و :رةوف حةسةن
تيؤرى نيسبى ضيية؟ دانانى:
لنداو ء رؤمةر
ناوى كتيب :تيؤرى نيسبى ضيية؟ نوسينى :لنداو ء رؤمةر وةرطيرانى :رةوف حةسةن بابةت :زانستى -فيزيك ديزايينى بةرط وينةكان :شيرؤ رةوف تياذ : 1000دان ة ذمارةى سثاردن 1560 :ى 2010 ضاثى ييكةم :بةغدا 1984
ضاثى دووةم 2010 :ضاث خان ة ىهيلي
ضاثى ئنتةرنيت 2012
ثيشةكى وةرطير خؤشةويستان!
27
28
ئةم كتيبةى بةردةستتان دةربارةى تيؤرى نيسبى >كو تةنيا ئاينشتاين هةمو شتيك نيية ،بةل روونكردنةوةييكى ئاسانكراوةى تيؤرى نيسبيى تايبةتيية ..واتا ئةو زانيارييانةية ئاينشتاين لة تةمةنى >يدا دؤزينييةوة ،طةرضى ئةم زانيارييانة بيستء ثينج سال وةرضةرخانء شؤرشيكى فيكرى لةنيو بيء زانستى مرؤظايةتيدا بةرثاكرد ،ريخؤشكةريكيش بو بؤ دانانى تيؤرى نيسبيى طشتى ..ئةو تيؤرةى مةبةستى ئةوةية هةرضى لةم طةردوونة بيثايانةدا هةيةء نيية ،بياناتة ذير ركيفى ضةند ياساييكةوة ..يان ضةند هاوكيشةييكةوة .. يان ضةند ذمارةييكى ماتاتيكييانةوة. مةبةستيتى ئةو ثرسيارة ئةزةلييانةش وردبكاتةوة كة لةسةرةتاى بونى مرؤظةوة ثيوةيان خةريكةء ياسايان بؤ >دةوةشينيتةوة.. دةدؤزيتةوةء ،ياساكانى ثيشوويان هةل ئةوةى كة بةتةواوى راستء دروست بووة بيكاتة جؤرة درؤء دةلةسةييك ،ئةوةى زؤر ماقوول بووة بيكاتة جؤرة قةرةضناخييك! ئةوةى ميشكمان تةسةوورى ناكاتء هةرطيزاوهةرطيز دان بة راستيدا نانيت ،ئةم بيكاتة هةقيقةتيكى رةهاء....تد. * * * ئايا ئةم طةردوونةى ئيمة بيثايانة يان سنووردارة؟
27
ئايا ئةو شيلمانةى 6م ةتر ة دريذ ة بةبيئةوةى هيضى ليى ببينةوة ضؤة ئةبيتة 4م ةتر ؟ يان ييك سانتيمةتر؟! >يكى رةبةقى سةر ئةم زةويية دةبيتة رؤذيك؟ يان ئايا سال تةنيا دةقيقةييك؟ ئايا بارستايى ئةو شيلمانة دواى كورتبونةوةكةىوايليديت 10ئ ةو ةند ة ى جاران بيت؟! >ة؟ ئايا >ى راست كورتتين ماوةى نيوان دوو خال ئايا هيل >ى رلست خؤى لة خؤيدا لةسةر كاغةز نةبيت هيل لةسةرانسةرى ئةم طةردوونة فراوانةدا هةية؟! ئايا هيزى كيشكردن كة نيوتن دؤزييوة لةتةك زؤر ياساى زانستى دييدا كةلة قوتابانةكانى دنيادا تائيستةيش دةخويندرين ،بةنيسبةت ئةم طةردوونةوة تا ضةند بردةكةنء راست؟ باشة ئةى كات ضيية؟ ئةوة دريذىء ثانىء بةرزى دؤلبيك بةئاشكراء بةئاسانى دةثيوينء ،جيطةيان ديارة ..بةلم ئةو كابرا سةرسةختء بليمةتةى ناوى ئاينشتاينة ،بةم سآ ئةندازةية رازى نييةء ئةطةر ئةندازةء مةوداييكى ديكةى نةخةينةثال ،ئةوة كارةكةمان تةواو بيماناء بيهوودة دةردةضيت ..ئةو ئةندازةيةش ،يان ئةو مةودايةش كات )زةمةن(ة ..كات دةكةويتة تةك هةمو تةنء بونةوةريك.
28
باشة لةكويدا وينة )هيل(ى كات لةتةك سآ )ل( )مةودا(كةى بونةوةرء )تةن(ةكاندا نةخشةبكيشي؟! ئةى بوارى موطناتيسى! ئةوا جآء هيزى كيشكردنى طرتةوةء ،لةطةل طةردووندا بةجؤريك لة جؤرةكان بةسةر )تةن(ة طةردوونييكانةوة دةضةميتةوة. ئةى تيشك؟! >وةشاندنةوةى هةمو وةختء ئةمةيان بووة مايةى هةل زةمانيكى لةمةوبةرمان ،كة وامان داناوة تةواو راستء دروستة! ئةو ئةستيرةيةى دةيبيني ،هى ئيستة نييةء ،بيطومان لةو شوينةشدا نيية كة ثةبةى بؤ رادةكيشي ..با هةر وايدانيي ئةو ئةستيرةية سةد تيشكةسال ليمانةوة دوورة.. كةواتة ئةو جييةى ثةبةى بؤ رادةكيشي ،جيى ئةو سةردةمةى ئةستيرةكةية كة باثيةطةورةمان مندال بو.. بةلم )ئيستاكة( لةجييةكى ديكةدايةء ،ئةو تيشكةى سةد سال لةمةوبةر ناردويتى ئيستة ثيمان طةيشتووة.. بةواتاييكى دى لةم نوونةيةدا )ئيستة( ماناى )سةد سال لةمةوبةر(ة! * * * خؤشةويستان! با ئيمة هةر خةريكى ئةوة نةبي بة سةرسامييوة داهينانة زانستييكان ببيستيء لة ئاستيياندا واقمان
27
وربينيت ..با زيت لةتةك تيؤرء دؤزراوة زانسييكاندا تيكةلوبي ..با كميك ضةقبةستوويى بيء هؤشان برةوينينةوة. راستة باوةرى ئايديايىء غةيبى كاريكى طةورةى كردؤتة سةر جؤرى بيكردنةوةمانء ،لمان واية ئةقلء هؤشى راستء دروست هةر ئةوةية بةئاسانىء بةبآ هيض >يدا رابيي! بةلم ئاينشتاين، رةندانيك ليى تيبطةينء لةطةل هةروةك كؤثةرنيكؤسء طاليلؤء....تد ،راستى نويمان >يتء ..ئةمةش وةرضةرخانى بيء هؤشى طةرةكة، ثيدةل ضونكة تائيستةيش زانست لى ئيمة ئةوة بووة فيرى نوسيء خويندنةوةى )ئؤى دؤى دادة رذاوة( بي! ئةمة راستة سةرةتاية ،بةلم ئةطةر ئةو زانستة مةزنانةى دى بةدوادا نةيةن هيض نيية ..زانست لمان كة نابيتة ثيشة ،با هةر هيض نةبيت ببيتة هيوايةتيك ،واشبيت هةر باشة! * * * لة طؤرينى ئةم كتيبةدا بؤ سةر زمانةكةمان ،تةنيا مةبةست ئةوةبو هيض نةبيت دةمةتةقآء وتوويذيكى طةرم بةزمانى كوردييش باتة نيوانةوة ،ئةطةرضى بةراستى زمانةكةمان لةبوارى وشةء ضةمكة زانستييكاندا زؤر هةذارة ،تةنانةت هةر ئةمةيش بؤتة مايةى ئةوةى رةطة >ؤك لةم كتيبةدا ببينيت.. هةندآ رستةء فرةيزى نةكل ئةوةيش هةر ناضارييةء لةبةر ئةمانةتى وةرطيرانء
28
ئةمانةتة زانستييكة واهاتة دةست ..كة بؤ ئةم بابةتانة زؤر >مداوة تابؤم لوابآء ليم ثيويست! ويراى ئةوانةيش هةول زانيبآ بةرةوانى دايريذمةوة ..دةمةويت ئةو هةقيقةتةيش >يم كة هيضكاميك لة فةرهةنطء زاراوة زانستيية بل كوردييكانء كتيبى قوتابانةكانيش لةم كارةدا دادييان نةدامء ،زياتر ثشتم بة سةليقةء ئةو زمانة بةست كة ثيى راهاتوومء ،مةطةر بةدةطمةن وشةييكى فةرهةنطة زانستييكان بة هانامةوة هاتب. * * * بؤ تةرجةمةكردنى ئةم كتيبة ،سآ ضاثى تةرجةمةكراوى عةرةبيم لةبةردةستدا بون ،هةرسيكييان خانةى )ميي(ى ضاثةمةنىء بلوكردنةوة لة مؤسكؤ دةريكردوون ،طةرضى هةندآ جياوازى كةم لة دارشتنى ضةند زاراوةء رستةياندا هةبو ..بةلم ئةو نوسخةيةى ليرةدا زيت ثشتم ثيبةستووة >ى 1974دا دواضاثييان بو ،واتا ضاثى سييةم كةلة سال بلوكراوةتةوة. >يم لة وينةكانى نيو هةروةها حةزدةكةم ئةوةيش بل كتيبةكة خؤى ضاكتم دةست نةكةوت ،كة بةراستى هؤييكى طرينطء سةرةكي بؤ روونكردنةوةء تيطةيشتنى باسء بابةتةكان ..ضجاى ئةوةش كة شيوة كاريكاتيرييكةى وينةكان ،جؤرة قؤشةيىء رؤحسووكييةك بة دلء دةروونى بوينان دةبةخشن!
27
بؤيآ هةمويان بةكةمآ دةسكارييوة ،وةك خؤيان ليرةدا دانانةوة ..ئةويش نووسينة عةرةبييكانى سةر وينةكان بو، هةمويان كردنة كوردى ،ئةمة جطة لة هةندآ ثةراويزء زانيارى دى كة بة ثيويستم زاني ،لة سةرضاوةى ديكةوة ورمطرتنء لةجيى خؤياندا تؤمارمكردوون.
رةوف حةسـةن
سليمانى 1982
ثؤختةييكى ذيانى ئاينشتاين ئةلبيرت ئاينشتاين Albert Einsteinزاناى فيزياى >مانيا لة 14ى >م Ulmى ئةل تيؤرى ،لة شارى ئؤل مارسى 1879ل ة داي كء باوكيكى جوولةكة لةدايكبووة ،بة ماتاتيكزانء فيزيكناسى نةمسايىء سويسرىء ئةمةريكايى
28
ناسراوة ..ئةمة جطةلةوةى ناوى سةدةى بيستةم لةتةك ناوى ئاينشتايندا ليك جياناكرينةوة. ئاينشتاين لة 15سال>يدا ر ة ط ةزنا م ة ى سويسرايى وةرطرت ،لة زيؤريخء ميؤنيخ خويندويتىء ،دوايى لة ميؤنيخء ثراطدا بؤتة مامؤستاى ماتاتيكء فيزيك ...كاتآ >ى 1933دا بةرةو ئةمةريكا هيتلةر دةسةلتى طرتةدةس لةسال ولتى جيهيشت. خاوةنى هةردوو تيؤرى بةناوبانطى: )ريذةيى نيسبى تايبةت Special Theory of (Relativityء) ،ريذةيى نيسبى طشتيية General >ينةوةء ،(Theory of Relativityكة تايبةتن بة ليكؤل تاقيكردنةوةى كارةباى دايناميكىء تيشك ..تيؤرى نيسبيى تايبةتى لةتةمةنى 25سال>يدا1905 ،دا داناء ،تيؤرى نيسبيى طشتيشى لة 1915دا بلوكردةوة. فيزيكدا ثيبةخشراء ،لة >ى 1921خ ةلت ى نؤب>ل ى ل ة سال >ى ثيبةخشرا. 1925دا مةدالياى كؤثل ئةمانةيش ناوء ميذووى بلوكردنةوةى كتيبة زانستييكانيتى: واتاى نيسبيتى The meaning of relativity 1920 بنياتنةرانى طةردوون 1932 Builders of the universe 1933 دةربارةى بةرنامةى فيزيكى تيؤرى On the method of the physics theory 1933 جيهان وةك دةيبينم
27
The world as I see it 1934 طةشةسةندنى فيزيك The evolution of physics 1938 >ةتى ئيسراييل روويان لينا ثؤستى دواى دامةزراندنى دةول سةرؤكايةتى ولتةكة وةرطريت ..بةلم رةتيكردةوة ..لة 1955دا مرد ،لشةكةى لة ويليةتى نيوجيرسى لة 18نيس ان ىئةو >ةدا سووتينرا ..بةلم ميشكى لى ثزيشكةكةى )تؤماس سال هارظى( ثاريزراوة. و.ك لةضةند سةرضاوةييكةوة
كورتةييك لةمةر: ئةم كتيبةء ...دانةرانى ئةم كتيبة بة تةقةللييكى سةركةوتووانة دةذميردريت بؤ ثيشضاوخستنى بنضينةكانى تيؤرى نيسبيى تايبةتيدا كة ئةلبيرت ئاينشتاين دايناوة.
28
هةردوو دانةرى ئةم كتيبة 1توانيويانة ئةوة روونبكةنةوة ،ئةو ضةمكانةى وادةردةكةوتن ضةسثيون ،وةك كات )زةمةن(ء >ةتةكانيان لة طؤرانداية.. بارستايىء بؤشايى 2لة واقيعدا ،خةسل بةنوونة :كات لة رؤكيت )صارووخ(يكى طةردوونيدا خاوترة لة كاتى سةر زةوى ،لة كاتيكدا لةسةر زةوى سةدان سال تيثةر >يكى كةم زيت تيناثةريت! دةبيت ،لة رؤكيتةكةدا لة ضةند سال سيفةتى ئةم كتيبة ئةوةية :هاوكيشةى جةنالء سةختى تيانييةء ،ثيشضاوخستنيكى ئاسانةء ،لة تةجريدء زيهنياتةوة دوورة.. ئةمةيشوايليكردووة لة ئاستى تيطةيشتنى بوين )خوين ةر( ى ئا سايي ى – ناثسثؤر-دا بيت. هةردوو دانةرانى ئةم كتيبة :ييكةم :دكتؤر لنداو L. D. >ى Landauئةندامى ئةكاديياى زانستى بو ،لة سال 1968دا كؤضى دواييكرد .ئةوى ديكةيان :دوكتؤر يؤرى رؤمةر G. B. Rumerثرؤفيسؤرى فيزيكة. - 1ئةم وينةيةى دانةرى ييكةمى ئةم كتيبةمان )د .لنداو( لة ئنتةرنيتدا دؤزييوة ،وينةكة لة 1938دا طياوة ،كاتآ ستالي زيندانيكردووة. - 2بؤشايى :مةبةست لة جيطة )مةكان(ة ..بؤ واتاى وشة طرانةكان ،بروانة فةرهةنطؤكى كؤتايى كتيبةكة.
27
>ينةوةى لة لقة جؤراوجؤرةكانى د.لنداو ضةندين ليكؤل فيزيكى تيؤريدا هةية ،بةهؤيانةوة هةردوو خةلتى لينيء >ى لة زانستدا ثيببةخشراء ،هةروةها خةلتى دةولةتيشى نؤبل لة فيزيكدا ثيبةخشرا. >ينةوةكانى لة هةردوو بوارى فيزيكى د .رؤمةريش ،بة ليكؤل راديؤيىء تيشكى طةردوونيدا ناوبانطى دةركردووة.
بةشى ييكةم
ئةو نيسبيتيةى هؤطرى بوين ئايا هةمو زاراوةييك واتابةخشة؟
بيطومان نةْْ ،تةنانةت ئةطةر ئةو وشانةى مانايان هةن ،بيانطرينء ثيكةوة دايانريذينء
28
لةمةشدا ثيرةوى تةواوى دةستوورةكانى ريزمانيش بكةين، رةنطة لة جؤرة ضةنةبازييةكى بيمانا زيت ضيديان دةستطي نةبيت ..بة نوونة ،زؤر طرانة هةر واتاييك بةم رستةية ببةخشريت: )ئةم ئاوة سيطؤشةية!( بةلم جيى داخة هةمو بيماناييةك هيندة ئاشكرا نيية.. بةزؤرى ئةو رستانة لة ييكةمي جاردا طةل ماقوولنة ديارن، دواى شيكردنةوةييكى ورد ،رووندةبيتةوة ضةندة بيمانان!
راستء ضةث
ئةو خانووة دةكةويتة كام لى ريطةكةوة؟ لى راست! يان لى ضةث؟ >ة. وةلمى راستةوخؤى ئةم ثرسيارة مةحال ئةطةر لة ثردةكةوة بةرةو دارستانةكة برؤين ..ئةوا خانووةكة دةكةويتة لى ضةثء ،بةثيضةوانةيشةوة لة دارستانةكةوة بةرةو ثردةكة برؤين ..ئةوا دةكةويتة لى راى راست .ئاشكراية ناتوانريت باسى لى راست ،يان ضةثى ريطةييك بكريت بيئةوةى ئةو سةمتء ريرةوة رةضاو بكةين كة لى راستء ضةثى لةسةر دياريدةكةين. كاتآ باسى رؤخى راستء ضةثى روباريك دةكةين.. وتوويذةكانان مانايان دةبيت ..ضونكة ريرةوى ئاوةكة سةمتى روبارةكة دياريدةكات.
ئوتومبيلةكان لةلى راستى ريطةكةوة دةرؤن. ضونكة سايديكى ريطةكان بؤ هاتوضؤى ئوتومبيلةكان 3 تةرخانكراوة بةمؤرة ،هةردوو ضةمكى )لى راست(ء )لى ضةث( دوو ضةمكى نيسبي ..تةنيا كاتآ مانا دةبةخشن ،ئةو ريرةوة دياريبكريت كة بة نيسبةتيانةوة مةبةستمانة.
ئيستاكة رؤذة يان شةو؟! وةلم بةو جيطةيةوة بةندة ثرسيارةكةى تياكراوة ..لةكاتيكدا لة )مؤسكؤ( رؤذة ،لة شارى )فلديفستؤك( شةوة ..هيض نادروستييةك لةمةدا نيية ..رؤذء شةو دوو ضةمكى نيسبيء، >ةتةدا راستء ضةث بةنيسبةت سةمتى رؤشتنى - 3ئيمة لةم حال ئوتومبيلةكةوة دياريدةكةين.
27
28
ناتوانريت وةلمى ئةو ثرسيارة بدريتةوة بيئةوةى روونيكةينةوة مةبةست لة كام جيطةى سةر رووى ئةم زةمينةية؟
وتوويذكردن دةربارةى مةودا طؤشةييكانى شت بيمانا دةبيت، >ةى كة ليوةيةوة دةروانريت لة بؤشاييدا ئةطةر ئةو خال دةسنيشان نةكةين. 5 >يي طؤشةنيطاى ئةو قوللةية )بورجة( 45 بةوينة :ئةطةر بل ثلةية ..راستء رةوان وةك ئةوة واية هيضمان نةوتبيت! بةلم بةثيضةوانةشةوة وتنى: >يكى 15م ةتر )طؤشةنيطاى قوللةكة لة خال دوورةوة ليى 45ثلةية( ئةمةيان وتةييكى واتادارة ..ضونكة لةم وتةيةوة ئةوةمان بؤ ساغدةبيتةوة بةرزى قوللةكة 15مةترةية.
كاميان لةوى ديكةيان طةورةترة؟ شوانى وينةكةى سةرةوة لة مانطاكة طةورةترة ..بولم مانطاى وينةكةى ئةول لة شوانةكة طةورةترة ..ليرةشدا هيض طرفتيك نيية ..هةرضى هةية هةر ئةوةية :ئةو دوو وينةية ،دوو بينةر لة دوو جيطة )طؤشة(ى جياوازةوة طرتوويانن ..ييكةميان نزيك شوانةكة وةستاوةء دووةميان نزيك مانطاكة ..طرينط مةوداكانى >كو طرينط طؤشةى نيطاكانيانة.4 شيوة راستةقينةكة نيية ،بةل وةك ئاشكراشة مةودا طؤشةييكانى شت ،مةوداى نيسبي.
- 4طؤشةى نيطاى جييةك :ئةو طؤشةيةية كة تيشكدانةوة لةو جيطةيةوة بؤ ضاوى تيلةتيطر دروستيدةكات.
27
شتى نيسبى بة رةهايى ديارة!
>ى تيلة تيطرتنمان خزاند ..ئةوا مةودا ئةطةر كةميك خال طؤشةييةكان كةميك دةطؤررين ..لةبةر ئةمة بةزؤرى لة طةردوونناسيدا طؤشةئةندازيى )القياس الزاوى( بةكاردةهينريتء ،لةسةر نةخشةى فةلةكيى ماوة طؤشةييةكانى >ى قوللةكة. - 5طؤشةنيطاى قوللةكة بريتيية لة طؤشةى بينينى بةرزترين خال
28
نيوان ئةستيرةكان رووندةكرينةوة ..واتا طؤشةنيطاكانى ئةو مةسافانةى دةكةونة نيوان ئةستيرة جؤراوجؤرةكانةوة ،ئةطةر لةسةر زةوييوة نيطا بكرين. ئاشكراية ،ئيمة لةسةر زةوييوة هةرضةنديك جيطؤركآ بكةينء ،لة هةر جييةكى سةر زةوييوة ئةستيرةكان بةر نيطا بةين ،هةميشة هةر هةمان ماوة )دوورى(ى لةنيوان ئةستيرةكاندا دةبيني ،دوورى نيوان ئةستيرةييكء ئةويديكةيان هةر بة نةطؤرى دةمينيتةوة. ئةمةش ئةوة دةطةيةنيت ،ئةستيرةكان ليمانةوة هيجطار دوورن ..بةجؤريك تةسةوور ناكريت ..بؤيآ جيطؤركيمان لةسةر رووى زةمي ،لةضاو دوورى ئةستيرةكان ليمانةوة ،نة بةراورد دةكريتء نة هةستيشى ثيدةكريت ..لةبةر ئةمة دةتواني ئةوةيان >ةتةدا ماوة طؤشةييةكان فةرامؤش بكةينء ،دةشتواني لةم حال وةك ئةندازةطرتنى رةهايى سةيربكةين. بةلم لةتةك سووراننةوةى زةوى بةدةورى خؤردا ،ئةطةرضى طؤرانةكة زؤر كةمة ،هةر دةتوانريت هةستى ثيبكريت. بةلم ئةطةر هاتو ،جيروانينمان بؤسةر هةر ئةستيرةييكى دى طواستةوة ،بةوينة :بؤسةر ئةستيرةى )طةلويذ( ..هةمو ئةندازةطرتنة طؤشةييةكان بةجؤريك دةطؤررين ،رةنطة دوو ئةستيرةى دوور لة ييكدى ديار -لة ئاسانى ئيمةوة -لة ئاسانى )طةلويذ(دا ببنة جووتة هاوسيى نزيك ييكدىء، هةروةها بةثيضةوانةيشةوة!
27
شتى رةهاييش نيسبى ديارة!
>يي :سةرةوة ،خوارةوة ،ئايا ئةم دوو ضةمكة زؤرجار دةل رةهايي يان نيسبي؟ >كى لة سةردةمة جؤراوجؤرةكاندا وةلمى ئةم ثرسيارةيان خةل داوةتةوة ..وةلمى جياواز ،كاتيك مرؤـظ هيض شتيكى دةربارةى شيوة )طؤ(يى زةوى نةدةزانى ،وايدادةنا زةوى وةك )نانى تيى( تةختة! ئةوسا لى سةرةوةى بة ضةمكيكى رةها دادةنا ..هةروةها واشدادةنرا كة سةمتى سةربةرةوخوار لة هةمو سووضيكى سةر زةويدا نةطؤرة ..ئيدى شتيكى زؤر ئاسايية دةربارةى )سةرةوة(ى رةهاء )خوارةوة(ى رةها بدويي! بةلم كاتيك )طؤيى( زةوى دؤزرايةوة ،ئيدى سةمتى سةربةرةوخوار طؤررا. لة راستيدا ،سةمتى )سةربةرةوخوار( لة شيوة طؤيى زةويدا، بةثلةى ييكةم ثشت بة جييةكى دياريكراو لةسةر رووى زةوى دةبةستيت كة ثيايدا تيثةردةبيت ..لة جيطة جؤراوجؤرةكانى رووى زةويدا سةمتى )سةربةرةوخوار( دةطؤرريت ..ئةما ئةطةر ضةمكى )سةروو( بةنيسبةت جييةكى زةوييوة روون نةكةينةوة، ئةوة مانايان نامينيت! بةمؤرة ئةم ضةمكة لة رةهاييةوة بو بة نيسبى )ريذةيى( ،لة هةمو طةردوونيشدا ،سةمتيكى )سةربةرةوخوار( نابينريت.. >يك لةسةر كةواتة بةنيسبةت سةمت لة بؤشاييدا ،دةتوانريت خال
28
زةوى دةسنيشان بكريت ..ئةوسا ئةو سةمتة لة ئاستيدا )سةربةرةوخوار( دةبيت.
)ذيرى دروست( نارةزايى دةردةبريت
هةمو ئةمانة بةروونى لمان ديارةء ،هيض طومانيك ناخةنةوة.. ئةطةرضى ميذوو شايةتيى ئةوةدةدات مرؤـظ لة نيسبيتى )سةرةوة(ء )خوارةوة( بةم ئاسانيية تينةطةيشتووة. >كى حةزيان ليية ضةمكةكان رةهابن ،بةمةرجيك لة ذيانء خةل شارةزابونى رؤذانةدا نيسبيتى ئةو ضةمكانةيان بؤ ئاشكرا >ةتى "لى راست"ء "لى ضةث"دا بؤيان نةبوبيت) ،وةك لة حال ئاشكرا بووة(. با ئةو بيانووة ثيكةنيناويية بةبي بينينةوة كة لةسةر طؤيى )خرى( زةوى طياوةء ،لةسةدةكانى نيوةراستدا باو بو ،ئةيانوت: >كى دةتوانن ئةطةر زةوى وةك تؤث وابيت ،ضؤن خةلبرؤنء سةريان لةخوارةوة بيت؟
27
>ةى ئةم بيانووة لةوةداية :دان بة نيسبيتى سةمتى هةل >طةوتنى زةوييوة )سةرةوخوار(دا نانيت ..كة لة شيوة طؤيى هةل >قولوة. هةل بةلم ئةطةر دان بة باوةرى نيسبيتى سةمتى )سةرةوخوار(دا 6 نةنييء ،بة وينة :سةمتى سةرةوخوار لة )مؤسكؤ(دا بة رةهايى >كى نيوزيلند ،دةرؤنء وةرطرين ،ئةوا بةبآ هيض طومانيك خةل سةريان لة خوارةوةية! بةلم ئةطةر ئةمة وابيت ،ثيويستة ئةوةشان لةيادبيت: >كى مؤسكؤش لةضاو نيوزيلندييكاندا ،دةرؤنء سةريان لة خةل خوارةوةية. ليرةدا هيض ناكؤكييةك لةئارادا نيية ،ضونكة لةراستيدا سةمتى )سةربةرةوخوار( ضةمكيكى نيسبييةء رةها نيية. ئةوةتا كاتيك ئيمة دووبةشى دوور لةييكدى لةسةر زةوى دةطرين ..وةك مؤسكؤء نيوزيلند ،بةكردةوة هةست بة نيسبيتى سةمتى سةرةوخوار دةكةين.. بةلم ئةطةر دوو بةشى نزيك نزيك بطرين ،وةك دوو مال لة مؤ سكؤدا – ه ةر بؤ نوون ة- دةتواني بةكردةوة وايدانيي هةردوو سةمتى )سةرةوخوار(يان ضونييكن ..واتا سةمتى سةرةوخوار بة رةهايى دادةنين.
- 6واتا :وامانداناوة سةمتى سةربةرةوخوار لة هةر شوينيكدا بيت لةطةل سةمتى سةربةروخوارى مؤسكؤدا هاوتةريبة.
28
تةنيا كاتيك باسى ئةو بةشانة دةكرين كة دةشيت بةراوردييان >ةتةدا لةتةك ثيوةرى طشتيى رووى زةوييدا بكرين ..لةم حال بةكارهينانى ضةمكى رةهايى لةبارةى سةمتى سةرةوخوارةوة تووشى ضةنةبازىء دذواريان دةكات. ئةو نوونانةى باسانكردن ،روونيدةكةنةوة :زؤر لةو ضةمكانةى بةكاريان ديني نيسب ي ،كاتيكي ش ماناب ة ش ن – واتادارن -ئةو مةرجانة روونبكةينةوة كة ضاوديريكردنةكة بةطويرةيان روودةدات.
27
بةشى دووةم بؤشايى ضةمكيكى نيسبى هةية هةمان جيطة ،يان نا!
>يي دوو رووداو لة هةمان جيدا رووياندا.. بةزؤرى دةل واشراهاتووين بةم وتةيةمان مةبةستء ماناييكى رةهامان هةبيت ..بةلم لة واقيعدا ئةم وتةية هيض ماناييك نابةخشيت! >يي) :ئيستاكة سةعات ثينجة!(.. بةتةواوى لةوة دةضيت بل بيئةوةى بة وردى ئةو جيية دةسنيشانكةين ،لة مؤسكؤ ،يان لة شيكاطؤدا سةعات ثينجة؟! بؤئةوةى لةمة بطةين ،وايدادةنيي دوو ئافرةتى طةشتيار بةشةمةندةفةرى تيذرةوى نيوان مؤسكؤء فلديظستؤك لةسةر ئةوة ريككةوتن هةمو رؤذيك لة هةمان جيطةى نيو فارطؤنيكى شةمةندةفةرةكة بةييكبطةنء ..هةر ييكةشيان نامةييك بؤ ميردةكةى بنووسيت. بيطومان لةوانةية هةردوو ميردةكة لةو بروايةدا نةبن ذنةكانيان لة هةمان جيطةدا بةييكدةطةن ،بة ثيضةوانةوة.. هةردووكيان هةمو مافيكى تةواوى خؤيان هةية ئةوة بسةلينن،
28
كة جيى بةييكطةيشتنى ذنةكانيان ..هةر جارةيان سةدان كيلؤمةتر لةويديان دوورترة! رةنطة ئةمان جاريك دوونامةيان لة شارى )يارؤسلظيل(ةوة ثيبطاتء ،دوو نامةى ديكةيان لة )بيم(ةوةء ،دوانى دييش لة )سفردلوسظسك(ةوةء ،ئةوانى ديكةش لة )تيؤمي(ء هةروةها لة هةردوو شارى )ئؤمسك(ء )خابارؤظسك(ةوة!. ب ة مؤر ة ،جووت ة ر ووداو ى – نووسينى نامةى ييكةم رؤذء دووةم رؤذى طةشتةكة -لةبارى سةرنى دوو ذنة طةشتيارةكةوة ،لة ييك جيطةدا روويانداوة.. )هةمان جيى نيو هةمان فارطؤنى شةمةندةفةرةكة( ..بةلم لةبارى سةرنى ميردةكانيانةوة ..جيى روودانى هةر ييكيكيان سةدان كيلؤمةتر لة جيى روودانى ئةويدييةوة دوورة. كاميان لةسةر هةقن؟ ذنة طةشتيارةكان ،يان ميردةكانيان؟ هيض بةهانةييكمان بةدةستةوة نيية بؤئةوةى بارى سةرنيكيان بةسةر ئةويديدا ثةسةند بكةين ..لةبةر ئةمة ..ئةوة رووندةبيتةوة كة رستةى )لةهةمان جيطةدا( تةنيا ماناييكى نيسبى دةبةخشيت. >يت :دوو ئةستيرة لة ئاساندا هةروةها ئةو طوتةيةى دةل >ة ،ئةوة دةضنة سةرييك ..ئةمة تةنيا كاتيك واتادارء ماقوول >يكى سةر رووى زةوييوة نيطايان روونبكريتةوة كة لة خال دةكريت ..كةواتة طوتةى )دوو رووداو لة بؤشاييدا دةكةونة سةرييك (7تةنيا كاتيك دةشيت كة روونيكةينةوة بة نيسبةت كام )تةن(ةوة جيى روودانى ئةو دوو رووداوة دياريبكةين. - 7لة هةمان جيدا روويانداوة
27
بةمؤرة ،ديسان ضةمكى جيطة لة بؤشاييدا ضةمكيكى ريذةيية ،كاتيكيش دةربارةى تةنيك لة بؤشاييدا دةدويي.. هةردةم ئيمة هةبةستمان لة جيطةكةيةتى بةنيسبةت )تةن(ةكانى دييةوة ..بةلم ئةطةر ويستا وةلمى ئةم ثرسيارة بدريتةوة: ئةم )تةن(ة ،يان ئةوةيان لة كويداية؟ بةبآ نيشانةدان بة )تةن(ةكانى دى ،ثيويستة ئيمة دان بةوةدا بنيي ..ئةم ضةشنة ثرسيارانة بيمانان.
لة واقيعدا تةن ضؤن دةبزويت؟
لةوةى ثيشةوة ،ئةمة ديتةكايةوة ..كة ضةمكى )تةن طواستنةوة لة بؤشاييدا( ديسان ضةمكيكى نيسبيية ..ضونكة ئةطةر وتان:
28
تةنيك لة بؤشاييدا طويزرايةوة. ئةمة بةتةنيا ماناى واية كة شوينةكةى خؤى بةنيسبةت )تةن(ةكانى دييةوة طؤريوة. 8 ئةطةر لة ئةزمونطةكانةوة ضاوديرى بزوتنةوةى تةنيكمان كرد ..ئةزمونطةكانيش بةنيسبةت ييكدييةوة ببزوين ..ئةوا ئةو )تةن(ة بةشيوةى تةواو جياجيا دةردةكةويت. با نوونةييك بينينةوة :لة فرؤكةييكةوة كة بة ئاساندا دةفريت ..بةرديك فريدةدةين ..بةردةكة بة نيسبةت فرؤكةكةوة بة >يكى راستء ريك دةكةويتة خوارةوة ..بةلم بةنيسبةت هيل >يكى ضةماوة بينةريكى سةر رووى زةوييةوة ..بةردةكة وينةى هيل دةنةخشينيت كة بة ثارضة هاوتاييكان 9دةناسريت. بةلم ئايا لة راستيدا بةردةكة ضؤن دةبزويت؟ ئةم ثرسيارة ماناييكى كورتء كويرى هةية ..ضةشنى ئةو ثرسيارة دةبةنطةى دةربارةى هةقيقةتى طؤشةنيطاى مانطة. ئايا ئةو طؤشةنيطايةى مانط لة خؤرةوة دةكريت ،يان لة زةوييوة؟
>ة ضةماوةكة ،كة تةن -بةرد-ةكة لةسةرى شيوة ئةندازةيى هيل دةبزويت ،سيفةتيكى نيسبى هةية ..ضةشنى وينةطرتنى خانووييك ..لةثيشةوة ،يان لة ثشتةوة وينةى بطرين واية.. وينةى جياجيامان دةسطي دةبيت.. هةروةها ئةطةر لة ئةزمونطةى جياجياوة بزوتنةوةى )تةن(ةكة >ى ضةماوةى جياجياى بزوتنةوةكةيان ببيني ،ئةوا هيل ضنطدةكةويت.
- 8مةبةست لة ئةزمونطة ليرةدا روانطة ،يان جيى روانيء ضاوديريكردنة. بروانة فةرهةنطؤك
>يكى >ة ضةماوةكةدا لة ضةند خال - 9لة وينةكةدا ئةو هيلة ريكانةى لةطةل هيل ضونييكدا بة شيوةييكى ئةندازةيى ييكدى دةبرن ..بةو ثارضانة دةوترين ثارضة هاوتاييكان.
27
28
ئايا طشت بارى سةرنةكان هاوتان؟
لة بةدووكةوتنماندا بةدواى بزوتنةوةى تةنيك لة بؤشاييدا ،بؤ >ينةوةى ريرةوى )ضةماوةيى شيوةى بزوتنةوةكةى( ..ئةطةر ليكؤل هةمو باييخثيدانيكمان لةوةدا طردكردةوة كة دةسنيشانى >بذاردنى جينيطامان بكةين..لةو رووةوة كة بؤمان بلويت هةل ئاسانتء طوناوترين وينةمان ضنطكةويت. وينةطرى دةستةنطي ..كاتيك طؤشةى وينةطرتن >دةبذيريت ..ثةرؤشى ئةوةية وينةكة جوانء قةشةنطء هةل طوناو بيت. >ينةوةى بزوتنةوةى )تةن(ةكانى نيو بؤشاييدا، بةلم لة ليكول باييخثيدانان لةمة تيدةثةريت ..ئيمة تةنيا ريرةوزانيمان طةرةك >كو ثيشبينيكردنى ئةوةشان مةبةستة ئةو ريرةوة نيية ..بةل
27
كامةية تةن )بةرد(ةكة لةسةرى دةبزويت ..بةواتاييكى دى ئيمة دةمانةويت ياساريكخةرةكانى بزوتنةوة بزاني ..ئةو ياسايانةيش كة تةن ناضاردةكةن هةر بةمشيوةية ببزويتء، بةشيوةييكى دى نةبزويت. با لةم بارى سةرنةوة ،كيشةى نيسبيتى بزوتنةوة وةربطرين ..رووندةبيتةوة كة جيطة جياوازةكانى نيو بؤشايى طشتيان هاوتاء ضونييك ني. ئةطةر ضووينة لى وينةطر ،تا وينةييكى فؤتؤطرافيمان بؤ هةويية )ناسنامة( بؤ بطريت ..شتيكى ئاسايية وامان حةز ثيديت لةثيشةوة وينةمان بطريت نةك لة ثشتةوة! >يك لة بؤشاييدا دياريدةكريتء، هةر بةم حةزثيهاتنة ،خال دةبيت وينةطر )فؤتؤطرافةر(ةكة لةويوة وينةكة بطريت ..ئيمةيش >ة هيض جيطةييكى دى نيية بةو دان بةوةدا دةنيي كة جطة لةو خال مةرجةى ويستاوة مةبةست بةديبينيت.
>يك لة بؤشاييدا دياريدةكريتء، هةر بةم حةزثيهاتنة ،خال دةبيت وينةطر )فؤتؤطرافةر(ةكة لةويوة وينةكة بطريت ..ئيمةيش
28
>ة هيض جيطةييكى دى نيية بةو دان بةوةدا دةنيي كة جطة لةو خال مةرجةى ويستاوة مةبةست بةديبينيت.
نةبزواوى هةية؟
ئةو كارليكةرة دةرةكيانةى كاردةنة سةر بزوتنةوةى )تةن(ةكان ،ناونراون هيز ..تؤذينةوةى كارتيكردنى ئةم هيزانة، لة باسكردنى مةسةلةى بزوتنةوةدا بةجؤريكى دى ياريدةمان دةدات. طريان تةنيكمان هةيةء هيض هيزيك كارى تيناكات.. )تةن(ةكةيش بةشيوةييكى سةير دةبزويت ..بةثيى ئةو جيطةيةى ليوةى ضاوديري دةكةين ،طةرضى نابيت دان بةوةدا نةنيي كة :لةبارترين جيى ضاوديريكردن ،ئةو جييةية )تةن(ةكة >ةيى( ديارة. ليوةى بة نةبزواوى )بيجوول بةمةيش دةتواني ثيناسيكى نوآ بة )نةبزواوى( بدةين ..كة >ى بةسةر بزوتنةوةى )تةن(ةكةوة لةضاو تةنةكانى ديكةدا دةخل نييةء ..بةمؤرة: ئةو تةنةى هيض هيزيكى دةرةكى كارى تينةكات ،ئةوا لة >ةيى) 10سكوون(داية. >ةتى بيجوول حال - 10لةوانةية هةندآ كةس بةثيى ياسا فيزيكييكان ،ثيضةوانةكةى بةراست >ةتة دةكةن بزانن ..ل مةبةستى دانةرانى ئةم كتيبة ئاشكراية ..باس لةو حال كة ضاودير خؤى بةشيكة لة تةنة بزواوةكة ..وةك ئةوةى ضؤن مرؤـظ لةسةر >ةكانى زةوى ناكات ..دواتر ،زيت ئةمة زةوى هةست بة جوول رووندةكريتةوة) ..و.ك(
27
ئةزمونطةى نةبزواو! >ةتى نةبزواويان دةسطي دةبيت؟ كةى دةتواني لةوة ضؤن حال >نيابي :هيض هيزيك نيية كاربكاتة سةر تةنيك؟ دل ئاشكراية ،دةبيت )تةن(ةكة لةو شتانةى دى دووربةينةوة كة دةشيت كارى تيبكةن. لةو جؤرة تةنة نةبزواو ان ة ،د ةتوان ي – >يش بيت -ئةزمونطةييكى تةواو ثيكبينيء، ئةطةرضى بة خةيال >ةتةكانى ئةو بزوتنةوةية بكةين كة لةم ئةوسا باسى خةسل ئةزمونطةيةوة ضاوديرى دةكةينء ،بة ئةزمونطةييكى نةبزواويش ناومان ناوة. ئةطةر سيفةتةكانى بزوتنةوةى ضاوديريكراو لة ئةزمونطةييكى ديكةوة جياوازبو لة سيفةتةكانى ئةو بزوتنةوةيةى كة لة ئةزمونطةييكى نةبزواوةوة ضاوديرى دةكريت ..ئةوا مافى تةواوى خؤمان هةية ،ئةوة بسةليني كة ئةزمونطةى ييكةم دةبزويت.
ئايا شةمةندةفةرةكة دةبزويت؟ دوايئةوةى روونان كردةوة كة بزوتنةوة لة ئةزمونطة بزواوةكاندا ياساكانى جياوازة لة ياساكانى ئةزمونطة وةستاوةكان..رةنطة لمان وابيت كة ضةمكى بزوتنةوة سيفةتة نيسبى )ريذةيى(يكةى بزر كردبيت ..ضونكة ئيمة لةمةودوا كة
28
باسى بزوتنةوة دةكةين ،ثيويستة مةبةستمان لة بزوتنةوة تةنيا بةنيسبةت نةبزواوييوة بيتء ناويشى دةنيي بزوتنةوةى رةها. بةلم ئاخؤ لة ئةزمونطةكةدا هةست بةوة دةكةين كة :هةر خزانيكى ئةزمونطةكة دةبيتة هؤى دةرضوون لة ياساكانى بزوتنةوةى ئةو تةنانةى لة ئةزمونطة وةستاوةكةدا هةن؟! با سوارى شةمةندةفةريك بي كة بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر >يكى راست دةرواتء ..تيبينى بزوتنةوةى ئةو تةنانةى نيو هيل فارطؤنيكى شةمةندةفةرةكة بكةينء ،لةتةك ئةوةى لة شةمةندةفةريكى وةستاودا روودةدات بةراوردى بكةين. شارةزايى رؤذانة ،نيشانة بةوةدةدةن كة ئيمة لةم جؤرة >يكى راستء بةخيراييةكى نةطؤر شةمةندةفةرةدا كة لةسةر هيل دةروات ،هيض لدانء جياوازييةك هةست ثيناكةينء ..كتومت وةك شةمةندةفةريكى وةستاو واية. هةمو دةزاني :ئةو تؤثةى لة شةمةندةفةريكى بزواودا ،ريك >دةدةين ،جاريكى دى ديتةوة دةستمانء.. بةرةو سةرةوةى هةل >يكى ضةماوة دروست ناكات ..وةك لةم وينةيةدا ديارة. هيل
27
ئةطةر لةرينةوةى فارطؤنةكانى شةمةندةفةرةكةمان فةرامؤشكرد ،كة لةبةر هؤكارة تةكنيكييكان ناتوانريت ضارةسةرى بكريت ..ئةوا هةرضى شتيك لةو شةمةندةفةرةدا كة بة خيراييةكى نةطؤر دةبزويت ،وةك ئةوة واية كة لة شةمةندةفةريكى نةبزواودا روودةدات. بةلم كاتيك شةمةندةفةرةكة لةبزوتنةوةكةيدا خاوبيتةوة ،يان >ةتى ييكةم )لة خيراتربيت ..ئةوة شتةكان دةطؤررين ..لة حال شينةيى بونةوة(دا ،شتةكان بةرةوثيشةوة تةكاندةدةنء ..لة دووةم )خيراتر بون(دا بةرةو دواوةء ،بةئاشكراش هةست بةم >ةتى نةبزواويدا. جياوازيية دةكةين لةضاو حال هةروةها ئةطةر ئةو شةمةندةفةرةى بة خيراييةكى نةطؤر دةبزويت ،سةمتى بزواندنةكةى طؤرى )ثيضيكردةوة( ..هةستى ثيدةكةين ..لةتةك ثيضكردنةوةى كتوثري بةلى راستدا ،بةرةو لى ضةثى فارطؤنةكة فريماندةداتء ..لةتةك ثيضكردنةوةى بةلى ضةثدا ،بةرةو لى راستى فارطؤنةكة فريماندةدات.
28
نةبزواوى بةجاريك بزر بو !
ئةطةر شيوةييكى طشتى بةم شتة بينراوانة بدةين ..بةم ئةنامةى خوارةوة دةطةين: لة هةر ئةزمونطةييكدا بيت ..ناتواني هيض جياوازييةك لة رةفتار )سلووك(ى تةنةكانى نيويداء هى نيو ئةزمونطةييكى نةبزواودا ببيني ..هةتا ئةو ئةزمونطةية بةخيراييةكى نةطؤر >يكى راست ببزويت بةنيسبةت ئةزمونطة لةسةر هيل نةبزواوةكةوة ..بةلم بةتةنيا بر )ميقدار(ى خيرايى ئةزمونطةكة )ض ثةلةثيخستء تاودان(ء )ض بة خاوبونةوة( بطؤرريت ،يان سةمتى بزوتنةوةكةى بطؤرريت )ثيضى ثيبكريتةوة( ..ئةوا ئةمانة هةموى ييكسةر بةسةر سلووكى تةنةكانى ناوييوة دياريدةدةن.
27
ئةو شتة سةيرةى لة بزوتنةوةى ئةزمونطةييكدا هةية كة >يكى راست دةبزويت ..واتا ئةوةى بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر هيل كار ناكاتة سةر سلووكى تةنةكانى نيوى ..ئةمة ناضارمان دةكات ضاويكى دى بة ضةمكى نةبزواويدا بطيرينةوة. >ةتى بزواوى نةطؤر >ةتى نةبزواو ء حال وا دةردةكةويت ،حال >يكى راست ،بةهيض جؤريك جياوازييان نيية! ئةو لةسةر هيل >يكى راست ئةزمونطةيةى بة خيراييةكى نةطؤر لةسةر هيل دةروات ،بةنيسبةت ئةزمونطةييكى نةبزواوةوة ..دةتوانريت ئةويش بة نةبزواو دابنريت ..ئةمةيش ماناى واية :بةتةنيا ييك >ةتى نةبزواوى هةية لة >كو هيندة حال )نةبزواوى رةها( نيية ..بةل ذمارة نايةن! هةروةها تةنيا ييك ئةزمونطة )روانطة(ى نةبزواويش >كو ذمارةى ئةمانيش بيشومارة! كة هةر ييكةيان نيية ..بةل >يكى راستء بةخيرايى بةنيسبةت ئةويديانةوة ريك لةسةر هيل جؤراوجؤر دةبزوين. >كو كةواتة وةك دةركةوت ،نةبزواوى ضةمكيكى رةها نيية ..بةل ضةمكيكى ريذةيى )نيسبى(يةء ،ثيويستة لةسةرمان هةميشة ئةوة روونبكةينةوة ،ئةو بزوتنةوةيةى دةيبيني بةنيسبةت كام ئةزمونطةوةية لةو ئةزمونطة بيشومارانةى هةرييكةيان بةنيسبةت ئةوى دييانةوة دةبزويت. بةمؤرة ،تائيستة ،سةركةوتنمان بةدةست نةهينا ،تاكو وا لة ضةمكى بزوتنةوة بكةين ببيتة ضةمكيكى رةها.
28
ئةم ثرسيارةش بةردةوام وةك خؤى لةئارادا دةبيت: بةنيسبةت كام )نةبزواوى(يةوة بزوتنةوة دةبيني؟ ئابةمؤرة ..دةطةينة ييكيك لة طرينطتين ياساكانى سروشت ..كة بةزؤرى بة )باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة( ناسراوة.. دةقى ئةم ياسايةش ئةوةية: بزوتنةوةى تةنةكان ،لةنيو هةمو ئةو ئةزمونطانةدا كة هةنديكيان لةضاو هةنديكى ديكةياندا بةخيراييةكى نةطؤرء >يكى راست دةبزوين ،هةمويان ييك ياسا لةسةر هيل دةيانطريتةوة.
ياساى وازليهينانى خؤيى
لة باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا ئةم ئةنامة دةسطي دةبيت :ئةو تةنةى هيض هيزيكى دةرةكى كارى تينةكات ..ئةوة نةك هةر د ةتواني ت ل ة حال> ةت ى – >ةتى بزوتنةوةى >كو دةشتوانيت لة حال نةبزواوى-دا بينيتةوة ،بةل >يكى راست بينيتةوة ..ئةم دةستوورةيش لة نةطؤرء لةسةر هيل فيزيكدا بةياساى وازليهينانى خؤيى ناودةبريت. ئةم ياساية ،لةوةدةضيت خؤى شاردبيتةوة ،يان راستةوخؤ لة ذيانى رؤذانةدا خؤى ئاشكؤا نةكات ..بةثيى ياساى وازليهينانى خؤيى، >يكى >ةتى بزوتنةوةييكى نةطؤرء لةسةر هيل دةبيت ئةو شتةى لة حال
27
راستداية ،هةتاهةتاية لة بزوتنةوةكةيدا بةردةوام بيت ،بةمةرجيك هيض هيزيكى دةرةكى كارى تينةكات ..بةلم لة ضاوديريكردنةكاناندا شارةزاى ئةوة بوين ،ئةو تةنةى لة بزوتنةوةداية ،بةبآ ئةوةى بة هيض هيزيك كارى تيبكةين لة بزوتنةوةكةى دةوةستيت .هؤكةيشى ،بةكورتى ئةوةية: هةمو تةنةكان لةذير كارتيكردنى هيزة دةرةكييكاندان.. – هيز ى ليك خش اند ن -ب ة م ةي ش ئةو مةرجةى بؤ ضاوديريكردنى ياساى وازليهينان ى خؤي ى ثيويست ة– ، مةرجى نةبونى هيزيكى دةرةكى كاريطةر لةسةر تةن -لةناواندا نامينيت. بةلم بةهؤى خولقاندنى هةلومةرجى ثوختى تاقيكردنةوةء كةمكردنةوةى هيزى ليكخشاندن ..دةتواني لة مةرجة نوونةييةكان نزيكبينةوة ..ئةو مةرجانةى بؤ ضاوديريكردنى ياساى وازليهينانى خؤيى ثيويست ..بةمةيش راستى ئةم ياساية دةسةليني ..تةنانةت بةنيسبةت ئةو بزوتنةوانةى لة ذيانى رؤذانةشدا دةيانبيني. دؤزينةوةى باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة ييكيكة لة دؤزينةوة >ة.. مةزنةكان ..بةثيى ئةمة ثةرةسةندنء طةشةثيدانى فيزيك مةحال ئيمة لةم دؤزينةوةيةدا قةرزارى بليمةتيى )طاليلؤ(11ين ،طاليلؤ - 11طاليلؤ طاليلىGalileo Galilei 1642 - 1564 :ى زاناييكى طةردوونناسء فيزيكناسء ماتاتيكزانء فةيةسووفيكى ئيتاليايى مةزنة،
28
ئازايانة بةرةنطارى ئةو ثيرةوانةى )ئةرةستؤ (12وةستا ..كة لةو >يسةى سةردةمةدا لةناواندا باو بو ء ،دةسةلتداريتى كل كاسؤليكيش ثشتطيى دةكردن ..ئةو ثيرةوانةيش دةيانوت: بزوتنةوة تةنيا لةتةك هيزدا دةبيتء ئيدى بةبآ ئةو هيزة دةوةستيت. >ةكانى ئةرةستؤيشى ليباوانة داكؤكى لة تيؤرييكةى كؤثةرنيكؤس كرد ،هةل سةبارةت بةبزووتنةوة دةستنيشانكرد ..لةتةمةنى 25سال>يدا ل ة زانكؤى ثييزا مامؤستاى ماتاتيك بووة. >ةكةييكى بنضينةيى زانستى نوآ ئةو بةرنامة زانستييةى طاليلؤ داينا بة كؤل دادةنريت لةثيناوى بة حةقيقةت طةيشتندا ..طاليلؤ ياساى لةرينةوةى >ى دانا ..هةروةها سةرةتاء بنضينةى ياساكانى بزوتنةوةى دانا ..كة بةندؤل نيوتن لةدواييدا طةشةى ثيدا ..لة بوارى طةردوونيشدا ،هةر ضوار مانطة >ةء لةكةى سةر خؤرى طةورةكةى جؤثيتةر )موشتةرى(ى دؤزييةوةء ،ثةل دةرخستء.....تد ييكةمي تةليسكؤثى هينايةبةرهةمء ،طةل هةقيقةتى طةردوونيى نيشانى >كى دا ..طاليلؤ بةردةوام لةليةن كليسةوة ئازاردراوة ..ضونكة خةل >يسةدا ناكؤك بوون ..بةم ئةنامطييية زانستييكانى لةتةك باوةرةكانى كل وةرطيرى كوردى )لة ضةند هؤيةشةوة خراية زيندانةوة..... سةرضاوةييكةوة(
- 12ئةريستؤتاليسAristotle (384 :ث.ز322 -ث.ز( ..فةيلةسووفء سروشتناسى بةناوبانطى يؤناني ،قوتابى ئةفلتوونء مامؤستاى ئةسكةندةرى مةكدؤنى بوو ..دةربارةى زانستةكانى سروشتء لؤذيك )مةنتيق(ء رةوشتء ميتافيزيكء سياسةتء ئةدةب ...زؤرى نووسيوة، >ينةوةء باسكردنء باييخثيدانى بيورا زانستييكانى ئةريستؤ جيى ليكؤل سةرجةم زاناء فةيلةسووفانى جيهانن ..ئيدى ض بؤ ساغكردنةوةى بؤضوونةكانى ،يان بؤ بنةماى دةسثيكردنى كارى زانستيان ،هةندآ لة
27
طاليلؤ بة زنية تاقيكردنةوةييكى قةشةنط ،روونيكردةوة كة هؤى وةستانى تةنة بزواوةكان بةثيضةوانةى ئةو بؤضوونةيةء، بةهؤى هيزى ليكخشاندنةوةية ..ئةطةر ئةم هيزة نةبوايآ ..ئةوا هةتاهةتاية تةنةكان هةر دةبزوان.
هةروةها خيراييش نيسبيية!
لة باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا ئةوة دةردةكةويت كة >يكى باسكردنى بزوتنةوةى تةنيك بةشيوةييكى تةواو لةسةر هيل راستء بةخيراييةكى دياريكراو ،بةبآ دةسنيشانكردنى ئةوةى كة بةنيسبةت كام ئةزمونطةى نةبزواوةوة خيراييةكةى دةثيوين.. ئةمؤرة باسكردنة ماناييكى كورتء كويرى دةبيت ..وةك ئةوة واية باسى دريذى جوطرافى بكةين ،بيئةوةى ثيشةكى >ى دريذييوة دةست بة دةسنيشانى ئةوة بكةين لة كام هيل ثيوانةكردن دةكةين! كةواتة رووندةبيتةوة كة خيراييش ضةمكيكى رِيذةيية.. خيرايى )تةن(يكمان لة ضةند روانطةييكى جؤراوجؤرةوة ثيوا، ئةوا ئةنامى جياوازمان دةزطي دةبيت ..بةلم هةمو طؤرانيك لة خيراييدا ئةطةرضى بة تاودانء ثةلةثيكردن بيت ،يان خاوبونةوة، يان طؤرانى سةمتى بيت ..ئةمانة ماناى رةهاييان دةبيتء ،ثشت بيوبؤضوونة زانستييكانى ،لةبةر نادروستييان رةتكرانةوةء باوةرى زانستييانةى نوآ جيى ثيليذ كردن. وةرطيرى كوردى) ....لة ضةند سةرضاوةييكةوة(
28
بةهيض ييكيك لةو روانطة )ئةزمونطة( نةبزواوانة نابةست كةليوةيانةوة ضاوديرى بزوتنةوةكة دةكةين.
بةشى سييةم تراذيدياى تيشك تيشك ييكسةر بلونابيتةوة >نيابوين كة باوةرى نيسبيتى بزووتنةوة هةية ..هةروةها لةوة دل >يكى بيشومارى ئةزمونطةى نةبزواويش لة بونى كؤمةل >نيابوين ..ياساكانى بزوتنةوةش لةم ئةزمونطايانةدا دل جياوازييان لةنيواندا نيية ..طةرضى جؤرة بزوتنةوةييك هةية هةر لة ييكةمي جارةوة لةتةك ئةو باوةرةدا كة لةمةوبةر روونكرايةوة ناكؤكة ..ئةمؤرة بزوتنةوةيةش )بلوبونةوةى تيشك(ة. تيشك ييكسةر بلونابيتةوة ..ئةطةرضى بةخيراييةكى هيجكار زؤريش دةروات ،ئةويش 300,000كم لة ضركةييكداية. ئةم خيرايية مةزنة تةسةوور ناكريت ..ضونكة ئيمة لة ذيانى >ة لةتةك خيراييةكدا دةكةين زؤر زؤر لةوة رؤذانةماندا مامةل خاوءخليضكتة ،تةنانةت خيرايى رؤكيتيكى طةردوونى سؤظييتى )بؤ نوونة( تةنيا 12كم/ضركةية! >ةى لةتةكدا دةكةين ..لة زةويش ،كة خيراترين تةنيكة مامةل سووراندنةوةى بةدةورى خؤيدا ،خياييةكةى تةنيا 30كم/ضركةية.
27
28
ئايا دةتوانريت خيرايى تيشك بطؤرريت؟
ئةوةى جيى سةرسورمانة ،خيرايية هيجطار زؤرةكةى تيشك >كو نةطؤرانى ئةو خيرايية مايةى سةرساميية.. نيية ،بةل هةميشةء بةريطةى جؤراوجؤر دةتواني خيرايى هةر شتيك كةمء زيادبكةبن ،تةنانةت خيرايى طوللة )فيشةك(يش ..لة ريى طوللةكةدا كيسةييك ل دادةنيي ..دواى تيثةربونى طوللةكة بةنيو كيسة لةكةدا ،بةشيك لة خيراييةكةى بزردةكاتء بةخيراييةكى كةمتةوة دةردةضيت. بةلم ئةم كارة بةنيسبةت تيشكةوة بةتةواوى جياوازة.. لةكاتيكدا كة خيرايى طوللةكة بةستاوة بة جؤرى ئةو ضةكةى ثيى تةقينراوةء ،جؤرى بارووتى نيو فيشةكةكة ..خيرايى تيشك ثشت بة هيض كاميك لةمانة نابةستيتء سةرضاوةى تيشكةكة هةضييةك بيت ضونييكة. ئيستة با لوولةييكى شووشةيى 13لةريى تيشكةكةدا دانيي.. لةبةرئةوةى خيرايى تيشك لة شووشةدا لةضاو خيراييةكةى لة بؤشاييدا كةمتة )خاوترة( ..لةكاتى تيثةربونى تيشكةكة بةنيو شووشةكةدا خيراييةكةى كةمت دةبيتةوة ..بةلم هةر لة شووشةكة دةرضوو ،ئيدى وةك خؤى ل ديتةوةء خيرايى بلوبونةوةى دةبيتةوة بة 300,000كم/ضركة. بلوبونةوةى تيشك لة بؤشاييدا نةخاوتر دةكريتء نةخياتر.. ئةم جياوازييةى لةضاو هةمو جؤرةكانى ديكةى بزوتنةوةدا - 13ئةم لوولةية هةموى شووشةيةء ناوةكةى بةتال نيية
27
بايةخيكى طةل طرينطى هةية ..هةرضييةك بةسةر تيشكدا بيت لةكاتى ضوونة نيو مادةكانةوة ،دواى دةرضوونى ،ييكسةر بةخيرايية نةطؤرةكةى خؤى لة بؤشاييدا بلودةبيتةوة.
دةنطء تيشك
لةم بارةيةوة ،بلوبونةوةى تيشك لة بزوتنةوةى تةنة >كو لة دياردةى بلوبونةوةى دةنط ئاساييةكان ناضيت ..بةل دةضيت ..دةنط بريتيية لة لةرينةوةى طةرديلة )مؤلكيؤل(ةكانى ئةو نيوةندةى ثيايدا دةطويزريتةوة. لةبةر ئةمة خيراييةكةى بةثيى خاسييةتةكانى نيوةندةكة دةسنيشان دةكريت ،نةك بة خاسييةتةكانى ئةو شتةى سةرضاوةى دةنطةكةية ..خيرايى دةنطيش وةك خيرايى تيشك ناتوانريت كةمء زيادبكريت ..تةنانةت ئةطةر بةنيو شتى ديكةيشدا ببيت ..بةوينة :ئةطةر بةربةستيكى كانزاييمان لةريى بلوبونةوةى دةنطدا دانا ،ئةوا خيرايى دةنطةكة لة كانزاكةدا دةطؤرريت ،بةلم هةركة طةرايةوة نيوةندةكة ثيشووى خيراييةكةى ييكةمي جارى وةردةطريتةوة. >ؤثيكء زةنطيكى كارةبايى لةنيو شووشةييكى ئيستة با طل >يكردنةوةى شووشةكة لة هةوا >دا دابنييء ..دةست بةخال بةتال بكةين ..وردةوردة دةنطى زةنطةكة لواز دةبيت ..تا وايليديت هةر هيض دةنطيكى نابيسي. >ؤثةكة هةروةك ثيشووى تيشك دةداتةوة. بةلم طل
)و.ك(
28
ئةم ئةزمونة ئةوة رووندةكاتةوة :دةنط تةنيا لة نيوةنديكى ماديدا بلودةبيتةوة ..بةلم تيشك دةتوانيت ويراى هيندآ نيوةندى مادى ،لة بؤشاييشدا بلوببيتةوة. جياوازيية بنضينةييةكةى نيوانيشيان ئا لةمةدا خؤى حةشارداوة.
جآ بة )باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة( ليذدةبيت؟
خيراي ى تيش ك ل ة بؤ شاييدا – كة هيجطار خيراية ،بةلم لة هةمانكاتدا سنووردارة -بووة هؤى ناكؤكى نانةوة لةتةك باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا. با بةخةيال شةمةندةفةريك بيني كة بةخيراييةكى هيجطار زؤر دةروات )240,000كم/ضركة( ئةما لةثيشةوةى >ؤثيك( شةمةندةفةرةكةدا دانيشيء لةثشتةوةى ليتيك )طل داطيسينريت. با بي لةوة بكةينةوة :ئةنامى ثيوانى ئةو كاتةى بؤ تيشك ثيويستة ئةو دووريية ببيت كة لة نيوان ئةمسةرء ئةوسةرى شةمةندةفةرةكةداية. ئةو كاتةى لة ئةنامى ئةم مةبةستةدا دةسطيمان د ةبي ت – و ةكو د ةرد ةك ةوي ت- لة هى شةمةندةفةريكى نةبزواو جياوازة. بةنيسبةت شةمةندةفةريكى تيذرةوى 240,000كم/ضركةيى ثيويستة خيرايى تيشكةكة )بةرةوثيشةوة لةسةر سةمتى
27
شةمةندةفةرةكة( 60,000 =240,000-300,000 :ك /مضركة بيت! >ةداوان وةدووى ديوارى هةر لةوة بضيت كة تيشكةكة بةهةل >بيت! ثيشةوةى شةمةندةفةرةكة كةوتبيتء ديوارةكةيش ليى هةل ئةطةر ليتةكةمان لةثيشةوةى شةمةندةفةرةكةدا داناء ،ئةو كاتةمان ثيوا كة بؤ تيشكةكة ثيويستة بيخايةنيت تا بطاتة دوا فارطؤن ..ئةوا خيرايى تيش ك ةك ة – ب ةثيض ةوان ة ى سةمتى رؤشتنى شةمةندةفةرةكةوة -ثيويستة:
540,000 =300,000 +240,000كم/ضركة بيت!
)تيشكء فارطؤنى دواوة بةرةورووى ييكدى دين تا ثيكبطةن( ئةم ئةنامةيش ئةوة دةطةيةنيت كة تيشك لة شةمةندةفةريكى بزواودا ثيويشتة بةخيرايى جياوازء لةسةر سةمتى جياواز بلوبيتةوة ..بةلم تيشك لة شةمةندةفةريكى نةبزواودا بةخيراييةكى نةطؤرء ضونييك بلودةبيتةوة. بةلم بةنيسبةت )طوللةكة(وة ،كارةكة جياوازة ..ئةطةر بؤ ثيشةوة ،يان بؤ دواوةمان تةقاند ،خيراييةكةى بةنيسبةت ديوارةكانى فارطؤنةكةوة هةميشة وةك خؤيةتىء وةك ئةوة واية لةنيو شةمةندةفةريكى نةبزواودا تةقاندبيتمان.
28
هؤى ئةمةش ئةوةية.. خيايى طوللةكة ثشت بة خيايى بزوتنةوةى ئةو ضةكة دةبةستيت ثيى تةقينراوة.. ب ةل م خيراي ى تيش ك – و ة ك باسانكرد -بةثيى طؤرانى خيرايى بزوتنةوةى ليتةكة ناطؤرريت. وا دةردةكةويت ..ئةم وتوويذة بةجوانى ئةوة رووندةكاتةوة كة دياردةى بلوبونةوةى تيشك دذوارييةكى توندوتيذى لةطةل باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا هةية ..لةكاتيكدا طوللة لة شةمةندةفةريكى نةبزواودا ،وةك لة شةمةندةفةريكى بزواودا دةردةضيتء ،بةهةمان خيراييشة بةنيسبةت ديوارى شةمةندةفةرةكةوة ..كةضى وا ديارة تيشك لة شةمةندةفةريكى تيذرةوى 240,000كم/ضركةييدا ،خيرايى تيشكةكة بةلييكدا ثينج جار كةمتةء ،بةلكةى دييدا خيراييةكةى 1,8جار لة خيرايى تيشك خؤى زياترة! >ينةوةى بلوبونةوةى ئابةمؤرة دةردةكةويت ..لة ليكؤل تيشكدا ،ثيويستة ئيمكانييةتى دياريكردنى خيرايى رةهاى شةمةندةفةرةكة دةستةبةر بكريت. تروسكةى هيواييك دةردةكةويت :ئايا دةتوانريت بةهؤى >ينةوةى دياردةى بلوبونةوةى تيشكةوة ،ضةمكى ليكؤل )نةبزواويى رةها( دةستنيشان بكريت؟
27
ئةو ئةزمونطةيةى تيشك لةنيويدا بةخيرايى 300,000 كم/ضركة بة هةمو لييكيدا بلودةبيتةوة ،دةتواني ناوى بنيي ئةزمونطةى نةبزواو ..لة هةر ئةزمونطةييكى ديكةدا ،كة >يكى راست بةنيسبةت ئةوةوة بةخيراييةكى نةطؤرء لةسةر هيل دةبزويت ..ثيويستة خيرايى تيشك بةثيى سةمتة جياوازةكان >ةتةشدا ئيدى نة نيسبيتى بزوتنةوةء ،نة بطؤريت ..لةم حال نيسبيتى خيرايى دةمينيتء نة نيسبيتى نةبزواويش.. بةثيضةوانةى ئةوةى لةمةوبةر سةلاندمان.
28
ضؤن لةو شتانة دةطةين كة بةرضاومانست! ماوةييك بةسةر ئةوةدا تيثةرى كة فيزيكناسان سووديان لةو ويكضوونة وةردةطرت كة لةنيوان دياردةى بلوبونةوةى دةنطء بلوبونةوةى تيشكدا هةية ..لةسةر هةمان ثيودانى دياردةى بلوبونةوةى دةنط ..واياندانا نيوةنديكى تايبةتيش هةية تيشكى تيدا بلودةبيتةوةء ..ناويان لينا ئةسي )اثي( ..هةروةكو هةوا كة دةنطى تيدا بلودةبيتةوة ..هةروةها واشياندانا هةرشتيك بةنيو ئةسيدا بروات ..ئةسيةكةى دةوروبةرى لةتةك خؤيدا كيش >ى هيجطار وردء باريك ناكات ..هةروةكو ضؤن قةفةزيكى لة تال دروستكراو بةنيو ئاودا بةرين ئاوةكة لةتةك خؤيدا كيش ناكات. ئةطةر شةمةندةفةرةكةمان بةنيسبةت ئةسيةوة نةبزواو بيت.. ئةوا تيشك بةهةمان خيرايى بةهةمو لييكدا بلودةبيتةوة.. ئيدى ييكسةر جياوازى خيرايى بلوبونةوةى تيشك بة لية جؤراو جؤرةكاندا، ل ة ش ة م ةند ة ف ةريك ى – بةنيسبةت ئةسيةوة -بزواودا رووندةبيتةوة. بةلم ئةو ئةسيةى )ئةو نيوةندةية تيشك لةشيوةى لةرينةوةدا تييدا دةردةكةويت( وادةزانرا طوايآ هةية ..ضةند ثرسياريكى مرؤـظ وركةر دةورووذينيت ..هةر لةسةرةتاوة دةبيني ئةسي قوتكردنةوة كاريكى ناشايشتةية ..ئيمة لة واقيعدا دةتواني >ةتةكانى هةوا ،بةبآ بلوبونةوةى دةنط تييدا خةسل
27
ديراسةبكةين ..ئةمةيش بةريطةى هةمةجؤرى فيزيكىء كيميايى ..بةلم ئةسي لة زؤربةى دياردةكاندا هيض دةوريك نابينيت ..دةتواني بة سادةترين كةرةسةء ثيوةرى سةرةتايى.. >ةثةستؤى هةوا بثيوين ..لةكاتيكدا هةمو تةقةللييك خةستىء ثال >ةثةستؤى ئةسي بةفيؤ ضوو. بؤ زانينى ضرىء ثال >ةتيكى ناشايستة هاتةئاراوة: كةواتة ئيستة حال >ةتة بيطومان ،بةبةكارهينانى شلةييكى دياريكراو كة خةسل ثيويستةكانى بؤ تةفسيكردنى دياردةييك تيدابيت ..دةتواني هةر دياردةييك لة دياردةكانى سروشت بةو ريطةية )تةفسيبكةين(. بةلم تيؤرى راستينة بؤ شيكردنةوةى دياردةييك ..تةنيا دووبارةكردنةوةى ئةو راستيية زانراوانة نيية كة بةزمانى زانايانةوة داريذراون ،لةوة جياوازة ،ضونكة ئةوةى ليى بة ئةنام ديت زؤر زياترة لةوةى ئةو راستييانة دةيبةخشن كة تيؤرةكةيان لةسةر بنياتنراوة ..بةوينة: ضةمكى )ئةتؤم( لة كيشةكانى كيمياوة ضووة نيو زانستةكانى دييةوةء ..ئةم ضةمكة لة تةفسيكردنى ذمارةييكى زؤرى دياردةكاندا يارمةتى داين ..كة بةهيض جؤريك ثيوةندييان بة كيمياوة نييةء ،هةروةها بؤ ثيشبينى ئةو دياردانةيش ياريدةى داين. بةلم لة قوتكردنةوةى ئةسيدا ..نةمانطةرةكة بيشوبهيني بة بؤضوونى ئةو ثياوة ساويلكةيةى طويى لة طرامةفؤن طرتء
28
وايدانا كة )رؤحيكى طرامةفؤنى( وا لةنيو ئةو سنووقة سةمةرةيةدا! بيطومان ،ئةمؤرة ليكدانةوانة هيض واتاييك نابةخشن. بةر لة قوتكردنةوةى ئةسي ،فيزيكناسان تاقيكردنةوةى تالء تفتى لةم بابةتةيان هةبو ..ماوةييك وايان )ليكدايةوة( كة دياردةى سووتان ثيوةندى بة خاسييةتةكانى شلةييكى دياريكراو بةناوى )فلؤجستي(ةوة هةية ..هةروةها دياردةكانى طةرماييش بة شلةييكى ديكةوة ناويان لينابو )طةمايى دروستكةر ،يان سةرضاوةى طةرمايى(! >يي هةردوو شلةكة بةضةشنى ئةسي بةم بؤنةيةوة دةتواني بل بةتةواوى نهينىء ناديارييان تيئالوة.
حالFةتيكى سةخت ديتة ئاراوة !
لة هةمو ئةمانة طرينطت ئةوةية :تيشك توانى كةلةبةر باتة نيو باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةوة ..ثيويست وابو ئةمة بةناضارى ببيتة هؤى ئةوةى تةنةكانى ديكةش كةلةبةر بةنة نيو ئةو باوةرةوة. لة واقيعدا ،هةمو نيوةنديك بةربةرةكانآ لةتةك بزوتنةوةى تةنةكانى نيويدا دةكات ..لةبةر ئةمة ثيويست وابو ..لةتةك طواستنةوةى تةنةكان بةنيو ئةسيدا ليكخشاندن رووبداتء خيراييان خاوبكاتةوة ..تا لةكؤتاييدا بيانوةستينآ ..ئةوة ز ةويي ةء – ب ةثي ى خ ة ملندن ى >ةوة بةدةورى خؤردا دةسوورآء جيؤلؤجييكان -لة ملياران سال
27
كةضى بةهؤى ليكخشاندنى )ئةسي(ةوة هةست بة خاوبونةوةى نةكراوة! ئابةمؤرة ..بةهؤى تةقةللدانانةوة بؤ ليكدانةوةى ئةو رةفتارة سةيرةى تيشك لة شةمةندةفةرة بزواوةكةدا ..كة طوايآ ئةسي هةية ،كةوتينة نيو شثرزةييةكى قةبةوة. سةرةراى ئةوةى قوتكردنةوةى ئةسي ئةو دذوارييةى ضارةسةر نةكرد كة دةكةويتة نيوان كةلةبةر تيخستنى باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةوة لةليةن تيشكةوة لةلييكء ملكةضيى بزوتنةوةكانى دى بؤ ئةو باوةرة لةلييكى دييةوة.
دةبآ دادى خؤمان بةرينة لى ئةزمون
لة ئاست ئةم هةموة دذوارييةدا ضيبكةين؟ بةرلةوةى هيض راء بؤضوونيك دةربرين ،با ئةوةمان بةبيبيتةوة ،ئيمة بةهؤى وتوويذى رووتةوة طةيشتينة ئةو دذوارييةى لةنيوان بلوبونةوةى تيشكء باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا هةية. بةراستى وتوويذيكى ثوختء سةلينةريش بو ..بةلم وتوويذى رووتء بآ تاقيكردنةوةء ئةزمون وامان ليدةكات لة هةندآ لةو فةيلةسووفة كؤنانة بضي كة بةهؤى ميشكى تايبةتى خؤيانةوة هةولياندةدا ياسا سروشتيكان بدؤزنةوة ،ئاليرةدا بةناضارى مةترسى ئةوة ديتةئاراوة ،ئةو جيهانةى بةم شيوةية بنياتدةنريت ،بةهةمو طوناوىء قةشةنطييةكييوة زؤر لة جيهانة راستةقينةكة ناضيت.
28
كةواتة ئةوة هةر )ئةزمون(ة دةتوانآ فةرمانى كؤتايى بةسةر راستىء دروستى تيؤرة فيزيكييكاندا بدات. بؤيآ ثيويستة هةر بة وتوويذيكى تيؤرى رووت دةربارةى ضؤنيتى بلوبونةوةى تيشك لة شةمةندةفةريكى بزواودا >كو دةبيت ثةنابةرينة بةر ئةو ئةزمونانةى وازنةهيني ..بةل ضؤنيتى بزوتنةوةى تيشك لة واقيعء ،لةو هةلومةرجانةدا رووندةكةنةوة. ئةمؤرة تاقيكردنةوانة ئاسانن ..ضونكة ئيمة خؤمان لةسةر زةوييةكى بزواودا دةذين ..زةوى لة سووراندنةوةى بةدةورى >يكى راست ناروات ..ئيدى لةليةن هةر خؤردا هةرطيز لةسةر هيل >ةتى روانطةييكى نةبزواوى ديكةوة ،14ناتوانريت بةردةوام لة حال نةبزواويدا ببينريت. تةنانةت ئةطةر لةسةرةتاوة وابو كة زةوى -بةنيسبةت روانطةييكى نةبزواوةوة -لة مانطى كانوونى دووةمدا بة نةبزواوى دةركةوت ،لةبةرئةوةى بةردةوام سةمتى بزوتنةوةى زةوى بةدةورى خؤردا دةطؤريت ..كةواتة بةبآ هيض طومانيك لة >ةتى بزواودا مانطى حوزةيراندا ،بةنيسبةت ئةو روانطةيةوة لةحال دةبينريت ..لةبةر ئةمة كاتيك لةسةر زةوى ديراسةى بلوبونةوةى تيشك دةكةين ،لةراستيدا ئةم كارة لةسةر ئةزمونطةييكى تةواو 15 بزواودا دةكةين، -14بطةريرةوة سةر ضةمكى ئةزمونطةى نةبزواو ...لثةرة 30 -15تيبينى ئةوة بكة :ئةو شةمةندةفةرةى بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر >يكى راست دةبزويت ..بة ئةزمونطةييكى نةبزواو دةذميرريت ..بةلم هيل
27
ويرايئةوةى خيرايى بزوتنةوةى زةوى 30ك /مضركةية.. ئةمةيش لةضاو هةلومةرجى خيراييةكانى دى سةر زةويدا بة خيراييةكى مةزن دادةنريت) ..ليرةدا دةشتوانريت سووراندنةوةى زةوى بةدةورى خؤيدا فةرامؤشبكريت ،كة نزيكةى 1,8ك /مضركةية( ..سةربارى ئةوةش ئايا بؤمان دةلويت طؤى زةوى بةو شةمةندةفةرة بزواوة دانيي لةمةوبةر باسكرا؟ ئةو شةمةندةفةرةى بةرةو كةندةلنى بردين! >يكى راست شةمةندةفةرةكة بة خيراييةكى نةطؤرء لةسةر هيل دةبزويت ،بةلم زةوى بةشيوةييكى بازنةيى دةسووريت. >ى بؤمان هةيةء هيض طرفتيك نيية ..دةتواني وايدابنيي بةل >يكى راستء بةخيراييةكى نةطؤريش دةروات.. زةوى لةسةر هيل ئةمةيش كاتيك تيشك بةنيو ئاميرة تيشك ثيوةرةكاندا تيدةثةريت ..كة هةرطيز لة بةشيكى هيجطار بضووكء كةمى >ةيةى بةهؤى ئةمةوة تييدةكةوين ضركةييك تيناثةريتء ،ئةو هةل هيجطار كةمة ،بةشيوةييك نةتوانريت بدؤزريتةوة. مادام طؤى زةويان بةشةمةندةفةرةكة شوبهاند ..ئاسايية وا ضاوةروان بكةين ،تيشك لةسةر زةويش هةمان رةفتارى سةيرء سةمةرةى خؤى هةبيت ..ئةويش ئةوةية :بةخيرايى جياجيا بة ل جياوازةكاندا بلوبيتةوة!
باوةرى نيسبيتى سةردةكةويت ئةزمونطةى بزواو ئةوةية ،بةنيسبةت ئةزمونطةييكى نةبزواوةوة بة خيراييةكى بطؤر ببزويت ..ض لة ميقدار ،يان لة سةمتيدا ..بةوينة :وةك زةوى لةسووراننةوةى بةدةورى خؤردا.
28
مايكلسؤن 16لة طةورةترين فيزيكناسة كردةييةكانى ضةرخى >ى 1881دا جؤرة تاقيكردنةوةييكى ئاوةهايى نؤزدةهةمة ..لة سال كردء ،زؤر بةوردى خيرايى تيشكى بةنيسبةت زةوييةوةء لةسةر سةمتى جؤراوجؤر ثيوا. مايكلسؤن بؤ ثةيبدن بةو جياوازيية كةمةى لة خيراييةكاندا ضاوةروان دةكرا ..ناضار بو تةكنيكى هيجطار وردء ناسك بةكاربيتيت ..لةمةشدا ليوةشاوةيىء تواناء وردبينييةكى مةزنى لة داهيناندا نواند ..تاقيكردنةوكةيش هيندة زانايىء وردبينى تيدابو ،كة دةتوانرا بةهؤيةوة جياوازى زؤر لةوة كةمتء طضكةتر لة خيراييةكاندا بدؤزيتةوة ،كة ضاوةروانكراو نةبو. تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن ،كة دوايى ضةند جاريكى دىء لة هةلومةرجى تةواو جياوازدا دووبارةكرايةوة ..بووة هؤى ئةناميكى هةرطيز ضاوةروان نةكراو ..ئةوةى ئاشكراكرد: بلوبونةوةى تيشك لة ئةزمونطةييكى بزواودا كة بة خيراييةكى - 16ئةلبيرت ئةبراهام مايكلسؤنAlbert Abraham Michelson 1852-1931 : فيزيكناسى ئةمةريكايى ،لة ئةمةريكاء بةرليء هايدبيرطء ثاريس خويندويتى ..لة 1892دا لة شيكاطؤ مامؤستاى فيزيك بووة. ئةم زاناية طةل باييخى بة ديراسةكردنى تيشك داوةء ،زنية تاقيكردنةوةييكى طرينطى لةم بارةيةوة كردووة ..تا طةيشتؤتة ئةوةى خيرايى تيشك لة ضركةييكدا بةتةواوى 299,860,000مةترةية ..واتا نزيكى 300,000كم/ضركة ..هةروةها لةتةك زاناييكى ديكةدا تاقيكردنةوةييكى بةناوبانطى دةربارةى بةكيشكردنى ئةسي )اثي( هةية ..كة ئةنامة نالةبارةكةى ئةم تاقيكرنةوةية ،بووةهؤى طةشةثيدانى تيؤرى نيسبى ،يا راستت >ين بووةهؤى بنةما داكوتانى ئةو تيؤريية ..ويراى ئةمانة مايكلسؤن طةل داهينانى واية بل زانستييانةى دى هةية ..كة لة وردىء بةسةليقةيىء راستء دروستياندا بيوينة بوون ..لة >ى ثيبةخشرا. 1907دا خةلتى نؤبل )و .ك :لة سةرضاوةى ديكةوة(
27
>يكى راست نةطؤرء لةسةر هيل بيت ،لة واقيعدا بةجؤريكى تةواو جياواز لة ديراسة تيؤرييكان روودةدات. مايكلسؤن ئةمةى بةوردى دةسنيشانكرد ،تيشك لةسةر زةوى ،كة دةبزويت ،بةهةمان خيرايى بةهةمو لييكدا بلودةبيتةوة ..لةم رووةوة ،بلوبونةوةى تيشك بةضةشنى دةرضوونى طوللةكةية ..بةخيراييةكى ضونييك )نةطؤر( ،بة ل جياجياكاندا بلودةبيتةوة ..ئةمةيش بةنيسبةت ديوارى ئةزمونطةكةوة ،ئةطةرضى ئةو ئةزمونطةية )بةخيراييةكى >يكى راستيش( ببزويت. نةطؤرء لةسةر هيل ئا بةمؤرة، تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن ئةوةى روونكردةوة ،دياردةى بلوبون ةو ة ى تيش ك – >ينةوة تيؤرييكانانةوة -هةرطيز لةتةك بةثيضةوانةى ليكؤل باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا دذوارء ناكؤك نييةء ،بةثيضةوانةوة لةتةكيدا تةواو تةباء طوناوة ..بةضةند وشةييكى >يي: دى دةمانةويت بل روونبؤوة كة وتوويذى ل ة م ةوب ةر ما ن – د ةربار ة ى ئ ة م >ة بو. باسة -هةل
28
لة حالFةتيكى خراثةوة بةرةو خراثت ضووين
بةمؤرة ،تاقيكرنةوة ئةو دذوارييةى نيوان ياساكانى بلوبونةوةى تيشكء باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةى سرييوة.. دةريشكةوت ئةو دذواريية تةنيا واهيمةك بو ،لة وتوويذة >ةية >ةكانانةوة هاتبوة ئاراوة ..بةلم ئايا بةراستى ئةو هةل هةل لةكؤيدا ثةنهانة؟ طةران بةدواى وةلمى ئةم ثرسيارةدا ،نزيكةى ضارةكة >ى 1881تا ،1905فيزيكناسانى جيهانى سةدةييك ،لة سال ماندوو كرد ..ويراى ئةمةش ،هةمو بؤضوونةكان دذوارييان لةنيوان تيؤرء ئةزموندا دةخستةوة. >ى وردء باريك ئةطةر ضاوديريك لةنيو قةفةزيكى لة تال دروستكراودا بيت ..لةكاتى بزوتنةوةى قةفةزةكةدا ،ضاوديرةكة هةست بة شنةى هةوا دةكات ..ئةطةر ئةم ضاوديرةى نيو قةفةزةكة سةرضاوةييكى دةنطى ثيبيتء ،خيرايى دةنطةكة بةنيسبةت قةفةزةكةوة بثيويت ،وايدةبينيت كة خيرايى دةنطةكة لةسةر سةمتى بزوتنةوةى قةفةزةكة كةمتة تا سةمتى ثيضةوانةى. بةلم ئةطةر هاتو سةرضاوةى دةنطةكةمان لة شةمةندةفةريكى دةرطةء ثةنةرة داخراودا داناء، خيراي ى د ةن ط ةك ة ما ن ثيوا – ك ة
27
ئةمؤرة شةمةندةفةرة ،ئةو هةوايةى تييدايةتى لةتةك خؤيدا كيشى دةكات -لةم كاتةدا دةبيني خيرايى دةنطةكة لة هةمو لييكةوة ضونييكة. ئةطةر لة دياردةى بلوبونةوةى دةنطةكةوة ضووينةسةر تيشك ..ئةوا دةتواني وايدابنيي كة رةنطة ليكدانةوةى ئةنامةكانى تاقيكرنةوةكةى مايكلسؤن بةمؤرة بيت: كاتيك زةوى دةسووريت )دةبزويت( ،واز لة ئةسي ناهينيت بة >ى باريك دروستكراوةكة نةبزواوى بينيتةوةء ،وةك قةفةزة لة تال >كو ئةسي لةتةك خؤيدا كيشدةكاتء ،لة كاتى ناروات ..بةل رؤشتنيدا زةوى لةتةك ئةسيدا ييك بارستايى ثيكدينن.. ئابةمؤرة ئةنامةكانى تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن تيدةطةين. بةلم ئةم طريانةية لةتةك طةلة تاقيكردنةوةييكى ديكةدا دذوارى توندوتيذى تيدةكةويت ..بةوينة :ئةمة لةتةك خاسييةتةكانى بلوبونةوةى تيشكدا دذوارة ،ضونكة ئةطةر ئةمة راست بيت ..ئةوا كاتيك تيشكةكة بةنيو بؤرييةكى ئاودا تيدةثةريت ،دةبيت خيرايى تيشك لةتةك رؤشتنى ئاوةكةدا بريتى بيت لة: خيرايى تيشك لةنيو ئاويكى وةستاودا +خيرايى رؤشتنى ئاوةكة بةلم ثيوانةكردنة راستةوخؤكان ،خيراييةكى لةمة كةمت بةدةستةوة دةدةن ..كة لةم وتوويذةماندا ضاوةريى دةكةين دةسطيمان بيت.
28
>ةتيكى زؤر سةير ئةمةيش ويراى ئةوةى ئيمة سةبارةت بة حال دواين ..ئةويش ئةوةية ،ئةو )تةن(انةى بةنيو ئةسيدا دةرؤن >يي تةنةكان تةنيا بةنيو تووشى ليكخشاندن نابن ..بةلم ئةطةر بل >كو ئةسيةكةش لةتةك خؤياندا ئةسيدا تيناثةرن ،بةل بةكيشدةكةن ،دةبيت بةهةر جؤريك بيت هةست بة ليكخشاندن بكريت. بةمضةشنة ،هةمو ئةو تةقةلليانةى بؤ نةهيشتنى ئةو دذوارييانة دران ،كة لة ئةنامة ضاوةروان نةكراوةكانى تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤندا بون ،طشتيان مايةثووض دةرضوون. ئيستةيش قسةكة بةمضةشنة ثوختدةكةينةوة: تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن نةك تةنيا بةنيسبةت بزوتنةوةى تةنة ئاساييةكانةوة باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة دةسةلينيت، >كو بةنيسبةت دياردةى بلوبونةوةى تيشكيشةوة بةل دةيسةلينيت ..واتا بةنيسبةت طشت دياردة سروشتييكانيشةوة. لةمةى ثيشةوة ،ئةوة روونبؤوة ،باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة ،راستةوخؤ بةرةو خيرايى دةضيت :ضةنديتى خيرايى لة ئةزمونطةييكةوة تا ئةزمونطةييكى دى جياوازة –ك ة ب ةنيسب ةتيي ةو ة د ةبزوي ت.- بةلم خيرايى تيشك )300,000كم/ضركة( لة هةمو ئةزمونطة
27
جؤراوجؤرةكاندا ضونييكة ..كةواتة خيرايى تيشك نيسبى نييةء رةهاية.
بةشى ضوارةم
روونبونةوةى نيسبيتى كات ئايا لة واقيعدا هيض ضةشنة دذوارييةك هةية؟
28
هةركة وتان )كات نيسبيية( ..وا دةردةكةويت طوايآ تووشى دذوارييةكى لؤذيكى بوين ..نةطؤرانى خيرايى تيشك بة ل جؤراوجؤرةكاندا باوةرى نيسبيتى دةسةلينيت ..طةرضى خيرايى تيشكيش رةهاية. >ويستى مرؤظى ضةرخةكانى ناوين )ناوةراست( با يادى هةل >يت) :زةوى طؤيية( بكةينةوة ..خرى بةرامبةر بةو راستييةى دةل يا طؤيى زةوى بةلى ئةو مرؤظةى ئةوساوة ،بةتةواوى لةتةك هيزى كيشكردن )قورسايى(دا دذوار بو ..دةبوايآ هةرضى شت هةن ،لةسةر زةوييةوة بةرةو )خوار( بكةونة خوارةوة ..بةلم لة هةمان كاتدا لةوة بيطوماني هيض جؤرة دذوارييةكيش لةوةدا نيية كة هةردوو ضةمكى )سةروو(ء )خواروو( دوو ضةمكى نيسبيء رةها ني. >ةت بةسةر دياردةى بلوبونةوةى تيشكيشدا هةمان حال دةضةسثيت. كاريكى بيهوودةية ،ئةطةر بةدواى دؤزينةوةى دذوارييةكى لؤذيكيدا لةنيوان باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةء ،رةهايى خيرايى تيشكدا بطةريي ..ضونكة ئةو دذواريية تةنيا كاتيك روويدا كة ئيمة بة بيهؤشييةوة ضةند طريانةييكمان هيناية ئاراوة ..هةر بةتةواوى ضةشنى ئةوةى لة ضةرخةكانى ناويندا لةئارادا بو ء، >كةوتنى زةوييان دةكرد! بةوةى كة ئينكارى شيوة طؤيى هةل ضةمكى )سةروو(ء )خواروو(يان ،بة دوو ضةمكى راستء دروست )رةها( دادةنا.
27
برواهينان بة رةهايى )سةروو(ء )خواروو( ،كة مايةى ثيكةنينة لمان ،ئةنامى بآ ئةزمونى ئةوان بو ..ضونكة لةو سةردةمةدا بةدةطمةن طةشتيان دةكرد ..ضةند ثارضةييكى كةمء ثضووكى زةوى نةبيت ،هيضى دييان نةدةزانى ..بيطومان ئةوا شتيك لة ضةشنى ئةوةى ئةوان بةنيسبةت ئيمةشةوة روودةدات.. ئةويش بةهؤى كةم ئةزمونييةوة ،كة وامان ليهاتبو شتة نيسبييكانيشمان وةك شتى رةها وةردةطرت. باشة ئةو شتانة ضيبون؟
28
>ةكانان ..تةنيا ثشت بةو لةمةودوا بؤ دؤزينةوةى هةل هةلومةرجانة دةبةستي كة دةشيت لة ئاكامى تاقيكردنةوةوة بينةئاراوة.
>ؤثيك لة نيوةراستى شةمةندةفةرةكةدا لة با وايدانيي طل كاتيكى دياريكراوى طةشتةكةدا داطيسينرا ..لة هةردوو فارطؤنى ئةمسةرء ئةوسةرى شةمةندةفةرةكةدا دةرطةى ئؤتؤماتيكيش هةن ،هةر تيشكةكةيان طةيشتآ دةكرينةوة. ئايا ئةوانةى لة شةمةندةفةرةكةدا دانيشتوون )طةشتيارةكان( ضى دةبينن؟ ئةى ئةوانةى لةدةرةوة ،لةسةر شؤستةكة وةستاون ضى دةبينن؟ بؤ وةلمدانةوةى ئةم ثرسيارانة ..هةروةكو ثةيانان دا ،تةنيا ثشت بة تاقيكردنةوة دةبةستي. ئةو طةشتيارانةى لة نيوةراستى شةمةندةفةرةكةدا دانيشتوون ئةمة دةبينن: ل ةب ةرئ ةو ة ى تيش ك – ب ةثي ى تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن -بةهةمو لييكدا بةخيراييةكى ضونييك بلودةبيتةوة ..واتا 300,000كم/ضركة ،بةمثيية تيشكةكة ثاش )9 =(300,000 ÷2700,00ضركة دةطاتة
با شةمةندةفةريك بطرين طريان شةمةندةفةريك هةية دريذييكةى 5400,000كمء، >يكى بةخيراييةكى نةطؤرى 240,000كم/ضركةيى ،لةسةر هيل راست دةروات )دةبزويت(.
27
هةردوو فارطؤنةكة )فارطؤنى ييكةمء فارطؤنى دووةم(ء ،هةردوو دةرطةكة ثيكةوة دةكرينةوة. باشة ئةى ئةوانةى لةسةر شؤستةكة وةستاون ضؤنى دةبينن؟ خيرايى تيشك بةنيسبةت ئةمانيشةوة هةر 300,000كم/ضركةية ..بةلم دوا فارطؤن بةرةورووى تيشكةكة دةروات ..لةبةرئةمة تيشكةكة ثاش ثينج ضركة ) ÷2700,00 5 = (240,000+300,000ضرك ةلةتةك دوا فارطؤندا
28
بةييكدةطةن ..بةلم بةنيسبةت ييكةم فارطؤنةوة ..دةبيت تيشكةكة بةدوايدا بروات ..لةبةرئةمة ثاش ) ÷2700,00 45 = (240,000-300,000ضركة نةبيت نايطاتآ.
كةواتة بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة ،دةرطةكانى شةمةندةفةرةكة لةييك كاتدا ناكرينةوة ..لةسةرةتادا دةرطةى دوا
فارطؤن دةكريتةوة ،بةلم دةرطةى ييكةم فارطؤن ثاش =5-45 40ضركة نةبيت 17ناكريتةوة. >ةتةدا ..ئةو دوو لةم حال ر ووداو ة ضونييك ة – كرن ةو ة ى دةرطةكانى هةردو فارطؤنى ييكةمء دوايى -بةنيسبةت طةشتيارانى نيو شةمةندةفةرةكةوة ،وادياربون لة ييك كاتدا روودةدةن ،بةلم بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة، جياجيا ديارنء 40ضركةيان بةينة.
هةرةسهينانى ذيريى دروست
ئايا لةمةدا دذوارى هةية؟ ئايا ئةو راستييةى ليرةدا دؤزيانةوة لة قسةييكى بآ سةروبةرء ،جؤرآ لة ضةلةحانيكردن >يي: ناضيت؟ بةوينة :ئايا لةوة ناضيت بل
دريذى نةهةنطيك لة كلكييةوة تا سةرى دوو مةترةيةء ،لة سةرييةوة تا كلكى ييك مةترةية! >بدين ،تا لةوة تيبطةين بؤضى ئةو ئةنامةى با هةول >ةوة ،طةرضى بةتةواوى لةتةك ثييطةيشتي نابةجييةء ناضيتة ئةقل تاقيكرنةوةكةدا دةطونيتء ضةسثاوة!. هةرضةندة بيى ليبكةينةوة ،ناتواني دذوارييةكى لؤذيكى لةو دوو رووداوةدا بدؤزينةوة ،كة لة ييك كاتدا بةنيسبةت طةشتيارانى نيو شةمةندةفةرةكةوة روويانداو ،بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةش وا دةركةوت ماوةى 40 ضركةيان لةبةيندا بو. تةنيا شتيك سةبورى خؤمانى ثيبدةينةوة ئةوةية :ئةنامةكان لةتةك )بيء هؤشى دروست(ماندا دذوارن. با يادى ئةوة بكةينةوة كة ضؤن )ذيريى دروستء ساغ(ى مرؤظى ضةرخةكانى ناوين ..لةتةك سووراننةوةى زةوى بةدةورى خؤردا ناكؤك بو. بةلم تاقيكردنةوة رؤذانةييةكان لة واقيعدا ئةوةى بؤ مرؤظانى ضةرخةكانى ناوين دةسةلاند كة زةوى ضةسثاوةء خؤر >كى قةرزاربارى )ذيريى دروست( بةدةوريدا دةطةريت ..ئايا خةل نيية كة بةرةو هةندآ برواى ثيكةنيناوى بردنء ،ضةسثاندييان >ة زةوى طؤيى بيت. كة مةحال ئةم ناكؤكييةى )ذيريى دروستء ساغ( لةتةك واقيعدا بووة >تةثيكردنء ،دووبارةكردنةوةى ئةو نوكتة باوةى مايةى طال
-17دواتر ئةم ضةمكانة بةوردى باسدةكةين ..بروانة بةشى ثينجةم، سةرباسى) :طةشت بؤ ئةستيرةكان(.
27
28
لةبارةى ئةو جوتيارةوةية كة لة باخضةى ئاذةلندا زةرافةييكى بينىء بةسةرسامييةوة هاواريكرد: >ة! -ئةمة مةحال
ئةوةى )ذيريى دروست(ى ثيدةوتريت لة شيوةى طشتيثيدانى ئةو تةصةوورانةمان زيت نيية كة لة ذيانى رؤذانةييةوة >قولون. هةل ئةم ئاستة دياريكراوةى بيء هؤش ،ئاستى تاقيكردنةوة دياريدةكات. سةختى تيطةيشتنى ئةوةى ئةو دوو رووداوةى لة ييك كاتدا لة شةمةندةفةرةكةدا روودةدةنء ،لة دوو كاتى جياوازدا لةسةر شؤستةكة روودةدةن ،وةك ئةو سةختييةية جوتيارةكة
27
تووشيهات ،كاتيك ديةنى زةرافةكة واقيورماند! جوتيارةكة لةوةوبةر زةرافةى نةديبو ..هةروةكو ئيمةش هةرطيز بةئاستةميش لةو بةخيرايى رؤشتنة نزيك نةكةوتووينةتةوة.. ئةو خيرايية ئةفسانةييةى دةطاتة 240,000كم /ضركة! سةيريش نييةء ،فيزيكناسان رووبةرووى ئةم خيرايية ئةفسانةيية دةبنةوة ..فيزيكناسان لة واقيعدا تيبينى هةندآ رووداو دةكةن ،جياوازى طةوهةرييان لةتةك ئةو رووداوانةدا هةية كة ئيمةمانان لة ذيانى رؤذانةييماندا هؤطريان بوين. ئةو ئةنامة كتوثرةى لة تاقيكردنةوةكةى )مايكلسؤن(ةوة ثييطةيشتيء ،فيزيكناسانى لةبةردةم واقيعة نوييةكاندا دانا.. وايليكردن ،ويراى )ذيريى دروست( ،ضاو بةو بؤضوونة ضةسثاوانةى نيو بيء هؤشيشمان بطيرنةوة ،ئةو بؤضوونانةى ثييان راهاتووين ..وةك روودانى جووتة رووداويك لة ييك كاتدا. ئاشكراشة ،دةتواني دةست بةدامينى )ذيريى دروست(ةوة بطرينء ،ئيدى تا دةتواني ئينكاريى روودانى دياردة نوييةكانيش بكةين ،بةلم ئةطةر وامانكرد ..ئةوا ضةثان لةو جوتيارة كةمت نابيت كة لة نوكتةكةى لةمةوبةردا بو!
)كات(يش دووضارى هةمان ضارةنووسى طةردوون 18دةبيت >ةميتةوةكة ثييدةوتريت )ذيريى زانست لةو شتة ناسل >كو ئةوة دةيتسينيت ،لةنيوان ئةو دروست( ..بةل - 18طةردوون ،يان فةزا )فضاء( مةبةست لة جيطةية
28
)و .ك(
بؤضوونانةى لة ئارادانء لة نيوان زانستة ئةزمونيية نوييةكاندا طوناندن نةبيت ..ئةطةر ئةمة روويدا ،زانست بيبةزةييانة طشت بؤضوونة باوةكانان دةرمينيتء ..بيء وردبينيمان ثلةييكى دى بةرةوذوور دةبات. ئيمة وامان دادةنا ،دوو رووداوى هةمانكاتى ئةو دوو رووداوةن لة ئةزمونطةييكدا لة هةمان كاتدا رووبدةن ..بةلم >ةتيكدا راستة كة بة تاقيكردنةوة روونبؤوة ،ئةمة تةنيا لة حال هةر ييكيك لةو دوو ئةزمونطةية بةنيسبةت ئةويدييةوة نةبزواوبيت ..خؤ ئةطةر هةر ييكةيان بةنيسبةت ئةويدييةوة لة بزوتنةوةدا بيت ،ئةوا ئةو جووتة رووداوة هةمانكاتييةى لة ئةزمونطةييكياندا روودةدات ،دةبيت لة ئةزمونطةكةى ديدا لة دووكاتى جيا جيادا رووبدات. ضةمكى )هةمانكاتيى جووتة رووداو( دةبيتة ضةمكيكى >ةتةدا واتادار )مانابةخش( دةبيت، نيسبىء ..لةو حال ضؤنيتى بزوتنةوةى ئةم ئةزمونطةية روونبكةينةوة كة ليوةيةوة ضاوديرى هةردوو رووداوةكة دةكةين. با ئةو نوونةية بةبي بينينةوة كة ثةيوةندى بة ميقدارى طؤشةوة هةيةو ،لةمةوبةر 19باسانكرد ،لةويدا ض باس بو؟ با وايدانيي ماوةى طؤشةيى نيوان دوو ئ ة ستير ة –ئ ة ط ةر ل ة
- 19بروانة بةشى ييكةم ،سةرباسى )شتى رةهاييش نيسبى ديارة( ..ل 18
27
زةوييةوة نيطايان بكةين -سفرة ..ضونكة هةردوو >يكى راست. ئةستيرةكة دةكةونة سةر هيل ئيمة لة ذيانى ر ؤذان ةيي ماندا –ئ ة ط ةر وا ما ن دانا ئةم بؤضوونةمان شتيكى رةهاية -هيض دذوارييةك لةم >ةى خؤر كارةدا نابيني ..بةلم ئةطةر سنوورى كؤمةل >يء ،لةهةر ئةستيرةييكى ديكةوة نيطاى ئةو دوو بةجيبهيل ئةستيرةية بكةين ..ئةوا كارةكة دةطؤرريتء ،ماوةى >كو دةكاتة ذمارةييكى دى. طؤشةيى ناكاتة سفر ..بةل ئةو راستيية روونء ئاشكرايةى لى مرؤظى ئةم >يت :هةردوو ئةستيرةكة ،طةر لة سةردةمةمان ،كة دةل زةوييةوة بؤيان برواني ،دةكةونة سةر ييكء ،ئةطةر لة هةر شوينيكى دى نيو طةردوونةوة بؤيان برواني ،دةشيت نةكةونة سةر ييك. ئةم راستيية لى مرؤظى ضةرخةكانى ناوين ناماقوول دةهاتة ثيشضاو ،ضونكة واى تةصةوور دةكرد ،ئاسان لة شيوةى طومبةزيكى ئةستيرةبةندداية! طريان ئةم ثرسيارةمان ليكرا :ئةطةر ئةزمونطةكانان بةشيوةييكى طشتى فةرامؤشكرد ..ئايا لة واقيعدا دةتواني وايدابنيي هةردوو رووداوةكة هةمانكاتي ،يان نا؟ بةداخةوة ..ئةم ثرسيارة لةوة زيت مانا نابةخشيت كة لةم >ةمان ثرسيارةدا هةيةو دةثرسيت :ئةطةر ئةو خال فةرامؤشكرد كة ليوةى نيطاى دوو ئةستيرةكة دةكةين ..ئايا
28
>يكى راست؟ لة واقيعدا هةردوكيان دةكةونة سةر هيل طةوهةرى مةبةست ليرةدا ئةوةية: >يكى راست ،ثةيوةندى تةنيا بة دوو كةوتنةسةر هيل >ةش دةكةويتة تةكيان كة >كو ئةو خال ئةستيرةكةوة نيية ..بةل تييدا نيطايان دةكريت. هةمان شتيش بةسةر )هةمانكاتيى جووتة رووداو(دا دةضةسثيت ..كة تةنيا بة هةردوو رووداوةكةوة بةند نيية، >كو بةو ئةزمونطةيةشةوة بةندة كة ليوةيةوة ضاوديرى بةل جووتة رووداوةكة دةكريت. تا ئيستة لةضاو خيرايى تيشكدا تووشى خيرايى طضكة بوين ..لةبةر ئةوة نةمانتوانيوة نيسبيتى ضةمكى )هةمانكاتيى( بدؤزينةوة ..بةلم ئةطةر ضووينة نيو >ينةوةى ئةو بزوتنةوانةى خيراييةكانيان هيندة زؤرن، ليكؤل دةتوانريت لةتةك خيرايى تيشكدا بةراوردبكرين ،ئةوسا ناضاردةبي ضاويك بة ضةمكى )هةمانكاتيى(دا بشينينةوة. >كى ناضاربون ضاو بة بةتةواوى ،هةر بةمؤرةش ،خةل هةردوو ضةمكى )سةروو(ء )خواروو(دا بطيرنةوة ..ئةمةش كاتيك دةستيان دايآ برينى دوورى ئةوتؤ ،كة دةشيت لةتةك مةوداكانى زةويدا بةراوردبكريت ..بةلم تةصةووركردنى تةختيى شيوةى زةوى لةمةوبةريان نةدةبووة هؤى ناكؤكى خستنةوة لةتةك تاقيكردنةودا. ئةوى راستى بيت ،ئيمة ناتواني بةخيراييةكى نزيك خيرايى تيشك ببزويي..
27
لةبةئةوة ،بة تاقيكرنةوة خؤييةكانان ناتواني ضاوديرى رووداوة ناسازةكان بكةين ،ئةو رووداوانةى كةميك ل ة م ةوب ةر – ب ةثي ى بار ى سةرنى تةصةوورة كؤنةكان -باسان كردن ..بةلم لةسايةى بةكارهينانى تةكنيكى نوآ لة ئةزمونطةكاندا.. دةتواني بةبرواى تةواوةوة ،ئةم رووداوانة لةضةندةها دياردةى فيزيكيدا بسةليني. كةواتة زةمان )كات(يش دووضارى هةمان ضارةنووسى طةردوون بو ..روونيش بؤوة ،رستةى )لة ييك كاتدا( بةتةواوى وةك )هةمان جيطة( بيماناية. ئةو كاتةى دةكةويتة نيوان جووتة رووداويكةوة، بةتةواوى لةو دووريية -بؤشايية -دةضيت كة لةنيوانياندا هةيةء ..طةرةكيتى نيشانة بةو ئةزمونطةية بدريت ليوةيةوة ضاوديرى هةردوو رووداوةكة دةكريت.
زانست سةردةكةويت
دؤزينةوةى هةقيقةتى نيسبيتى كات )زةمان( مايةى >ة لة تيروانينةكانى مرؤظدا بؤ هينانةدى وةرضةرخانيكى قوول سروشت ..ئةمة بةدريذايى ضةند سةدةييك لة سةركةوتنة
28
طرينطةكانى هؤشى مرؤظايةتيية بةسةر وشكة تيروانينة ضةسثاوةكاندا. دةشتوانريت ئةم دؤزينةوةية ،بةو وةرضةرخانة بةراورد بكريت كة لة تيروانينى مرؤظايةتيدا روويدا كاتيك راستى شيوة طؤيى زةوى دؤزرايةوة. >ى 1905دا لةليةن فيزيكناسى طةورة، نيسبيتى كات لة سال ئةلبيرت ئةينشتاين ) (1955-1879دؤزرايةوة ،كة بة مةزنتين زانايانى سةرلةبةرى ضةرخى بيستةم دادةنريت.. >ةى ئةم دؤزينةوةية ،ئةينشتاينى تةمةن بيستء ثينج سال بةرزكردةوة بؤ نيو ريزى مةزنانى بيى مرؤظايةتى ،ناويشى لة بيء هؤشاندا نةمر بو ..بةضةشـــنى مةزنىء نةمريى كؤثةرنيكؤس20ء، >ةكرد. نيوتن 21.ضونكة ئةو ريبازى نويى لةبوارى زانستدا ئاوال - 20كؤثةرنيكؤس نيكؤلوس (Nicolaus Copernicus (1473-1543 >ؤنى ،لة رؤمادا مامؤستاى ماتاتيكء طةردوون طةردوونناسء زاناى ثؤل بووة ..ئةمبوو ئةوةى دؤزييةوة كة خؤر لة نيوةراستى ثةروانة )هةسارة(كانيدايةء ،زةوى لة نيوةراستدا نيية ..زةوىء ثةروانةكانى دى طشتييان لةدةورى خؤر دةسوورينةوةء خؤر بةدةورى ئةماندا >ى 1530دا ،كتيبيكى لةمةر سورطة )مةدار(كانى ناسووريتةوة ..لة سال >ى 1543ق ةد ة غ ةكرا.. ثةروانةكان دانا ..ئةم كتيبة تا سال >ى 1758 دوايى لة شارى نؤرنبيرط ضاثكرا ..هةمديسان تا سال نةيانهيشت بلوببيتةوة ،ضونكة بيورا زانستييكانى نيو ئةم كتيبة لةتةك )و.ك( >يسةدا ناكؤك بوو. باوةرى كل لةسةرضاوةى ديكةوة
27
ليني ،ئةلبيرت ئةينشتاين بة ييكيك لة )طةورةترينى ئةو زانايانةى زانستى سروشتييان طةشةثيسةند( دادةنيت. تيؤرى نيسبيتى كاتء ئةو ئاكامانةى ليوةى هاتنةئاراوة، وةك وا باوة بة )تيؤرى نيسبى( ناودةبريت .ثيويستيش ناكات ئةم تيؤريية لةتةك باوةرى نيسبيتى بزوتنةوةدا تيكةلو بكةين.
خيرايى سنوورى هةية
بةر لة دووةمي جةنطى جيهانى ..فرؤكةكان بةخيراييةكى كةمت لة خيرايى دةنط دةكةوتنة ئاسان ..بةلم ئيستة ،فرؤكةى وا دروستكراوة خيرايى لة خيرايى دةنط تيثةردةكات ..شةثؤل بيتةليش بةخيرايى تيشك بلودةبيتةوة ..بةلم ئايا دةتواني نةخشةى بةرنامةى تةلةطرافيكى ئةوتؤ بكيشي كة خيرايى شةثؤلةكانى لة خيرايى تيشك تيثةريت ،تا هيماكان بةخيراييةكى زيت لة خيرايى تيشك رةوانةبكةين؟ - 21سير ئيزاك نيوتن ..(Sir Isaac Newton (1642-1727بليمةتيكى ماتاتيكء >ى 1689دا بووة ئةندامى فيزيكى ئنطليز بوو ..ضووة نيو بطرةوبةردةى سياسةتةوة ..لة سال ثةرلةمان ..لة 1699دا بووة سةرؤكى خانةى سكةليدان ،لة 1703وة تا كؤضيدوايى >ةى شاهانة بوو. سةرؤكى كؤمةل نيوتن لة زؤر بوارى زانستيدا بةفراوانى خةريك بوو ..ماتاتيك ،ميكانيكا ،طةردوون، >ةتةكانى ،هاوينةء جؤرةكانىء بابةتةكانى بينيء...تد .لة بوارى فيزيك ،تيشكء خةسل طةردوونناسيدا ييكةم كةس بوو ريرةوى شيوة هيلكةيى )ئهليجى( نةيزةكى دؤزييوة ،لة >ةى خؤردا 1684دا ،تيؤرة تايبةتييكةى لةمةر هيزى كيشكردن ،لة سنوورى كؤمةل >يك داهينانء تيؤرى هةية ..طرينطتين طةشةثيدا ..نيوتن لة بوارة زانستييكاندا كؤمةل كتيبى لة 1687دا ،بةنيوى )فةلسةفةى سروشتى بؤ بنةماكانى ماتاتيك( بلوكردةوة.. تةليسكؤثى ثيضةوانةكةرةوةى طةشةثيداء ،بةمة ناوبانطيكى زيتى دةركرد ..ثيوةريك لة سيستمى مةتريدا هةيةء ،نيوى )نيوتن(ى لينراوة. )و.ك( لةسةرضاوةى ديكةوة
28
>ة. ئاشكراية ئةم كارة مةحال لة واقيعدا ئةطةر بانتوانياية هيماكان بةخيراييةكى بيثايان بنيرين ،ئةوساكة دةشانتوانى )جووتة رووداوى هةمانكاتيى( >يي :ئةو جووتة رووداوة بةشيوةييكى رةها بةدينينيء ،دةلوا بل لةييك كاتدا روويانداوة. ئةمةيش ئةطةر ئةو هيما نيرراوةى كة خيراييةكى بيثايانى هةيةء تايبةتة بة رووداوى ييكةمةوة ..لة هةمان كاتى هيماى >ةتةدا نيرراوى تايبةت بة رووداوى دووةمةوة طةيشت ،لةم حال >يكى رةهايىء.. )هةمانكاتيى جووتة رووداو( دةبيتة شةقل ثيوةنديى بة بزوتنةوةى ئةو ئةزمونطةيةوة نامينيت كة ليوةيةوة ضاوديرييان دةكريت. بةمؤرة دةطةينة ئةو ئةنامةى كة هيما ناردنةكان لة ضاوتروكاندنيكدا روونادةن ..ضونكة تاقيكردنةوة ،رةهايى )كات( بةدرؤدةخاتةوة ..خيرايى هيما ناردن بة بؤشاييدا لة جييةكةوة بؤ جييةكى دى ،ناكريت بةخيراييةكى بيثايان بيت.. بةواتاييكى دى ،ناتوانريت لة ذمارةييكى كؤتاييهاتووى دياريكراو ثتبيت ..ئةمةش بةوثةرى خيرايى دادةنريت.. ئةم )ئةوثةرى خيرايية(ش بةقةدةر خيرايى تيشكة. لة واقيعداء ،بةثيى باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة ..دةبيت ياسا سروشتييكان لة طشت ئةزمونطةكاندا ضونييك بن ..ئةو ئةزمونطانةى هةنديكييان لةضاو هةنديكى ديكةياندا )بة >يكى ريك( دةبزوين. خيراييةكى نةطؤرء لةسةر هيل
27
>يت :نابيت خيرايى لة رادةييكى ئةو بريارةيش كة دةل دياريكراو تيثةربيت ،ئةمة ياساييكى سروشتيية ..لةبةرئةوة دةبيت رادةى ئةوثةرى خيرايى لة طشت ئةزمونطةكاندا بةتةواوى >ةتةى هةية. ضونييك بن ..وةك دةشزاني خيرايى تيشك ئةم خةسل كةواتة بونى )ئةوثةرى خيرايى( لة جيهاندا بةطرينطتين سةركةوتنةكانى بيى مرؤظايةتىء توانستى مرؤـظ لة تاقيكردنةوةدا دادةنريت. فيزيكناسانى سةدةى نؤزدةهةم نةياندةزانى ئةوثةرى خيرايى لة جيهاندا هةيةء ،لةو بروايةشدا نةبون دةتوانريت راستيى بونى ئةم شتة بسةلينريت ..ويراى ئةمةش ،تةنانةت ئةطةر لةكاتى تاقيكرنةوةكانيشدا تووشى ئةوثةرى خيرايى لة سروشدا هاتب، نةيانتوانيوة بروا بةوة بينن كة ئةمة ياساييكى سروشتييةء، ئةنامى كةموكوورى توانستة ئةزمونييكان نيية ،كة دوايى بتوانريت بةهؤى طةشةسةندنى تةكنيكةوة ئةو كةموكوورييانة لببين! باوةرى نيسبيتى ئةوة رووندةكاتةوة ،ئةوثةرى خيرايى لةنيو تةبيعةتى شتةكان خؤياندا هةية ..ئةطةر وا زةنبكريت ثيشكةوتنى تةكنيك دةتوانيت بطاتة دؤزينةوةى خيراييةكى زيت لة خيرايى تيشك ..مايةى ثيكةني دةبيت ..هةروةكو ئةوة 22 واية ،وا زةنبكةين نةبونى دوورييةكى زياد لة 20,000ك م - 22ضونكة كةمةرى زةوى نزيكةى 40,000كم ،يان 25,000ميلة ..ئةطةر دوورترين دوو خال لةسةر زةوى بطرين ،ئةوا نيوةى كةمةرةكةى دةردةضيتء بةهيض جؤريك لةو دووريية زيت لةسةر رووى زةويدا نادؤزريتةوة) .و.ك(
28
لةنيوان دوو شوينى سةر زةويدا ياساييكى جوطراف نييةء، لوازى زانييارييكانانةء ،ئوميدمان هةبيت بةهؤى طةشةسةندنى جيؤطرافياوة بتواني دوورييةكى وا لةسةر زةوى بدؤزينةوة لةوة زؤر زيت بيت! خيرايى تيشك باييخيكى بيهاوتاى لة سروشتدا هةية.. لةبةرئةوةى بريتيية لةوثةرى خيرايى كة بتوانريت هةرضى شت هةية ثيى بلوبكريتةوة. تيشك ،يا ئةوةتا ثيش هةمو دياردةكانى دى دةكةويت ،يان هةر هيض نةبيت لةتةك ئةواندا لة ييك كاتدا دةطاتة جآ. ئةطةر هاتو خؤر بو بة دوو ثارضةوةء ،ئةستيرةييكى دوانةى ثيكهينا ..بةثيى ئةوة بزوتنةوةى زةوى دةطؤرريت. فيزيكناسانى سةدةى رابردوو ،كة هيضيان دةربارةى بونى ئةوثةرى خيرايى نةدةزانى ..بيطومان وايان دادةنا كة دةبيت طؤرانى بزوتنةوةى زةوى ييكسةر دواى لةتبونى خؤر رووبدات ..بةلم تيشك ثيويستى بة 8د ة قي ق ة هةية تا لة خؤرى دوو ثارضةبووةوة دةطاتة سةر زةوى. لة واقيعدا ،طؤرانى بزوتنةوةى زةوى ثاش تيثةربونى هةشت دةقيقة بةسةر لةتبونى خؤردا روودةدات ..بةلم ثيش ئةم كاتة زةوى لةسةر سووراننةوةى خؤى بةردةوامة. هةر شتيك بةسةر خؤردا بيت ،يان لةسةر خؤر رووبدات، نابيتء ناكريت بةر لةتيثةربونى هةشت دةقيقة هيض كاريطةرييةطى بطاتة سةر زةوى.
27
بيطومان نابيت خيرايى دياريكراوى بلوبونةوةى هيماكان لةوة بيبةريان بكات نةتواني )هةمانكاتيى دوو رووداو( بسةليني ..بؤئةمة ثيويستة ئةو ماوة زةمةنيية رةضاوبكةين كة طةيشتنى هيماكان دوادةخاتء ،ديارة هةرواش دةكةين.بةلم ئةمؤرة ريبازة بؤ سةلاندنى هةمانكاتيى دوو رووداو ،بةتةواوى لةتةك نيسبيتى ئةم ضةمكةدا دةطونيت. لة واقيعيشدا ،بؤئةوةى كاتى دواكةوتنةكة بةينةروو.. دةبيت دوورى نيوان جيى دوو رووداوةكة بةسةر خيرايى ناردنى هيماكاندا دابةشبكةين ..لةلييكى ديكةشةوة ،ئةوةبو >ينةوةى باسى نامة ناردنةكانى نيو لة كاتى ليكؤل شةمةندةفةرى خؤشرةوى نيوان مؤسكؤ -فلديظستؤكدا ديان ،كة هةمان ضةمكى جيكة لة بؤشاييدا تا رادةييكى زؤر ضةمكيكى نيسبى بو.
ثيشء ثاش
>ؤثة داطيساوةكةى طريان ئةو شةمةندةفةرةى طل تيدايةء ،بة شةمةندةفةرى ئةينشتاين ناوى دةبةين ..ئةو ئاميرة خودكار )ئؤتؤماتيك(ةى دةرطةكانى دةكاتةوة ناتةواوبو ..طةشتيارةكانى نيو شةمةندةفةرةكة تيبينى ئةوةيانكرد كة دةرطةكانى فارطؤنى ييكةم ثانطزة ضركة ثيش دةرطةكانى دوا فارطؤن كرانةوة ..بةلم وةستاوانى سةر شؤستةكة بةثيضةوانةوة ،دةبينن :دةرطةكانى دوا
28
فارطؤن ثيش دةرطةكانى ييكةم فارطؤن بة 25=15-40 ضركة كرانةوةء ،ئيدى هةروةها ...ئةو كارةى بةلى ئةزمونطةييكةوة ثيش شتيكى دى روودةدات ،دةشيت لى ئةزمونطةييكى دى ثاش شتةكة رووبدات. ليرةدا راستةوخؤ بيؤكةييك ديتةئاراوة: دةبيت نيسبيتى هةردوو ضةمكى )ثيش(ء )ثاش( دياريبكريت) ..لةبارى سةرنى هةر ئةزمونطةييكةوة بيت( >يك ثيش دايكى كاريكى ستةمة وا دابنريت كة دةشيت مندال لةدايكبيت! >ة )لةكة(ييك كةوتة سةر خؤر ..طةردوونناسيك بةهؤى ثةل تةليسكؤثةوة ضاوديرى خؤر دةكات ..ثاش هةشت دةقيقة ثييدةزانيت ..ئةم طةردوونناسة ،ثاش ئةمة هةرضييةك بكات بيطومان >ةكةدا لةضاو دةركةوتنى ثةل زؤر دواك ةوتوو ة – واتا >ةكة بةهةشت دةقيقة بةسةر هةرضييةك ثيش دةركةوتنى ثةل ئةو روانطةيةء زاناكةى نيويدا هاتووة ،هةرضؤنيك بن >ةكةوةن -بةثيضةوانةيشةوة) ،كة لةدواى دةركةوتنى ثةل نيشانةى ئةو بةسةرهاتة بة تيشك بطاتة خؤر ثيش >ةكة( ئةمة بةبآ هيض طومانيك لةضاو دةركةوتنى ثةل >ة كةدا زؤر زووتر روويداوة. دةركةوتنى ثةل
27
ئةطةر طةردوونناسةكة لةو ماوةيةدا كة دةكةويتة نيوان روودانى هةردوو رووداوةكةوة ..ضاويلكةكةى لةضاوكرد، >ةكةء ئةو تةناسوبة كاتييةى دةكةويتة نيوان دةركةوتنى ثةل لةضاوكردنى ضاويلكةى طةردوونناسةكةوة كاتيكى رةها نيية. >ةكةوة بؤ نوونة :دةتواني بةنيسبةت طةردوونناسء ثةل بةجؤريك ببزويي كة طةردوونناسةكة وا ببيني ثيش >ةكة ضاويلكةكةى لةضاودةكات ،يان ثاش دةركةوتنى ثةل >ةكةدا ..ئةمةش دةركةوتنى ،يان لةكاتى دةركةوتنى ثةل بةندة بةخيرايىء سةمتى بزوتنةوةكةمانةوة. بةمؤرة ،باوةرى نيسبيتى ئةوة دةردةخات ،تةناسوبى >ةتة: كاتيى نيو رووداوةكان دةبيت جؤريك بيت لةم سآ حال زؤر زووترى تةواو ،زؤر درةنطتى تةواو) ،نةثيشء نة ثاش( ..بةواتاييكى وردتر )ثيش ،يان ثاش( بةندن بةو روانطةيةوة كة ضاوديريى ئةم رووداوانةى ليوة دةكرين.
28
بةشى ثينجةم كاتذميرء راستةكان دةمدةمي با سةرلةنوآ شةمةندةفةرةكة بطرينةوة
هيليكى ئاسنينى زؤر دريذمان لةبةردةمدايةء، شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين لةسةرى دةروات ..دوو ويستطةيش هةنء هةرييكةيان 864,000,000كم لةويدى دوورة.. شةمةندةفةرى ئةينشتاينيش ئةطةر خيراييةكةى 240,000كم/ضركة بيت ،ساتة )سةعاتة( وةختيكى طةرةكة تا ئةم ماوةية ببيت. طريان لةهةر ويستطةييكياندا كاتذميريك هةيةء ،ييكيك لةو طةشتيارانةى لةم شةمةندةفةرةدا فارطؤنيكى طرتووة ..لة ييكةم ويستطةدا ثيش ئةوةى بةريكةويت ،كاتذميرةكةى دةستى لةسةر كاتذميرى نيو ويستطةكة ميقاتكرد ..هةر طةيشتة دووةم ويستطة ،بةسةرسامييوة بينى كاتذميرةكةى دواكةوتووة!
27
لة ورشةى كاتذمير ضاككردنةوةدا ..سةعاتضييكان ئةوةيان بؤ طةشتيارةكة سةلاند ،كاتذميرةكةى دةستى تةواو بيخةوشة. ئةى كةواتة ئةمة ضيية؟ بؤ روونكردنةوةى ئةمة ،با وا تةسةوور بكةين طةشتيارةكة ليتيكى دةستيى ثييةء ،لةسةر تةختى بنةوةى شةمةندةفةرةكةوة تيشك دةطريتة بنميضةكةى كة ئاوينةييكى ثيوةيةء تيشكةكة بؤسةر ليتةكة ثيضةوانة دةكاتةوة ..ريرةوى تيشكةكة وةك كابراى نيو فارطؤنةكة دةيبينيت ئةئاوةهاية ،وةك لةبةشى سةرةوة وينةكةى لثةرةى ئةوبةردا )ل (77 روونكراوةتةوة. بةلم بةلى ئةو ضاوديرةى لةسةر شؤستةكة وةستاوة ،ئةو ريرةوى تيشكةى لة ليتةكةوة بةرةو ئاوينةكة دةروات ،جيى ئاوينةكة بةهؤى رؤشتنى شةمةندةفةرةكةوة دةطؤرريت ..لة كاتيكيشدا كة تيشكةكة لة ليتةكةوة بةرةو ئاوينةكة دةروات.. جيى ئاوينةكة بةهؤى رؤيشتنى شةمةندةفةرةكةوة دةطؤرريت..
28
لة كاتيكيشدا تيشكةكة ثيضةوانة دةبيتةوة ،جيى ليتةكة بةهةمان مةسافة دةطؤرريت. بةمؤرة دةبيني تيشك بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة مةسافةييكى دوورء دريذترى بريوة لةوةى كة بةنيسبةت ضاوديرة طةشتيارةكانى نيو شةمةندةفةرةكةوة ديارة ..ئةمة لةلييك ،لةلييكى دييةوة ،ئيمة ئةوة دةزاني خيرايى تيشك ،خيراييةكى رةهاية ..بةبآ جياوازى ،بةنيسبةت دانيشتوانى نيو شةمةندةفةرء وةستاوانى سةر شؤستة ضونييكة ..ئةمةش وامان ليدةكات بطةينة ئةم ئةنامة: لة ويستطةكةدا كاتيكى دريذتر بةسةر ناردنى تيشكء طةرانةوةيدا تيثةريوة ،لةضاو ئةو كاتةى لةنيو شةمةندةفةرةكةدا بةسةرضووة! حسابكردنى نيسبةتى ئةو دوو كاتة كاريكى زةحةت نيية.
لةميانى ئةم دة ضركةيةدا تيشك دوورى =10 ×300,000 ) 3,000,000سآ مليؤ ن ك م( ى بريوة ..ليرةدا ئةوة ئةنام دةدريت كة دريذى هةردوو لى ) (ABء ) (BCلة سيطؤشة دوول ييكسانى )(ABCدا، هةرييكةيان 1,500,000كم دةبيت. لى )(ACيش هةروةكو ئاشكراية ،بريتيية لةو ريطةيةى شةمةندةفةرةكة لة دة ضركةدا بريويتىء ،دريذييكةى:
2,400,000=10 × 240,000كم دةبيت .ئيدى دؤزينةوةى
بةرزيى شةمةندةفةرةكة كاريكى طران نييةء ،بريتيية لة بةرزايى ) (BDلة سيطؤشةى )(ABCدا.
با ئةوةمان لةبي بيت كة دووضةندانةى ذآ )وةتةر(ى ) (ABلة سيطؤشةى طؤشةوةستاودا بريتيية لة كؤى دووضةندانةى هةردوو )ل( وةستاو )قائم(ةكة ..واتا )(ABء ) ،((BCبةمؤرة طريان بؤ ضاوديرى سةر شؤستةكة روونبؤوة كة لةكاتى ناردنى تيشكةكةوة تا كاتى طةراننةوةى ) (10دة ضركة تيثةربو،
27
دةتواني لةم هاوكيشةيةداAB)2=(AD)2+(BD)2) : بةرزايى شةمةندةفةرةكةمان ضنطكةويت كة ئةمةندةية:
28
(AD)2
(AB)2- 21,500,000
= =BD =21,200.000
900,000 =810,000,00,000ك م. >ييكانى ئاى كة بنميضةكةى بةرزة! بةلم ئةطةر مةودا خةيال شةمةندةفةرى ئةينشتاين رةضاوبكةين ،ئةمة شتيكى نامؤء سةرسورهينةر نابيت. ئةو ريضطةيةى تيشكةكة لة تةختى بنةوة تا بنميضى فارطؤنةكة بريويتى ،بة ضوونء هاتنةوةى ،بةنيسبةت طةشتيارةكانةوة دوو هيندةى بةرزاييةكةية ..واتا: 1,800,000=900,00 ×2كم ..بؤ برينى ئةم مةسافةية،
تيشك ثيويستى بة6=300,000÷1.800,000 :ضركة هةية.
كاتذميرةكة بةردةوام دوادةكةويت! بةمؤرة كاتآ لة ويستطةكةدا 10ضرك ة تيثةرى ،لةنيو شةمةندةفةرةكةدا تةنيا 6ضركة تيثةرى. واتا :ئةطةر شةمةندةفةرةكة بةطويرةى كاتراطرتنى ويستطةكة ثاش سةعاتيك بطات ،هةر ئةمة بةثيى كاتذميرى طةشتيارةكة ثاش 36 = (10÷6) ×60 :د ة قي ق ة د ة طا ت. بةواتاييكى دى ..كاتذميرى طةشتيارةكة ،لة تةنيا ييك ويستطةكة دوادةكةويت. سةعاتدا 24 ،د ة قي ق ة ل ة كاتذ مير ى كاريكى طرانيش نيية ئةوة بزاني :تا خيرايى شةمةندةفةرةكة زيت بيت ،كاتذميرةكان زيت دوادةكةون.
27
لةراستيشدا ،تا خيرايى شةمةندةفةرةكة لة خيرايى تيشك نزيكت ببيتةوة) ،ل( طؤشةوةستاوى )- ،(ADكة بريتيية لةو ريطةيةى شةمةندةفةرةكة بريويتى -لة ذآ )وةتةر(ى )(AB نزيكتدةبيتةوة ..ئةمةشيان بريتيية لةو ريطةيةى تيشكةكة لة هةمات كاتدا بةرةو ئاوينةكة بريويتى ،لة ئاكامى ئةمةشدا ،ئةو نيسبةتة كةمت دةبيتةوة كة لة نيوان دريذى )ل(ى طؤشةوةستاوى )(BDء ذيى )(ABدا لة سيطؤشة قائيمةكةدا هةية. بةلم ئةم نيسبةتة بريتيية لة نيسبةتى كاتى نيو شةمةندةفةرةكة لةضاو كاتى ويستطةكةدا ..تا زيت خةريكى ئةوةبي ،خيرايى شةمةندةفةرةكة لة خيرايى تيشك نزيكت بةينةوة ..دةتواني لةماوةى سةعاتةوةختيكى ويستطةكةدا مودةتيكى زةمةنى هيجطار كورتان لة شةمةندةفةرةكةدا دةسطيبيت ..ئا بةمؤرة ئةطةر خيرايى شةمةندةفةرةكة بريتى بيت لة 9999و 0ى خيرايى تيشك ..ئةوا بةنيسبةت كاتراطرتنى ويستطةكةوة كة سةعاتة وةختيك بو ،تةنيا ييك دةقيقة لةنيو شةمةندةفةرةكةدا بةسةر دةضيت. كةواتة هةمو كاتذميرة بزواوةكان لةضاو كاتذميرة نةبزواوةكاندا دوادةكةون. ئايا ئةم ئةنامة لةتةك باوةرى نيسبيتى بزوتن ةو ةدا – ك ة ئي م ة ثشت ما ن ثييدةبةست دذوارء ناساز نيية؟
28
ئايا ئةمة ماناى ئةوة نيية ئةو كاتذميرةى ثيش هةمو >ةتى نةبزواوى رةهاداية؟ كاتذميرةكانى دى دةكةويت لةحال نةخير ..ضونكة بةراوردكردنى كاتذميرى نيو شةمةندةفةرةكة لةتةك كاتذميرى ويستطةكةدا لة هةلومةرجيكى تةواو ناييكساندا >كو سآ كاتذمير بو ..ضونكة تةنيا دوو كاتذمير لةئارادا نةبو ،بةل هةبو! طةشتيارةكةش بةراوردى كاتذميرةكةى خؤى لةتةك دوو كاتذميرى جياوازء ،لة دوو ويستطةى جياوازدا دةكرد.. بةثيضةوانةوة ،ئةطةر هاتو دوو كاتذمير لة فارطؤنى ييكةمء كؤتايى شةمةندةفةرةكةدا هةبواية ،ئةوا كاتآ ضاودير لة ييكيك لة ويستطةكاندا بةراوردى ميلى كاتذميرى ويستطةكةى لةتةك ميلى هةردوو كاتذميرى شةمةندةفةرةكةدا دةكرد كة لة ثةنةرةكانييةوة دياربونء بةليدا تيثةري ..بؤى دةردةكةوت كاتذميرى ويستطةكة بةشيوةييكى بةردةوام دوادةكةويت. >ةتةدا كة شةمةندةفةرةكة بة بزوتنةوةييكى نةطؤرء لةم حال >يكى ريك بةنيسبةت ويستطةكةوة دةبزويت ..بؤشان لةسةر هيل هةية شةمةندةفةرةكة بة نةبزواو دابنييء ويستطةكة بةبزواو.. ئيدى ثيويستة هةمو ياسا سروشتييكان لة ويستطةء شةمةندةفةرةكةدا ييكسان بن. هةر ضاوديريكى وةستاو ،دةبيت ئةو كاتذميرانةى كة بةنيسبةت خؤيةوة دةبزين ،تا خيراتر ببزوين ميلةكانيان لةضاو كاتذميرةكةى خؤيدا خيراتر دةسوورينةوة.
27
>ةتى ئةم دوو ضاوديرة دةضيت كة لة نزيك >ةتةش لة حال ئةم حال دوو ستوونى تةلةطرافةوة وةستاونء ،هةر ييكةيان دةيةويت ئةوة بسةلينيت كة طؤشةنيطاى ستوونةكةى تةنيشتى لة طؤشةنيطاى ستوونةكةى دى طةورةترة.
ئاميرى زةمانة با ئيستاكة تةسةوورى ئةوة بكةين شةمةندةفةرةكةى >ة >كو لةسةر هيل >يكى راست ،نابزويت ..بةل ئةينشتاين لةسةر هيل ئاسنينيكى بازنةييةء ..دواى كاتيكى دياريكراو دةطةريتةوة ئةو شوينةى ليوةى دةستى ثيكردووة. >ةتةدا ئةوةمان بؤ روونبؤوة ،طةشتيارةكة ثةى بةوة لةم حال دةبات كاتذميرةكةى دوادةكةويت ..ئيدى تا شةمةندةفةرةكة خيراتر ببزويت كاتذميرةكةى زيت دوادةكةويت.
28
>ة كاتيك خيرايى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كة لةسةر هيل ئاسنينيكى بازنةيى دةروات زيت دةبيت ،دةتواني بةم ئةنامة بطةين: هةر كة رؤذيك بةنيسبةت طةشتيارةكةوة تيدةثةريت ،ضةند >يك بةنيسبةت ضاوديرى ويستطةكةوة بةسةردةضيت ..ئةما سال كاتيك ئةم طةشتيارةمان ثاش رؤذيك )بةثيى كاتذميرةكةى خؤى ثاش 24س ة عا ت( ب ة س ةر هي>ل ة ئاسنينة بازنةييكةدا دةطةريتةوة ئةو ويستطةيةى ليوةى دةستى ثيكردووة ،سةرسام دةبيت ..كة ضؤن لةميذةوة هةمو خزمء ناسياوةكانى مردوون! ئةم طةشتةيان لةو طةشتةى كة لةنيوان دوو ويستطةدا بو.. جياوازة ،طةشتيارةكةى دى كاتذميرةكةى خؤى بةثيى ضةند >ةتى ريطةييكى كاتذميريكى جياواز ميقات دةكرد ..ليرةدا لة حال بازنةييدايةء ،طةشتيارةكة بةراوردى نيوان ميلى دوو كاتذمير دةكات نةك سآ كاتذمير ..ئةو دوو كاتذميرةش كاتذميرى شةمةندةفةرةكةء كاتذميرى ويستطةى دةرضوونة. ئةى ئةمةيان لةتةك باوةرى نيسبيتيدا ناكؤك نيية؟ ئايا دةتواني طةشتيارةكة بة نةبزواو دابنييء ويستطةى ليوة >يكى بازنةيىء دةرضوونةكة بة بزواو دابنيي كة لةسةر هيل بةهةمان خيرايى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين دةروات؟ ئةطةر وابيت ،ئةوا دةبيني :تا رؤذيك بةنيسبةت ئةوانةى نيو >يك بةنيسبةت ويستطةكةوة تيدةثةريت ،ضةند سال
طةشتيارةكانةوة بةسةردةضيت ..بةلم ئةم بؤضوونة ،لةبةر ئةم هؤيانة نادروستة: >ةتةدا لةمةوبةر ئةوةمان روونكردةوة ،دةبيت تةنيا لةو حال شتيك بة نةبزواو دابنيي كة هيض هيزيك كارى تينةكات ..لة >كو ذمارةييكى >ةتى )نةبزواو( نيية ،بةل واقيعيشدا تةنيا ييك حال >ةتة هةية. بيثايانى ئةم حال هةر وةك ضؤن هةر جووتة تةنيكى نةبزواو دةتوانن بةخيراييةكى نةطؤر بةنيسبةت ييكدييةوة ببزوين ..لة >يكى بازنةيى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينيشدا كة لةسةر هيل دةروات ..هيزيكى دةرثةرينةرى ضةقى )ناوةندى -مةركةزى(ى كاردةكاتة سةر كاتذميرى نيو شةمةندةفةرةكة ..لةبةر ئةوة >ةتةشدا هةرطيز ناتواني ئةم كاتذميرة بة نةبزواو دابنيي ..لةم حال ئةو جياوازييةى كاتذميرى نةبزواوى ويستطةكةء كاتذميرى نيو شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين نيشانةى ثيدةدةن ،دةبيتة جياوازييةكى رةها. ئةطةر دوو كةس 23كاتذميرةكانيان وةك ييك ميقاتكردء ليكدى جيابونةوة ..دواى مودةتيكى دياريكراو سةرلةنوآ بةييكدى طةيشتنةوة ..كاتذميرى ئةو كةسةيان كة نةبزواوة ،يان >يكى ريكء بةخيراييةكى نةطؤر بزواوة ..وا نيشان لةسةر هيل دةدات مودةتيكى دريذترى بةسةردا تيثةريوة ..بةواتاييكى دى.. ئةو كاتذميرةى هيض هيزيك كارى تينةكردووة ،وا نيشان دةدات كاتةكةى دريذترة ،يان ثيشكةوتووة. - 23لة دةقةكةدا دوو )ثياو(ة.
27
و .ك
28
>ة ئاسنينيكى بازنةيىء بةخيراييةكى طةشتكردن لةسةر هيل نزيك لة خيرايى تيشكةوة ..توانستيكى بنةمايىء سةرةكيمان بؤ >ز 24لة ييكآ هينانةدى )ئاميرى زةمانة( دةداتآ ،كة لةمةوبةر ويل لة ضيؤكةكانيدا باسيكردووة ..طةرضى تا رادةييكى سنوورداريشة. كة جاريكى دى لة ويستطةكةدا وةستاينء لة شةمةندةفةرةكة هاتينةدةر ..خؤمان لة داهاتووى زةمانةدا دةبيني. لة واقيعدا ،دةتواني بةمؤرة ئاميرى زةمانةية ،طةشت بةرةو ئاييندة بكةين ..بةلم ناتواني بةرةو رابردوو بطةريينةوة.. ئةمةيش جياوازيية سةرةكييكةى نيوان ئةم ئاميرى زةمانةى >ز باسيكردووة. ئيمةء ئةو ئاميرى زةمانةية كة ويل تةنانةت بيكردنةوة لةوةى بةهؤى طةشةسةندنى زانستةوة لة داهاتوودا دةتواني بةرةو رابردوو طةشت بكةين ،كاريكى >ةتةدا ناضار دةبي وايدانيي كة بيهوودةية ..ئةطينا لةم حال هةنديك بارودؤخى ناماقوول هةن دةلويت بهيرينةدى ..لة واقيعيشدا ئةطةر بةرةو رابردوو طةشتمانكرد ،ئةوا دةشيت >ز (Herbert George Wells (1866-1946 :طةورة نووسةريكى - 24ويل ئنطليزة ،بةنيوبانطتين بةرهةمى لة بوارى رؤمانى زانستة ئةنديشةدا )ئاميرى زةمانة ( The Time Machineيةء ،طةل رمانى دى لةهةمان بواردا هةية ..وةك ) :دوورطةكةى د .مؤر The Island of Dr. (Moreauء )ييكةمي ثياوانيكى نيو مانط The First Men in the (Moonو...تد.
>دا ببينينةوة ..وةك خؤمان لة باريكى مةحال ئةوةى مرؤظيك بةرلةوةى دايكء باوكى لةداييك بوبن خؤى هةبيت. بةلم طةشت بؤ ئاييندة كردن ،تةنيا ناسازىء >ةتدارى تيداية. دذواريي روال
طةشت بؤ ئةستيرةكان لة ئاساندا ئةستيرةى وا هةية هيندة ليمانةوة دوورة، بةوينة :تيشك بةماوةى 40سال ئ ةو دووريية نيوانان دةبريت ..وةك دةزاني ناتواني شتيك وا ليبكةين بةخيراييةكى ئةوتؤ بروات لة خيرايى تيشك زيت بيت.. كةواتة دةطةينة ئةو ئةنامةى ناتواني بة مودةتى لة 40 سال كةمت بطةينة ئةو جؤرة ئةستيرةية.. >ةية! بةلم ئةم ئةنامة هةل ضونكة ئيمة ئةو طؤرانةمان رةضاو نةكرد لة ئةنامى بزوتنةوةوة ديتةئاراوة: طريان بة رؤكيت )صارووخ(ةكةى ئةينشتاينء بةخيرايى 240,000كم/ضركة بةرةو ئةو ئةستيرةية دةضي ..ماناى واية >كى سةر زةوييةوة ثاش تيثةربونى )÷300,000 بةنيسبةت خةل x40=50(240,000سال د ة ط ةي ن.
)و.ك ..لةسةرضاوةى ديكةوة(
27
28
بةلم بةنيسبةت ئيمةوة كة سوارى رؤكيتةكةى ئةينشتاين بوينء ،خيراييةكةى 240,000كم/ضركةية ..ئةم مودةتى ثةنا >ة ،بةريذةى 10بؤ 6ك ة مد ةكا ت. سال >كو ثاش تةنيا ثاش واتا ئيمة ثاش ثةنا سال ناطةين ..بةل 50x(6÷10) =30سال دةطةين. تا خيرايى رؤكيتةكةى ئةينشتاين زيت لة خيرايى تيشك نزيكبيتةوة ،دةتواني –بة ئارةزووى خؤمان -ئةو كاتة كةمت بكةينةوة كة طةشتيارةكان بؤ طةيشت بةمؤرة ئةستيرة هيجطار دوورانة طةرةكيانة.
>ةتيكى وادا كة بةخيراييةكى هيجطار زؤر ئةمةش لة حال برؤين ،طةرضى لةو ماوةيةدا 80سال لةسةر زةوى تيدةثةريت.
شتةكان كورت دةبنةوة كةمآ لةمةوبةر بروامان هينا كات ضةمكى رةهايى خؤى بزركرد ..كات واتاييكى نيسبى هةيةء ،طةرةكيتى بةوردى ئاماذة بةو ئةزمونطةية بدريت كة )كات(ى تيدا دةثيوريت .جاريكى دى >ينةوةى بؤشايى. دةطةريينةوة سةر باسء ليكؤل
بة ريطةى تيؤرى ..دةتواني بطةينة ئةم ئةستيرانةء بشطةريينةوةء دةقيقةييك زيتمان ثينةضيت!
27
28
بةرلة تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن ،ئةوةمان بؤ روونبؤوة: بؤشايى ضةمكيكى نيسبيية ..بةلم لةطةل نيسبيتى بؤشاييدا، ئيمة مؤركيكى رةهامان بة ثيوانةى تةنةكان دابو ..واتا ئيمة >ةتةكانى ئةو تةنانةن.. واماندانابو ،ئةم ئةندازانة لة خةسل لةبةرئةوة ثابةندن بةو ئةزمونطةيةى تييدا ضاوديريان دةكةين.. بةلم تيؤرى نيسبى وامان ليدةكات واز لةم برواية بيني ..ئةم برواية وةك ضةمكى )كاتى رةها( وايةء ..ئةمة تةنيا بؤضوونيكى >ةى هةميشةييمانةوة لةطةل خيرايى >ةى كؤنة ..بةهؤى مامةل هةل زؤر طضكةدا ،بةبةراورد لةطةل خيرايى تيشكدا ،تووشى ئةو >ةية بوين. هةل
با وايدانيي شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين بةلى شؤستةى ويستطةييكدا تيدةثةريت ،دريذاييةكةى 2,400,000كم ة. ئايا طةشتيارانى شةمةندةفةرى ئةينشتاين بةمة قايلدةبن؟
27
شةمةندةفةرةكة مةسافةى نيوان ئةمسةرى شؤستةكة تا ئةوسةرى بةثيى كاتذميرى ويستطةكة بة ÷2,400,000 10 =240,000ضركة دةبريت ..بةلم طةشتياران كاتذميرى خؤيان ثيية ،كة بةثيى ئةم كاتذميرةيان ،شةمةندةفةرةكة ئةو مةسافةيةى نيوان هةردوو كؤتايى شؤستةكة لة مودةتيكى كةمتدا دةبريت ..ئيمة دةزاني ،ئةم كاتةى دواييان تةنيا 6ضركة دةخايينيت ..لةئاكامى ئةمةدا ،طةشتيارةكان مافى تةواوى خؤيانة بطةنة ئةو ئةنامةى كة دريذايى شؤستةكة >كو تةنيا: 2,400,000كم نيية ،بةل
1,440,000=240,000× 6كم ة. كةواتة ئيمة لةبارى سةرنى ضاوديرى بةنيسبةت شؤستةكةوة نةبزواو ،دةبيني :دريذى شؤستةكة زيتة لةضاو بارى سةرنى ئةو ضاوديرةى كة شؤستةكة بة نيسبةتييةوة دةبزويت ..هةمو تةنيكى بزواو لة سةمتى بزوتنةوةكةيدا بضووكت دةبيتةوة. >طةى رةهايى بزوتنةوة بةلم ئةم كورتبونةوةية هةرطيز بةل نيية ..تةنيا هيندةمان بةسة ،بةنيسبةت )تةن(ةكةوة لة جيى ضاوديريكى نةبزواو بي ،تا سةرلةنوآ دريذييكةى زيادبيتةوة. هةمان شتيش لةطةل طةشتيارةكاندا روودةدات ..كاتآ ئةمان شؤستةكة بةكورتى دةبينن ..شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينيش بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤسةكةوة واديارة )بةنيسبةتى 6بؤ (10ضؤتةوةييك.
28
>كو طشت ئةو >ةتينةر بيت ..بةل ئةمة نابيت تةنيا ضاوخةل كةرةسانةى بؤ ئةندازةطرتنء ثيوانى دريذى تةنةكان بةكاردةهينرين هةمان شت دةردةخةن. دوايئةوةى زانيمان شتةكان دةضنةوةييك ..ثيويستة >وطؤريك بةينة ئةو وتوويذانةى لةمةوبةر لةبارةى كاتى ئال كردنةوةى دةرطاكانى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كردمان ..كة كاتى كردنةوةى دةرطةكانان لة بارى سةرنى ضاوديرة وةستاوةكانى سةر شؤستةى ويستطةكةوة حسابكرد ،واماندانا جياوازى لةنيوان دريذى شةمةندةفةرى بزواو ء شةمةندةفةرى وةستاودا نيية ..كةضى ئةوةتا دريذى شةمةندةفةرة بزواوةكة بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة ضووةييكء كورتبؤوة.. بةمثيية كاتى راستينةى نيوان كردنةوةى دةرطةكان بةطويرةى >كو دةكاتة تةنيا÷6) : كاتذميرى ويستطةكة ناكاتة 40ضركة ..بةل x 40= 24 (10ضركة. >وطؤرةش بةنيسبةت ئةو ئاكامانةى لةمةوبةر ثييان ئةم ئال طةيشتي هيض باييخيكى نيية. ئةم دوو وينةيةش ،شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينء ،شؤستةى ويستطةكة دةنوينن ..وةك ضاوديرة وةستاوةكانى سةرشؤستةكةء ،سةرنشينانى نيو شةمةندةفةرةكة دةيبينن. ئيمة لة وينةكةى لى راستدا ،دةبيني شؤستةكة لة شةمةندةفةرةكة دريذترة ،بةلم لة وينةكةى لى ضةثدا، شةمةندةفةرةكة لة شؤستةكة دريذترة ..باشة كام وينةيان لةطةل واقيعدا دةضةسثيت؟!
27
ئةم ثرسيارة بيماناية وةك ئةو ثرسيارةى لثةرةى ثيشووتر واية لةبارةى شوانء مانطاكةوة. هةردوكيان بريتي لة ييك راستى مةوزووعىء ،لة دوو بارى تيروانينى جياوازةوة وةرطياون.
خيراييةكانيش دةمدةمي ئايا ئةو طةشتيارةى لةنيو
شةمةندةفةريكدا بةخيرايى 5كم/سةعات بؤ ثيشةوةى شةمةندةفةرةكة دةرواتء ،شةمةندةفةرةكةش بةخيرايى 50كم/سةعات دةروات ..ئايا خيرايى ئةو طةشتيارة بةنيسبةت >ة ئاسنينةكةوة ضةندة؟ هيل
28
>ة ئاسنينةكةوة ئاشكراية خيرايى مرؤظةكة بةنيسبةت هيل دةكاتة: 55 =50+5كم/سةعات. ئةم وتوويذة لةسةر ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكان بنياتنراوة ..هيض طومانيكيشمان لة راستىء دروستى ئةم ياساية نيية. لة واقيعدا شةمةندةفةرةكة 50كم لة سةعاتيكدا دةبريتء ،طةشتيارةكةش ثينج كيلؤمةترى دى دةبريتء ،هةموى دةكاتة 55كمء ،ئةمةش ئةو مةسافةيةية لةمةوبةر باسانكرد. ئةوة بةتةواوى زانراوة ،بونى ئةوثةرى خيرايى لة جيهاندا.. بةكارهينانى تةواوى ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكان قةدةغةدةكات ،كة ثةيوةنديى بة خيرايى زؤرء كةمةوة هةية. ئةطةر طةشتيارةكةى نيو شةمةندةفةرى ئةينشتاين ،بؤ نوونة ،بةخيرايى 100,000كم/ضركة ببزويت ..ئةوا خيراتيى >ة ئاسنينةكةوة نابيت بة: طةشتيارةكة بةنيسبةت هيل 340,000=240,000+100,000كم/ضركة.. ضونكة ئةم خيرايية لة خيرايى تيشك كة ئةوثةرى خيرايية، >ة. زيتة ..بؤيآ بونى ئةمة لة سروشتدا مةحال كةواتة رووندةبيتةوة ،ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكان ،كة لة ذيانى رؤذانةماندا بةكاريديني ،كؤك نيية ،تةنيا بةنيسبةت ئةو خيراييانةوة راستء دروستة كة زؤر لة خيرايى تيشك كةمتن.
27
>ةتييكانى تيؤرى ئةو خوينةرةى لةسةر هةمو ناسازيية روال نيسبى راهاتووة ،بةئاسانى ثةى بة هؤكانى نةسةلاندنى ئةو >ةت روونانة دةبات ..كة هةر ئيستاكةء بةثيى ئةو وتوويذة روال ياساى كؤكردنةوةى خيراييةكانان بة ئةنام طةياندووة ..بؤ ئةم مةبةستةش ،ئةو مةسافةيةى شةمةندةفةرةكة لة سةعاتيكدا >ة ئاسنينةكةوة بريويتى ،لةطةل ئةو مةسافةيةى بةنيسبةت هيل طةشتيارةكةى نيو شةمةندةفةرةكة بريويتى ..هةردوكيانان >يت: كؤكردةوة ..بةلم تيؤرى نيسبى ئةوةمان ثيدةل ناكريت ئةو دوو مةسافةية كؤبكةينةوة ..ئةم رةفتارة، رةفتاريكى نادروستة ..بةتةواوى وةك ئةوة واية بانةويت رووبةرى ئةو ثارضة زةويية بدؤزينةوة كة لةم وينةيةداية ،بةوةى >ى )ب ج(دا ليكبدةين ..ئةوة >ى )ا ب( لةتةك راستةهيل راستةهيل >ةى دوايى )ا ج( ،لةبةر لةبي بةرينةوةكة دريذى ئةم راستة هيل دوورى مةوداى بينينةكةى لةتةك راستيدا ناطونيت ..ويراى ئةمةش ..بؤ دةستنيشانكردنى خيرايى طةشتيارةكة بةنيسبةن ويستطةكةوة ..ثيويستة لةسةرمان دةستنيشانى ئةو ريطةية بكةين كة لة سةعاتة و ةختيكدا – ب ةثي ى كاترا طرتن ى ويستطةكة -بريويتى ..بةلم ئةوةى ثةيوةنديى بة دياريكردنى خيرايى طةشتيارى نيو شةمةندةفةرةكةوة هةية ،ثيويستة
28
لةسةرمان كاتراطرتنى نيو شةمةندةفةرةكة بةكاربيني ..ئةم دوو كيشةيةش وةك لةمةوبةر بؤمان روونبؤوة ،زؤر لةييكدى جياوازن.
لة هةمو ئةمانةدا ..ئةو ئةنامة ديتةدى كة ناتواني دوو خيراي ى – ب ةل ى ك ة م ةو ة ييكيكيان لة خيرايى تيشك نزيك بيت -بةو ريبازةى لةسةرى راهاتووين بةكاريبيني ،كؤبكةينةوة ..دةشتوانريت بة تاقيكردنةوة ئةو دذواريية ئاشكراء لةرووة بسةلينريت كة لة كؤكردنةوةى خيراييةكانداية ..بةم ريطةية ..بةوينة) :وةك لةمةوبةر باسانكرد( ،بة ضاوديريكردنى بلوبونةوةى تيشك لةنيو ئاوى بزواودا. بةلم واقيعى خيرايى بلوبونةوةى تيشك لةنيو ئاوى بزواودا.. ناكاتة كؤى خيرايى تيشك لةنيو ئاوى وةستاودا ،لةتةك خيرايى
27
>كو لة ئةنامى ئةم كؤكردنةوةية بزوتنةوةى ئاوةكةدا ..بةل كةمتة ..ئةمةش ئةناميكى راستةوخؤى تيؤرى نيسبيية. >ةتيكى تاقانةء بيوينة رابكيشي كةلة ثيويستة ثةنة بؤ حال كؤكردنةوةى دوو خيراييدا هةية ..ئةطةر ييكيكيان بةتةواوى كرديية 300,000كم/ضركة ،وةك دةزاني ئةم خيرايية مؤركى مانةوةء نةطؤرانى هةية ..هةرضةند ئةو ئةزمونطانة ببزوين كة ليوةيانةوة ضاوديرى دةكريت ،يان راستت واية هةرضةنديك خيرايى دى بةينة سةر خيرايى 300,000كم/ضركة ،لة ئةنامدا هةمان خيراييمان دةستطي دةبيتةوة كة هةر 300,000كم/ضركة. نةتوانينى بةكارهينانى دةستوورى كؤكردنةوةى ئاسايى دوو خيرايى ..دةتوانريت بة بارءدؤخيكى ئاسانى ديكة بةراوردبكريت ..ئةويش ئةم بارودؤخةية: ئاشكراية طؤشةكانى سيطؤشة تةختةكةى )ا ب ج( دةكاتة 180ة) ..بروانة وينةى لى ضةث( ..با ئيستاكة وايدانيي سيطؤشةكة لةسةر زةوى نةخشةكيشراوة )بروانة وينةى لى راست(. >كةوتنى زةوى ..طؤشةكانى ئةم لةبةر شيوة طؤيى هةل سيطؤشةيةى لةسةر زةوى وينةكيشراوة لة 180ة زيتدةبيت.. >ةتيكدا هةستى ثيدةكريت كة ئةم جياوازييةش تةنيا لة حال بتوانريت لةنيوان ئةندازةكانى سيطؤشةكةء ئةندازةكانى زةويدا بةراورد بكريت.
28
بةشى شةشةم رةنكار بارستايى دةطؤريت بارستايى
>ةتى خيرايى خاو )كةم(دا ..دةتواني دةستوورة كةواتة لة حال ئاساييةكةى كؤكردنةوةى خيراييةكان بةكاربيني ..بةتةواوى هةروةكو ضؤن دةتواني دةستوورةكانى رووبةرثيو بؤ ئةدازةطرتنء ثيوانى رووبةرة طضكةكانى زةوى بةكاربيني.
27
طريان دةمانةويت وا لة تةنيكى نةبزواو بكةين بةخيراييةكى دياريكراو ببزويت ..ثيويستة بة هيزيك كار >ةتةدا ،ئةطةر هيض هيزيكى بكةينة سةر ئةو تةنة ..لةم حال دةرةكى لة ريى بزوتنةوةكةدا نةبيتة كؤسث ..بةوينة ،هيزى ليكخشاندن ..ئةوا ئةو تةنة بةخيراييةك دةبزويت كة وردةوردة زيتدةبيت ..ثاش تيثةربونى كاتيكى دياريكراو، بؤمان هةية خيرايى تةنةكة بطةيةنينة ئةو رادةيةى >ةتةشدا دةبيني بؤئةوةى لةذير طةرةكمانة ..لةم حال كارتيكردنى هيزيكدا كة بة تةنة جؤراوجؤرةكان درابيت ،تا وايان ليبكريت خيراييةكى دياريكراويان ثيبدريت ،ئةوا ثيويستمان بة ماوةى زةمةنى جياجيا هةية. ئةما بؤئةوةى بتواني ليكخشاندن فةرامؤش بكةين ..با وايدانيي دوو خرؤكى هاو قةوارةمان هةيةء ،لةنيو بؤشايى طةردووندان ..ييكيكيان لة قورقوشمء ئةويديكةيان لة تةختةية. ئةم دوو خرؤكة بة هيزيكى ضونييكةوة تونددةكةين ،تا بطةنة خيراييةك ،بةوينة بطةنة 10كم/سةعات. ئاشكراية ،بؤ طةيشت بةم ئةنامة ،بةنيسبةت خرؤكة قورقوشةكةوة كاتيكى دريذترى طةرةكة لةضاو خرؤكة
28
تةختةكةدا ..تا بة هيزيكى بةخشةرى ضونييك كاربكاتة سةريان. >ةتةدا دةوتريت :خرؤكى قورقوشةكة لةم حال بارستاييةكى طةورةترى لةبارستايى خرؤكى تةختةكة هةية. جا لةبةرئةوةى بةزياد كردنى ماوةى زةمةنى كارتيكردنى هيزيكى نةطؤر لةسةر تةنيك ،خيرايى تةنةكة بةثيى زيادبونى ماوة زةمةنييكةى هيزةكة زياددةكات ..ئيمة وايدادةنيي ،ئةندازةى بارستاييةكة بريتيية لةو نيسبةتةى لةنيوان ماوة زةمةنيية ثيويستةكةدا هةية بؤ طةيشت بةو خيراييةى دراويتآ ،لةو كاتةوة كة تةنةكة وةستاوةء، لةنيوان ئةو خيراييةدا كة ناوبرا ..بارستايى لةتةك ئةم نيسبةتةدا هاوريذةيى دةكات ..لةطةل تيبينيكردنى ئةوةى كة ئةنامى ئةم هاوريذةيية لةسةر ميقدارى ئةو هيزة دةوةستيت تةنةكةى خستؤتةطةر.
بارستايى زياد دةكات
>ةتةكانى )تةن(ةكانة.. بارستايى لة طرينطتين خةسل >ى بةسةر زانيومانة بارستايى تةن هةرطيز ناطؤرريتء ..دةخل خياييةوة نيية ..ئةمةش لةو سةلاندنانةوة هاتووة كة لة >ةتى >يت :خيرايى لة حال سةرةتادا باسانكردنء ،دةل كارتيكردنى هيزيكى نةطؤردا بؤسةر تةن ،راستةوخؤيانة )طردياا ( لةتةك ماوة زةمةنييكةى كارتيكردنى ئةم هيزةدا هاوريذة دةكات.
27
ئةم سةلاندنة لةليةن ئيمةوة لةسةر دةستوورة باوةكةى كؤكردنةوةى خيراييةكان بنياتنراوة ..بةلم ئةوةبو ئيمة >ةتيكدا كةمآ لةمةوبةر ئةوةمان سةلاند :نابيت لة هةمو حال ئةم دةستوورة بةكاربهينريت. باشة ..ثاش تيثةربونى دووةم ضركة بةسةر دةستثيكردنى هيزةكةدا ضيبكةين بؤئةوةى بطةينة ئةو خيراييةى طةرةكمانة؟ ئيمة ئةو خيرايية كؤدةكةينةوة كة )تةن(ةكة ثاش تةواوبونى ييكةم ضركة وةريطرتووة ،لةتةك ئةو خيراييةى لة ماوةى دووةم ضركةدا وةريطرتووة ..ئةمةش بةثيى دةستوورة باوةكةى كؤكردنةوةى خيراييةكان جيبةجآ دةكةين ..دةتواني ئةم كارة بةجيبيني مادام ئةو خيراييةى وةريطرتووة هيشتا نةطةيشتؤتة رادةييك تا لةطةل خيرايى >ةتةياندا ئيدى ناتواني ئةو تيشكدا بةراورد بكريت ..لةم حال دةستوورة كؤنة بةكاربيني. ئةطةرهةردوو خيراييةكةمان كؤكردةوةء ،تيؤرى نيسبيشمان رةضاوكرد ..دةبيت بطةينة ئةناميك هةردةم لةو ئةنامة كةمت بيت لة بةكارهينانى دةستوورة كؤنةكةى >ةتة دروست كؤكردنةوةدا دةستمان دةكةويت ..كة بؤ ئةم حال >ةتى طةيشتنة خيراييةكى نيية ..ئةمةش ماناى واية ،لة حال زؤردا ..ئيدى ئةو خيرايية بة زيادكردنى ماوة زةمةنييكةى >كو كارليكردنى هيز بؤسةر تةن )بةوثيية( زياد ناكات ..بةل
28
بةشيوةييكى خاوتر ..ئةمةش شتيكى زانراوة ..ضونكة ئةوثةرى خيرايى لة ئاراداية. تا خيرايى تةن لة خيرايى تيشك نزيك ببيتةوة ،ئيدى خيراييةكة خاوء خاوتر زياددةكات ،كاتيك هيزيكى نةطؤر كارى تيكرد ..ئةمةش لةبةرئةوةية كة ناتوانريت لةوثةرى خيرايى تيثةرينريت. تا ئةو كاتةى دةمانتوانى بيسةليني ،بة زيادكردنى مودةتى كارتيكردنى هيز بؤسةر تةن ،خيرايى تةنةكة >ى >يي :بارستايى دةخل زياددةكات ..لة تواناشاندا بو بل بةسةر ميقدارى خيرايى )تةن(ةكةوة نيية ..بةلم كاتيك خيرايى تةن دةطاتة رادةييكى وا بشيت لةتةك خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت ،ئةوسا هاوريذةى نيوان ماوة >ةتةدا زةمةنييكةء خيرايى تةنةكة نامينيتء ،لةم حال بارستايى وايليديت ثشت بة خيرايى ببةستيت ..جا لةبةرئةوةى كاتى ثةلةثيكردن )تاودان( بةبيسنوور زياددةكاتء ،لة هةمان كاتيشدا ناتوانريت خيرايى لة رادةييكى دياريكراو تيثةرينريت ..دةبيني بارستايى بةطويرةى زيادبونى خيرايى زياددةكاتء ،كاتيك خيرايى تةنةكة بةقةدةر خيرايى تيشكى ليهات ،بارستاييةكةى دةطاتة رادةييكى بيثايان. ذميركارييكان ئةوة رووندةكةنةوة ،بارستايى تةن لةكاتى بزوتنةوةدا بةو ميقدارة زياددةكات كة دريذييكةى بةو بزوتنةوةية كورتدةبيتةوة ..بةمؤرة بارستايى
27
شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كة بةخيرايى 240,000كم/ضركة دةبزوا ،بةميقدارى ) (6÷10جار لة بارستايى شةمةندةفةريكى وةستاوى )وةك خؤى( زيتة. >ةتى خيرايية ئاسايية بضكؤلةكاندا لةضاو ئاشكراية لة حال خيرايى تيشكدا ،بؤمان هةية طؤرانى بارستايى بةتةواوى فةرامؤش بكةين ..هةروةكو بؤشان هةية ثيوةنديى مةوداكانى تةن بةو خيراييةوة ثشتطوآ بةين ..يان ثةيوةنديى ماوةى زةمةنى نيوان دوو رووداو بةو خيرايية كة ضاوديرةكانى ئةو دوو رووداوة ثيى دةبزوون ،ئةميش فةرامؤش بكةين. ئيمة دةتواني لة راستىء دروستى ثشتبةستنى بارستايى >نيابي ..ئةو ثشتبةستنةى لة ئاكامى تيؤرى بةو خيرايية دل نيسبييةوة بة تاقيكردنةوةى راستةوخؤيانةوة هاتووة.. ئةويش بة ضاوديريكردنى بزوتنةوةى ئةليكتؤنة بزيو)عةجوول(ةكان. لة هةلومةرجى تاقيكةكردنةوةى نويدا ..ئةو ئةليكتؤنةى بةخيراييةكى نزيك لة خيرايى تيشك دةبزويت ..شتيكى >كو دياردةييكى ئاساييةء ،كةرةسةى دةطمةن نيية ،بةل تايبةتيش بؤ زيادكردنى خيرايية ئةليكتؤنييكان هةية ،كة خيراييةكى وايان ثيدةبةخشيت نزيكةى 30كم/ضركةيان لةخيرايى تيشك كةمت بيت. بةمؤرة ،فيزيكى نوآ دةتوانيت بةراوردى بارستايى ئةو ئةليكتؤنانة بكات كة بة خيراييةكى هيجطار زؤر دةبزوين بة
28
بارستايى ئةليكتؤنة نةبزواوةكانةوة ..دوا ئةنامى تاقيكردنةوةكان ثشتبةستنى بارستاييان بة خيراييةوة سةلاند ..ئةمةش ئةو كيشةيةية لةتةك باوةرى نيسبيتيدا دةطونيت.
نرخى طراميك تيشك ضةندة؟
زيادبونى بارستايى تةن بةتةواوى بةندة بةو رةنكارةى ثييدراوة ..ئةم زيادبونةش طردى -لةتةك ميقدارى رةنكارى را ست ةوخؤيان ة – >ةثيخستنى تةن هاوريذة دةكات. ثيويستدا بؤ جوول >ةتةدا ثيويست ناكات رةنكار تةنيا بؤئةوة بيت لةم حال >ة ..هةمو رةنكاريك بؤ تةنيك )تةن(ةكة بكةويتة جوول بدريتء ،هةمو زيادبونيك لة وزةكةيدا بارستاييةكةى ثآ زياددةكات ،لةبةرئةمة بارستايى تةنى طةرمكراو لة بارستايى تةنى سارد زيتة ،هةروةكو بارستايى بارستايى >ل زةمبةلةكيكى ثةستينراو لة بارستايى زةمبةلةكيكى بةرةل زيتة. >كةى تةناسوبى نيوان طؤرانى لةراستيدا هاوكؤل بارستايىء طؤرانى وزة زؤر طضكةية)كةمة(: بؤئةوةى تةنيا طراميك لة بارستايى تةنيك زيادبكةين، ثيويستة وزةييكى 25مليؤن كيلؤوات/سات )سةعات(ى بدةينآ ..لةبةرئةوة طؤرانى بارستايى تةن لة هةلومةرجى ئاساييدا زؤر كةمةء تةنانةت بة ئاميرة وردةكانيش
27
ناتوانريت هةستى ثيبكريت ..بةوينة :طةرمكردنى )م (3يك >ثدان ،دةبيتة هؤى زيادبونى ئاو لة ثلةى سفرةوة تا ثلةى قول بارستايى ئاوةكة بة ميقدارى ثينج بةش لة مليؤنيك بةشى طراميك 5 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ طرام 1000,000 >ووزمان لة كوورةييكى داخراودا ئةطةر طهنيك خةل سووتاند ..ئةنامةكانى سووتاندن ،دواى ساردكردنةوةى.. بريتى دةبيت لة بارستاييةك كة :ييك بؤ سآ هةزار طرام >ووزء ئؤكسجينةى ليى كةمت بيت لة بارستايى ئةو خةل ثيكهاتووة ..بةلم ئةم بارستايى كةمبونةية ،لةو طةرمايةوة هاتووة كة لةكاتى سووتاندا داويتييةوة. بةلم فيزيكى نوآ ئةو دياردانة دةزانيت كة طؤرانى بارستايى تةن تيياندا دةوريكى طةورة دةطيريت ..لةوانة، بةوينة :ئةو دياردةيةى لة كاتى بةييكدادانى ناوكة ئةتؤمييكاندا روودةدات ..واتة ئةو دياردةيةى بةهؤيةوة ناوكى نوآ لة ناوكةكانى ديكةوة دروستدةبيت ..بةوينة: لةكاتى بةييكدانى ناوكى ئةتؤميكى ليسيؤم لةتةك ناوكى ئةتؤميكى هايدرؤجيندا ..دوو ئةتؤمى هيليؤميان ل ثيكديت ..لةمةشدا بارستاييةكةيان لةضاو ميقدارى ييكةمدا بة ميقدارى 1ل ة س ةر 400د ة طؤر ري ت. لةمةوبةر وتان :بؤئةوةى تةنا طراميك بارستايى تةنيك زياتر بكةين ..ثيويستة وزةييكى 25مليؤن كيلؤوات/ساتى
28
بدةينآ ..لةمةوة ئةو ئةنامة ديتةدى كة طؤرينى طراميك ليسيؤمء هايدرؤجينى تيكةلو بؤ هيليؤم ،برة وزةييك دةردةضيت كة 400جار كةمتة )لة بارستايى سةرةتاييان(..
واتا 60,000 = 400 ÷ 25,000,000 :كيلؤوات /سات ئيستاكة وةلم ئةم ثرسيارة دةدةينةوة :طرانبةهاترين مادةييكى نيو سروشت )بةثيى كيشان( كامةية؟ وا ثيكهاتووين كة راديؤم بة طرانبةهاترين مادة دابنيي.. 25 >ى تيدةضيت. تةنيا طراميكى نزيكةى ضارةكة مليؤنيك رؤبل ئةما با نرخى )تيشك( لة طلؤثى كارةبا )ئةليكتيك(دا دياريبكةين كة تةنيا 1ل ة س ةر25ى وزةكةى ناوى دةبيتة تيشكى بينراو ..لةبةر ئةمة 1طرام تيشك بةقةدةر ميقداريك رةنكارة كة 20كةرةت لة 25مليؤن كيلؤوات/سات زيتة.. واتا طراميك تيشك بريتيية لة ) (500كيلؤوات/سات ..ئةطةر نرخى 1كيلؤوا ت /سا تا ن بةتةنيا كةثيكيك26دانا ..دةطةينة ئةوةى نرخى طراميك تيشك >ة ..بةمؤرة طراميك تيشك بيست ئةوةندةى 5مليؤن رؤبل طراميك راديؤم طرانبةهاترة.
ثوختة راديؤ م -25واتا زيت لة 250,000دؤلر بؤ ت ةنيا طرا مي ك . >يكةء ..نزيكةى 1سةنتة.. - 26كةثيك :ثضووكتين ثارةى سؤظيتييةء ،سةدييكى رؤبل ئةطةر نرخى كيلؤوات/ساتيكمان بة 1ة كةثيكيش دانا ..ئةوا نرخى طراميك تيشك لة 5مليؤن رؤبل زيت دةبيت ..واتا زيت لة 5مليؤن دؤلر.
27
بةمؤرة ،ئةو تاقيكرنةوة سةلينةرة وردانة وامانليدةكةن، ددان بة راستىء دروستى تيؤرى نيسبيدا بنيي ،كة >ةتة خةسل سةرسورهينةرةكانى جيهانى دةورءبةرمان دةخاتةروو.. >ةتانةى بةهؤى ئةو خةسل ليكؤل>ين ةو ة ى س ةر ةتاي ى –يا >ينةوةى ساكارانةى -شتةكان ناتوانريت >يي بة ليكؤل راستتة بل هةستيان ثيبكريت. ئةو طؤرانة طةوهةريية قوولنةمان بينى كة تيؤرى نيسبى دةياناتة سةر ئةو ضةمكء بؤضوونة بنضينةييانةى لة ماوةى ضةند سةدةييكداء لة ئةنامى تاقيكردنةوةكانى ذيانى رؤذانةدا >ةبون. طةلل ئايا ئةمة ماناى هةرةسهينانى تةواوى تةسةوورة ئاساييةكان نيية؟. ئايا ئةمة ماناى ئةوة نيية كة ئةو فيزيكةى بةر لة دةركةوتنى تيؤرى نيسبى ثيكهاتووة ضيدى برناكاتء ضةشنى كؤنة >ك تووردةدريت؟ ثيلويكى ثةرثووتء بيكةل >ينةوةييكى ئةطةر كارةكة وابوايآ ،ئةوا هةمو باسء ليكؤل زانستيانة كاريكى بيهوودة دةبو ..ضونكة كةس ناتوانيت
28
>نيابيت ئاخؤ لة داهاتوودا زانستييةكى نوآ بةتةواوى لةوة دل دةرناكةويتء ،هةرضى زانستى كؤن هةية هةموى توورنادات؟!. با تةسةوورى طةشتياريك لةنيو شةمةندةفةرةكةى ئةينشتايندا بكةين ..يان هةر لةنيو شةمةندةفةريكى ئاسايى >طردا ..ياخود تةنانةت لة شةمةندةفةريكى خؤشرةودا.. نةفةرهةل ئةم طةشتيارة ويستى طؤرانيك لة ميقاتكردنى كاتذميرةكةيدا بكاتء ،بةمةيش هاتء تيؤرى نيسبى رةضاوكرد ..لةترسى ئةوةى كاتذميرةكةى لة كاتذميرى ويستطةكة دوانةكةويت.. ئةطةر ئةو طةشتيارة خةريكى ئةمة بيت ئايا ثيى ثيناكةني؟ >ةتةدا( لة ثاشء ثيشكةوتنى لة واقيعدا ئةو طؤرانةى )لةم حال كاتدا روودةدات ،بةشيكى زؤر طضكةى بينرخى ضركةييكة.. تةنانةت بةتةنيا لةرينةوةييكى شةمةندةفةرةكة زؤر لةوة زيت كاردةكاتة سةر وردترينء باشتين كاتذمير. ئةو ئةندازيارة كيميازانةى لةخؤى دةثرسيت :ئايا بارستايى ئاو بةطةرمكردن دةطؤرريت يان نا؟ ئةوة ئةندازياريكة كيماسى )ناتةواوى( دةخاتة بيكردنةوةيةوة ..بةلم ئةوةى ثيوةنديى بة فيزيكزانيكةوة هةيةو ..ضاوديريى بةييكدادانى ناوكة ئةتؤمييكان دةكاتء ،لةو وةرضةرخانة ئةتؤمييانةدا رةضاوى طؤرانى بارستايى ناكات ..ثيويستة ئةو فيزيكزانة لةبةر نةفامييكةى لة ئةزمونطةكة دةربكريت. نةخشةدانةران هةردةم لة نةخشةدانانى ماتؤرةكانياندا ثيرةوى ياسا فيزيكيية كؤنةكان دةكةن ..ضونكة ئةو طؤرانةى
27
لةتيؤرى نيسبييةوة ديتةئاراوة زؤر لة كارتيكردنى ئةو ميكرؤبة كةمتة كة دةكةويتة سةر قةراغى مةكينةكة. بةلم ئةو فيزيكزانةى ضاوديريى ئةليكتؤنة خيراكان دةكات.. رةضاوكردنى طؤرانى بارستايى ئةليكتؤنةكان ئةركيكى سةر شانيتى )ئةو طؤرانى بارستاييةى لة ئةنامى طؤرانى خيراييةوة هاتؤتةدى(. بةمؤرة تيؤرى نيسبى ،ئةو ضةمكء بؤضوونانةى زانستى >تيان دةكاتء، >كو قوول كؤن ثيكيهيناون بةدرؤيان ناخاتةوة ..بةل هةروةها ئةو سنوورانةش دياريدةكات كة دةتوانريت لة ضوارضيوةياندا ئةم ضةمكة كؤنانة بةكاربهينرين ..نةوةك ببيتة >ةء نادروست. هؤى ئةنامى هةل هةمو ئةو ياسا سروشتييانةى فيزيكزانة كؤنةكان بةرلة >كو تةنيا دةركةوتنى تيؤرى نيسبى دؤزييانةوة ،ناسررينةوة ،بةل سنوورى بةكارهينانيان دياريدةكات. ثيوةنديى نيوان ئةو فيزيكةى تيؤرى نيسبى رةضاودةكاتء، ثييدةطوتريت فيزيكى نيسبىء ،نيوان فيزيكى كؤن كة ناوى كلسيكيان ليناوة ..لةو ثيوةنديية دةضيت لةنيوانى رووبةرزانى >كةوتنى ثراكتيكى ئاسانيانةدا هةية كة رةضاوى شيوة طؤيى هةل زةوى دةكاتء ،لةنيوان رووبةرزانى ثراكتيكى سةر زةويدا هةية >كةوتنى زةوى رةضاو ناكات. كة شيوة طؤيى هةل رووبةرزانى ثراكتيكى ئاسانى دةبيت لة نيسبيتى ضةمكى >قولبيت ..هةروةكو فيزيكى نيسبى >ى )سةرةوخوار(ةوة هةل هيل دةبيت نيسبيتى ئةندازةكانى تةنء ماوة زةمةنييكانى نيوان دوو
28
رووداو رةضاوبكات ..بةثيضةوانةى فيزيكى كلسيكى كة ئةم نيسبيتيية رةضاو ناكات. هةروةكو ضؤنيش رووبةرزانى ثراكتيكى ئاساني بريتيية لة طةشةسةندنى رووبةرزانى ثراكتيكى زةوى ،هةروةهاش فيزيكى نيسبى بريتيية لة طةشةسةندنء فراوانكردنى فيزيكى كلسيكى. دةشتواني لة هاوكيشةكانى ئةندازةزانيى طؤييةوة ،واتا ئةندازةزانيى سةر رووى طؤييةوة ،بةرةو هاوكيشةكانى ئةندازةزانيى تةختايى ،واتا ئةندازةزانيى سةر رووى تةخت، بطؤيزينةوة ..ئةطةر واماندانا نيوة تيةى طؤى زةوى تا رادةى >كو >ةتةدا زةوى طؤيى نابيت ..بةل بيثايانى طةورةية ..لةم حال رووبةريكى تةختى بيثايانى دةبيت ..واتا ئةنامى كؤكردنةوةى طؤشةكانى سيطؤشة بةتةواوى دةكاتة 180ثل ة. هةروةها دةشتواني ئةم جؤرة طواستنةوةية لة فيزيكى نيسبيشدا بكةين ..ئةطةر واماندانا خيرايى تيشك هيجطار زؤرة، تا رادةى بيثايانى ..واتا تيشك ييكسةر بلودةبيتةوة. ئةطةر تيشك لة واقيعدا ييكسةر بلوببيتةوة ،ئةوا ضةمكى )هةمانكاتيى( دةبيتة ضةمكيكى رةها وةك لةمةوبةر ديان ..ماوة زةمةنييكانى نيوان رووداوةكانء مةوداى تةنةكانيش ماناى تةواويان دةبيت ..بةبيئةوةى رةضاوى ئةو ئةزمونطانة بكريت ليوةيانةوة ضاوديرى دةكرين. كةواتة ئةطةر واماندانا خيرايى تيشك بيثايانة ..ئةوا دةتوانريت هةمو بؤضوونة كلسيكييكان بثاريزرين.
27
بةلم هةمو تةقةللييك بؤ طوناندن لةنيوان خيرايى سنووردارى تيشكء ثاراستنى ضةمكة كؤنةكان دةربارةى بؤشايىء كات ،وامانليدةكات رةفتارى طةوجانة بنويني ..وةك رةفتارى ئةو مرؤظةى ددان بة شيوة طؤيى زةويدا دةنيت ،بةلم >ى )سةربةرةوخوار( لةو لةطةل ئةمةشدا برواى بةوة هةية كة هيل >يكى )سةربةرةوخوار(ى رةهايةء ،لةوة شارةى تييدا دةذى هيل دةترسيت زؤر لةو جييةى تييدا دةذى دوورنةكةويتةوة ..نةك بةرةو بؤشايى طةردوون بةربيتةوة.
فةرهةنطؤك تايبةتة بة وشة، يان ضةمكء زاراوةكانى نيو ئةم كتيبةوة
28
ئاكام ئالوودة ئامير ئةتؤم ئةزمون ئةزمونطة ئةسي ئةندازة ئةندازةزانى ئةندازيار بارستايى بازنةيى باوةر باو بر بزواو بزوتنةوة بوار بؤضوون بةكردةوة بةناضارى بيثايان بيشومار ثراكتيك ثةروانة
نةتيجة ،ئةنام هؤطر ،ئولفةت ثيوةطرتن ،تةبا ،ئينسيجام ئالةت زةرة تةجرةبة ،تاقيكردنةوة ،ئيختيبار تاقيطة ،موختةبةر ،روانطة اثي ثيوان ،قياس ،هةندةسة زانستى ئةندازة ،زانستى هةندةسة موهةنديس كيتلة ،كؤى مادةى )تةن(ةكان >قةيى دائيةيى ،ئةل مةبدةْ ،ئيمان ،ياسا شائع ميقدار >ةدار ،بةحةرةكة جوول جوولنةوة ،رؤشت ،سووراننةوة مةجال تةسةووركردن بة عةمةل ،ثراكتيك تةتبيق ،بيلفيعل بة زةروورةت بيكؤتايى ،بآ نيهايةت هيجطار زؤر ،لةذمارة نةهاتوو كردةوةيى ،بةكردةوة ،تةتبيق ،عةمةل هةسارة ،كةوكةب
27
ثيشضاوخست تاقيكردنةوة تاودان تةسةووركردن تةن تةوةر تيرواني تية تيشكةسال تيلةتيطرتن تيؤرى جيرواني جينيطا جيطة >ةثيخست جوول جةنال ضاودير ضركة ضةق ضةمك خال خاوبونةوة خاوء خليضك خرؤك خودكار
دةرخستة ،عرض ئيمتيحان ،ئيختيبار ثةلةثيخست ،تةعجيل بةزةينداهاتن ،ويناكردن ،مةزةنةكردن شت ،جورم ،جيسم ميحوةر نيطاكردن ،سةيركردن قوتر )بؤ بازنةء تؤث( السنة الضوئية رةصدطردن نةزةريية روانطة ،ئةوشوينةى ليوةيةوة بؤ ئاسان دةرواني جيرواني ،روانطة بؤشايى ،مةكان حةرةكة ثيدان >ؤز ئال موراقيب ،موشاهيد سانيية )ثانية( >ى ناوةراست ناوةند ،مةركةز ،خال مةفهووم نوقتة ،شوينيكى دياريكراو كةمبونةوةى خيرايى شينةيى قورص ،تةنيك لةشيوةى طؤ ،تؤث ،يان خةثلةدا. ئؤتؤماتيك ،ئاميريك بةدةست نةخريتةطةر
28
خاسييةت ،سيفةت ،شةقل >ةت خةسل سورعةت خيرايى سةليم دروست موتةناقيز ،ناكؤك دذوار خاريى دةرةكى قاعيدة دةستوور هةرجارةء جؤريك ،دؤخطؤر) ،متقلب الطوار( دةمدةمى راستةوخؤيانة موباشر )طردى( راستةقينة ،واقيعى ،دروست راستينة مةرصةد ،موختةبةر روانطة صارووخ رؤكيت زانستى ثيوانى مةساحة رووبةرزانى بةنةزةرى ئيعتيبار وةرطرتن رةضاوكردن سلووك رةفتار شوغل رةنكار >ةق موتل رةها نيسبى ريذةيى ئةقل ذيرى >ى سةليم ..بيءهؤشى ماقوول ذيرى دروست ئةقل وةتةر ذآ سةعات بؤ )كات( نةك ئاميرى كاتذمير سات سةربةرةوخوار )رأسى( ئيتيجاه سةمت >ةت ،مؤرك ،خاسييةت خةسل سيفةت >ةت ،مؤرك ،خاسييةت خةسل شةقل
27
بزيو ،ضالك ،خيرا ،طورجوطؤل عةجوول وينةطر ،رةسام فؤتؤطرافةر سروشت ،فيزياى تةبيعةت فيزيك فيزيكزان ،زاناى فيزيك فيزيكناس هينانة ناوانةوة ..بةرجةستةكردن قوتكردنةوة تةوقيت كاتراطرتن كارليكردن ،تةئسي كارتيكردن هيز ،سةبةبكار ،هؤكار، كارليكةر مةعدةن كانزا بيززةبت )بالضبط( كتومت )جع السرع( كؤكردنةوى خيراييكان >ةى خؤر الموعة الشمسية كؤمةل خةلةل كةلةبةر وامان دانا )فرضنا( طريان فةرةزيية ،مةزةنةكردن طريانة طؤشة ئةندازيى القياس الزاوى زاوية البصار طؤشةنيطا طؤشةوةستاو قائم الزاوية ،سيطؤشةى سووضدارى 90ةدةرةجةيى خر وةك تؤث) ،كروى( طؤيى كةون ،فةزا ،مةكان طةردوون طةروونزان ،زاناى فةلةكى طةردوونناس >م) ،جزىْ( لةضةندئةتؤميك ثيكهاتووة >كيؤل مؤل طةرديلة ثيويست ،ئاتاج ،ويست طةرةك ئةساسى ،جةوهةرى ،سةرةكى طةوهةرى
28
ل )ل( لةتةك ليكخشاندن ماوة ماوة مةودا ناكؤك ناووك ناوين نةبزواو بروات نةبزواوى نيطا نيوةند هاوريذةيى هاوكيشة هاوينة هةمانكاتى هيما ويستطة
مةودا ،ئيتيجاه ضلع لةثال ،لةطةل ،وةتةك ئيحتيكاك مةسافة )بؤدوورى( كات ،مودةت )فتة من الزمن( بوعد دذوار ،ناتةبا ،موتةناقيز ناوكة ئةتؤم )نواة( ناوةراست >يكى راست شتآ بةخيراييةكى نةطؤر لةسةر هيل )سكون( رةصد وسط ،اجواء تةناسوب موعادةلة عةدةسة لة ييك ئانوساتدا )آنى( نيشانة ،ئيشارةت ،ضيفرة ويستطة ،مةتة ،جيى وةستانى قيتار...
ئنديكس
ثيشةكى وةرطير ثؤختةييكى ذيانى ئاينشتاين
27
3
كورتةييك لةمةر :ئةم كتيبةء ...دانةرانى بةشى ييكةم ئةو نيسبيتيةى هؤطرى بوين ئايا هةمو زاراوةييك واتابةخشة؟ راستء ضةث ئيستاكة رؤذة يان شةو؟! كاميان لةوى ديكةيان طةورةترة؟ شتى نيسبى بة رةهايى ديارة! شتى رةهاييش نيسبى ديارة! )ذيرى دروست( نارةزايى دةردةبريت
11 13 13 13 14 15 16 17 19 20
بةشى دووةم بؤشايى ضةمكيكى نيسبى هةية هةمان جيطة ،يان نا! لة واقيعدا تةن ضؤن دةبزويت؟ ئايا طشت بارى سةرنةكان هاوتان؟ نةبزواوى هةية؟ ئةزمونطةى نةبزواو! ئايا شةمةندةفةرةكة دةبزويت؟ نةبزواوى بةجاريك بزر بو ! ياساى وازليهينانى خؤيى هةروةها خيراييش نيسبيية!
23 23 23 26 28 30 31 31 35 36 39
9
28
بةشى سييةم تراذيدياى تيشك تيشك ييكسةر بلونابيتةوة ئايا دةتوانريت خيرايى تيشك بطؤرريت؟ دةنطء تيشك جآ بة )باوةرى نيسبيتى بزوتنةوة( ليذدةبيت؟ >ةتيكى سةخت ديتة ئاراوة ! حال دةبآ دادى خؤمان بةرينة لى ئةزمون باوةرى نيسبيتى سةردةكةويت >ةتيكى خراثةوة بةرةو خراثت ضووين لة حال
41 41 41 42 43 44 50 50 53 55
بةشى ضوارةم روونبونةوةى نيسبيتى كات ئايا لة واقيعدا هيض ضةشنة دذوارييةك هةية؟ با شةمةندةفةريك بطرين هةرةسهينانى ذيريى دروست )كات(يش دووضارى هةمان ضارةنووسى طةردوون دةبيت زانست سةردةكةويت خيرايى سنوورى هةية ثيشء ثاش
67 70 72 76
بةشى ثينجةم كاتذميرء راستةكان دةمدةمي
79
27
59 59 59 62 64
با سةرلةنوآ شةمةندةفةرةكة بطرينةوة كاتذميرةكة بةردةوام دوادةكةويت! ئاميرى زةمانة طةشت بؤ ئةستيرةكان شتةكان كورت دةبنةوة خيراييةكانيش دةمدةمي بةشى شةشةم رةنكار بارستايى دةطؤريت ..بارستايى بارستايى زياد دةكات نرخى طراميك تيشك ضةندة؟ ثوختة فةرهةنطؤك
79 83 86 90 92 96 101 101 102 106 109 114
بةرهةمة ضاثء بلوكراوةكانى نووسةر: -1طةردوون -ضاثى ييكةم >ة ضيؤك )لةطةل ضةند -2ضةكةرة -كؤمةل نووسةريكى ديكةدا( 1973 1979 >ة ضيؤك -3سبةينى باوكت ديتةوة ،كؤمةل -4كريكارء ضيؤكى كوردى )رةخنةو تؤذينةوة( 1982 1967
79
28
1999 -5ئةلفاوبيتاى رؤذنامةطةريى 1999 >ة ضيؤك -6وينةكةى خوشكت ،كؤمةل 1999 -7خؤرى تار )كؤضى سوور( -رؤمان 2004 -8ديدارى سةرةك كؤمار )شةش شانؤنامة( -9ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة ضيؤكى كورديدا 2005 >سةنكاندنيك 2006 -10طؤظارى )رؤذنامةوانى(ء ،هةل -11ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة شيعرى كورديدا 2007 -12خولياى مةيوونة سثييكان لة ضيؤكى كورديدا 2006 2007 -13ماركسء ماركسيزمى كوردىء ئايي -14بيذةرى تةلةظزيؤنى )رؤذنامةوانى بينراو(2011 2011 -15زمانى رؤذنامةوانيى كورد لةطةل سةدان وتارى ئةدةبىء زانستىء فيكرىء طؤشةى رؤذنامةوانىء ضيؤكى مندالنء ثيشةكى نوسينى كتيبى هاورآ >شاد مةريوانى ،مةرةم شةهيدةكانىء نووسةرانى ديكةدا وةك دل مةمةد ئةمي ،رةوف زوهدىء هةمزة عةلء فوئاد سةراجء رةفيق فايةقء ....تد.
-6كوردناسى2006 .......................... لةطةل وةرطيرانى ضةندين ضيؤكى كورديدا بؤ عةرةبىء، وةرطيرانى دةيان ضيؤكء شانؤنامةى جيهانيدا بؤ كوردى.
ئامادةن بؤ ضاثكردن -1كومةلة ضيؤكى بانكى خوين ء سيناريؤى بانكى خوين -2ئةنديشة جوانةكانى رؤح لة هزرء رؤشنبيى بيانيدا ) -3الدفن( مموعة قصصية -4سيناريؤى فيلمى )بارزانى مستةفا(
Tel: 0770 153 63 97 rauf1945@yahoo.co.uk
لة بوارى وةرطيراندا: -1تيؤرى نيسبى ضيية؟ 1984 ................... -2هونةرى جةنط2004 ...........................
-3سؤفيطةرييتى 2005 ........................ -4كتيبى دووةمى )تاو(2005 .................
-5خواردنطةى مةيوونى زيندوو2006 .......
27
28
بةرطى تةرجةمةى ئنطليزى ئةم كتيبة
27
28