمةندةفةرةكة بطرينةوة‬

‫هيليكى ئاسنينى زؤر دريذمان لةبةردةمدايةء‪،‬‬ ‫شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين لةسةرى دةروات‪ ..‬دوو ويستطةيش‬ ‫هةنء هةرييكةيان ‪864,000,000‬كم لةويدى دوورة‪..‬‬ ‫شةمةندةفةرى ئةينشتاينيش ئةطةر خيراييةكةى‬ ‫‪240,000‬كم‪/‬ضركة بيت‪ ،‬ساتة )سةعاتة( وةختيكى طةرةكة تا‬ ‫ئةم ماوةية ببيت‪.‬‬ ‫طريان لةهةر ويستطةييكياندا كاتذميريك هةيةء‪ ،‬ييكيك لةو‬ ‫طةشتيارانةى لةم شةمةندةفةرةدا فارطؤنيكى طرتووة‪ ..‬لة ييكةم‬ ‫ويستطةدا ثيش ئةوةى بةريكةويت‪ ،‬كاتذميرةكةى دةستى لةسةر‬ ‫كاتذميرى نيو ويستطةكة ميقاتكرد‪ ..‬هةر طةيشتة دووةم‬ ‫ويستطة‪ ،‬بةسةرسامييوة بينى كاتذميرةكةى دواكةوتووة!‬

‫‪27‬‬

‫لة ورشةى كاتذمير ضاككردنةوةدا‪ ..‬سةعاتضييكان ئةوةيان بؤ‬ ‫طةشتيارةكة سةلاند‪ ،‬كاتذميرةكةى دةستى تةواو بيخةوشة‪.‬‬ ‫ئةى كةواتة ئةمة ضيية؟‬ ‫بؤ روونكردنةوةى ئةمة‪ ،‬با وا تةسةوور بكةين طةشتيارةكة‬ ‫ليتيكى دةستيى ثييةء‪ ،‬لةسةر تةختى بنةوةى‬ ‫شةمةندةفةرةكةوة تيشك دةطريتة بنميضةكةى كة ئاوينةييكى‬ ‫ثيوةيةء تيشكةكة بؤسةر ليتةكة ثيضةوانة دةكاتةوة‪ ..‬ريرةوى‬ ‫تيشكةكة وةك كابراى نيو فارطؤنةكة دةيبينيت ئةئاوةهاية‪ ،‬وةك‬ ‫لةبةشى سةرةوة وينةكةى لثةرةى ئةوبةردا )ل ‪(77‬‬ ‫روونكراوةتةوة‪.‬‬ ‫بةلم بةلى ئةو ضاوديرةى لةسةر شؤستةكة وةستاوة‪ ،‬ئةو‬ ‫ريرةوى تيشكةى لة ليتةكةوة بةرةو ئاوينةكة دةروات‪ ،‬جيى‬ ‫ئاوينةكة بةهؤى رؤشتنى شةمةندةفةرةكةوة دةطؤرريت‪ ..‬لة‬ ‫كاتيكيشدا كة تيشكةكة لة ليتةكةوة بةرةو ئاوينةكة دةروات‪..‬‬ ‫جيى ئاوينةكة بةهؤى رؤيشتنى شةمةندةفةرةكةوة دةطؤرريت‪..‬‬

‫‪28‬‬


‫لة كاتيكيشدا تيشكةكة ثيضةوانة دةبيتةوة‪ ،‬جيى ليتةكة‬ ‫بةهةمان مةسافة دةطؤرريت‪.‬‬ ‫بةمؤرة دةبيني تيشك بةنيسبةت وةستاوانى سةر‬ ‫شؤستةكةوة مةسافةييكى دوورء دريذترى بريوة لةوةى كة‬ ‫بةنيسبةت ضاوديرة طةشتيارةكانى نيو شةمةندةفةرةكةوة‬ ‫ديارة‪ ..‬ئةمة لةلييك‪ ،‬لةلييكى دييةوة‪ ،‬ئيمة ئةوة دةزاني‬ ‫خيرايى تيشك‪ ،‬خيراييةكى رةهاية‪ ..‬بةبآ جياوازى‪ ،‬بةنيسبةت‬ ‫دانيشتوانى نيو شةمةندةفةرء وةستاوانى سةر شؤستة‬ ‫ضونييكة‪ ..‬ئةمةش وامان ليدةكات بطةينة ئةم ئةنامة‪:‬‬ ‫لة ويستطةكةدا كاتيكى دريذتر بةسةر ناردنى تيشكء‬ ‫طةرانةوةيدا تيثةريوة‪ ،‬لةضاو ئةو كاتةى لةنيو شةمةندةفةرةكةدا‬ ‫بةسةرضووة!‬ ‫حسابكردنى نيسبةتى ئةو دوو كاتة كاريكى زةحةت نيية‪.‬‬

‫لةميانى ئةم دة ضركةيةدا تيشك دوورى ‪=10 ×300,000‬‬ ‫‪ ) 3,000,000‬سآ مليؤ ن ك م( ى‬ ‫بريوة‪ ..‬ليرةدا ئةوة ئةنام دةدريت كة دريذى هةردوو لى )‬ ‫‪(AB‬ء )‪ (BC‬لة سيطؤشة دوول ييكسانى )‪(ABC‬دا‪،‬‬ ‫هةرييكةيان ‪1,500,000‬كم دةبيت‪.‬‬ ‫لى )‪(AC‬يش هةروةكو ئاشكراية‪ ،‬بريتيية لةو ريطةيةى‬ ‫شةمةندةفةرةكة لة دة ضركةدا بريويتىء‪ ،‬دريذييكةى‪:‬‬

‫‪2,400,000=10 × 240,000‬كم دةبيت‪ .‬ئيدى دؤزينةوةى‬

‫بةرزيى شةمةندةفةرةكة كاريكى طران نييةء‪ ،‬بريتيية لة بةرزايى‬ ‫)‪ (BD‬لة سيطؤشةى )‪(ABC‬دا‪.‬‬

‫با ئةوةمان لةبي بيت كة دووضةندانةى ذآ )وةتةر(ى )‪ (AB‬لة‬ ‫سيطؤشةى طؤشةوةستاودا بريتيية لة كؤى دووضةندانةى‬ ‫هةردوو )ل( وةستاو )قائم(ةكة‪ ..‬واتا )‪(AB‬ء )‪ ،((BC‬بةمؤرة‬ ‫طريان بؤ ضاوديرى سةر شؤستةكة روونبؤوة كة لةكاتى‬ ‫ناردنى تيشكةكةوة تا كاتى طةراننةوةى )‪ (10‬دة ضركة تيثةربو‪،‬‬

‫‪27‬‬

‫دةتواني لةم هاوكيشةيةدا‪AB)2=(AD)2+(BD)2) :‬‬ ‫بةرزايى شةمةندةفةرةكةمان ضنطكةويت كة ئةمةندةية‪:‬‬

‫‪28‬‬


‫‪(AD)2‬‬

‫‪(AB)2‬‬‫‪- 21,500,000‬‬

‫= ‪=BD‬‬ ‫‪=21,200.000‬‬

‫‪ 900,000 =810,000,00,000‬ك م‪.‬‬ ‫>ييكانى‬ ‫ئاى كة بنميضةكةى بةرزة! بةلم ئةطةر مةودا خةيال‬ ‫شةمةندةفةرى ئةينشتاين رةضاوبكةين‪ ،‬ئةمة شتيكى نامؤء‬ ‫سةرسورهينةر نابيت‪.‬‬ ‫ئةو ريضطةيةى تيشكةكة لة تةختى بنةوة تا بنميضى‬ ‫فارطؤنةكة بريويتى‪ ،‬بة ضوونء هاتنةوةى‪ ،‬بةنيسبةت‬ ‫طةشتيارةكانةوة دوو هيندةى بةرزاييةكةية‪ ..‬واتا‪:‬‬ ‫‪1,800,000=900,00 ×2‬كم‪ ..‬بؤ برينى ئةم مةسافةية‪،‬‬

‫تيشك ثيويستى بة‪6=300,000÷1.800,000 :‬ضركة هةية‪.‬‬

‫كاتذميرةكة بةردةوام دوادةكةويت!‬ ‫بةمؤرة كاتآ لة ويستطةكةدا ‪ 10‬ضرك ة‬ ‫تيثةرى‪ ،‬لةنيو شةمةندةفةرةكةدا تةنيا ‪6‬ضركة تيثةرى‪.‬‬ ‫واتا‪ :‬ئةطةر شةمةندةفةرةكة بةطويرةى كاتراطرتنى ويستطةكة‬ ‫ثاش سةعاتيك بطات‪ ،‬هةر ئةمة بةثيى كاتذميرى طةشتيارةكة‬ ‫ثاش‪ 36 = (10÷6) ×60 :‬د ة قي ق ة د ة طا ت‪.‬‬ ‫بةواتاييكى دى‪ ..‬كاتذميرى طةشتيارةكة‪ ،‬لة تةنيا ييك‬ ‫ويستطةكة دوادةكةويت‪.‬‬ ‫سةعاتدا‪ 24 ،‬د ة قي ق ة ل ة كاتذ مير ى‬ ‫كاريكى طرانيش نيية ئةوة بزاني‪ :‬تا خيرايى شةمةندةفةرةكة‬ ‫زيت بيت‪ ،‬كاتذميرةكان زيت دوادةكةون‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫لةراستيشدا‪ ،‬تا خيرايى شةمةندةفةرةكة لة خيرايى تيشك‬ ‫نزيكت ببيتةوة‪) ،‬ل( طؤشةوةستاوى )‪- ،(AD‬كة بريتيية لةو‬ ‫ريطةيةى شةمةندةفةرةكة بريويتى‪ -‬لة ذآ )وةتةر(ى )‪(AB‬‬ ‫نزيكتدةبيتةوة‪ ..‬ئةمةشيان بريتيية لةو ريطةيةى تيشكةكة لة‬ ‫هةمات كاتدا بةرةو ئاوينةكة بريويتى‪ ،‬لة ئاكامى ئةمةشدا‪ ،‬ئةو‬ ‫نيسبةتة كةمت دةبيتةوة كة لة نيوان دريذى )ل(ى‬ ‫طؤشةوةستاوى )‪(BD‬ء ذيى )‪(AB‬دا لة سيطؤشة قائيمةكةدا‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫بةلم ئةم نيسبةتة بريتيية لة نيسبةتى كاتى نيو‬ ‫شةمةندةفةرةكة لةضاو كاتى ويستطةكةدا‪ ..‬تا زيت خةريكى‬ ‫ئةوةبي‪ ،‬خيرايى شةمةندةفةرةكة لة خيرايى تيشك نزيكت‬ ‫بةينةوة‪ ..‬دةتواني لةماوةى سةعاتةوةختيكى ويستطةكةدا‬ ‫مودةتيكى زةمةنى هيجطار كورتان لة شةمةندةفةرةكةدا‬ ‫دةسطيبيت‪ ..‬ئا بةمؤرة ئةطةر خيرايى شةمةندةفةرةكة بريتى‬ ‫بيت لة ‪9999‬و ‪0‬ى خيرايى تيشك‪ ..‬ئةوا بةنيسبةت كاتراطرتنى‬ ‫ويستطةكةوة كة سةعاتة وةختيك بو‪ ،‬تةنيا ييك دةقيقة لةنيو‬ ‫شةمةندةفةرةكةدا بةسةر دةضيت‪.‬‬ ‫كةواتة هةمو كاتذميرة بزواوةكان لةضاو كاتذميرة‬ ‫نةبزواوةكاندا دوادةكةون‪.‬‬ ‫ئايا ئةم ئةنامة لةتةك باوةرى نيسبيتى‬ ‫بزوتن ةو ةدا – ك ة ئي م ة ثشت ما ن‬ ‫ثييدةبةست دذوارء ناساز نيية؟‬

‫‪28‬‬


‫ئايا ئةمة ماناى ئةوة نيية ئةو كاتذميرةى ثيش هةمو‬ ‫>ةتى نةبزواوى رةهاداية؟‬ ‫كاتذميرةكانى دى دةكةويت لةحال‬ ‫نةخير‪ ..‬ضونكة بةراوردكردنى كاتذميرى نيو شةمةندةفةرةكة‬ ‫لةتةك كاتذميرى ويستطةكةدا لة هةلومةرجيكى تةواو ناييكساندا‬ ‫>كو سآ كاتذمير‬ ‫بو‪ ..‬ضونكة تةنيا دوو كاتذمير لةئارادا نةبو‪ ،‬بةل‬ ‫هةبو! طةشتيارةكةش بةراوردى كاتذميرةكةى خؤى لةتةك دوو‬ ‫كاتذميرى جياوازء‪ ،‬لة دوو ويستطةى جياوازدا دةكرد‪..‬‬ ‫بةثيضةوانةوة‪ ،‬ئةطةر هاتو دوو كاتذمير لة فارطؤنى ييكةمء‬ ‫كؤتايى شةمةندةفةرةكةدا هةبواية‪ ،‬ئةوا كاتآ ضاودير لة ييكيك‬ ‫لة ويستطةكاندا بةراوردى ميلى كاتذميرى ويستطةكةى لةتةك‬ ‫ميلى هةردوو كاتذميرى شةمةندةفةرةكةدا دةكرد كة لة‬ ‫ثةنةرةكانييةوة دياربونء بةليدا تيثةري‪ ..‬بؤى دةردةكةوت‬ ‫كاتذميرى ويستطةكة بةشيوةييكى بةردةوام دوادةكةويت‪.‬‬ ‫>ةتةدا كة شةمةندةفةرةكة بة بزوتنةوةييكى نةطؤرء‬ ‫لةم حال‬ ‫>يكى ريك بةنيسبةت ويستطةكةوة دةبزويت‪ ..‬بؤشان‬ ‫لةسةر هيل‬ ‫هةية شةمةندةفةرةكة بة نةبزواو دابنييء ويستطةكة بةبزواو‪..‬‬ ‫ئيدى ثيويستة هةمو ياسا سروشتييكان لة ويستطةء‬ ‫شةمةندةفةرةكةدا ييكسان بن‪.‬‬ ‫هةر ضاوديريكى وةستاو‪ ،‬دةبيت ئةو كاتذميرانةى كة‬ ‫بةنيسبةت خؤيةوة دةبزين‪ ،‬تا خيراتر ببزوين ميلةكانيان لةضاو‬ ‫كاتذميرةكةى خؤيدا خيراتر دةسوورينةوة‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫>ةتى ئةم دوو ضاوديرة دةضيت كة لة نزيك‬ ‫>ةتةش لة حال‬ ‫ئةم حال‬ ‫دوو ستوونى تةلةطرافةوة وةستاونء‪ ،‬هةر ييكةيان دةيةويت‬ ‫ئةوة بسةلينيت كة طؤشةنيطاى ستوونةكةى تةنيشتى لة‬ ‫طؤشةنيطاى ستوونةكةى دى طةورةترة‪.‬‬

‫ئاميرى زةمانة‬ ‫با ئيستاكة تةسةوورى ئةوة بكةين شةمةندةفةرةكةى‬ ‫>ة‬ ‫>كو لةسةر هيل‬ ‫>يكى راست‪ ،‬نابزويت‪ ..‬بةل‬ ‫ئةينشتاين لةسةر هيل‬ ‫ئاسنينيكى بازنةييةء‪ ..‬دواى كاتيكى دياريكراو دةطةريتةوة ئةو‬ ‫شوينةى ليوةى دةستى ثيكردووة‪.‬‬ ‫>ةتةدا ئةوةمان بؤ روونبؤوة‪ ،‬طةشتيارةكة ثةى بةوة‬ ‫لةم حال‬ ‫دةبات كاتذميرةكةى دوادةكةويت‪ ..‬ئيدى تا شةمةندةفةرةكة‬ ‫خيراتر ببزويت كاتذميرةكةى زيت دوادةكةويت‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫>ة‬ ‫كاتيك خيرايى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كة لةسةر هيل‬ ‫ئاسنينيكى بازنةيى دةروات زيت دةبيت‪ ،‬دةتواني بةم ئةنامة‬ ‫بطةين‪:‬‬ ‫هةر كة رؤذيك بةنيسبةت طةشتيارةكةوة تيدةثةريت‪ ،‬ضةند‬ ‫>يك بةنيسبةت ضاوديرى ويستطةكةوة بةسةردةضيت‪ ..‬ئةما‬ ‫سال‬ ‫كاتيك ئةم طةشتيارةمان ثاش رؤذيك )بةثيى كاتذميرةكةى خؤى‬ ‫ثاش ‪ 24‬س ة عا ت( ب ة س ةر هي>ل ة‬ ‫ئاسنينة بازنةييكةدا دةطةريتةوة ئةو ويستطةيةى ليوةى دةستى‬ ‫ثيكردووة‪ ،‬سةرسام دةبيت‪ ..‬كة ضؤن لةميذةوة هةمو خزمء‬ ‫ناسياوةكانى مردوون!‬ ‫ئةم طةشتةيان لةو طةشتةى كة لةنيوان دوو ويستطةدا بو‪..‬‬ ‫جياوازة‪ ،‬طةشتيارةكةى دى كاتذميرةكةى خؤى بةثيى ضةند‬ ‫>ةتى ريطةييكى‬ ‫كاتذميريكى جياواز ميقات دةكرد‪ ..‬ليرةدا لة حال‬ ‫بازنةييدايةء‪ ،‬طةشتيارةكة بةراوردى نيوان ميلى دوو كاتذمير‬ ‫دةكات نةك سآ كاتذمير‪ ..‬ئةو دوو كاتذميرةش كاتذميرى‬ ‫شةمةندةفةرةكةء كاتذميرى ويستطةى دةرضوونة‪.‬‬ ‫ئةى ئةمةيان لةتةك باوةرى نيسبيتيدا ناكؤك نيية؟‬ ‫ئايا دةتواني طةشتيارةكة بة نةبزواو دابنييء ويستطةى ليوة‬ ‫>يكى بازنةيىء‬ ‫دةرضوونةكة بة بزواو دابنيي كة لةسةر هيل‬ ‫بةهةمان خيرايى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين دةروات؟‬ ‫ئةطةر وابيت‪ ،‬ئةوا دةبيني‪ :‬تا رؤذيك بةنيسبةت ئةوانةى نيو‬ ‫>يك بةنيسبةت‬ ‫ويستطةكةوة تيدةثةريت‪ ،‬ضةند سال‬

‫طةشتيارةكانةوة بةسةردةضيت‪ ..‬بةلم ئةم بؤضوونة‪ ،‬لةبةر ئةم‬ ‫هؤيانة نادروستة‪:‬‬ ‫>ةتةدا‬ ‫لةمةوبةر ئةوةمان روونكردةوة‪ ،‬دةبيت تةنيا لةو حال‬ ‫شتيك بة نةبزواو دابنيي كة هيض هيزيك كارى تينةكات‪ ..‬لة‬ ‫>كو ذمارةييكى‬ ‫>ةتى )نةبزواو( نيية‪ ،‬بةل‬ ‫واقيعيشدا تةنيا ييك حال‬ ‫>ةتة هةية‪.‬‬ ‫بيثايانى ئةم حال‬ ‫هةر وةك ضؤن هةر جووتة تةنيكى نةبزواو دةتوانن‬ ‫بةخيراييةكى نةطؤر بةنيسبةت ييكدييةوة ببزوين‪ ..‬لة‬ ‫>يكى بازنةيى‬ ‫شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينيشدا كة لةسةر هيل‬ ‫دةروات‪ ..‬هيزيكى دةرثةرينةرى ضةقى )ناوةندى‪ -‬مةركةزى(ى‬ ‫كاردةكاتة سةر كاتذميرى نيو شةمةندةفةرةكة‪ ..‬لةبةر ئةوة‬ ‫>ةتةشدا‬ ‫هةرطيز ناتواني ئةم كاتذميرة بة نةبزواو دابنيي‪ ..‬لةم حال‬ ‫ئةو جياوازييةى كاتذميرى نةبزواوى ويستطةكةء كاتذميرى نيو‬ ‫شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين نيشانةى ثيدةدةن‪ ،‬دةبيتة‬ ‫جياوازييةكى رةها‪.‬‬ ‫ئةطةر دوو كةس‪ 23‬كاتذميرةكانيان وةك ييك ميقاتكردء‬ ‫ليكدى جيابونةوة‪ ..‬دواى مودةتيكى دياريكراو سةرلةنوآ‬ ‫بةييكدى طةيشتنةوة‪ ..‬كاتذميرى ئةو كةسةيان كة نةبزواوة‪ ،‬يان‬ ‫>يكى ريكء بةخيراييةكى نةطؤر بزواوة‪ ..‬وا نيشان‬ ‫لةسةر هيل‬ ‫دةدات مودةتيكى دريذترى بةسةردا تيثةريوة‪ ..‬بةواتاييكى دى‪..‬‬ ‫ئةو كاتذميرةى هيض هيزيك كارى تينةكردووة‪ ،‬وا نيشان دةدات‬ ‫كاتةكةى دريذترة‪ ،‬يان ثيشكةوتووة‪.‬‬ ‫‪ - 23‬لة دةقةكةدا دوو )ثياو(ة‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫و‪ .‬ك‬

‫‪28‬‬


‫>ة ئاسنينيكى بازنةيىء بةخيراييةكى‬ ‫طةشتكردن لةسةر هيل‬ ‫نزيك لة خيرايى تيشكةوة‪ ..‬توانستيكى بنةمايىء سةرةكيمان بؤ‬ ‫>ز‪ 24‬لة ييكآ‬ ‫هينانةدى )ئاميرى زةمانة( دةداتآ‪ ،‬كة لةمةوبةر ويل‬ ‫لة ضيؤكةكانيدا باسيكردووة‪ ..‬طةرضى تا رادةييكى‬ ‫سنوورداريشة‪.‬‬ ‫كة جاريكى دى لة ويستطةكةدا وةستاينء لة شةمةندةفةرةكة‬ ‫هاتينةدةر‪ ..‬خؤمان لة داهاتووى زةمانةدا دةبيني‪.‬‬ ‫لة واقيعدا‪ ،‬دةتواني بةمؤرة ئاميرى زةمانةية‪ ،‬طةشت بةرةو‬ ‫ئاييندة بكةين‪ ..‬بةلم ناتواني بةرةو رابردوو بطةريينةوة‪..‬‬ ‫ئةمةيش جياوازيية سةرةكييكةى نيوان ئةم ئاميرى زةمانةى‬ ‫>ز باسيكردووة‪.‬‬ ‫ئيمةء ئةو ئاميرى زةمانةية كة ويل‬ ‫تةنانةت بيكردنةوة لةوةى بةهؤى طةشةسةندنى زانستةوة لة‬ ‫داهاتوودا دةتواني بةرةو رابردوو طةشت بكةين‪ ،‬كاريكى‬ ‫>ةتةدا ناضار دةبي وايدانيي كة‬ ‫بيهوودةية‪ ..‬ئةطينا لةم حال‬ ‫هةنديك بارودؤخى ناماقوول هةن دةلويت بهيرينةدى‪ ..‬لة‬ ‫واقيعيشدا ئةطةر بةرةو رابردوو طةشتمانكرد‪ ،‬ئةوا دةشيت‬ ‫>ز‪ (Herbert George Wells (1866-1946 :‬طةورة نووسةريكى‬ ‫‪ - 24‬ويل‬ ‫ئنطليزة‪ ،‬بةنيوبانطتين بةرهةمى لة بوارى رؤمانى زانستة ئةنديشةدا‬ ‫)ئاميرى زةمانة ‪( The Time Machine‬يةء‪ ،‬طةل رمانى دى لةهةمان‬ ‫بواردا هةية‪ ..‬وةك‪ ) :‬دوورطةكةى د‪ .‬مؤر ‪The Island of Dr.‬‬ ‫‪(Moreau‬ء )ييكةمي ثياوانيكى نيو مانط ‪The First Men in the‬‬ ‫‪(Moon‬و‪...‬تد‪.‬‬

‫>دا ببينينةوة‪ ..‬وةك‬ ‫خؤمان لة باريكى مةحال‬ ‫ئةوةى مرؤظيك بةرلةوةى دايكء باوكى لةداييك‬ ‫بوبن خؤى هةبيت‪.‬‬ ‫بةلم طةشت بؤ ئاييندة كردن‪ ،‬تةنيا ناسازىء‬ ‫>ةتدارى تيداية‪.‬‬ ‫دذواريي روال‬

‫طةشت بؤ ئةستيرةكان‬ ‫لة ئاساندا ئةستيرةى وا هةية هيندة ليمانةوة دوورة‪،‬‬ ‫بةوينة‪ :‬تيشك بةماوةى ‪ 40‬سال ئ ةو‬ ‫دووريية نيوانان دةبريت‪ ..‬وةك دةزاني ناتواني شتيك وا‬ ‫ليبكةين بةخيراييةكى ئةوتؤ بروات لة خيرايى تيشك زيت بيت‪..‬‬ ‫كةواتة دةطةينة ئةو ئةنامةى ناتواني بة مودةتى لة ‪40‬‬ ‫سال كةمت بطةينة ئةو جؤرة ئةستيرةية‪..‬‬ ‫>ةية!‬ ‫بةلم ئةم ئةنامة هةل‬ ‫ضونكة ئيمة ئةو طؤرانةمان رةضاو نةكرد لة ئةنامى‬ ‫بزوتنةوةوة ديتةئاراوة‪:‬‬ ‫طريان بة رؤكيت )صارووخ(ةكةى ئةينشتاينء بةخيرايى‬ ‫‪240,000‬كم‪/‬ضركة بةرةو ئةو ئةستيرةية دةضي‪ ..‬ماناى واية‬ ‫>كى سةر زةوييةوة ثاش تيثةربونى )‪÷300,000‬‬ ‫بةنيسبةت خةل‬ ‫‪ x40=50(240,000‬سال د ة ط ةي ن‪.‬‬

‫)و‪.‬ك‪ ..‬لةسةرضاوةى ديكةوة(‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫بةلم بةنيسبةت ئيمةوة كة سوارى رؤكيتةكةى ئةينشتاين‬ ‫بوينء‪ ،‬خيراييةكةى ‪240,000‬كم‪/‬ضركةية‪ ..‬ئةم مودةتى ثةنا‬ ‫>ة‪ ،‬بةريذةى ‪10‬بؤ ‪ 6‬ك ة مد ةكا ت‪.‬‬ ‫سال‬ ‫>كو ثاش تةنيا ثاش‬ ‫واتا ئيمة ثاش ثةنا سال ناطةين‪ ..‬بةل‬ ‫‪50x(6÷10) =30‬سال دةطةين‪.‬‬ ‫تا خيرايى رؤكيتةكةى ئةينشتاين زيت لة خيرايى تيشك‬ ‫نزيكبيتةوة‪ ،‬دةتواني –بة ئارةزووى خؤمان‪ -‬ئةو كاتة كةمت‬ ‫بكةينةوة كة طةشتيارةكان بؤ طةيشت بةمؤرة ئةستيرة هيجطار‬ ‫دوورانة طةرةكيانة‪.‬‬

‫>ةتيكى وادا كة بةخيراييةكى هيجطار زؤر‬ ‫ئةمةش لة حال‬ ‫برؤين‪ ،‬طةرضى لةو ماوةيةدا ‪80‬سال لةسةر زةوى تيدةثةريت‪.‬‬

‫شتةكان كورت دةبنةوة‬ ‫كةمآ لةمةوبةر بروامان هينا كات ضةمكى رةهايى خؤى‬ ‫بزركرد‪ ..‬كات واتاييكى نيسبى هةيةء‪ ،‬طةرةكيتى بةوردى ئاماذة‬ ‫بةو ئةزمونطةية بدريت كة )كات(ى تيدا دةثيوريت‪ .‬جاريكى دى‬ ‫>ينةوةى بؤشايى‪.‬‬ ‫دةطةريينةوة سةر باسء ليكؤل‬

‫بة ريطةى تيؤرى‪ ..‬دةتواني بطةينة ئةم ئةستيرانةء‬ ‫بشطةريينةوةء دةقيقةييك زيتمان ثينةضيت!‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫بةرلة تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن‪ ،‬ئةوةمان بؤ روونبؤوة‪:‬‬ ‫بؤشايى ضةمكيكى نيسبيية‪ ..‬بةلم لةطةل نيسبيتى بؤشاييدا‪،‬‬ ‫ئيمة مؤركيكى رةهامان بة ثيوانةى تةنةكان دابو‪ ..‬واتا ئيمة‬ ‫>ةتةكانى ئةو تةنانةن‪..‬‬ ‫واماندانابو‪ ،‬ئةم ئةندازانة لة خةسل‬ ‫لةبةرئةوة ثابةندن بةو ئةزمونطةيةى تييدا ضاوديريان دةكةين‪..‬‬ ‫بةلم تيؤرى نيسبى وامان ليدةكات واز لةم برواية بيني‪ ..‬ئةم‬ ‫برواية وةك ضةمكى )كاتى رةها( وايةء‪ ..‬ئةمة تةنيا بؤضوونيكى‬ ‫>ةى هةميشةييمانةوة لةطةل خيرايى‬ ‫>ةى كؤنة‪ ..‬بةهؤى مامةل‬ ‫هةل‬ ‫زؤر طضكةدا‪ ،‬بةبةراورد لةطةل خيرايى تيشكدا‪ ،‬تووشى ئةو‬ ‫>ةية بوين‪.‬‬ ‫هةل‬

‫با وايدانيي شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين بةلى شؤستةى‬ ‫ويستطةييكدا تيدةثةريت‪ ،‬دريذاييةكةى ‪2,400,000‬كم ة‪.‬‬ ‫ئايا طةشتيارانى شةمةندةفةرى ئةينشتاين بةمة قايلدةبن؟‬

‫‪27‬‬

‫شةمةندةفةرةكة مةسافةى نيوان ئةمسةرى شؤستةكة تا‬ ‫ئةوسةرى بةثيى كاتذميرى ويستطةكة بة ‪÷2,400,000‬‬ ‫‪10 =240,000‬ضركة دةبريت‪ ..‬بةلم طةشتياران كاتذميرى‬ ‫خؤيان ثيية‪ ،‬كة بةثيى ئةم كاتذميرةيان‪ ،‬شةمةندةفةرةكة ئةو‬ ‫مةسافةيةى نيوان هةردوو كؤتايى شؤستةكة لة مودةتيكى‬ ‫كةمتدا دةبريت‪ ..‬ئيمة دةزاني‪ ،‬ئةم كاتةى دواييان تةنيا ‪6‬ضركة‬ ‫دةخايينيت‪ ..‬لةئاكامى ئةمةدا‪ ،‬طةشتيارةكان مافى تةواوى‬ ‫خؤيانة بطةنة ئةو ئةنامةى كة دريذايى شؤستةكة‬ ‫>كو تةنيا‪:‬‬ ‫‪2,400,000‬كم نيية‪ ،‬بةل‬

‫‪1,440,000=240,000× 6‬كم ة‪.‬‬ ‫كةواتة ئيمة لةبارى سةرنى ضاوديرى بةنيسبةت‬ ‫شؤستةكةوة نةبزواو‪ ،‬دةبيني‪ :‬دريذى شؤستةكة زيتة لةضاو‬ ‫بارى سةرنى ئةو ضاوديرةى كة شؤستةكة بة نيسبةتييةوة‬ ‫دةبزويت‪ ..‬هةمو تةنيكى بزواو لة سةمتى بزوتنةوةكةيدا‬ ‫بضووكت دةبيتةوة‪.‬‬ ‫>طةى رةهايى بزوتنةوة‬ ‫بةلم ئةم كورتبونةوةية هةرطيز بةل‬ ‫نيية‪ ..‬تةنيا هيندةمان بةسة‪ ،‬بةنيسبةت )تةن(ةكةوة لة جيى‬ ‫ضاوديريكى نةبزواو بي‪ ،‬تا سةرلةنوآ دريذييكةى زيادبيتةوة‪.‬‬ ‫هةمان شتيش لةطةل طةشتيارةكاندا روودةدات‪ ..‬كاتآ ئةمان‬ ‫شؤستةكة بةكورتى دةبينن‪ ..‬شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينيش‬ ‫بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤسةكةوة واديارة )بةنيسبةتى ‪6‬بؤ‬ ‫‪ (10‬ضؤتةوةييك‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫>كو طشت ئةو‬ ‫>ةتينةر بيت‪ ..‬بةل‬ ‫ئةمة نابيت تةنيا ضاوخةل‬ ‫كةرةسانةى بؤ ئةندازةطرتنء ثيوانى دريذى تةنةكان‬ ‫بةكاردةهينرين هةمان شت دةردةخةن‪.‬‬ ‫دوايئةوةى زانيمان شتةكان دةضنةوةييك‪ ..‬ثيويستة‬ ‫>وطؤريك بةينة ئةو وتوويذانةى لةمةوبةر لةبارةى كاتى‬ ‫ئال‬ ‫كردنةوةى دةرطاكانى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كردمان‪ ..‬كة‬ ‫كاتى كردنةوةى دةرطةكانان لة بارى سةرنى ضاوديرة‬ ‫وةستاوةكانى سةر شؤستةى ويستطةكةوة حسابكرد‪ ،‬واماندانا‬ ‫جياوازى لةنيوان دريذى شةمةندةفةرى بزواو ء شةمةندةفةرى‬ ‫وةستاودا نيية‪ ..‬كةضى ئةوةتا دريذى شةمةندةفةرة بزواوةكة‬ ‫بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة ضووةييكء كورتبؤوة‪..‬‬ ‫بةمثيية كاتى راستينةى نيوان كردنةوةى دةرطةكان بةطويرةى‬ ‫>كو دةكاتة تةنيا‪÷6) :‬‬ ‫كاتذميرى ويستطةكة ناكاتة ‪40‬ضركة‪ ..‬بةل‬ ‫‪x 40= 24 (10‬ضركة‪.‬‬ ‫>وطؤرةش بةنيسبةت ئةو ئاكامانةى لةمةوبةر ثييان‬ ‫ئةم ئال‬ ‫طةيشتي هيض باييخيكى نيية‪.‬‬ ‫ئةم دوو وينةيةش‪ ،‬شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينء‪ ،‬شؤستةى‬ ‫ويستطةكة دةنوينن‪ ..‬وةك ضاوديرة وةستاوةكانى‬ ‫سةرشؤستةكةء‪ ،‬سةرنشينانى نيو شةمةندةفةرةكة دةيبينن‪.‬‬ ‫ئيمة لة وينةكةى لى راستدا‪ ،‬دةبيني شؤستةكة لة‬ ‫شةمةندةفةرةكة دريذترة‪ ،‬بةلم لة وينةكةى لى ضةثدا‪،‬‬ ‫شةمةندةفةرةكة لة شؤستةكة دريذترة‪ ..‬باشة كام وينةيان لةطةل‬ ‫واقيعدا دةضةسثيت؟!‬

‫‪27‬‬

‫ئةم ثرسيارة بيماناية وةك ئةو ثرسيارةى لثةرةى ثيشووتر‬ ‫واية لةبارةى شوانء مانطاكةوة‪.‬‬ ‫هةردوكيان بريتي لة ييك راستى مةوزووعىء‪ ،‬لة دوو بارى‬ ‫تيروانينى جياوازةوة وةرطياون‪.‬‬

‫خيراييةكانيش دةمدةمي‬ ‫ئايا ئةو‬ ‫طةشتيارةى‬ ‫لةنيو‬

‫شةمةندةفةريكدا بةخيرايى ‪5‬كم‪/‬سةعات بؤ ثيشةوةى‬ ‫شةمةندةفةرةكة دةرواتء‪ ،‬شةمةندةفةرةكةش بةخيرايى‬ ‫‪50‬كم‪/‬سةعات دةروات‪ ..‬ئايا خيرايى ئةو طةشتيارة بةنيسبةت‬ ‫>ة ئاسنينةكةوة ضةندة؟‬ ‫هيل‬

‫‪28‬‬


‫>ة ئاسنينةكةوة‬ ‫ئاشكراية خيرايى مرؤظةكة بةنيسبةت هيل‬ ‫دةكاتة‪:‬‬ ‫‪55 =50+5‬كم‪/‬سةعات‪.‬‬ ‫ئةم وتوويذة لةسةر ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكان‬ ‫بنياتنراوة‪ ..‬هيض طومانيكيشمان لة راستىء دروستى ئةم ياساية‬ ‫نيية‪.‬‬ ‫لة واقيعدا شةمةندةفةرةكة ‪50‬كم لة‬ ‫سةعاتيكدا دةبريتء‪ ،‬طةشتيارةكةش ثينج كيلؤمةترى دى‬ ‫دةبريتء‪ ،‬هةموى دةكاتة ‪55‬كمء‪ ،‬ئةمةش ئةو مةسافةيةية‬ ‫لةمةوبةر باسانكرد‪.‬‬ ‫ئةوة بةتةواوى زانراوة‪ ،‬بونى ئةوثةرى خيرايى لة جيهاندا‪..‬‬ ‫بةكارهينانى تةواوى ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكان‬ ‫قةدةغةدةكات‪ ،‬كة ثةيوةنديى بة خيرايى زؤرء كةمةوة هةية‪.‬‬ ‫ئةطةر طةشتيارةكةى نيو شةمةندةفةرى ئةينشتاين‪ ،‬بؤ‬ ‫نوونة‪ ،‬بةخيرايى ‪100,000‬كم‪/‬ضركة ببزويت‪ ..‬ئةوا خيراتيى‬ ‫>ة ئاسنينةكةوة نابيت بة‪:‬‬ ‫طةشتيارةكة بةنيسبةت هيل‬ ‫‪340,000=240,000+100,000‬كم‪/‬ضركة‪..‬‬ ‫ضونكة ئةم خيرايية لة خيرايى تيشك كة ئةوثةرى خيرايية‪،‬‬ ‫>ة‪.‬‬ ‫زيتة‪ ..‬بؤيآ بونى ئةمة لة سروشتدا مةحال‬ ‫كةواتة رووندةبيتةوة‪ ،‬ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكان‪ ،‬كة لة‬ ‫ذيانى رؤذانةماندا بةكاريديني‪ ،‬كؤك نيية‪ ،‬تةنيا بةنيسبةت ئةو‬ ‫خيراييانةوة راستء دروستة كة زؤر لة خيرايى تيشك كةمتن‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫>ةتييكانى تيؤرى‬ ‫ئةو خوينةرةى لةسةر هةمو ناسازيية روال‬ ‫نيسبى راهاتووة‪ ،‬بةئاسانى ثةى بة هؤكانى نةسةلاندنى ئةو‬ ‫>ةت روونانة دةبات‪ ..‬كة هةر ئيستاكةء بةثيى ئةو‬ ‫وتوويذة روال‬ ‫ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكانان بة ئةنام طةياندووة‪ ..‬بؤ‬ ‫ئةم مةبةستةش‪ ،‬ئةو مةسافةيةى شةمةندةفةرةكة لة سةعاتيكدا‬ ‫>ة ئاسنينةكةوة بريويتى‪ ،‬لةطةل ئةو مةسافةيةى‬ ‫بةنيسبةت هيل‬ ‫طةشتيارةكةى نيو شةمةندةفةرةكة بريويتى‪ ..‬هةردوكيانان‬ ‫>يت‪:‬‬ ‫كؤكردةوة‪ ..‬بةلم تيؤرى نيسبى ئةوةمان ثيدةل‬ ‫ناكريت ئةو دوو مةسافةية كؤبكةينةوة‪ ..‬ئةم رةفتارة‪،‬‬ ‫رةفتاريكى نادروستة‪ ..‬بةتةواوى وةك ئةوة واية بانةويت‬ ‫رووبةرى ئةو ثارضة زةويية بدؤزينةوة كة لةم وينةيةداية‪ ،‬بةوةى‬ ‫>ى )ب ج(دا ليكبدةين‪ ..‬ئةوة‬ ‫>ى )ا ب( لةتةك راستةهيل‬ ‫راستةهيل‬ ‫>ةى دوايى )ا ج(‪ ،‬لةبةر‬ ‫لةبي بةرينةوةكة دريذى ئةم راستة هيل‬ ‫دوورى مةوداى بينينةكةى لةتةك راستيدا ناطونيت‪ ..‬ويراى‬ ‫ئةمةش‪ ..‬بؤ‬ ‫دةستنيشانكردنى خيرايى‬ ‫طةشتيارةكة بةنيسبةن‬ ‫ويستطةكةوة‪ ..‬ثيويستة‬ ‫لةسةرمان دةستنيشانى ئةو‬ ‫ريطةية بكةين كة لة سةعاتة‬ ‫و ةختيكدا – ب ةثي ى كاترا طرتن ى‬ ‫ويستطةكة‪ -‬بريويتى‪ ..‬بةلم ئةوةى ثةيوةنديى بة دياريكردنى‬ ‫خيرايى طةشتيارى نيو شةمةندةفةرةكةوة هةية‪ ،‬ثيويستة‬

‫‪28‬‬


‫لةسةرمان كاتراطرتنى نيو شةمةندةفةرةكة بةكاربيني‪ ..‬ئةم دوو‬ ‫كيشةيةش وةك لةمةوبةر بؤمان روونبؤوة‪ ،‬زؤر لةييكدى‬ ‫جياوازن‪.‬‬

‫لة هةمو ئةمانةدا‪ ..‬ئةو‬ ‫ئةنامة ديتةدى كة ناتواني‬ ‫دوو خيراي ى – ب ةل ى ك ة م ةو ة‬ ‫ييكيكيان لة خيرايى تيشك نزيك بيت‪ -‬بةو ريبازةى لةسةرى‬ ‫راهاتووين بةكاريبيني‪ ،‬كؤبكةينةوة‪ ..‬دةشتوانريت بة‬ ‫تاقيكردنةوة ئةو دذواريية ئاشكراء لةرووة بسةلينريت كة لة‬ ‫كؤكردنةوةى خيراييةكانداية‪ ..‬بةم ريطةية‪ ..‬بةوينة‪) :‬وةك‬ ‫لةمةوبةر باسانكرد(‪ ،‬بة ضاوديريكردنى بلوبونةوةى تيشك‬ ‫لةنيو ئاوى بزواودا‪.‬‬ ‫بةلم واقيعى خيرايى بلوبونةوةى تيشك لةنيو ئاوى بزواودا‪..‬‬ ‫ناكاتة كؤى خيرايى تيشك لةنيو ئاوى وةستاودا‪ ،‬لةتةك خيرايى‬

‫‪27‬‬

‫>كو لة ئةنامى ئةم كؤكردنةوةية‬ ‫بزوتنةوةى ئاوةكةدا‪ ..‬بةل‬ ‫كةمتة‪ ..‬ئةمةش ئةناميكى راستةوخؤى تيؤرى نيسبيية‪.‬‬ ‫>ةتيكى تاقانةء بيوينة رابكيشي كةلة‬ ‫ثيويستة ثةنة بؤ حال‬ ‫كؤكردنةوةى دوو خيراييدا هةية‪ ..‬ئةطةر ييكيكيان بةتةواوى‬ ‫كرديية ‪300,000‬كم‪/‬ضركة‪ ،‬وةك دةزاني ئةم خيرايية مؤركى‬ ‫مانةوةء نةطؤرانى هةية‪ ..‬هةرضةند ئةو ئةزمونطانة ببزوين كة‬ ‫ليوةيانةوة ضاوديرى دةكريت‪ ،‬يان راستت واية هةرضةنديك‬ ‫خيرايى دى بةينة سةر خيرايى ‪300,000‬كم‪/‬ضركة‪ ،‬لة‬ ‫ئةنامدا هةمان خيراييمان دةستطي دةبيتةوة كة هةر‬ ‫‪300,000‬كم‪/‬ضركة‪.‬‬ ‫نةتوانينى بةكارهينانى دةستوورى كؤكردنةوةى ئاسايى دوو‬ ‫خيرايى‪ ..‬دةتوانريت بة بارءدؤخيكى ئاسانى ديكة‬ ‫بةراوردبكريت‪ ..‬ئةويش ئةم بارودؤخةية‪:‬‬ ‫ئاشكراية طؤشةكانى سيطؤشة تةختةكةى )ا ب ج( دةكاتة‬ ‫‪180‬ة‪) ..‬بروانة وينةى لى ضةث(‪ ..‬با ئيستاكة وايدانيي‬ ‫سيطؤشةكة لةسةر زةوى نةخشةكيشراوة )بروانة وينةى لى‬ ‫راست(‪.‬‬ ‫>كةوتنى زةوى‪ ..‬طؤشةكانى ئةم‬ ‫لةبةر شيوة طؤيى هةل‬ ‫سيطؤشةيةى لةسةر زةوى وينةكيشراوة لة ‪180‬ة زيتدةبيت‪..‬‬ ‫>ةتيكدا هةستى ثيدةكريت كة‬ ‫ئةم جياوازييةش تةنيا لة حال‬ ‫بتوانريت لةنيوان ئةندازةكانى سيطؤشةكةء ئةندازةكانى زةويدا‬ ‫بةراورد بكريت‪.‬‬

‫‪28‬‬


‫بةشى شةشةم‬ ‫رةنكار بارستايى دةطؤريت‬ ‫بارستايى‬

‫>ةتى خيرايى خاو )كةم(دا‪ ..‬دةتواني دةستوورة‬ ‫كةواتة لة حال‬ ‫ئاساييةكةى كؤكردنةوةى خيراييةكان بةكاربيني‪ ..‬بةتةواوى‬ ‫هةروةكو ضؤن دةتواني دةستوورةكانى رووبةرثيو بؤ‬ ‫ئةدازةطرتنء ثيوانى رووبةرة طضكةكانى زةوى بةكاربيني‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫طريان دةمانةويت وا لة تةنيكى نةبزواو بكةين‬ ‫بةخيراييةكى دياريكراو ببزويت‪ ..‬ثيويستة بة هيزيك كار‬ ‫>ةتةدا‪ ،‬ئةطةر هيض هيزيكى‬ ‫بكةينة سةر ئةو تةنة‪ ..‬لةم حال‬ ‫دةرةكى لة ريى بزوتنةوةكةدا نةبيتة كؤسث‪ ..‬بةوينة‪ ،‬هيزى‬ ‫ليكخشاندن‪ ..‬ئةوا ئةو تةنة بةخيراييةك دةبزويت كة‬ ‫وردةوردة زيتدةبيت‪ ..‬ثاش تيثةربونى كاتيكى دياريكراو‪،‬‬ ‫بؤمان هةية خيرايى تةنةكة بطةيةنينة ئةو رادةيةى‬ ‫>ةتةشدا دةبيني بؤئةوةى لةذير‬ ‫طةرةكمانة‪ ..‬لةم حال‬ ‫كارتيكردنى هيزيكدا كة بة تةنة جؤراوجؤرةكان درابيت‪ ،‬تا‬ ‫وايان ليبكريت خيراييةكى دياريكراويان ثيبدريت‪ ،‬ئةوا‬ ‫ثيويستمان بة ماوةى زةمةنى جياجيا هةية‪.‬‬ ‫ئةما بؤئةوةى بتواني ليكخشاندن فةرامؤش بكةين‪ ..‬با‬ ‫وايدانيي دوو خرؤكى هاو قةوارةمان هةيةء‪ ،‬لةنيو بؤشايى‬ ‫طةردووندان‪ ..‬ييكيكيان لة قورقوشمء ئةويديكةيان لة‬ ‫تةختةية‪.‬‬ ‫ئةم دوو خرؤكة بة هيزيكى ضونييكةوة تونددةكةين‪ ،‬تا‬ ‫بطةنة خيراييةك‪ ،‬بةوينة بطةنة ‪10‬كم‪/‬سةعات‪.‬‬ ‫ئاشكراية‪ ،‬بؤ طةيشت بةم ئةنامة‪ ،‬بةنيسبةت خرؤكة‬ ‫قورقوشةكةوة كاتيكى دريذترى طةرةكة لةضاو خرؤكة‬

‫‪28‬‬


‫تةختةكةدا‪ ..‬تا بة هيزيكى بةخشةرى ضونييك كاربكاتة‬ ‫سةريان‪.‬‬ ‫>ةتةدا دةوتريت‪ :‬خرؤكى قورقوشةكة‬ ‫لةم حال‬ ‫بارستاييةكى طةورةترى لةبارستايى خرؤكى تةختةكة هةية‪.‬‬ ‫جا لةبةرئةوةى بةزياد كردنى ماوةى زةمةنى كارتيكردنى‬ ‫هيزيكى نةطؤر لةسةر تةنيك‪ ،‬خيرايى تةنةكة بةثيى‬ ‫زيادبونى ماوة زةمةنييكةى هيزةكة زياددةكات‪ ..‬ئيمة‬ ‫وايدادةنيي‪ ،‬ئةندازةى بارستاييةكة بريتيية لةو نيسبةتةى‬ ‫لةنيوان ماوة زةمةنيية ثيويستةكةدا هةية بؤ طةيشت بةو‬ ‫خيراييةى دراويتآ‪ ،‬لةو كاتةوة كة تةنةكة وةستاوةء‪،‬‬ ‫لةنيوان ئةو خيراييةدا كة ناوبرا‪ ..‬بارستايى لةتةك ئةم‬ ‫نيسبةتةدا هاوريذةيى دةكات‪ ..‬لةطةل تيبينيكردنى ئةوةى‬ ‫كة ئةنامى ئةم هاوريذةيية لةسةر ميقدارى ئةو هيزة‬ ‫دةوةستيت تةنةكةى خستؤتةطةر‪.‬‬

‫بارستايى زياد دةكات‬

‫>ةتةكانى )تةن(ةكانة‪..‬‬ ‫بارستايى لة طرينطتين خةسل‬ ‫>ى بةسةر‬ ‫زانيومانة بارستايى تةن هةرطيز ناطؤرريتء‪ ..‬دةخل‬ ‫خياييةوة نيية‪ ..‬ئةمةش لةو سةلاندنانةوة هاتووة كة لة‬ ‫>ةتى‬ ‫>يت‪ :‬خيرايى لة حال‬ ‫سةرةتادا باسانكردنء‪ ،‬دةل‬ ‫كارتيكردنى هيزيكى نةطؤردا بؤسةر تةن‪ ،‬راستةوخؤيانة‬ ‫)طردياا ( لةتةك ماوة زةمةنييكةى كارتيكردنى ئةم هيزةدا‬ ‫هاوريذة دةكات‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ئةم سةلاندنة لةليةن ئيمةوة لةسةر دةستوورة باوةكةى‬ ‫كؤكردنةوةى خيراييةكان بنياتنراوة‪ ..‬بةلم ئةوةبو ئيمة‬ ‫>ةتيكدا‬ ‫كةمآ لةمةوبةر ئةوةمان سةلاند‪ :‬نابيت لة هةمو حال‬ ‫ئةم دةستوورة بةكاربهينريت‪.‬‬ ‫باشة‪ ..‬ثاش تيثةربونى دووةم ضركة بةسةر‬ ‫دةستثيكردنى هيزةكةدا ضيبكةين بؤئةوةى بطةينة ئةو‬ ‫خيراييةى طةرةكمانة؟‬ ‫ئيمة ئةو خيرايية كؤدةكةينةوة كة )تةن(ةكة ثاش‬ ‫تةواوبونى ييكةم ضركة وةريطرتووة‪ ،‬لةتةك ئةو خيراييةى لة‬ ‫ماوةى دووةم ضركةدا وةريطرتووة‪ ..‬ئةمةش بةثيى‬ ‫دةستوورة باوةكةى كؤكردنةوةى خيراييةكان جيبةجآ‬ ‫دةكةين‪ ..‬دةتواني ئةم كارة بةجيبيني مادام ئةو خيراييةى‬ ‫وةريطرتووة هيشتا نةطةيشتؤتة رادةييك تا لةطةل خيرايى‬ ‫>ةتةياندا ئيدى ناتواني ئةو‬ ‫تيشكدا بةراورد بكريت‪ ..‬لةم حال‬ ‫دةستوورة كؤنة بةكاربيني‪.‬‬ ‫ئةطةرهةردوو خيراييةكةمان كؤكردةوةء‪ ،‬تيؤرى‬ ‫نيسبيشمان رةضاوكرد‪ ..‬دةبيت بطةينة ئةناميك هةردةم لةو‬ ‫ئةنامة كةمت بيت لة بةكارهينانى دةستوورة كؤنةكةى‬ ‫>ةتة دروست‬ ‫كؤكردنةوةدا دةستمان دةكةويت‪ ..‬كة بؤ ئةم حال‬ ‫>ةتى طةيشتنة خيراييةكى‬ ‫نيية‪ ..‬ئةمةش ماناى واية‪ ،‬لة حال‬ ‫زؤردا‪ ..‬ئيدى ئةو خيرايية بة زيادكردنى ماوة زةمةنييكةى‬ ‫>كو‬ ‫كارليكردنى هيز بؤسةر تةن )بةوثيية( زياد ناكات‪ ..‬بةل‬

‫‪28‬‬


‫بةشيوةييكى خاوتر‪ ..‬ئةمةش شتيكى زانراوة‪ ..‬ضونكة‬ ‫ئةوثةرى خيرايى لة ئاراداية‪.‬‬ ‫تا خيرايى تةن لة خيرايى تيشك نزيك ببيتةوة‪ ،‬ئيدى‬ ‫خيراييةكة خاوء خاوتر زياددةكات‪ ،‬كاتيك هيزيكى نةطؤر‬ ‫كارى تيكرد‪ ..‬ئةمةش لةبةرئةوةية كة ناتوانريت لةوثةرى‬ ‫خيرايى تيثةرينريت‪.‬‬ ‫تا ئةو كاتةى دةمانتوانى بيسةليني‪ ،‬بة زيادكردنى‬ ‫مودةتى كارتيكردنى هيز بؤسةر تةن‪ ،‬خيرايى تةنةكة‬ ‫>ى‬ ‫>يي‪ :‬بارستايى دةخل‬ ‫زياددةكات‪ ..‬لة تواناشاندا بو بل‬ ‫بةسةر ميقدارى خيرايى )تةن(ةكةوة نيية‪ ..‬بةلم كاتيك‬ ‫خيرايى تةن دةطاتة رادةييكى وا بشيت لةتةك خيرايى‬ ‫تيشكدا بةراورد بكريت‪ ،‬ئةوسا هاوريذةى نيوان ماوة‬ ‫>ةتةدا‬ ‫زةمةنييكةء خيرايى تةنةكة نامينيتء‪ ،‬لةم حال‬ ‫بارستايى وايليديت ثشت بة خيرايى ببةستيت‪ ..‬جا‬ ‫لةبةرئةوةى كاتى ثةلةثيكردن )تاودان( بةبيسنوور‬ ‫زياددةكاتء‪ ،‬لة هةمان كاتيشدا ناتوانريت خيرايى لة‬ ‫رادةييكى دياريكراو تيثةرينريت‪ ..‬دةبيني بارستايى‬ ‫بةطويرةى زيادبونى خيرايى زياددةكاتء‪ ،‬كاتيك خيرايى‬ ‫تةنةكة بةقةدةر خيرايى تيشكى ليهات‪ ،‬بارستاييةكةى‬ ‫دةطاتة رادةييكى بيثايان‪.‬‬ ‫ذميركارييكان ئةوة رووندةكةنةوة‪ ،‬بارستايى تةن لةكاتى‬ ‫بزوتنةوةدا بةو ميقدارة زياددةكات كة دريذييكةى بةو‬ ‫بزوتنةوةية كورتدةبيتةوة‪ ..‬بةمؤرة بارستايى‬

‫‪27‬‬

‫شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كة بةخيرايى‬ ‫‪240,000‬كم‪/‬ضركة دةبزوا‪ ،‬بةميقدارى )‪ (6÷10‬جار لة‬ ‫بارستايى شةمةندةفةريكى وةستاوى )وةك خؤى( زيتة‪.‬‬ ‫>ةتى خيرايية ئاسايية بضكؤلةكاندا لةضاو‬ ‫ئاشكراية لة حال‬ ‫خيرايى تيشكدا‪ ،‬بؤمان هةية طؤرانى بارستايى بةتةواوى‬ ‫فةرامؤش بكةين‪ ..‬هةروةكو بؤشان هةية ثيوةنديى‬ ‫مةوداكانى تةن بةو خيراييةوة ثشتطوآ بةين‪ ..‬يان‬ ‫ثةيوةنديى ماوةى زةمةنى نيوان دوو رووداو بةو خيرايية كة‬ ‫ضاوديرةكانى ئةو دوو رووداوة ثيى دةبزوون‪ ،‬ئةميش‬ ‫فةرامؤش بكةين‪.‬‬ ‫ئيمة دةتواني لة راستىء دروستى ثشتبةستنى بارستايى‬ ‫>نيابي‪ ..‬ئةو ثشتبةستنةى لة ئاكامى تيؤرى‬ ‫بةو خيرايية دل‬ ‫نيسبييةوة بة تاقيكردنةوةى راستةوخؤيانةوة هاتووة‪..‬‬ ‫ئةويش بة ضاوديريكردنى بزوتنةوةى ئةليكتؤنة‬ ‫بزيو)عةجوول(ةكان‪.‬‬ ‫لة هةلومةرجى تاقيكةكردنةوةى نويدا‪ ..‬ئةو ئةليكتؤنةى‬ ‫بةخيراييةكى نزيك لة خيرايى تيشك دةبزويت‪ ..‬شتيكى‬ ‫>كو دياردةييكى ئاساييةء‪ ،‬كةرةسةى‬ ‫دةطمةن نيية‪ ،‬بةل‬ ‫تايبةتيش بؤ زيادكردنى خيرايية ئةليكتؤنييكان هةية‪ ،‬كة‬ ‫خيراييةكى وايان ثيدةبةخشيت نزيكةى ‪30‬كم‪/‬ضركةيان‬ ‫لةخيرايى تيشك كةمت بيت‪.‬‬ ‫بةمؤرة‪ ،‬فيزيكى نوآ دةتوانيت بةراوردى بارستايى ئةو‬ ‫ئةليكتؤنانة بكات كة بة خيراييةكى هيجطار زؤر دةبزوين بة‬

‫‪28‬‬


‫بارستايى ئةليكتؤنة نةبزواوةكانةوة‪ ..‬دوا ئةنامى‬ ‫تاقيكردنةوةكان ثشتبةستنى بارستاييان بة خيراييةوة‬ ‫سةلاند‪ ..‬ئةمةش ئةو كيشةيةية لةتةك باوةرى نيسبيتيدا‬ ‫دةطونيت‪.‬‬

‫نرخى طراميك تيشك ضةندة؟‬

‫زيادبونى بارستايى تةن بةتةواوى بةندة بةو رةنكارةى‬ ‫ثييدراوة‪ ..‬ئةم زيادبونةش‬ ‫طردى‪ -‬لةتةك ميقدارى رةنكارى‬ ‫را ست ةوخؤيان ة –‬ ‫>ةثيخستنى تةن هاوريذة دةكات‪.‬‬ ‫ثيويستدا بؤ جوول‬ ‫>ةتةدا ثيويست ناكات رةنكار تةنيا بؤئةوة بيت‬ ‫لةم حال‬ ‫>ة‪ ..‬هةمو رةنكاريك بؤ تةنيك‬ ‫)تةن(ةكة بكةويتة جوول‬ ‫بدريتء‪ ،‬هةمو زيادبونيك لة وزةكةيدا بارستاييةكةى ثآ‬ ‫زياددةكات‪ ،‬لةبةرئةمة بارستايى تةنى طةرمكراو لة بارستايى‬ ‫تةنى سارد زيتة‪ ،‬هةروةكو بارستايى بارستايى‬ ‫>ل‬ ‫زةمبةلةكيكى ثةستينراو لة بارستايى زةمبةلةكيكى بةرةل‬ ‫زيتة‪.‬‬ ‫>كةى تةناسوبى نيوان طؤرانى‬ ‫لةراستيدا هاوكؤل‬ ‫بارستايىء طؤرانى وزة زؤر طضكةية)كةمة(‪:‬‬ ‫بؤئةوةى تةنيا طراميك لة بارستايى تةنيك زيادبكةين‪،‬‬ ‫ثيويستة وزةييكى ‪25‬مليؤن كيلؤوات‪/‬سات )سةعات(ى‬ ‫بدةينآ‪ ..‬لةبةرئةوة طؤرانى بارستايى تةن لة هةلومةرجى‬ ‫ئاساييدا زؤر كةمةء تةنانةت بة ئاميرة وردةكانيش‬

‫‪27‬‬

‫ناتوانريت هةستى ثيبكريت‪ ..‬بةوينة‪ :‬طةرمكردنى )م ‪(3‬يك‬ ‫>ثدان‪ ،‬دةبيتة هؤى زيادبونى‬ ‫ئاو لة ثلةى سفرةوة تا ثلةى قول‬ ‫بارستايى ئاوةكة بة ميقدارى ثينج بةش لة مليؤنيك بةشى‬ ‫طراميك‬ ‫‪5‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ طرام‬ ‫‪1000,000‬‬ ‫>ووزمان لة كوورةييكى داخراودا‬ ‫ئةطةر طهنيك خةل‬ ‫سووتاند‪ ..‬ئةنامةكانى سووتاندن‪ ،‬دواى ساردكردنةوةى‪..‬‬ ‫بريتى دةبيت لة بارستاييةك كة‪ :‬ييك بؤ سآ هةزار طرام‬ ‫>ووزء ئؤكسجينةى ليى‬ ‫كةمت بيت لة بارستايى ئةو خةل‬ ‫ثيكهاتووة‪ ..‬بةلم ئةم بارستايى كةمبونةية‪ ،‬لةو طةرمايةوة‬ ‫هاتووة كة لةكاتى سووتاندا داويتييةوة‪.‬‬ ‫بةلم فيزيكى نوآ ئةو دياردانة دةزانيت كة طؤرانى‬ ‫بارستايى تةن تيياندا دةوريكى طةورة دةطيريت‪ ..‬لةوانة‪،‬‬ ‫بةوينة‪ :‬ئةو دياردةيةى لة كاتى بةييكدادانى ناوكة‬ ‫ئةتؤمييكاندا روودةدات‪ ..‬واتة ئةو دياردةيةى بةهؤيةوة‬ ‫ناوكى نوآ لة ناوكةكانى ديكةوة دروستدةبيت‪ ..‬بةوينة‪:‬‬ ‫لةكاتى بةييكدانى ناوكى ئةتؤميكى ليسيؤم لةتةك ناوكى‬ ‫ئةتؤميكى هايدرؤجيندا‪ ..‬دوو ئةتؤمى هيليؤميان ل‬ ‫ثيكديت‪ ..‬لةمةشدا بارستاييةكةيان لةضاو ميقدارى ييكةمدا‬ ‫بة ميقدارى ‪ 1‬ل ة س ةر‪ 400‬د ة طؤر ري ت‪.‬‬ ‫لةمةوبةر وتان‪ :‬بؤئةوةى تةنا طراميك بارستايى تةنيك‬ ‫زياتر بكةين‪ ..‬ثيويستة وزةييكى ‪25‬مليؤن كيلؤوات‪/‬ساتى‬

‫‪28‬‬


‫بدةينآ‪ ..‬لةمةوة ئةو ئةنامة ديتةدى كة طؤرينى طراميك‬ ‫ليسيؤمء هايدرؤجينى تيكةلو بؤ هيليؤم‪ ،‬برة وزةييك‬ ‫دةردةضيت كة ‪400‬جار كةمتة )لة بارستايى سةرةتاييان(‪..‬‬

‫واتا‪ 60,000 = 400 ÷ 25,000,000 :‬كيلؤوات ‪/‬سات‬ ‫ئيستاكة وةلم ئةم ثرسيارة دةدةينةوة‪ :‬طرانبةهاترين‬ ‫مادةييكى نيو سروشت )بةثيى كيشان( كامةية؟‬ ‫وا ثيكهاتووين كة راديؤم بة طرانبةهاترين مادة دابنيي‪..‬‬ ‫‪25‬‬ ‫>ى تيدةضيت‪.‬‬ ‫تةنيا طراميكى نزيكةى ضارةكة مليؤنيك رؤبل‬ ‫ئةما با نرخى )تيشك( لة طلؤثى كارةبا )ئةليكتيك(دا‬ ‫دياريبكةين كة تةنيا ‪ 1‬ل ة س ةر‪25‬ى وزةكةى ناوى دةبيتة‬ ‫تيشكى بينراو‪ ..‬لةبةر ئةمة ‪1‬طرام تيشك بةقةدةر ميقداريك‬ ‫رةنكارة كة ‪20‬كةرةت لة ‪25‬مليؤن كيلؤوات‪/‬سات زيتة‪..‬‬ ‫واتا طراميك تيشك بريتيية لة )‪ (500‬كيلؤوات‪/‬سات‪ ..‬ئةطةر‬ ‫نرخى ‪ 1‬كيلؤوا ت‪ /‬سا تا ن‬ ‫بةتةنيا كةثيكيك‪26‬دانا‪ ..‬دةطةينة ئةوةى نرخى طراميك تيشك‬ ‫>ة‪ ..‬بةمؤرة طراميك تيشك بيست ئةوةندةى‬ ‫‪5‬مليؤن رؤبل‬ ‫طراميك راديؤم طرانبةهاترة‪.‬‬

‫ثوختة‬ ‫راديؤ م‬ ‫‪ -25‬واتا زيت لة ‪ 250,000‬دؤلر بؤ ت ةنيا طرا مي ك ‪.‬‬ ‫>يكةء‪ ..‬نزيكةى ‪1‬سةنتة‪..‬‬ ‫‪ - 26‬كةثيك‪ :‬ثضووكتين ثارةى سؤظيتييةء‪ ،‬سةدييكى رؤبل‬ ‫ئةطةر نرخى كيلؤوات‪/‬ساتيكمان بة ‪1‬ة كةثيكيش دانا‪ ..‬ئةوا نرخى طراميك تيشك لة‬ ‫‪5‬مليؤن رؤبل زيت دةبيت‪ ..‬واتا زيت لة ‪5‬مليؤن دؤلر‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫بةمؤرة‪ ،‬ئةو تاقيكرنةوة سةلينةرة وردانة وامانليدةكةن‪،‬‬ ‫ددان بة راستىء دروستى‬ ‫تيؤرى نيسبيدا بنيي‪ ،‬كة‬ ‫>ةتة‬ ‫خةسل‬ ‫سةرسورهينةرةكانى جيهانى‬ ‫دةورءبةرمان دةخاتةروو‪..‬‬ ‫>ةتانةى بةهؤى‬ ‫ئةو خةسل‬ ‫ليكؤل>ين ةو ة ى س ةر ةتاي ى –يا‬ ‫>ينةوةى ساكارانةى‪ -‬شتةكان ناتوانريت‬ ‫>يي بة ليكؤل‬ ‫راستتة بل‬ ‫هةستيان ثيبكريت‪.‬‬ ‫ئةو طؤرانة طةوهةريية قوولنةمان بينى كة تيؤرى نيسبى‬ ‫دةياناتة سةر ئةو ضةمكء بؤضوونة بنضينةييانةى لة ماوةى‬ ‫ضةند سةدةييكداء لة ئةنامى تاقيكردنةوةكانى ذيانى رؤذانةدا‬ ‫>ةبون‪.‬‬ ‫طةلل‬ ‫ئايا ئةمة ماناى هةرةسهينانى تةواوى تةسةوورة ئاساييةكان‬ ‫نيية؟‪.‬‬ ‫ئايا ئةمة ماناى ئةوة نيية كة ئةو فيزيكةى بةر لة دةركةوتنى‬ ‫تيؤرى نيسبى ثيكهاتووة ضيدى برناكاتء ضةشنى كؤنة‬ ‫>ك تووردةدريت؟‬ ‫ثيلويكى ثةرثووتء بيكةل‬ ‫>ينةوةييكى‬ ‫ئةطةر كارةكة وابوايآ‪ ،‬ئةوا هةمو باسء ليكؤل‬ ‫زانستيانة كاريكى بيهوودة دةبو‪ ..‬ضونكة كةس ناتوانيت‬

‫‪28‬‬


‫>نيابيت ئاخؤ لة داهاتوودا زانستييةكى نوآ‬ ‫بةتةواوى لةوة دل‬ ‫دةرناكةويتء‪ ،‬هةرضى زانستى كؤن هةية هةموى توورنادات؟!‪.‬‬ ‫با تةسةوورى طةشتياريك لةنيو شةمةندةفةرةكةى‬ ‫ئةينشتايندا بكةين‪ ..‬يان هةر لةنيو شةمةندةفةريكى ئاسايى‬ ‫>طردا‪ ..‬ياخود تةنانةت لة شةمةندةفةريكى خؤشرةودا‪..‬‬ ‫نةفةرهةل‬ ‫ئةم طةشتيارة ويستى طؤرانيك لة ميقاتكردنى كاتذميرةكةيدا‬ ‫بكاتء‪ ،‬بةمةيش هاتء تيؤرى نيسبى رةضاوكرد‪ ..‬لةترسى‬ ‫ئةوةى كاتذميرةكةى لة كاتذميرى ويستطةكة دوانةكةويت‪..‬‬ ‫ئةطةر ئةو طةشتيارة خةريكى ئةمة بيت ئايا ثيى ثيناكةني؟‬ ‫>ةتةدا( لة ثاشء ثيشكةوتنى‬ ‫لة واقيعدا ئةو طؤرانةى )لةم حال‬ ‫كاتدا روودةدات‪ ،‬بةشيكى زؤر طضكةى بينرخى ضركةييكة‪..‬‬ ‫تةنانةت بةتةنيا لةرينةوةييكى شةمةندةفةرةكة زؤر لةوة زيت‬ ‫كاردةكاتة سةر وردترينء باشتين كاتذمير‪.‬‬ ‫ئةو ئةندازيارة كيميازانةى لةخؤى دةثرسيت‪ :‬ئايا بارستايى‬ ‫ئاو بةطةرمكردن دةطؤرريت يان نا؟ ئةوة ئةندازياريكة كيماسى‬ ‫)ناتةواوى( دةخاتة بيكردنةوةيةوة‪ ..‬بةلم ئةوةى ثيوةنديى بة‬ ‫فيزيكزانيكةوة هةيةو‪ ..‬ضاوديريى بةييكدادانى ناوكة‬ ‫ئةتؤمييكان دةكاتء‪ ،‬لةو وةرضةرخانة ئةتؤمييانةدا رةضاوى‬ ‫طؤرانى بارستايى ناكات‪ ..‬ثيويستة ئةو فيزيكزانة لةبةر‬ ‫نةفامييكةى لة ئةزمونطةكة دةربكريت‪.‬‬ ‫نةخشةدانةران هةردةم لة نةخشةدانانى ماتؤرةكانياندا‬ ‫ثيرةوى ياسا فيزيكيية كؤنةكان دةكةن‪ ..‬ضونكة ئةو طؤرانةى‬

‫‪27‬‬

‫لةتيؤرى نيسبييةوة ديتةئاراوة زؤر لة كارتيكردنى ئةو ميكرؤبة‬ ‫كةمتة كة دةكةويتة سةر قةراغى مةكينةكة‪.‬‬ ‫بةلم ئةو فيزيكزانةى ضاوديريى ئةليكتؤنة خيراكان دةكات‪..‬‬ ‫رةضاوكردنى طؤرانى بارستايى ئةليكتؤنةكان ئةركيكى سةر‬ ‫شانيتى )ئةو طؤرانى بارستاييةى لة ئةنامى طؤرانى خيراييةوة‬ ‫هاتؤتةدى(‪.‬‬ ‫بةمؤرة تيؤرى نيسبى‪ ،‬ئةو ضةمكء بؤضوونانةى زانستى‬ ‫>تيان دةكاتء‪،‬‬ ‫>كو قوول‬ ‫كؤن ثيكيهيناون بةدرؤيان ناخاتةوة‪ ..‬بةل‬ ‫هةروةها ئةو سنوورانةش دياريدةكات كة دةتوانريت لة‬ ‫ضوارضيوةياندا ئةم ضةمكة كؤنانة بةكاربهينرين‪ ..‬نةوةك ببيتة‬ ‫>ةء نادروست‪.‬‬ ‫هؤى ئةنامى هةل‬ ‫هةمو ئةو ياسا سروشتييانةى فيزيكزانة كؤنةكان بةرلة‬ ‫>كو تةنيا‬ ‫دةركةوتنى تيؤرى نيسبى دؤزييانةوة‪ ،‬ناسررينةوة‪ ،‬بةل‬ ‫سنوورى بةكارهينانيان دياريدةكات‪.‬‬ ‫ثيوةنديى نيوان ئةو فيزيكةى تيؤرى نيسبى رةضاودةكاتء‪،‬‬ ‫ثييدةطوتريت فيزيكى نيسبىء‪ ،‬نيوان فيزيكى كؤن كة ناوى‬ ‫كلسيكيان ليناوة‪ ..‬لةو ثيوةنديية دةضيت لةنيوانى رووبةرزانى‬ ‫>كةوتنى‬ ‫ثراكتيكى ئاسانيانةدا هةية كة رةضاوى شيوة طؤيى هةل‬ ‫زةوى دةكاتء‪ ،‬لةنيوان رووبةرزانى ثراكتيكى سةر زةويدا هةية‬ ‫>كةوتنى زةوى رةضاو ناكات‪.‬‬ ‫كة شيوة طؤيى هةل‬ ‫رووبةرزانى ثراكتيكى ئاسانى دةبيت لة نيسبيتى ضةمكى‬ ‫>قولبيت‪ ..‬هةروةكو فيزيكى نيسبى‬ ‫>ى )سةرةوخوار(ةوة هةل‬ ‫هيل‬ ‫دةبيت نيسبيتى ئةندازةكانى تةنء ماوة زةمةنييكانى نيوان دوو‬

‫‪28‬‬


‫رووداو رةضاوبكات‪ ..‬بةثيضةوانةى فيزيكى كلسيكى كة ئةم‬ ‫نيسبيتيية رةضاو ناكات‪.‬‬ ‫هةروةكو ضؤنيش رووبةرزانى ثراكتيكى ئاساني بريتيية لة‬ ‫طةشةسةندنى رووبةرزانى ثراكتيكى زةوى‪ ،‬هةروةهاش فيزيكى‬ ‫نيسبى بريتيية لة طةشةسةندنء فراوانكردنى فيزيكى‬ ‫كلسيكى‪.‬‬ ‫دةشتواني لة هاوكيشةكانى ئةندازةزانيى طؤييةوة‪ ،‬واتا‬ ‫ئةندازةزانيى سةر رووى طؤييةوة‪ ،‬بةرةو هاوكيشةكانى‬ ‫ئةندازةزانيى تةختايى‪ ،‬واتا ئةندازةزانيى سةر رووى تةخت‪،‬‬ ‫بطؤيزينةوة‪ ..‬ئةطةر واماندانا نيوة تيةى طؤى زةوى تا رادةى‬ ‫>كو‬ ‫>ةتةدا زةوى طؤيى نابيت‪ ..‬بةل‬ ‫بيثايانى طةورةية‪ ..‬لةم حال‬ ‫رووبةريكى تةختى بيثايانى دةبيت‪ ..‬واتا ئةنامى كؤكردنةوةى‬ ‫طؤشةكانى سيطؤشة بةتةواوى دةكاتة ‪ 180‬ثل ة‪.‬‬ ‫هةروةها دةشتواني ئةم جؤرة طواستنةوةية لة فيزيكى‬ ‫نيسبيشدا بكةين‪ ..‬ئةطةر واماندانا خيرايى تيشك هيجطار زؤرة‪،‬‬ ‫تا رادةى بيثايانى‪ ..‬واتا تيشك ييكسةر بلودةبيتةوة‪.‬‬ ‫ئةطةر تيشك لة واقيعدا ييكسةر بلوببيتةوة‪ ،‬ئةوا ضةمكى‬ ‫)هةمانكاتيى( دةبيتة ضةمكيكى رةها وةك لةمةوبةر ديان‪ ..‬ماوة‬ ‫زةمةنييكانى نيوان رووداوةكانء مةوداى تةنةكانيش ماناى‬ ‫تةواويان دةبيت‪ ..‬بةبيئةوةى رةضاوى ئةو ئةزمونطانة بكريت‬ ‫ليوةيانةوة ضاوديرى دةكرين‪.‬‬ ‫كةواتة ئةطةر واماندانا خيرايى تيشك بيثايانة‪ ..‬ئةوا‬ ‫دةتوانريت هةمو بؤضوونة كلسيكييكان بثاريزرين‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫بةلم هةمو تةقةللييك بؤ طوناندن لةنيوان خيرايى‬ ‫سنووردارى تيشكء ثاراستنى ضةمكة كؤنةكان دةربارةى‬ ‫بؤشايىء كات‪ ،‬وامانليدةكات رةفتارى طةوجانة بنويني‪ ..‬وةك‬ ‫رةفتارى ئةو مرؤظةى ددان بة شيوة طؤيى زةويدا دةنيت‪ ،‬بةلم‬ ‫>ى )سةربةرةوخوار( لةو‬ ‫لةطةل ئةمةشدا برواى بةوة هةية كة هيل‬ ‫>يكى )سةربةرةوخوار(ى رةهايةء‪ ،‬لةوة‬ ‫شارةى تييدا دةذى هيل‬ ‫دةترسيت زؤر لةو جييةى تييدا دةذى دوورنةكةويتةوة‪ ..‬نةك‬ ‫بةرةو بؤشايى طةردوون بةربيتةوة‪.‬‬

‫فةرهةنطؤك‬ ‫تايبةتة بة وشة‪،‬‬ ‫يان ضةمكء‬ ‫زاراوةكانى نيو ئةم‬ ‫كتيبةوة‬

‫‪28‬‬


‫ئاكام‬ ‫ئالوودة‬ ‫ئامير‬ ‫ئةتؤم‬ ‫ئةزمون‬ ‫ئةزمونطة‬ ‫ئةسي‬ ‫ئةندازة‬ ‫ئةندازةزانى‬ ‫ئةندازيار‬ ‫بارستايى‬ ‫بازنةيى‬ ‫باوةر‬ ‫باو‬ ‫بر‬ ‫بزواو‬ ‫بزوتنةوة‬ ‫بوار‬ ‫بؤضوون‬ ‫بةكردةوة‬ ‫بةناضارى‬ ‫بيثايان‬ ‫بيشومار‬ ‫ثراكتيك‬ ‫ثةروانة‬

‫نةتيجة‪ ،‬ئةنام‬ ‫هؤطر‪ ،‬ئولفةت ثيوةطرتن‪ ،‬تةبا‪ ،‬ئينسيجام‬ ‫ئالةت‬ ‫زةرة‬ ‫تةجرةبة‪ ،‬تاقيكردنةوة‪ ،‬ئيختيبار‬ ‫تاقيطة‪ ،‬موختةبةر‪ ،‬روانطة‬ ‫اثي‬ ‫ثيوان‪ ،‬قياس‪ ،‬هةندةسة‬ ‫زانستى ئةندازة‪ ،‬زانستى هةندةسة‬ ‫موهةنديس‬ ‫كيتلة‪ ،‬كؤى مادةى )تةن(ةكان‬ ‫>قةيى‬ ‫دائيةيى‪ ،‬ئةل‬ ‫مةبدةْ‪ ،‬ئيمان‪ ،‬ياسا‬ ‫شائع‬ ‫ميقدار‬ ‫>ةدار‪ ،‬بةحةرةكة‬ ‫جوول‬ ‫جوولنةوة‪ ،‬رؤشت‪ ،‬سووراننةوة‬ ‫مةجال‬ ‫تةسةووركردن‬ ‫بة عةمةل‪ ،‬ثراكتيك تةتبيق‪ ،‬بيلفيعل‬ ‫بة زةروورةت‬ ‫بيكؤتايى‪ ،‬بآ نيهايةت‬ ‫هيجطار زؤر‪ ،‬لةذمارة نةهاتوو‬ ‫كردةوةيى‪ ،‬بةكردةوة‪ ،‬تةتبيق‪ ،‬عةمةل‬ ‫هةسارة‪ ،‬كةوكةب‬

‫‪27‬‬

‫ثيشضاوخست‬ ‫تاقيكردنةوة‬ ‫تاودان‬ ‫تةسةووركردن‬ ‫تةن‬ ‫تةوةر‬ ‫تيرواني‬ ‫تية‬ ‫تيشكةسال‬ ‫تيلةتيطرتن‬ ‫تيؤرى‬ ‫جيرواني‬ ‫جينيطا‬ ‫جيطة‬ ‫>ةثيخست‬ ‫جوول‬ ‫جةنال‬ ‫ضاودير‬ ‫ضركة‬ ‫ضةق‬ ‫ضةمك‬ ‫خال‬ ‫خاوبونةوة‬ ‫خاوء خليضك‬ ‫خرؤك‬ ‫خودكار‬

‫دةرخستة‪ ،‬عرض‬ ‫ئيمتيحان‪ ،‬ئيختيبار‬ ‫ثةلةثيخست‪ ،‬تةعجيل‬ ‫بةزةينداهاتن‪ ،‬ويناكردن‪ ،‬مةزةنةكردن‬ ‫شت‪ ،‬جورم‪ ،‬جيسم‬ ‫ميحوةر‬ ‫نيطاكردن‪ ،‬سةيركردن‬ ‫قوتر )بؤ بازنةء تؤث(‬ ‫السنة الضوئية‬ ‫رةصدطردن‬ ‫نةزةريية‬ ‫روانطة‪ ،‬ئةوشوينةى ليوةيةوة بؤ ئاسان دةرواني‬ ‫جيرواني‪ ،‬روانطة‬ ‫بؤشايى‪ ،‬مةكان‬ ‫حةرةكة ثيدان‬ ‫>ؤز‬ ‫ئال‬ ‫موراقيب‪ ،‬موشاهيد‬ ‫سانيية )ثانية(‬ ‫>ى ناوةراست‬ ‫ناوةند‪ ،‬مةركةز‪ ،‬خال‬ ‫مةفهووم‬ ‫نوقتة‪ ،‬شوينيكى دياريكراو‬ ‫كةمبونةوةى خيرايى‬ ‫شينةيى‬ ‫قورص‪ ،‬تةنيك لةشيوةى طؤ‪ ،‬تؤث‪ ،‬يان خةثلةدا‪.‬‬ ‫ئؤتؤماتيك‪ ،‬ئاميريك بةدةست نةخريتةطةر‬

‫‪28‬‬


‫خاسييةت‪ ،‬سيفةت‪ ،‬شةقل‬ ‫>ةت‬ ‫خةسل‬ ‫سورعةت‬ ‫خيرايى‬ ‫سةليم‬ ‫دروست‬ ‫موتةناقيز‪ ،‬ناكؤك‬ ‫دذوار‬ ‫خاريى‬ ‫دةرةكى‬ ‫قاعيدة‬ ‫دةستوور‬ ‫هةرجارةء جؤريك‪ ،‬دؤخطؤر‪) ،‬متقلب الطوار(‬ ‫دةمدةمى‬ ‫راستةوخؤيانة موباشر )طردى(‬ ‫راستةقينة‪ ،‬واقيعى‪ ،‬دروست‬ ‫راستينة‬ ‫مةرصةد‪ ،‬موختةبةر‬ ‫روانطة‬ ‫صارووخ‬ ‫رؤكيت‬ ‫زانستى ثيوانى مةساحة‬ ‫رووبةرزانى‬ ‫بةنةزةرى ئيعتيبار وةرطرتن‬ ‫رةضاوكردن‬ ‫سلووك‬ ‫رةفتار‬ ‫شوغل‬ ‫رةنكار‬ ‫>ةق‬ ‫موتل‬ ‫رةها‬ ‫نيسبى‬ ‫ريذةيى‬ ‫ئةقل‬ ‫ذيرى‬ ‫>ى سةليم‪ ..‬بيءهؤشى ماقوول‬ ‫ذيرى دروست ئةقل‬ ‫وةتةر‬ ‫ذآ‬ ‫سةعات بؤ )كات( نةك ئاميرى كاتذمير‬ ‫سات‬ ‫سةربةرةوخوار )رأسى(‬ ‫ئيتيجاه‬ ‫سةمت‬ ‫>ةت‪ ،‬مؤرك‪ ،‬خاسييةت‬ ‫خةسل‬ ‫سيفةت‬ ‫>ةت‪ ،‬مؤرك‪ ،‬خاسييةت‬ ‫خةسل‬ ‫شةقل‬

‫‪27‬‬

‫بزيو‪ ،‬ضالك‪ ،‬خيرا‪ ،‬طورجوطؤل‬ ‫عةجوول‬ ‫وينةطر‪ ،‬رةسام‬ ‫فؤتؤطرافةر‬ ‫سروشت‪ ،‬فيزياى تةبيعةت‬ ‫فيزيك‬ ‫فيزيكزان‪ ،‬زاناى فيزيك‬ ‫فيزيكناس‬ ‫هينانة ناوانةوة‪ ..‬بةرجةستةكردن‬ ‫قوتكردنةوة‬ ‫تةوقيت‬ ‫كاتراطرتن‬ ‫كارليكردن‪ ،‬تةئسي‬ ‫كارتيكردن‬ ‫هيز‪ ،‬سةبةبكار‪ ،‬هؤكار‪،‬‬ ‫كارليكةر‬ ‫مةعدةن‬ ‫كانزا‬ ‫بيززةبت )بالضبط(‬ ‫كتومت‬ ‫)جع السرع(‬ ‫كؤكردنةوى خيراييكان‬ ‫>ةى خؤر الموعة الشمسية‬ ‫كؤمةل‬ ‫خةلةل‬ ‫كةلةبةر‬ ‫وامان دانا )فرضنا(‬ ‫طريان‬ ‫فةرةزيية‪ ،‬مةزةنةكردن‬ ‫طريانة‬ ‫طؤشة ئةندازيى القياس الزاوى‬ ‫زاوية البصار‬ ‫طؤشةنيطا‬ ‫طؤشةوةستاو قائم الزاوية‪ ،‬سيطؤشةى سووضدارى‬ ‫‪90‬ةدةرةجةيى‬ ‫خر وةك تؤث‪) ،‬كروى(‬ ‫طؤيى‬ ‫كةون‪ ،‬فةزا‪ ،‬مةكان‬ ‫طةردوون‬ ‫طةروونزان‪ ،‬زاناى فةلةكى‬ ‫طةردوونناس‬ ‫>م‪) ،‬جزىْ( لةضةندئةتؤميك ثيكهاتووة‬ ‫>كيؤل‬ ‫مؤل‬ ‫طةرديلة‬ ‫ثيويست‪ ،‬ئاتاج‪ ،‬ويست‬ ‫طةرةك‬ ‫ئةساسى‪ ،‬جةوهةرى‪ ،‬سةرةكى‬ ‫طةوهةرى‬

‫‪28‬‬


‫ل‬ ‫)ل(‬ ‫لةتةك‬ ‫ليكخشاندن‬ ‫ماوة‬ ‫ماوة‬ ‫مةودا‬ ‫ناكؤك‬ ‫ناووك‬ ‫ناوين‬ ‫نةبزواو‬ ‫بروات‬ ‫نةبزواوى‬ ‫نيطا‬ ‫نيوةند‬ ‫هاوريذةيى‬ ‫هاوكيشة‬ ‫هاوينة‬ ‫هةمانكاتى‬ ‫هيما‬ ‫ويستطة‬

‫مةودا‪ ،‬ئيتيجاه‬ ‫ضلع‬ ‫لةثال‪ ،‬لةطةل‪ ،‬وةتةك‬ ‫ئيحتيكاك‬ ‫مةسافة )بؤدوورى(‬ ‫كات‪ ،‬مودةت )فتة من الزمن(‬ ‫بوعد‬ ‫دذوار‪ ،‬ناتةبا‪ ،‬موتةناقيز‬ ‫ناوكة ئةتؤم )نواة(‬ ‫ناوةراست‬ ‫>يكى راست‬ ‫شتآ بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر هيل‬ ‫)سكون(‬ ‫رةصد‬ ‫وسط‪ ،‬اجواء‬ ‫تةناسوب‬ ‫موعادةلة‬ ‫عةدةسة‬ ‫لة ييك ئانوساتدا )آنى(‬ ‫نيشانة‪ ،‬ئيشارةت‪ ،‬ضيفرة‬ ‫ويستطة‪ ،‬مةتة‪ ،‬جيى وةستانى قيتار‪...‬‬

‫ئنديكس‬

‫ثيشةكى وةرطير‬ ‫ثؤختةييكى ذيانى ئاينشتاين‬

‫‪27‬‬

‫‪3‬‬

‫كورتةييك لةمةر‪ :‬ئةم كتيبةء‪ ...‬دانةرانى‬ ‫بةشى ييكةم‬ ‫ئةو نيسبيتيةى هؤطرى بوين‬ ‫ئايا هةمو زاراوةييك واتابةخشة؟‬ ‫راستء ضةث‬ ‫ئيستاكة رؤذة يان شةو؟!‬ ‫كاميان لةوى ديكةيان طةورةترة؟‬ ‫شتى نيسبى بة رةهايى ديارة!‬ ‫شتى رةهاييش نيسبى ديارة!‬ ‫)ذيرى دروست( نارةزايى دةردةبريت‬

‫‪11‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬

‫بةشى دووةم‬ ‫بؤشايى ضةمكيكى نيسبى هةية‬ ‫هةمان جيطة‪ ،‬يان نا!‬ ‫لة واقيعدا تةن ضؤن دةبزويت؟‬ ‫ئايا طشت بارى سةرنةكان هاوتان؟‬ ‫نةبزواوى هةية؟‬ ‫ئةزمونطةى نةبزواو!‬ ‫ئايا شةمةندةفةرةكة دةبزويت؟‬ ‫نةبزواوى بةجاريك بزر بو !‬ ‫ياساى وازليهينانى خؤيى‬ ‫هةروةها خيراييش نيسبيية!‬

‫‪23‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪39‬‬

‫‪9‬‬

‫‪28‬‬


‫بةشى سييةم‬ ‫تراذيدياى تيشك‬ ‫تيشك ييكسةر بلونابيتةوة‬ ‫ئايا دةتوانريت خيرايى تيشك بطؤرريت؟‬ ‫دةنطء تيشك‬ ‫جآ بة )باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة( ليذدةبيت؟‬ ‫>ةتيكى سةخت ديتة ئاراوة !‬ ‫حال‬ ‫دةبآ دادى خؤمان بةرينة لى ئةزمون‬ ‫باوةرى نيسبيتى سةردةكةويت‬ ‫>ةتيكى خراثةوة بةرةو خراثت ضووين‬ ‫لة حال‬

‫‪41‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪55‬‬

‫بةشى ضوارةم‬ ‫روونبونةوةى نيسبيتى كات‬ ‫ئايا لة واقيعدا هيض ضةشنة دذوارييةك هةية؟‬ ‫با شةمةندةفةريك بطرين‬ ‫هةرةسهينانى ذيريى دروست‬ ‫)كات(يش دووضارى هةمان‬ ‫ضارةنووسى طةردوون دةبيت‬ ‫زانست سةردةكةويت‬ ‫خيرايى سنوورى هةية‬ ‫ثيشء ثاش‬

‫‪67‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪76‬‬

‫بةشى ثينجةم‬ ‫كاتذميرء راستةكان دةمدةمي‬

‫‪79‬‬

‫‪27‬‬

‫‪59‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪64‬‬

‫با سةرلةنوآ شةمةندةفةرةكة بطرينةوة‬ ‫كاتذميرةكة بةردةوام دوادةكةويت!‬ ‫ئاميرى زةمانة‬ ‫طةشت بؤ ئةستيرةكان‬ ‫شتةكان كورت دةبنةوة‬ ‫خيراييةكانيش دةمدةمي‬ ‫بةشى شةشةم‬ ‫رةنكار بارستايى دةطؤريت‪ ..‬بارستايى‬ ‫بارستايى زياد دةكات‬ ‫نرخى طراميك تيشك ضةندة؟‬ ‫ثوختة‬ ‫فةرهةنطؤك‬

‫‪79‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪106‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪114‬‬

‫بةرهةمة ضاثء بلوكراوةكانى نووسةر‪:‬‬ ‫‪ -1‬طةردوون ‪ -‬ضاثى ييكةم‬ ‫>ة ضيؤك )لةطةل ضةند‬ ‫‪ -2‬ضةكةرة‪ -‬كؤمةل‬ ‫نووسةريكى ديكةدا( ‪1973‬‬ ‫‪1979‬‬ ‫>ة ضيؤك‬ ‫‪ -3‬سبةينى باوكت ديتةوة‪ ،‬كؤمةل‬ ‫‪ -4‬كريكارء ضيؤكى كوردى )رةخنةو تؤذينةوة( ‪1982‬‬ ‫‪1967‬‬

‫‪79‬‬

‫‪28‬‬


‫‪1999‬‬ ‫‪ -5‬ئةلفاوبيتاى رؤذنامةطةريى‬ ‫‪1999‬‬ ‫>ة ضيؤك‬ ‫‪ -6‬وينةكةى خوشكت ‪ ،‬كؤمةل‬ ‫‪1999‬‬ ‫‪ -7‬خؤرى تار )كؤضى سوور( ‪ -‬رؤمان‬ ‫‪2004‬‬ ‫‪ -8‬ديدارى سةرةك كؤمار )شةش شانؤنامة(‬ ‫‪ -9‬ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة ضيؤكى كورديدا ‪2005‬‬ ‫>سةنكاندنيك ‪2006‬‬ ‫‪ -10‬طؤظارى )رؤذنامةوانى(ء‪ ،‬هةل‬ ‫‪ -11‬ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة شيعرى كورديدا ‪2007‬‬ ‫‪ -12‬خولياى مةيوونة سثييكان لة ضيؤكى كورديدا ‪2006‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪ -13‬ماركسء ماركسيزمى كوردىء ئايي‬ ‫‪ -14‬بيذةرى تةلةظزيؤنى )رؤذنامةوانى بينراو(‪2011‬‬ ‫‪2011‬‬ ‫‪ -15‬زمانى رؤذنامةوانيى كورد‬ ‫لةطةل سةدان وتارى ئةدةبىء زانستىء فيكرىء طؤشةى‬ ‫رؤذنامةوانىء ضيؤكى مندالنء ثيشةكى نوسينى كتيبى هاورآ‬ ‫>شاد مةريوانى‪ ،‬مةرةم‬ ‫شةهيدةكانىء نووسةرانى ديكةدا وةك دل‬ ‫مةمةد ئةمي‪ ،‬رةوف زوهدىء هةمزة عةلء فوئاد سةراجء‬ ‫رةفيق فايةقء‪ ....‬تد‪.‬‬

‫‪ -6‬كوردناسى‪2006 ..........................‬‬ ‫لةطةل وةرطيرانى ضةندين ضيؤكى كورديدا بؤ عةرةبىء‪،‬‬ ‫وةرطيرانى دةيان ضيؤكء شانؤنامةى جيهانيدا بؤ كوردى‪.‬‬

‫ئامادةن بؤ ضاثكردن‬ ‫‪ -1‬كومةلة ضيؤكى بانكى خوين ء‬ ‫سيناريؤى بانكى خوين‬ ‫‪ -2‬ئةنديشة جوانةكانى رؤح‬ ‫لة هزرء رؤشنبيى بيانيدا‬ ‫‪) -3‬الدفن( مموعة قصصية‬ ‫‪ -4‬سيناريؤى فيلمى )بارزانى مستةفا(‬

‫‪Tel: 0770 153 63 97‬‬ ‫‪rauf1945@yahoo.co.uk‬‬

‫لة بوارى وةرطيراندا‪:‬‬ ‫‪ -1‬تيؤرى نيسبى ضيية؟ ‪1984 ...................‬‬ ‫‪ -2‬هونةرى جةنط‪2004 ...........................‬‬

‫‪ -3‬سؤفيطةرييتى ‪2005 ........................‬‬ ‫‪ -4‬كتيبى دووةمى )تاو(‪2005 .................‬‬

‫‪ -5‬خواردنطةى مةيوونى زيندوو‪2006 .......‬‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


‫بةرطى تةرجةمةى ئنطليزى ئةم كتيبة‬

‫‪27‬‬

‫‪28‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.