Żubr. Władca absolutny

Cezary Korkosz, born in 1968 in Stargard Szczeciński, is an animal

skim. Z wykształcenia zootechnik i pedagog, natomiast z zamiłowania

scientist and teacher by training, but a naturalist and traveller by avo-

to przyrodnik i podróżnik. Swoją prawdziwą pasję odnalazł w fotografii.

cation. His true passion is photography. He is a member of the Polish

Jest członkiem Związku Polskich Fotografów Przyrody oraz organizacji

Nature Photographers Society and conservation non-governmental orga-

pozarządowych ściśle związanych z ochroną przyrody. Poprzez swoje

nisations. In his work he promotes conservation efforts in Poland. With

prace promuje działania na rzecz ochrony polskiej przyrody. Jego ponad

over twenty years of overall experience in nature photography, he has

20-letnie doświadczenie wykorzystywane jest między innymi przez Ge-

worked for the General Directorate for Environmental Protection as well

neralną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz regionalne dyrekcje ochrony

as regional directorates for environmental protection. Several years ago

środowiska. Od kilku lat zawodowo związany jest z fotografią przyrodni-

nature photography became his profession. He is the author of talks and

czą. Jest autorem prelekcji i pokazów związanych z przyrodą i jej ochro-

presentations on nature and conservation given in national and landsca-

ną między innymi w parkach narodowych i krajobrazowych, leśnych

pe parks, promotional forests complexes, forestry authorities, and scho-

kompleksach promocyjnych, nadleśnictwach oraz szkołach. Ponadto,

ols. He has also authored and co-authored publications on travelling and

jest autorem i współautorem publikacji o tematyce podróżniczej i przy-

the nature and organised exhibitions of his own work as well as collective

rodniczej oraz autorem wystaw, pokazów indywidualnych i zbiorowych,

exhibitions. With a number of awards and distinctions, his work has been

laureatem nagród i wyróżnień, zarówno w Polsce jak i za granicą.

recognised both in Poland and elsewhere.

BIG

ROWEK

EUROPEAN BISON THE ABSOLUTE RULER

Cezary Korkosz urodził się w roku 1968 w Stargardzie Szczeciń-

BIG

ŻUBR WŁADCA ABSOLUTNY

Fot. z archiwum C. Korkosza

ISBN 978-83-940107-7-5

ROWEK

ŻUBR

WŁADCA ABSOLUTNY

EUROPEAN BISON

THE ABSOLUTE RULER

ﾅｻUBR

Wﾅ、DCA ABSOLUTNY 1

Redakcja / Editors: Krzysztof Wojtkowski Nadzór nad projektem / Supervision: Jerzy Ptaszyk Tekst / Text: Małgorzata Krasińska, Zbigniew A. Krasiński (Wykorzystano fragmenty z Monografii Przyrodniczej Żubr 2015) Fotografie / Photographs: Cezary Korkosz Tłumaczenie / Translation: Tomasz Basiński, Katarzyna Nędzi Korekta / Proofreading: Ewa Wawrzyniak Layout & DTP: Marek Żółtowski Realizacja / Publisher: © 40-246 Katowice, ul. Porcelanowa 11 tel. +48 32 720 65 96 e-mail: kolormedia@gmail.com

Wydano na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu, 2015

ISBN 978-83-940107-7-5

Niniejsze opracowanie powstało dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

2

EUROPEAN THE ABSOLUTE BISONRULER 3

4

Szanowni Państwo!

Dear readers,

W pierwszych wiekach naszej ery żubr Bison bonasus zasiedlał

In the first centuries of our era, the European bison, Bison bonasus,

rozległe ostępy leśne całej Europy i stanowił wysoko ceniony łup my-

roamed vast expanses of woodlands across Europe and was valued as

śliwski. Rozwój cywilizacji, kurczenie się obszaru lasów liściastych

game. The growth of civilisation and shrinking broadleaf and mixed for-

i mieszanych spowodowały stopniowy spadek liczebności tego gatun-

ests resulted in a gradual decline in the bison population. As early as in

ku. Najwcześniej, bo już w VIII w., żubry wymarły w Galii. Do przeło-

the 8th century, bison became extinct in Gaul. By the turn of the 11th cen-

mu XI i XII w. te potężne zwierzęta przetrwały w południowej Szwe-

tury, the mighty animals had disappeared from Sweden, except for the

cji. W Ardenach i Wogezach wyginęły w XIV w., zaś w Brandenburgii

south. In the Ardennes and the Vosges, they became extinct in the 14th

i na Węgrzech – w XVI, choć w Transylwanii przetrwały niemalże do

century, and in Brandenburg and Hungary – in the 16th century. In Tran-

końca XVIII w. W Polsce pierwszych Piastów żubry żyły w rozprosze-

sylvania they survived almost until the end of the 18th century. During

niu w Puszczy Niepołomickiej, Sandomierskiej, Rawsko-Mazowieckiej

the reign of the first rulers of the Piast dynasty, European bison popula-

i Wielkopolskiej. W XV w. występowały jeszcze nad Prypecią i na Wo-

tions in Poland were scattered in the Niepołomice Forest, the Sandomierz

łyniu, natomiast do XVII w. przetrwały już tylko w Puszczy Białowie-

Forest, the Rawa Mazowiecka Forest and the Greater Poland Forest.

skiej i Kurpiowskiej. Ostatnie osobniki zginęły w Puszczy Białowieskiej

In the 15th century, they were still found in the basin of the River Pripyat

w 1919 roku.

and in Volhynia, although by the 17th century they had only survived in the Białowieża Forest and Kurpie Forest. The last specimens in the

Z chwilą wymarcia ostatniej wolnej populacji żubrów, przystąpio-

Białowieża Forest died in 1919.

no do prac nad ich restytucją. Szczególne zasługi na tym polu miał pol-

Efforts to recover European bison free-ranging populations started

ski przyrodnik Jan Sztolcman, który na forum Międzynarodowego Kon-

the moment the last one died out. Outstanding service to the cause was

gresu Ochrony Przyrody w 1923 r. w Paryżu, zaapelował o utworze-

done by the Polish naturalist Jan Sztolcman, who delivered an appeal to

nie Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra. Do poznańskiego

establish an International Society for the Protection of the European

ogrodu zoologicznego żubry wróciły w 1924 r., a kilka lat później trafi-

Bison at the International Congress for the Protection of Nature, held in

ły także do rezerwatu w Puszczy Białowieskiej – swojej ostatniej ostoi.

Paris in 1923. European bison returned to the Poznań Zoological Garden

5

6

W kolejnych latach stopniowo wzrastała zarówno liczba tych zwierząt,

in 1924, and several years later – also to their last refugium in the

jak i ośrodków je utrzymujących. Polskie hodowle dały początek wie-

Białowieża Forest. Subsequent years saw a gradual increase in both

lu stadom zagranicznym, bowiem od 1946 r. przekazano z kraju kil-

the population of European bison and the number of centres supporting

kaset osobników. Pomyślny rozwój hodowli żubrów w białowieskim

the species. Many foreign herds owe their origin to Polish breeding cen-

rezerwacie sprawił, że w 1952 r. zainicjowano eksperyment uwalnia-

tres: several hundred specimens have left the country since 1946.

nia ich w Puszczy. W następnych dziesięcioleciach powstawały nowe

With a breeding centre in the Białowieża reserve developing successfully,

wolne stada żubrów: w Puszczy Boreckiej (1962), w Bieszczadach

the first bison were released in the Forest experimentally in 1952. In the

(1963), w Puszczy Knyszyńskiej (1973) i wreszcie w Lasach Pilskich

subsequent decades, new free-ranging herds came into existence in

(1980).

the Borki Forest (1962), the Bieszczady Mountains (1963), the Knyszyn Forest (1973) and finally the Piła Forest (1980).

O ochronie żubra w Rzeczypospolitej pisano po raz pierwszy w szesnastowiecznych Statutach Litewskich. Król Zygmunt August ogłosił na-

European bison conservation was first mentioned in the 16th-century

wet dekret, grożący śmiercią każdemu, kto odważyłby się ubić żubra

Statutes of Lithuania. King Sigismund II Augustus even issued a decree

bez jego zezwolenia. Podobnie w okresie zaborów car Aleksander I za-

making it a capital offence to kill a bison without royal consent. During

kazał polowań na te zwierzęta, włączając je do carskiej domeny. Obecnie

the period of the Partitions, tsar Alexander I banned bison hunting by

Bison bonasus jest gatunkiem chronionym zarówno przez prawo mię-

including the species in his imperial domain. At present, Bison bonasus

dzynarodowe, europejskie, jak i krajowe. Nie wolno tych zwierząt zabi-

is a species protected under international, European and national law.

jać, okaleczać czy niepokoić w miejscach rozrodu. Niedopuszczalne jest

Wisent must not be killed, injured or bothered at their calving sites. It is

także niszczenie ich siedlisk, przetrzymywanie lub posiadanie, wwoże-

also prohibited to damage their habitats, keep or own them or carry them

nie do kraju lub wywożenie poza granice państwa.

across state borders.

Zamysłem niniejszej publikacji jest poszerzenie Państwa wiedzy

This publication is intended to promote knowledge of the biology,

o biologii i behawiorze gatunku Bison bonasus, jego liczebności oraz

behaviour, population and habitats of Bison bonasus, one of just a few

siedliskach, które zajmuje. Jest to bowiem przykład jednego z nie-

examples of species that managed to escape the fate of the thousands

wielu zwierząt, które uniknęły losu tysięcy gatunków wytępionych

of others which have been wiped out by man throughout history.

przez człowieka na przestrzeni dziejów. Obecnie żubr najliczniej

The largest extant European bison populations can now be found in Po-

występuje w Polsce i na Białorusi oraz w Rosji i Niemczech. W na-

land and Belarus, Russia and Germany. In Poland the animal has become

szym kraju stał się symbolem troski o przyrodę, patronuje Białowie-

a symbol of concern for the environment and proudly features in the

skiemu Parkowi Narodowemu i Komitetowi Ochrony Przyrody PAN,

logos of the Białowieża National Park, the Committee for Conservation

7

8

a od 1938 r. jego sylwetka widnieje w znaku graficznym Ligi Ochro-

of the Polish Academy of Sciences and, since 1938, the League for Nature

ny Przyrody. Ten otoczony tajemnicą król puszcz od niepamiętnych

Conservation. The European bison, mysterious king of the forest, has

czasów fascynował człowieka swoją odwagą, dostojeństwem, ale

long fascinated man with its power and majesty on the one hand and

i dzikością, skrywaną pod pozornym spokojem. Takim właśnie mo-

wildness disguised as calmness on the other. Here is an image that

żemy go dostrzec w tomiku wierszy Obrazki łowieckie Krzysztofa

emerges from a poem by Krzysztof J. Szpetkowski, from his collection

J. Szpetkowskiego:

Hunting Scenes:

Jakże smutnym spojrzeniem ogarnia puszczy ostępy, gdzieś niegdyś

How sad is his gaze at the backwoods wilderness

Uroczysk przestrzenie przemierzał na wolności

He once roamed free

Tylko królów godny – sam będąc królem…

The equal of kings alone – himself a king…

Dziś ostały dla chwały pośród resztek kniei

Today a glorious relic in the remnants of the forest

Niczym pomnik i symbol Przyrody

Like a monument to Nature

Potomnych niosąc pośród wrzawy świata

He bears for posterity in the din of today

Przesłanie otchłani wieków.

The message of ages long gone

Jolanta Ratajczak Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Poznaniu Regional Director for Environmental Protection in Poznań

9

ubry należą do parzystokopytnych, czyli rzędu ssaków

he European bison is a representative of artiodactyls, an order

obejmującego kilkaset różnych gatunków zwierząt. Cechą

of mammals that includes several hundred species. Artiodac-

wyróżniającą tę grupę jest parzystokopytność, czyli charak-

tyls are characterised by a distinctive structure of the hoof,

terystyczna budowa kopyta, które jest rozdzielone i zakończone dwu-

split into an even number of toes finished with a corneous casing, hence

dzielną puszką rogową. Z uwagi na budowę rogów, żubry klasyfikuje

their other name: even-toed ungulates. Based on the structure

się do rodziny pustorogich. Nazwy tej używa się dla odróżnienia od peł-

of the horns, bison are classified as members of the family Bovidae,

norogich, do których należą między innymi jelenie i sarny. Róg żubra

distinguished from antler-growing Cervidae. Unlike antlers, which are

składa się bowiem z okrywy rogowej pokrywającej możdżeń, o budowie

solid bone structures, bison horns consist of a porous bony core with

porowatej, z typowymi podłużnymi bruzdami.

distinctive lengthwise grooves and a corneous covering.

Do rodzaju Bison, do którego zaliczamy współcześnie żyjące żu-

The genus Bison, which today’s European bison or wisent is a mem-

bry, należą duże i masywne zwierzęta, niegdyś zasiedlające dwa kon-

ber of, includes large, massive animals that used to roam two continents

tynenty – Europę i Amerykę Północną. Rodzaj ten pojawił się kilka

– Europe and North America. The genus appeared several million years

milionów lat temu, w Pliocenie, pod koniec trzeciorzędu, na tere-

ago in Asia during the Pliocene Epoch, towards the end of Neogene.

nie Azji. W okresie między 300 tys. a 130 tys. lat temu przedsta-

Between 300,000 and 130,000 years ago, its representatives crossed

wiciele rodzaju Bison przeszli z Azji przez pomost lądowy Beringa,

the Bering Land Bridge from Asia to spread in a southerly direction

rozprzestrzeniając się w kierunku południowym do centrum Ame-

towards the centre of North America ca. 130,000–75,000 years ago.

ryki Północnej, co miało miejsce 130-75 tys. lat temu. Ostateczne

The final separation of the bison populations of Asia and North America

rozdzielenie tych zwierząt pomiędzy Azję i północną Amerykę nastą-

occurred over 10,000 years ago, when the glacier receded and the land

piło po ustąpieniu lodowca ponad 10 tys. lat temu, gdy połączenie

bridge between the continents was flooded, creating the Bering Strait

lądowe między kontynentami zostało zatopione, tworząc Cieśninę

(Shapiro et al. 2004).

Beringa (Shapiro i inni 2004).

Rodzaj Bison reprezentowany jest obecnie przez dwa gatunki – eu-

bison (Bison bonasus, L.), also known as the wisent, and the American

ropejskiego żubra Bison bonasus (L.) i północnoamerykańskiego bizona

bison (Bison bison, L.). Roaming a vast land mass, the animals continued

Bison bison (L.). Na ogromnych obszarach, jakie początkowo zamieszki-

to diversify. In the case of the European bison, apart from the lowland

wały te zwierzęta, dokonało się ich dalsze zróżnicowanie. W przypadku

bison, Bison bonasus bonasus (L.), the Caucasian wisent, Bison bonasus

żubra, obok żubra nizinnego, zwanego także białowieskim Bison bona-

caucasicus, emerged in the Caucasus Mountains (Turkin et Satunin

sus bonasus (L.), w górach Kaukazu występował podgatunek żubra gór-

1904).

skiego, zwanego także kaukaskim – Bison bonasus caucasicus (Turkin et Satunin 1904).

10

At present, the genus is represented by two species: the European

11

12

ubr nizinny (białowieski), Bison bonasus bonasus, w czasach

n the historic age, the lowland or Białowieża bison, Bison bonasus

historycznych zamieszkiwał tereny leśne zachodniej, środko-

bonasus, was found in the woodlands of Western, Central and

wej oraz częściowo południowo-wschodniej Europy do Donu

partly South-Eastern Europe, with its range reaching the Don Riv-

(Heptner i inni 1966). Natomiast żubr kaukaski (górski), Bison bonasus

er (Heptner et al.1966). The Caucasian wisent, Bison bonasus caucasi-

caucasicus, żył w strefie leśnej północnego skłonu głównego grzbietu

cus, lived in the forests growing on the northern slope of the main ridge

masywu górskiego Kaukazu oraz jego przedgórzy; na południowym

of the Caucasus and its forelands; the wisent’s range on the southern

skłonie tego grzbietu żubry żyły tylko na zachodzie, dochodząc do gra-

slope was limited to its western section, reaching the Abkhazian border.

nicy Abchazji. W XIX wieku zajmowały teren leżący między rzekami

In the 19th century they roamed the area between the Belaya and Laba

Belaya i Laba (Heptner i inni 1966). W latach 90. XIX wieku były już na

rivers (Heptner et al.1966). In the 1890s there were only 442 wisent left

Kaukazie tylko 442 żubry (Kulagin 1919), a ich liczebność stale spadała.

in the Caucasus (Kulagin 1919), with the population continuing to de-

W 1920 r. pozostało już tylko 50 żubrów. Utworzenie w roku 1924 rezer-

cline. The year 1920 saw as few as 50 animals surviving in the region.

watu kaukaskiego nie uratowało jednak podgatunku. Ostatni kaukaski

Unfortunately, a reserve established in 1924 did not succeed in saving

żubr został zabity w roku 1927 (Bashkirov 1939, Nemtsev i inni 2003),

the subspecies. The last Caucasian wisent was killed in 1927 (Bashkirov

ocalał tylko jeden osobnik wywieziony z Kaukazu do prywatnego zwie-

1939, Nemtsev et al. 2003), with another one taken to a private animal

rzyńca w Niemczech.

collection in Germany.

Niektórzy autorzy (Flerov 1979, Pucek 1986) wymieniają jeszcze

Some authors (Flerov 1979, Pucek 1986) identify yet another subspe-

trzeci podgatunek żubra karpackiego, Bison bonasus hungarorum, który

cies, the Carpathian wisent, Bison bonasus hungarorum, found in the

zamieszkiwał Karpaty, Siedmiogród (Transylwanię), historyczną krainę

Carpathians and Transylvania, a historical region in central Romania.

w środkowej Rumunii. Żubr ten wyginął w drugiej połowie XVIII wieku.

This variety became extinct in the second half of the 18th century.

W czasach historycznych żubr zamieszkiwał niemal cały obszar Pol-

In recorded history, the European bison was found in nearly the

ski. Jednak już w XI-XII wieku stał się dość rzadki, a jego występowanie

entire Polish territory. The species became quite rare as early as in

ograniczyło się do większych puszcz, jak Puszcza Niepołomicka, San-

the 11th and 12th centuries, and survived only in major forests, such as the

domierska, Rawska i Mazowiecka. Na podstawie zapisów zamieszczo-

Niepołomice Forest, Sandomierz Forest, Rawa Forest and Mazowsze

nych w kronice z XII wieku, dotyczących łowów na żubry w puszczy

Forest. A 12th-century chronicle, in an account of a bison hunt in Usocin

Usocin, podczas zdobywania Szczecina przez Bolesława Krzywoustego,

Forest during Bolesław III Wrymouth’s conquest of Szczecin (the legend

możemy wnioskować, że na tym terenie żubry występowały jeszcze na

of Sieciech), suggests that the ungulates still roamed the area in the ear-

początku XII wieku (legenda o Sieciechu) (Guillaume 2003). W tym okre-

ly 12th century (Guillaume 2003). At that time bison were also found in

sie żubry żyły też w lasach Wielkopolski i Prus. W Prusach Wschodnich

the forests of Greater Poland and Prussia. The last wisent in East Prussia

ostatni żubr został zabity w 1775 r.

was killed in 1775.

13

14

15

W XIX wieku żubry nizinne występowały już tylko w Polsce, w Pusz-

In the 19th century Poland’s Białowieża Forest was the only place

czy Białowieskiej (Sztolcman 1926). Według danych K. Wróblewskie-

with a surviving lowland bison population (Sztolcman 1926). According

go (1927), przed rozpoczęciem I wojny światowej żyło tam 727 żubrów.

to K. Wróblewski (1927), 727 bison lived there prior to the outbreak of

Kłusownictwo, zwiększone w okresie wojennym, oraz przemarsze wojsk

World War I. Poaching, more common during the war, as well as troops

powodowały stałe zmniejszanie się pogłowia żyjących w niej zwierząt,

marching across the forest steadily reduced its animal populations, espe-

a szczególnie żubrów, stanowiących duży i łatwy do wytropienia łup.

cially that of the bison, large and easy to track down. The Białowieża

Ostatni żubr w Puszczy Białowieskiej został zabity w kwietniu 1919 r.

Forest’s last bison was killed in April 1919.

Rozwój hodowli rezerwatowej żubrów po II wojnie światowej, w Polsce

Following World War II, the successful development of reserve-based

i innych krajach, zaowocował wzrostem liczebności tego gatunku na świecie

breeding in Poland and elsewhere resulted in an increase in the Euro-

i pozwolił na stopniowe przechodzenie do drugiego etapu restytucji żubra

pean bison population worldwide and allowed for gradual transition to

– tworzenia wolnych populacji. Pierwszy eksperyment reintrodukcji został

another stage of the recovery of the species: creating free-ranging popu-

podjęty w 1952 roku w Puszczy Białowieskiej, w mateczniku żubra nizinne-

lations. The first reintroduction experiment was carried out in 1952 in the

go, gdzie najdłużej przetrwał on na wolności. Żyjące współcześnie, czystej

Białowieża Forest, a lowland bison refugium, where the species survived

krwi żubry nizinne, wyodrębniono w linię nizinną. W Polsce otrzymują one

the longest in the wild. Today’s pure-bred lowland bison are considered

nazwy zaczynające się od sylaby „PO” (PORANEK, POCIESZNA).

part of the lowland genetic line. In Poland, they are given names starting

Pomimo, że do naszych czasów nie dożył żaden przedstawiciel żu-

16

with the letters “Po” (e.g. Poranek, Pocieszna).

brów kaukaskich czystej krwi, jednak jeden żubr tego podgatunku

Even though not a single pure-bred Caucasian wisent has survived,

spowodował zamieszanie w europejskich hodowlach. Wspomniany już sa-

one specimen of this subspecies once caused some confusion among

miec pochodzący z kaukaskiej wolnej populacji, o nazwie KAUKASUS,

European breeders. Kaukasus, a male wisent from a free-ranging Cauca-

przywieziony został w roku 1908 do Niemiec. Ten roczny byczek trafił do

sian population, was brought to Germany in 1908. This one-year old bull

prywatnego zwierzyńca w Boitzenburgu, gdzie z samicami żubra nizinne-

ended up in a private animal collection in Boitzenburg, where he mated

go wywodzącymi się z Puszczy Białowieskiej i hodowanymi w ogrodach

with female lowland bison descended from the Białowieża Forest, bred

zoologicznych oraz zwierzyńcach, dał potomstwo będące mieszańcami

in public or private animal parks, producing offspring of mixed Cauca-

żubra kaukaskiego i białowieskiego. Mimo iż domieszka krwi żubra kau-

sian and Białowieża blood. Although bison bred today only have a minor

kaskiego u współcześnie hodowanych żubrów jest nieznaczna i nie różnią

share of Caucasian bison blood and they look like their lowland cousins,

się one wyglądem od żubrów nizinnych, hodowane są oddzielnie, tworząc

they are bred separately and make up the lowland-Caucasian line, whose

linię nizinno-kaukaską, której polscy przedstawiciele występują obecnie

representatives in Poland can only be found in the Bieszczady Moun-

tylko w Bieszczadach. Te żubry hodowane w Polsce otrzymywały nazwy

tains. In Poland, these bison have been given names starting with the

zaczynające się na sylabę „PU” (PUMA, PUSZCZAN).

letter “Pu” (Puma, Puszczan).

17

18

19

20

odczas Międzynarodowego Kongresu Ochrony Przyrody

n 2 June 1923, during the International Congress for the Pro-

w Paryżu, 2 czerwca 1923 r., delegat polski, Jan Sztolcman

tection of Nature in Paris, Jan Sztolcman (1854-1928), Polish

(1854-1928), wygłosił „Apel w sprawie konieczności ratowa-

delegate, delivered an “Appeal on the necessity to save

nia żubra”. Kongres podjął uchwałę, w której wyraził życzenie, aby jak

the wisent”. The congress passed a resolution expressing its desire that

najprędzej zostało utworzone międzynarodowe towarzystwo, pomiędzy

an international society be established promptly by countries with Euro-

krajami, na których terytorium znajdują się żubry. Inauguracyjne posie-

pean bison populations in their territories. A Society for the Protection

dzenie Towarzystwa Ochrony Żubra odbyło się 25-26 sierpnia 1923 roku

of the European Bison held its inaugural session on 25–26 August 1923 in

w Berlinie. Prezesem został Kurt Priemel, dyrektor ogrodu zoologicz-

Berlin. Its first president was Kurt Priemel, director of the Frankfurt am

nego we Frankfurcie nad Menem, a do zarządu wszedł Władysław

Main zoo, and Władysław Janta-Połczyński from Poznań became a board

Janta-Połczyński z Poznania. Ogród Zoologiczny w Poznaniu oraz

member. The Zoological Garden in Poznań, together with Janta-

W. Janta-Połczyński i S. Urbański, dyrektor banku z Poznania, zaini-

Połczyński and S. Urbański, director of a bank in Poznań, initiated the

cjowali nabycie za niebagatelną sumę 11 000 marek dwóch pierw-

purchase, for an impressive 11,000 marks, of the first two bison which

szych żubrów, które w 1924 r. przywieziono do Poznania.

were brought to Poznań in 1924.

Pierwszym celem Towarzystwa Ochrony Żubra było sporządzenie

The Society’s first objective was to draw up a register of all surviving

rejestru wszystkich ocalałych żubrów. Spis ten (Das Zuchtbuch) został

European bison. The register (German: Zuchtbuch) was published in

opublikowany w 1932. Wykazał on na koniec roku 1924 łącznie 66 żu-

1932, listing a total of 66 bison at the end of 1924. After verification,

brów. Po sprawdzeniu należało wykreślić jeszcze kilka sztuk o niepewnym

several specimens of uncertain origin had to be crossed out, with only

pochodzeniu, tak, że ostatecznie zostały w nim tylko 54 żubry (Raczyń-

54 bison in the final version (Raczyński 1978). The editors of the Euro-

ski 1978). W Księdze Rodowodowej Żubrów wyróżniono linie hodow-

pean Bison Pedigree Book distinguished between two breeding lines:

lane: białowieską oraz białowiesko-kaukaską. Z pierwszym numerem

the Białowieża line and Białowieża-Caucasian line. Pedigree number

rodowodowym zapisany został PLANET, urodzony w 1881 w Pszczynie,

1 was given to a bull named Planet, born in 1881 in Pless (now: Pszczy-

w zwierzyńcu księcia von Pless, a z drugim numerem rodowodowym

na) in Duke von Pless’s menagerie, and number 2 to Bellona, a cow born

BELLONA, urodzona w 1883 roku w ZOO w Berlinie.

in 1883 in the Berlin zoo.

W Księdze wszystkie żubry żyjące w hodowli zamkniętej, zgłoszo-

All captive bison registered by a breeder are assigned a pedigree

ne przez hodowcę, otrzymują numery rodowodowe. Imiona nadają

number. Each animal is given a name starting with identification letters

hodowcy według uzgodnionego z redakcją klucza. W Księdze Rodowo-

agreed on with the Editorial Office. The European Bison Pedigree Book

dowej Żubrów odnotowywana jest także ogólna liczba żubrów w wolno

also records the overall number of bison in free-ranging populations.

żyjących populacjach. Żubry ujęte w Księdze mają potwierdzoną czy-

The animals registered in the book are certified to be pure-blood speci-

stość gatunkową i dostarczają ważnych informacji hodowcom.

mens and are a source of valuable information for breeders.

21

iczebność światowej populacji żubrów systematycznie wzra-

he world’s European bison population is growing systemati-

sta. W 2014 roku na świecie żyły 5553 żubry, w tym 3543 (64%)

cally. In 2014 there were 5,553 wisent, including 3,543 (64%)

w 37 wolnych populacjach i 402 w szesnastu półwolnych sta-

in thirty-seven free-ranging populations, 402 (7%) in sixteen

dach (7%), a 1608 (29%) w hodowli zamkniętej. Populacje wolno żyjące są

semi-wild herds and 1,608 (29%) in captivity. Today’s free-ranging popu-

w większości zlokalizowane we wschodniej części pierwotnego areału żubra

lations are primarily located in the eastern part of the lowland bison’s

nizinnego: na Białorusi i Litwie, w Polsce, Rosji, Rumunii, na Słowacji i Ukra-

original range: in Belarus, Lithuania, Poland, Russia, Romania, Slovakia

inie. Ostatnio utworzono nową populację na terenie Niemiec (Raczyński 2015).

and Ukraine. A new population has recently been created in Germany

W Polsce funkcjonuje 5 wolnych populacji: PUSZCZA BIAŁOWIESKA (1952), PUSZCZA BORECKA (1962), BIESZCZADY (1964), PUSZCZA KNY-

Poland is home to five free-ranging populations: Białowieża Forest

SZYŃSKA (1973) i STADO ZACHODNIOPOMORSKIE (1980). Nazwa STADO

(1952), Borki Forest (1962), Bieszczady Mountains (1964), Knyszyn For-

ZACHODNIOPOMORSKIE figuruje w Księdze Rodowodowej od 2004 roku,

est (1973) and West Pomeranian Herd (1980). The name West Pomera-

wcześniej populacja ta nosiła nazwę NADLEŚNICTWO WAŁCZ, od nazwy

nian Herd appeared in the Pedigree Book in 2004. The population was

nadleśnictwa, na terenie którego, w 1980 roku, introdukowano pierwsze

previously called Wałcz Forest District (Nadleśnictwo Wałcz), a reference

8 żubrów przywiezionych z Puszczy Białowieskiej.

to the place where the first eight specimens from the Białowieża Forest

Największa w Polsce wolna populacja żubrów żyje na terenie Pusz-

22

(Raczyński 2015).

were introduced.

czy Białowieskiej. Pod koniec 2014 roku liczyła 522 osobniki, a jeśli

Poland’s largest free-ranging European bison population roams the

dodamy do tego 462 żubry żyjące we wschodniej, białoruskiej części

Białowieża Forest. In late 2014 it included 522 animals. However, if we

Puszczy, liczebność populacji wzrośnie do 984 osobników. Na obsza-

add to that the 462 bison living in the eastern – Belorussian – part of the

rze całej Puszczy Białowieskiej bytuje więc blisko 1000 żubrów i jest to

forest, the total number grows to 984. With nearly a thousand bison

największa wolna populacja na świecie. W 2012 r. liczebność pozosta-

roaming the Białowieża Forest, it is home to the world’s largest free-

łych polskich populacji przekroczyła 100 osobników. Dlatego wszystkie

ranging population. In 2012 Poland’s other wisent populations exceeded

populacje żubra w Polsce zaliczane są do kategorii dużych, demogra-

a hundred specimens. With such substantial numbers, all Polish bison

ficznie bezpiecznych.

populations are considered large and demographically stable.

W Polsce żubry bytują na obszarach zróżnicowanych środowisko-

In Poland, European bison live in diverse habitats. The Białowieża

wo. Puszcza Białowieska i Puszcza Borecka to zwarte kompleksy lasów

and the Borki Forests are lowland areas of dense, mostly broadleaf veg-

nizinnych z przewagą drzewostanów liściastych. Żubry w Puszczy Kny-

etation. In the Knyszyn Forest and in West Pomerania Province, bison to

szyńskiej i na terenie województwa zachodniopomorskiego korzystają

a large extent roam open spaces. Finally, the rolling hills of the Biesz-

w dużym stopniu z terenów otwartych. Niskie góry Karpaty to środowi-

czady, part of the Carpathians, are home to bison of the lowland-Cauca-

sko życia żubrów linii nizinno-kaukaskiej w Bieszczadach.

sian line.

23

24

25

ubr jest największym ssakiem europejskim. Jego mocna i zwar-

he wisent is Europe’s largest mammal. Its strong, solid frame

ta sylwetka sprawia wrażenie grubo ciosanej bryły. Emanu-

resembles a rough-hewn block. It exudes majesty and power,

je majestatem i siłą drzemiącą w jego pierwotnej naturze.

inherent in its primal nature. Covered with a coat of brown

Potężne ciało żubra, pokryte brunatną sierścią, doskonale stapia się z oto-

hair, the animal’s mighty body perfectly blends in with its surroundings.

czeniem. W budowie tych zwierząt widać wyraźny dymorfizm płciowy

The European bison is characterised by marked sexual dimorphism,

(różnicę pomiędzy samcem, a samicą). Byki, w porównaniu z krowami,

which is to say that male and female bison differ significantly. Compared

są znacznie większe i ciężej zbudowane, o większej dysproporcji przo-

to cows, bulls are much larger and more stocky, with a greater dispropor-

du w stosunku do tyłu ciała. Tułów żubra jest stosunkowo krótki i wąski,

tion in size between the front and the hindquarters. The European bison’s

co może ułatwiać mu poruszanie się w lesie. Okrywa włosowa dorosłe-

trunk is relatively short and narrow, allowing the animal to move around

go żubra ma barwę płowo-brunatną. Boki głowy i dolne części nóg są

the forest with ease. An adult bison’s coat of hair is fawn in colour, with

ubarwione ciemniej. Głowa, szyja i przód ciała pokryte są dłuższymi wło-

darker sides of the head and lower legs. The head, neck and the front of

sami, które wzdłuż dolnej strony szyi i przedpiersia tworzą tak zwaną

the trunk are covered with longer hair, which forms a beard along the

brodę. Tylna partia ciała pokryta jest krótkimi włosami i zakończona ogonem

lower neck and the upper chest. The hindquarters are covered with short

porośniętym długimi włosami, sięgającymi do stawu skokowego.

hair and the tail has long hair reaching the ankles.

Osobniki dorosłe są ubarwione brunatno, przy czym obserwuje się

Adults are brown in colour, with certain diversity in terms of tone

indywidualną zmienność odcieni ubarwienia dorosłych żubrów (osob-

– some specimens are darker or lighter than others. Calves are born red-

niki bardziej płowe lub ciemnobrunatne). Cielęta przy urodzeniu są

dish brown to turn fawn after three or four months. European bison start

rudo-brunatne, a po około 3-4 miesiącach życia, stają się płowo-brunat-

to moult, or shed their coats to make way for new growth, towards the

ne. Żubry zaczynają linieć, czyli zmieniać okresowo okrywę włosową

end of winter or in early spring, usually in early March. Moulting begins

na przełomie zimy i wiosny, najczęściej na początku marca. Pierwsze

with adult bulls losing hair on their heads and necks. Depending on the

zaczynają linieć dorosłe byki w okolicy głowy i szyi. W zależności od

animals’ condition, a moult can be quick or continue until summer.

kondycji żubrów, linka może trwać krótko lub przeciągać się nawet do

To help remove winter hair, bison rub their bodies against fallen trees,

lata. W czasie linki żubry usuwają zimowe włosy, ocierając się intensyw-

rough tree trunks and stumps as if they were combs or brushes (Wrób-

nie o wykroty, chropowate pnie drzew i odziomki. Są to tak zwane grze-

lewski 1927).

bienie żubrowe (Wróblewski 1927).

Oczy żubra są stosunkowo małe, brązowe, umieszczone głęboko

ic sockets. Their gaze at man is distrustful or even hostile. The menacing

w teleskopowych oczodołach. Spoglądają na człowieka nieufnie, a na-

golden reflexes one can see in them command respect and discourage

wet wrogo. Pojawiające się w nich groźne złotawe błyski budzą respekt

from getting too familiar.

i nie zachęcają do zbytniej poufałości.

26

A bison’s eyes are relatively small, brown and set deeply in telescop-

27

28

29

30

31

32

orosłego samca żubra nazywa się bykiem, dorosłą samicę krową lub żubrzycą, a młode do roku to cielę. Żubry żyją w stadach lub grupach. Na samotnego żubra mówi się samotnik lub pojedynek. Łukowate najwyższe wyniesienie linii grzbietu żubrów to garb lub kłąb. Wygniecione miejsce, które pozostawiają żubry po odpoczynku, to leżanki lub legowiska. Natomiast miejsca, w których zażywają kąpieli piaskowych to kąpieliska lub kupryska.

Dokładne określenie długości życia żubrów jest możliwe tylko u osobników żyjących w hodowli zamkniętej, w oparciu o dane rodowodowe. Żubrzyce rzadko przekraczają 25 rok życia, a byki 20 lat, krowa maksymalnie może osiągnąć wiek 30, a byk 22 lat. Długość życia żubrów na wolności jest krótsza niż u osobników w rezerwatach, lecz określenie wieku po zębach i rogach nie jest już tak precyzyjne. W wolnej populacji najstarsza znakowana żubrzyca żyła 24 lata, a znakowane byki maksymalnie do 18 lat. n adult male bison is referred to as a bull, and an adult female as a cow. A young bison is called a calf. European bison live in herds or groups, although some have a solitary lifestyle. The tallest part of a bison’s hunched back is called a shoulder hump or withers. Slight hollows in the ground mark bison’s resting spots. Sites where bison choose to roll in sand are known as dust baths or sand baths.

The precise lifespan of the European bison can be specified only for captive specimens, based on their recorded details. Age specified based on teeth and horns is an estimate. Cows seldom live to be more than twenty-five years of age and bulls usually die before they turn twenty. The longest bison can live is thirty years for females and twenty-two for males. Free-ranging bison live shorter than those bred in reserves. The oldest tagged female bison in a free-ranging population reached twenty-four years of age and the oldest tagged males died at eighteen.

33

ubry obu płci mają rogi. Ich zawiązki można obserwować już u cieląt zaraz po urodzeniu. U dwuletnich żubrów rogi zaczynają zaginać się do środka. Krzywizna ta powiększa się wraz ze wzrostem zwierząt, szczególnie u samic. Rogi żubrów są koloru czarnego, przy czym w Puszczy Białowieskiej spotyka się w stadzie wolnym osobniki z końcówkami rogów w kolorze kości słoniowej. Końce rogów starych byków często są starte na skutek wieloletniego zmagania się z różnego rodzaju przeszkodami, takimi jak zwalone pnie drzew, wykroty czy młode świerki, wyrywane przez nie w czasie rui. Byki, w porównaniu z krowami, mają rogi szerzej rozstawione, grubsze i dłuższe. Ich sierpowaty kształt sprawia, że liczne potyczki, które zwierzęta staczają między sobą, są z reguły niegroźne w skutkach.

uropean bison of both sexes grow horns. Horn buds can already be observed on calves’ heads right after they are born.

In two-year-old bison, the horns start to bend inwards, with the curvature increasing as they grow older, particularly in cows. European bison’s horns are black, although specimens with ivory-coloured horn tips can be spotted in the free-ranging herd in the Białowieża Forest. The tips of old bulls’ horns are often worn away after many years of struggling with various obstacles, such as fallen trees or young spruce uprooted by males during rutting. Horns grown by bulls are wider apart, longer and thicker than those of cows. Thanks to their crescent-like shape, fights which the animals pick up with each other rarely end in major injuries.

34

35

36

ubry, wędrując po lesie, zostawiają wyraźne tropy. Ślady

hen wandering across the forest, wisent leave clear tracks.

kończyn przednich są większe niż tylnych. Podobnie tropy

The front tracks are larger than the hind, and those left by

samców są większe niż samic. Żubry obu płci i w każdym

bulls are larger than cows’. Whether male or female, bison

wieku wydzielają zapach piżma, który przez dłuższy czas utrzymuje

exude a musky smell that lingers for a long time after they have left.

się w miejscu, gdzie zwierzęta te przebywały. Ponieważ cała okrywa

Since a bison’s entire coat is saturated with the smell of musk, it is rea-

włosowa żubra jest przesiąknięta piżmowym zapachem, należy sądzić,

sonable to believe that it is produced by the skin’s sebaceous glands and

że jest on wydzielany przez skórne gruczoły pęcherzykowe (łojowe),

released to the hair follicle.

których przewody uchodzą do przestrzeni torebki włosowej.

The noise that bison make is known as grunting. Most commonly, it

Głos wydawany przez żubry zwany jest chruczeniem. Najczęściej

is cows that grunt to communicate with calves, whereas bulls grunt

chruczą krowy porozumiewające się z cielętami, a byki wydają ten głos

mainly in the mating season. Cows have an ability to infallibly identify

głównie podczas rui. Krowy bezbłędnie odróżniają głosy swoich cieląt

their calves’ voices, even in a large winter congregation, and calves can

nawet w dużym ugrupowaniu zimowym, a cielęta bez problemu od-

easily recognise their mothers as they call them for feeding. A bull’s grunt

najdują matki, wzywające je chruczeniem na karmienie. Głos byka jest

is lower and hoarser than a cow’s. Male bison also grunt when anxious.

niższy i bardziej chrapliwy niż głos krowy, ponadto żubry nigdy nie ry-

In the mating season, when driving away rivals, a bull will grunt in

czą. Byki także chruczą, gdy są zaniepokojone. Podczas rui głos byka

a menacing manner. At that time, bulls also make noises that can be

można określić jako chruczenie grożące, gdy odpędza on potencjalnych

described as puffing or panting. Notably, European bison do not bellow.

rywali. Byki wydają w tym czasie jeszcze inne odgłosy, które moż-

Of the bison’s senses, smell is the best developed. In the mating season

na określić jako dmuchanie i sapanie. Ze zmysłów zwierzęta te mają

bulls follow herds by smelling the trail left by cows on the floor on the

dobrze rozwinięty węch. Samce podczas rui podążają za stadami, wą-

forest. So do bison that have temporarily left their herd.

chając ślady krów, zostawione na podłożu leśnym. Podobnie robią członkowie grupy, którzy odłączyli się na pewien czas od stada.

European bison are fast runners, even if only on a short-distance.

Having run several dozen metres, they usually stop, panting heavily.

Żubry biegają szybko na krótkich dystansach i zazwyczaj po

When taking a step, a bison stretches its front leg, and when the foot is

przebiegnięciu kilkudziesięciu metrów zatrzymują się, ciężko dysząc.

standing firmly on the ground, it shifts its weight onto it to set the other

Żubr, stąpając, wysuwa przed siebie wyprostowaną przednią nogę,

leg in motion. When marching, the distance between the bison’s tracks is

zanim przeniesie na nią punkt ciężkości swego ciała, a gdy noga ta

0.84m (Krasiński 1993), increased to 1.5m when running and 2m at

uzyska silne oparcie o ziemię, wtedy przenosi na nią ciężar, urucha-

a gallop (Wróblewski 1927).

miając drugą nogę. Odległość między śladami w marszu wynosi 0,84 metra (Krasiński 1993), w biegu 1,5 metra, przy galopie 2 metry (Wróblewski 1927).

37

38

39

40

wolno żyjącej populacji w Puszczy Białowieskiej masy ciała żubrów dorosłych (6 lat i starsze) wynosiły, w przypadku samców, średnio 634 kg, a samic 424 kg. Ciężar ciała żubrów z hodowli rezerwatowej wynosił u samców średnio 747 kg, a u samic 460 kg. Maksymalny ciężar byka z hodowli rezerwatowej wynosił 920 kg, a krowy 640 kg, podczas gdy u żubrów ze stada wolnego było to odpowiednio 840 i 540 kg. U samców masa ciała powiększa się proporcjonalnie do momentu osiągnięcia 7 lat, natomiast u samic wzrost kończy się w wieku 5 lat. Masa ciała cielęcia po urodzeniu jest niewielka, waży ono od 15 do 35 kg. Masa ciała nowo narodzonych samców wynosi średnio 28 kg i jest większa niż samic, u których są to średnio 24 kg. Żubry pochodzące z hodowli zamkniętej, osiągają znacznie większe masy ciała, niż zwierzęta bytujące w stadzie wolnym.

ison bred in captivity reach a far greater body mass than freeranging ones. In the Białowieża Forest’s free-ranging bison population, the average adult male (six-year-old or older) weighs 634kg and the average female – 424kg, whereas the average weight of bison bred in reserves is 747kg for bulls, with cows reaching up to 460kg. The heaviest reserve-bred bull weighed 920kg and the heaviest cow – 640kg. The corresponding figures for a free-ranging herd were 840kg and 540kg. Body mass in males keeps growing proportionally until seven years of age, and females stop growing at five. A new-born calf is rather small, weighing between 15 and 35kg, with an average of 28kg for males and 24kg for females.

41

rocznym cyklu życia żubrów bytujących w Puszczy Bia-

he annual life cycle of European bison in the Białowieża

łowieskiej wyróżnić można dwa wyraźne okresy: czas

Forest can be divided into clear-cut seasons: a period of un-

swobodnych wędrówek w sezonie bez pokrywy śnieżnej,

hindered roaming when there is no snow cover and the ani-

kiedy żubry korzystają z pokarmu naturalnego, oraz czas zimowej kon-

mals feed on their natural food, and a period of concentration around

centracji wokół miejsc dokarmiania. Naturalnym środowiskiem bytowa-

feeders in winter. The European bison’s natural habitat are extensive

nia żubra są rozległe lasy liściaste i mieszane. Zapewniają one obfitość

broadleaf and mixed forests that ensure an abundance of food during

pożywienia w okresie wegetacyjnym. Ich mozaikowa struktura pozwa-

the vegetation period. Their mosaic structure allows bison find a vari-

la żubrom znajdować różny pokarm, w zależności od sezonu i faz roz-

ety of food, depending on the season and the development stage

woju roślinności.

of vegetation.

Wczesną wiosną żubry wyszukują pierwsze zielone rośliny, po-

In early spring bison look for the first green plants that appear in well

jawiające się w nasłonecznionych grądach. Żubry żerują wówczas

sunlit oak-hornbeam forests. It is a period of very intensive feeding, with

bardzo intensywnie, uzupełniając ilościowe i jakościowe niedobory

bison making up qualitative and quantitative dietary deficiencies after

pokarmu z okresu zimowego. Jest to szczególnie ważne dla ciężarnych

winter. This is particularly important for pregnant cows, whose foetuses

samic, których płód jest w tym czasie w końcowej fazie rozwoju.

are in the final stages of development.

Na początku maja obficie rozwijają się liście, co pozwala żu-

In early May leaves develop, enriching bison’s diet while providing

brom wzbogacić dietę o ten rodzaj pokarmu. Jednocześnie las daje

the ungulates with shelter. An adult bison consumes between 30 and

im osłonę. Dorosłe zwierzę zjada dziennie od 30 do 45 kg świe-

45kg of fresh green mass. May is also when the period of bearing

żej zielonej masy. Rozpoczyna się okres porodów i wychowywania

and rearing calves starts. Pregnant cows leave the herd and select a qui-

młodych. Ciężarne samice odchodzą od stada i wybierają zaciszne

et spot in which to calve. After several days, a cow and its calf join

miejsca, by urodzić cielęta. Po upływie kilku dni matka z młodym

the group again. With food available in abundance during the season,

dołącza do grupy. Grupa taka, z uwagi na obfitość pokarmu w tym

the group, which now has new, young members, moves about at an un-

okresie i obecność małych cieląt, porusza się niespiesznie, inten-

hurried pace and feeds intensively. At about three months of age, a juve-

sywnie przy tym żerując. W wieku około trzech miesięcy u młodych

nile moult starts in the young: they shed their light brown pelt to grow

rozpoczyna się linka juwenilna, to znaczy zmieniają one sierść z ja-

darker hair similar to the coat of adult bison. The calves do not keep close

snobrązowej na ciemniejszą, upodabniając się kolorem okrywy wło-

to their mothers anymore and often spend time in their peers’ company.

sowej do osobników dorosłych. Cielęta nie trzymają się już blisko

The mothers devote less and less time to their offspring and rarely feed

matek i często przebywają w towarzystwie rówieśników. Matki po-

their calves, despite their insistent attempts to get at the udder.

święcają im coraz mniej czasu, karmią rzadko, mimo natarczywych prób cieląt dostania się do wymienia.

42

43

44

45

46

47

48

sierpniu pojawiają się w grupach dorosłe byki – to znak,

ugust is when adult bulls join the group. This is a sign that the

że nastał okres godowy. Samce, asystujące żubrzycom

breeding period has started. Males tending cows in heat do

będącym w rui, nie tolerują rywali, a i młodzież powin-

not usually tolerate rivals, and even young bison should keep

na zachować bezpieczny dystans. Jesień to ostatni moment na gro-

a safe distance to avoid trouble. Autumn is the last moment to accumu-

madzenie zapasów energetycznych na okres zimowy. Żubry w tym

late energy for winter. This is when bison enrich their diet with what

czasie wzbogacają dietę o grzyby, a szczególnie masowo pojawiające

currently abounds: mushrooms, especially of the genus Armillaria, and

się opieńki, zgryzają też wierzchołkowe partie obficie występujących

the tops of nettles. As the first slight frosts set in, the forest is filled with

pokrzyw. Po przymrozkach las rozbrzmiewa rykiem jeleni, a stada

the roaring of red deer, and wisent herds start steadily moving towards

żubrów stopniowo zbliżają się do miejsc dokarmiania.

feeders.

Listopad jest okresem przejściowym, kiedy to żubry podcho-

November is a period of transition, when bison approach their winter

dzą do zimowych ostoi, w których zgromadzone są dla nich zapa-

refuges with supplies of hay already waiting for them. The hay is stacked

sy siana. Siano składuje się w brogach, a więc jest ono dostępne dla

in ricks, so it is freely available for bison to feast on. At the same time, the

żubrów bez ograniczeń. W tym okresie zwierzęta te odbywają nie-

animals will wander off, if only in the vicinity of the feeders, to look for

zbyt dalekie wędrówki w poszukiwaniu ostatniej zielonej roślinności.

the last green plants. As snow first covers the ground with a lasting cap,

Pierwsza utrzymująca się dłużej pokrywa śnieżna sprawia, że żu-

bison start feeding on hay more intensively. This is when a long period of

bry zaczynają dosyć intensywnie zjadać siano. Wówczas rozpoczyna

winter-time concentration starts, with hay becoming bison’s main food.

się długi okres zimowej koncentracji, podczas którego siano stanowi

Winter refuges attract more and more bison and large groupings form.

główny składnik diety żubrów. Do zimowych ostoi przybywa coraz

No scuffles break out, however: the animals are familiar with one an-

więcej zwierząt, tworząc duże ugrupowania. Nie dochodzi do walk,

other as they visit the same refuges each year. Adult bulls are the last to

ponieważ wszystkie osobniki dobrze się znają, gdyż co roku odwie-

turn up. Their arrival is a sign that winter is at its height and there are no

dzają te same ostoje. Ostatnie przybywają dorosłe byki, a to znak,

sufficient sources of natural food. Bulls can sometimes travel to other

że zima już w pełni i nigdzie nie znalazły dostatecznego źródła na-

refuges or select some more remote places to live solitary lives or stay in

turalnego pokarmu. Czasem byki mogą przemieszczać się do innych

smaller groups.

ostoi lub wybierać odległe miejsca, pędząc życie samotników lub bytując w niewielkich grupach. Żubry dobierają się również do zapasów siana zgromadzonego dla

Some bison also get at supplies of hay stacked for farm animals.

Such specimens, usually old bulls, can be a real nuisance and, if repeatedly disturbed, they can even be dangerous.

zwierząt domowych. Takie osobniki, zwykle stare byki, potrafią być bardzo uciążliwe, a jeśli są nieustannie niepokojone, stają się nawet niebezpieczne.

49

50

51

52

53

54

55

ytm dobowej aktywności żubrów, tak jak u wszystkich

he daily activity cycle of the European bison, as in all rumi-

przeżuwaczy, jest wielofazowy i składa się z faz żero-

nants, is poly-phase and consists of feeding, resting and

wania, odpoczynku i ruchu. Żerowania są przeplatane odpo-

walking. Feeding alternates with resting spent mostly on ru-

czynkiem przeznaczonym głównie na przeżucie pobranego wcześniej

mination (Korochkina 1972a, Caboń-Raczyńska et al. 1983, 1987).

pokarmu (Korochkina 1972a, Caboń-Raczyńska i inni 1983, 1987).

In summer, the activity of all members of the group, related to feeding,

Latem notuje się wysoką synchronizację aktywności wszystkich

resting and moving around, is highly synchronised. Within about

członków grupy, związaną z żerowaniem, odpoczynkiem i ruchem.

15 minutes, all the individuals in the herd switch from one phase to

W czasie około 15 minut wszyscy członkowie grupy przechodzą

another. The group forages on the move. The decision to start moving is

z jednej formy aktywności w drugą. Grupa żeruje aktywnie w ruchu.

most commonly taken by the leading cow. She does not usually initiate

Na ogół początek żerowania czy odpoczynku grupy nie jest inicjowa-

feeding or resting. However, after a long period of resting, dominant

ny przez dorosłą krowę. Natomiast rozpoczęcie wędrówki inicjowa-

females are sometimes observed to actively encourage the group to feed

ne jest z reguły przez krowę przewodniczkę. Obserwowano jednak

by herding together cows lying in the vicinity.

i takie sytuacje, kiedy po długim odpoczynku krowa przewodniczka

During the vegetation season, European bison spend ca. 60% of their

aktywnie inicjowała żerowanie grupy, spędzając leżące w najbliż-

waking hours feeding and 30% resting, with 10% of their time dedicated

szym sąsiedztwie krowy.

to movement unrelated to foraging. The opposite is the case in winter,

W sezonie wegetacyjnym żubry poświęcają około 60% dobo-

when bison’s diet is supplemented with hay – the animals spend 30% of

wej aktywności na żerowanie, 30% na odpoczynek, a pozostałe 10%

their daily activity feeding on hay and 60% resting (Caboń-Raczyńska et

stanowi ruch bez pobierania pokarmu. Odwrotną sytuację obserwu-

al. 1983, 1987).

jemy zimą, kiedy żubry korzystają z dokarmiania i spędzają 30%

The duration of feeding depends on the abundance of food. In spring

czasu dnia na zjadaniu siana, a 60% na odpoczynku (Caboń-Raczyń-

and autumn, when food is scarce, foraging takes the longest (Koro-

ska i inni 1983, 1987).

chkina 1972a)..

Długość czasu przeznaczonego na żerowanie zależy od zasobności

Except for dawn and dusk, the other feeding hours vary and depend

i obfitości żeru. Wiosną i jesienią, gdy pokarmu jest jeszcze mało, żubry

on weather conditions, presence of insects, food base and whether the

żerują najdłużej (Korochkina 1972a).

animals are disturbed by man. On hot days, bison feed in the morning,

Poza żerowaniem o świcie i zmroku, pozostałe pory tej aktywności są zmienne w czasie, zależą od pogody, obfitości owadów, bazy żerowej i niepokojenia przez ludzi. W czasie upałów żubry pasą się rano, wieczorem oraz w nocy, a w ciągu dnia leżą (Korochkina 1972a).

56

in the evening and at night, spending the hot afternoon hours resting in the shade (Korochkina 1972a).

W okresie swobodnych wędrówek nie stwierdzono u żubrów stałej pory korzystania z wodopojów. Źródłem wody pitnej dla żubrów są naturalne cieki wodne (rzeki i strumienie) oraz woda stagnująca w zagłębieniach gruntu, torfowiskach i sztucznych wodopojach. Żubry przebywające w grupach na ogół piją wodę ze stałych zbiorników lub cieków wodnych. Podczas deszczowych dni i w dniu następującym po opadach, żubry mogą nie wędrować do wodopojów, korzystając wówczas z napotykanych kałuż. Żubry najczęściej odwiedzają wodopoje we wczesnych godzinach popołudniowych, ale w trakcie dużych upałów spotykano również żubry pijące w południe. Zimą żubry, aby napić się wody, rozbijają lód na strumykach lub depczą zamarzniętą ziemię w olsach i z powstałych w ten sposób zagłębień piją wodę. Jedzenie śniegu jest innym sposobem pobierania wody przez żubry w zimie i obserwowane jest 1-4 razy dziennie.

During free-range roaming, no regular hours of drinking in watering places have been observed. Bison drink from natural watercourses (rivers and streams) and water stagnating in hollows in the ground, wetlands and artificial drinking places. Herds usually drink from permanent water reservoirs or watercourses. During rainy weather and on days following precipitation, bison may not need to go to drinking places and use any puddles they find on their way. The animals usually approach drinking places in the early afternoon, however, on hot days, they were also observed to drink at noon. In winter, bison break ice on streams or tread on frozen ground in alder carrs to drink water from the hollows.

Eating snow is another way to quench thirst in winter – bison do it 1-4 times a day.

57

Żubry przemieszczają się bez pobierania pokarmu wówczas, gdy

Bison roam without feeding when they wander to other pastures,

przechodzą na inne pastwiska, do wodopojów lub w poszukiwaniu

drinking places or when they look for resting sites. The animals may

miejsc na odpoczynek. Mogą one także przenosić się na inne miejsce

also abandon one site and move to another, when pestered by swarm-

z powodu inwazji owadów lub niepokojenia przez ludzi. Czas przezna-

ing insects or disturbed by man. As mentioned above, roaming ac-

czony na wędrowanie, jak już wcześniej wspomniano, stanowi średnio

counts for ca. 10% of bison’s daily activity. The herd does not travel

10% dziennej aktywności. Stado nie przemieszcza się na większe odle-

every day, on the contrary – it may stay in the same place for a few

głości każdego dnia, przeciwnie, może przebywać w tym samym miej-

days. It has been found that European bison do not cover long dis-

scu przez kilka dni. Stwierdzono, że dobowe przemarsze żubrów nie są

tances daily, i.e. they wander no further than 12km per day while look-

duże, a w trakcie poszukiwania nowych miejsc żerowania mogą osią-

ing for new feeding sites (Korochkina 1972a, Krasińska et al. 1987).

gać maksymalnie do 12 km na dobę (Korochkina 1972a, Krasińska i inni

Wisent usually lie down when resting and shake off after they get up.

1987). Żubry, odpoczywając, najczęściej się kładą. Kiedy wstaną, prze-

When resting, the European bison lies in a physiological position, on

ważnie otrząsają się. Typową pozycją spoczynkową żubrów jest leżenie

the sternum with its front legs drawn up. Animals lying on the side with

w pozycji fizjologicznej, na mostku, z podwiniętymi przednimi nogami.

the legs stretched are a rare sight. Bison may also rest while standing.

Rzadko spotyka się żubry leżące na boku z wyciągniętymi kończynami.

During a several-hour resting period, specific animals were observed to

Żubry odpoczywają też w pozycji stojącej. Podczas trwającego kilka go-

stand up every now and then, stretch and then lie down on the other

dzin odpoczynku obserwowano, że poszczególne zwierzęta co pewien

side. A change of position was frequently accompanied by wallowing.

czas wstawały, przeciągały się, a następnie kładły się na drugim boku.

Sleep with closed eyes was rarely seen during the day, and it usually

Zmianie pozycji często towarzyszyło tarzanie się. W ciągu dnia rzad-

took 5 to 20 minutes (Caboń-Raczyńska et al. 1983).

ko obserwowano sen z zamkniętymi oczami, trwał on od 5 do 20 minut (Caboń-Raczyńska i inni 1983).

W odpoczywającej grupie mieszanej małe cielęta leżą w pobliżu matek, a starsze blisko siebie, niejednokrotnie tworząc podgrupę cieląt.

Dorosłe osobniki leżą w odległości kilku metrów od siebie. Odpoczywające żubry nie pozostają w kontakcie fizycznym.

mothers, whereas older ones lie close to one another and often form a sub-group of calves. Adult animals lie several meters apart from one another and do not maintain physical contact.

European bison have favourite resting spots. They are usually slightly elevated, always dry and often located near forest roads or clearings.

Żubry mają swoje ulubione miejsca odpoczynku. Zwykle są to nie-

In a period of high activity of insects, bison look for places where they

wielkie wzniesienia, zawsze suche, nierzadko położone w pobliżu dróg

can find at least partial relief from the nuisance, e.g. dense young spruce

leśnych czy na zrębach. W okresie dużej aktywności dokuczliwych owa-

and pine forests or open clear-cuts.

dów żubry szukają miejsc tam, gdzie insektów jest mniej – w gęstych młodnikach świerkowych czy sosnowych, na otwartych zrębach.

58

While resting in the maternal group, young calves stay near their

59

60

61

62

63

o zachowań pielęgnacyjnych można u żubrów zaliczyć wyli-

he grooming activity of the European bison includes licking

zywanie swej sierści, ocieranie i tarzanie się. Obserwowane

the coat, rubbing and wallowing (or rolling). Such behaviour

są z podobną częstotliwością u żubrów obu płci i w różnym

is observed with similar frequency in both sexes and at vari-

wieku. Do ocierania żubry wykorzystują najczęściej korony powalonych

ous ages. Bison usually rub against the crowns of fallen trees, trunks and

drzew, pnie i ich odziomki. Czasami żubry drapią skórę racicami tylnej

butts. Sometimes they are seen to scratch the skin with hooves of a hind

kończyny. Czynności kosmetyczne obserwowane są z podobną często-

leg. Cosmetic activity seems to be performed with similar frequency both

tliwością zarówno w fazie odpoczynku, jak i podczas żerowania. Zabieg

during the resting and feeding phases. Rubbing takes from one to twen-

ocierania trwa około 1-25 minut i może mieć miejsce kilka razy dzien-

ty-five minutes and may be observed several times a day. The longest

nie. Obserwowany czas czyszczenia u żubrzycy trwał maksymalnie

grooming activity seen in a cow took an hour. Rubbing intensifies in

godzinę. Ocieranie nasila się w lecie, podczas inwazji owadów oraz

summer, when bison are bothered by insects, and in spring, when ani-

w porze linienia, na wiosnę, kiedy ułatwia ono żubrowi pozbywanie się

mals moult to get rid of the winter coat.

zimowej sierści.

Tarzanie się obserwowane jest najczęściej u osobników dorosłych,

calves and young bison. A vast majority of all the recorded cases of wal-

rzadko u cieląt i młodych. Zdecydowana większość wszystkich ob-

lowing bulls have been observed during the rutting season. Subordinate

serwowanych przypadków tarzania się byków przypada na sezon

bulls wallow with greater frequency when there is a cow in rut in their

godowy. Gdy byk asystuje krowie w rui, wzrasta częstotliwość

presence. As regards females, the leading cow wallows more often than

tarzania się byków podporządkowanych. Wśród żubrzyc, przewod-

other cows. Females and calves usually wallow when the group is rest-

niczka tarza się częściej niż inne krowy. Tarzanie żubrzyc i młodzieży

ing. They prefer sandy hillocks, gravel or sandy forest roads, roadside

ma najczęściej miejsce w czasie odpoczynku grupy. Wybierają one do

areas, uncovered soil in clear-cuts or gravel pits. Such spots are called

tej czynności piaszczyste pagórki, żwirowe lub piaszczyste drogi

sand baths or dust baths. Prior to wallowing, a bull may turn over the soil

leśne, pobocza dróg, odsłoniętą glebę na zrębach lub żwirowniach.

with front hoofs and shower in sand or earth. Sometimes bulls also uri-

Miejsca te nazywamy „kąpieliskami”, dawniej używano też nazwy

nate in a sand bath. While wallowing, wisent lie on the side and thrust

„kupryska”. Byk, zanim zacznie się tarzać, może rozgrzebywać pod-

their straight legs, yet they do not roll over on the back. A bison has to

łoże przednimi racicami, obsypywać się piaskiem lub ziemią. Czasa-

stand up and lie down again to wallow on the other side. European bison

mi w „kąpielisku” oddaje także mocz. Tarzając się, żubry leżą na boku

never wallow in mud, as it was noticed by Wróblewski (1927).

i wyrzucają wyprostowane kończyny, ale nie przewracają się przez grzbiet. Do tarzania się na drugim boku, żubr musi wstać i położyć się powtórnie. Jak słusznie zauważył to Wróblewski (1927), żubry nigdy nie tarzają się w błocie.

64

Wallowing is most commonly observed in adult animals, rarely in

65

66

67

tado żubrów, napotkane w lesie, zwykle reaguje na widok

hen encountered in a forest, a bison herd will usually flee

człowieka ucieczką. Zachowanie żubrów zależy od okolicz-

from humans. The animals’ behaviour depends on the cir-

ności spotkania, składu stada, reakcji przewodniczki i stopnia

cumstances in which the confrontation takes place, the

zaniepokojenia zwierząt. Gdy zwierzętom dokuczają owady, szybciej re-

composition of the herd, the response of the leading cow and the degree

agują na widok człowieka ucieczką. Spłoszone żubry galopują na krót-

of alarm exhibited by the animals. When bison are irritated by insects,

kich dystansach. Po przebiegnięciu 100-150 metrów zwykle zatrzymują

they are more likely to take to flight at the sight of man. Frightened wisent

się, często zbijając się w gromadę. Najbardziej płochliwe są stada z du-

gallop over short distances. They usually stop after running 100–150m

żym udziałem młodzieży.

and form a tight group. Groups with a high percentage of juveniles are

Agresywna reakcja żubrów w stosunku do człowieka może mieć miejsce, gdy zwierzęta czują się zagrożone. Obecność cieląt stymulu-

European bison may react aggressively towards man when they feel

je odważne zachowania samic. Jednak, gdy ludzie utrzymują bezpiecz-

threatened. The presence of calves in a herd also provokes females to act

ną odległość od stada, żubry oddalają się nie wykazując agresywnego

more boldly. However, when humans maintain a safe distance from the

zachowania.

herd, bison will walk away without any signs of aggression.

Z reguły dorosłe byki są mniej płochliwe niż krowy, a te największe

Adult bulls tend to be less timid than cows: the biggest and strong-

i najsilniejsze czują się prawdziwymi władcami i ludzi traktują z osten-

est individuals behave like true rulers of the forest and treat humans

tacyjną obojętnością. W okresie godowym byki reagują na zbliżanie się

with ostentatious indifference. During the rutting season, males

człowieka, potrząsając głową, groźnie chrucząc, grzebiąc ziemię przed-

respond to an approaching man by shaking their heads, grunting

nimi racicami i kręcąc przy tym ogonem. Jeśli człowiek nie zareaguje

threateningly, pawing the ground with front hooves and swishing their

i nie wycofa się, byk może zaatakować. Poza sezonem godowym samce

tails. If a man fails to react and retreat, the bull may charge. Outside

na ogół spokojnie odchodzą, ale niezbyt chętnie ustępują z drogi. Byki

the mating season, males usually walk away in peace, yet they are

podchodzące do osad ludzkich, odpędzane, szczute psami, mogą zaata-

reluctant to make way and get off the road. Bulls approaching human

kować człowieka. Stare osobniki szczególnie trudno jest zniechęcić do

settlements may attack man if driven away and baited with dogs. Old

podchodzenia do brogów z sianem czy penetrowania pól uprawnych.

males are especially difficult to discourage from getting at hay stacks

Należy podkreślić, że spotkanie żubrów z wolnej populacji w lesie nie

or foraging fields. It should be emphasized that an encounter with

jest niebezpieczne, jeśli człowiek obserwuje zwierzęta z odległości i za-

a free-ranging bison population in the forest is not dangerous as long

chowuje się spokojnie.

as people keep a safe distance and behave peacefully while observing

W okresie zimowym zachowanie żubrów w stosunku do człowieka mocno się zmienia. Są one mniej płochliwe, gdyż widok człowieka kojarzy im się z dokarmianiem.

68

the most timid ones.

the animals.

In winter, bison’s reaction to people changes significantly: the animals become less shy as they associate humans with food supplies.

69

70

okresie od wiosny do jesieni, pokrywającym się

rom spring through autumn, a period which practically over-

praktycznie z sezonem wegetacyjnym, podstawowy-

laps with the growing season, the bison population is organ-

mi jednostkami populacji żubrów są grupy dwóch ty-

ised into two basic units: maternal (or mixed) groups and

pów – grupy mieszane oraz grupy byków. Grupy mieszane składają

bachelor groups. Maternal groups are composed of cows, juveniles (two

się z krów, młodzieży 2-3-letniej, cieląt i okresowo z dorosłych byków.

or three years old), calves and, periodically, adult bulls. The composition

Skład i wielkość grup obu typów są zmienne. Część zmian jest sezono-

and size of both types of groups is changeable. Some changes are sea-

wa, związana z narodzinami cieląt oraz z dołączaniem byków do grup

sonal, related to calving and bulls joining mixed groups during the mat-

mieszanych na czas rui. Inne wynikają z przyczyn populacyjnych, ta-

ing season. Other changes are an effect of population-related factors,

kich jak nakładanie się areałów i związane z tym łączenie grup. Często

such as group territories overlapping one another and consequent merg-

obserwuje się łączenie grup mieszanych, następnie ich rozbicie, cze-

ing of groups. Mixed groups have been often observed to mingle and to

mu towarzyszy wymiana części osobników. Wczesną wiosną grupy są

split afterwards, having exchanged some individuals. Early spring is

najbardziej stabilne, notuje się wtedy najdłuższy czas trwania grupy

when groups are most stable: their composition remains unchanged for

w niezmienionym składzie. W sierpniu i we wrześniu ponownie nasi-

the longest period. In August and September, changes in groups inten-

lają się zmiany w grupach, a od końca września i w październiku gru-

sify, with herds becoming stable again in late September and October.

py ponownie się stabilizują. Najbardziej zmiennym składnikiem grupy

The most changeable element of a maternal group are juveniles and bulls

mieszanej jest młodzież i byki (Krasińska i inni 1987).

(Krasińska et al. 1987).

Cielęta zaczynają się pojawiać w grupach mieszanych w maju,

Calves start to appear in a mixed group in May, in June they usually

w czerwcu ich udział wzrasta do 10%, od sierpnia do października sta-

represent 10% of the group and their number grows to 15% in August through

nowią one 15% osobników w grupie. Najczęściej w grupie mieszanej

October. There is usually one bull in a mixed group, two or three are less

obserwowany jest jeden byk, rzadziej dwa lub trzy. W polskiej popula-

common. In the Polish population, a greater number of bulls in a group,

cji zaledwie dwukrotnie stwierdzono 6 i 8 byków w grupie (Krasiński

i.e. six and eight, has been observed only twice (Krasiński 1978a, Krasiński

1978a, Krasiński i inni 1994a). Część grup mieszanych posiada w swym

et al. 1994a). Some of the maternal groups have adult bulls throughout the

składzie dorosłe samce przez cały okres od wiosny do jesieni, ale są to na

entire period from spring to autumn, but they are usually young males (four

ogół młode 4-6-letnie byki. Grupy byków są wyraźnie mniejsze niż gru-

to six years old). Bachelor groups are distinctively smaller than mixed groups.

py mieszane. Najczęściej spotyka się grupy liczące 2-3 samce.

Most of them are composed of two or three males.

W polskiej populacji żubrów, na gruntach rolnych, poza granicą

In the Polish wisent population spotted outside the forest and on farm-

lasu, spotyka się w okresie jesieni i zimy duże grupy liczące 40-50 osob-

land, large herds of 40-50 animals have been observed in autumn and

ników. Grupy obserwowane w środowisku leśnym liczą średnio tylko

winter. Groups seen in a forest habitat are usually composed of 11 animals

11 żubrów, natomiast bytujące na terenach otwartych – 23 osobniki.

against 23 individuals in herds living in an open area.

71

amce żubra zaczynają dojrzewać płciowo w 3 roku życia,

ale bison start to mature sexually in the third year of their

a w wieku 4 lat już wszystkie są dojrzałe płciowo. We współ-

life and are able to reproduce at the age of four. In today’s

czesnych wolnych populacjach młode byki w wieku 4-5 lat,

free-ranging populations, young bulls aged four or five,

pomimo, iż są zdolne do rozrodu, zwykle w nim nie uczestniczą z przy-

although sexually mature, do not participate in mating for behavioural

czyn behawioralnych, gdyż starsze byki odpędzają je w czasie rui od

reasons, i.e. older bulls drive them away from females in rut. The Euro-

krów. Żubry cechują się poligamicznym systemem kojarzeń, przy któ-

pean bison is characterised by a polygamous system of mating in which

rym jeden samiec może kopulować z wieloma samicami. Dojrzałe płcio-

one male may mount several females. Sexually mature bulls aged six to

wo samce w wieku 6-12 lat, przebywają w grupach mieszanych z kro-

twelve usually join maternal herds only for the mating season, to roam in

wami na ogół tylko w sezonie rujowym. Poza nim wędrują w niewiel-

small bachelor groups or alone outside the season. At the end of July,

kich grupach byków lub samotnie. Pod koniec lipca, przed okresem go-

before the mating season, males start to frequent mixed groups to check

dowym, byki coraz częściej odwiedzają grupy mieszane, sprawdzając

if any of the females are already in rut.

czy nie ma w nich krów w rui.

Młode, 4-5-letnie, dojrzałe płciowo samce mogą stosować inną

tactics to participate in reproduction. They become more active before

taktykę, aby zapewnić sobie udział w rozrodzie. Zwiększają swoją ak-

the launch of the proper mating season, visit a greater number of mater-

tywność jeszcze przed właściwym sezonem godowym i odwiedzają

nal groups and stay with them for a longer period than older males.

wówczas większą liczbę grup mieszanych, przebywając w nich przez

The rut of a female bison lasts from one to three days and a bull tending

dłuższy okres niż starsze byki. Ruja trwa u żubrzycy 1-3 dni, a asystujący

a cow in rut forms a short-term relationship (a tending bond) with her,

takiej krowie byk tworzy z nią w tym czasie krótkotrwały związek, cze-

with both the male and female displaying characteristic behaviour

mu towarzyszy charakterystyczne zachowanie samicy i samca (Krasiń-

(Krasiński and Raczyński 1967, Krasiński 1978b, Daleszczyk 2002).

ski i Raczyński 1967, Krasiński 1978b, Daleszczyk 2002).

72

Young, sexually mature bulls (aged four or five) may adopt another

In a free-ranging population, bulls are rarely seen to fight during

W wolno żyjącej populacji walki byków w okresie godowym są obser-

the rutting season. However, we sometimes see male bison wounded or

wowane rzadko. Jednak czasem spotyka się byki poranione, ze śladami ura-

bearing signs of older injuries inflicted with horns, or even carcasses

zów po ciosach zadanych rogami, a nawet padłe na skutek odniesionych

of animals which died of wounds. A fight may ensue when two rivals

ran. Do walki może dojść, jeśli spotkają się rywale o podobnej wielkości

of a similar size and strength meet. The course and duration of a fight

i sile. Przebieg i czas trwania walki zależy od charakteru, temperamentu

depends on the character, temperament and strength of both males. Var-

i siły obu byków. W różnych jej fazach powtarzają się charakterystyczne za-

ious stages of the fight are marked by characteristic behaviour of both

chowania walczących. Przed walką rywale demonstrują swoją moc, łamiąc

fighting animals. Prior to the confrontation, the rivals demonstrate their

i wyrywając z korzeniami młode drzewka. Grzebią przednimi racicami zie-

strength by breaking and uprooting young trees. They paw the ground

mię, a następnie oddają mocz i tarzają się w tym miejscu.

with fore feet, then urinate and roll in that spot.

73

74

75

76

77

78

79

80

amice żubra dojrzewają płciowo w 3 roku, a pierwsze cie-

he females of the European bison mature sexually in the

lę rodzą w 4 roku życia lub czasami później. Żubrzyce po-

third year of their life and usually give birth to the first calf at

zostają płodne do późnej starości. W warunkach naturalnych

the age of four. Female bison stay fertile until a very old age.

Puszczy Białowieskiej krowy rodzą cielęta średnio co drugi rok. Długość

In the natural conditions of the Białowieża Forest, cows give birth every

ciąży u żubrzycy trwa średnio 264 dni (254-270 dni) (Krasiński i Ra-

two years. The gestation period lasts 264 days on average (from 254 to

czyński 1967). Poród trwa krótko, krowa rodzi jedno cielę, a bliźnięta

270 days) (Krasiński and Raczyński 1967). The parturition is short and

notowane są sporadycznie.

the cow gives birth to one calf (twins are very rare).

Cielęta rodzą się wiosną, w okresie najbardziej sprzyjającym ich roz-

Calves are born in spring, which is the most favourable time for their

wojowi, szczyt wycieleń przypada na maj, czerwiec i lipiec. Pierwszy ty-

growth, with the peak season recorded in May, June and July. The young

dzień życia cielęcia jest okresem najbliższych związków żubrzycy z jej

stay with their mothers for the entire first year of life and tend to spend

potomkiem (Daleszczyk 2002, 2004). Jest to okres, kiedy cielę przeby-

their second year in the same maternal herd. The first week of a calf’s life

wa bardzo blisko matki, w odległości do trzech metrów. Żubrzyca ogra-

is a time of greatest intimacy between the cow and her offspring (Dalesz-

nicza wtedy czas żerowania na rzecz zachowań macierzyńskich, takich

czyk 2002, 2004). During that time, the calf stays very close to the moth-

jak wylizywanie i karmienie, to ona najczęściej inicjuje kontakty z cie-

er and does not move further than three meters away. The cow reduces

lęciem. W tym okresie cielę uczy się rozpoznawać zapach, głos i wi-

the time spent foraging and focuses on maternal responsibilities, such as

dok matki. Matka, chrucząc, przyzywa cielę na karmienie. Żubrzątko

licking and feeding the calf. Usually it is her that initiates contacts with the

może zaczynać karmienie uderzając kilkakrotnie głową w wymię. Pod-

calf. During that period, the calf learns to recognise the scent, voice and

czas ssania cielę najczęściej ustawia się równolegle do tułowia matki

sight of the mother. Calves roam with their mothers from the very first

i ssie z boku, kręcąc przy tym intensywnie ogonem. Gdy matka próbuje

days of their life and are not hidden as it happens in many other ungulates

odejść, żubrzątko obiega ją pod szyją, a gdy krowa się zatrzyma, mło-

(e.g. roe deer).

de ssie z drugiej strony. Od pierwszych dni młode żubry wędrują razem

The pattern of the mother-calf behaviour during the first three months

z matkami, a nie są ukrywane, jak ma to miejsce u wielu innych kopyt-

of a calf’s life is typical for the species, irrespective of the conditions given

nych (na przykład u sarny).

individuals live in. The mother grunts to summon a calf for feeding. A calf

Wzorzec zachowań matek i cieląt w pierwszych trzech miesiącach

may butt the udder several times to initiate the feeding. While sucking,

życia jest właściwy dla gatunku, niezależnie od warunków, w jakich

a calf usually positions itself parallel to the mother’s body and sucks from

żyją dane osobniki. Cielęta pozostają z matkami przez cały pierwszy rok

the side, swishing its tail intensively. When the mother tries to leave,

życia, a w drugim roku zazwyczaj nadal pozostają w tej samej grupie co

a little bison passes under her neck and, when the cow stops, starts

matka. Czasami zdarza się, że młody osobnik w wieku ponad rok opusz-

sucking from the other side. Upon turning one year of age, a young bison

cza stado matki (Krasińska i inni 1987).

sometimes leaves its maternal herd (Krasińska et al. 1987).

81

82

83

84

85

ubr jest trawożernym przeżuwaczem, który współcześnie bytu-

W większości wolnych populacji żubra, bytujących w lasach,

je w środowisku leśnym lub leśno-polnym. W zależności od se-

w których występują tereny otwarte (uprawne łąki, polany śródle-

zonu, zwierzęta te wybierają takie środowisko, w którym znajdą

śne porośnięte trawą, zręby i młode uprawy), żubry pobierają po-

odpowiedni pokarm. Żubry żerują na roślinach dna lasu, polan śródleśnych,

karm z tych obszarów niemal w takim samym stopniu jak z lasu.

łąk i pól, roślinach podszytu, a także pobierają pokarm pochodzenia drze-

W Puszczy Białowieskiej zwierzęta te najchętniej odwiedzają

wiastego, a więc liście, pędy i korę drzew. Borowski i Kossak (1972), badając

polany śródleśne i koszone łąki wiosną i jesienią. Natomiast w Pusz-

żerowanie żubrów na powierzchniach próbnych i prowadząc obserwacje

czy Knyszyńskiej, od września aż do początku wiosny, żubry że-

bezpośrednie w polskiej części Puszczy Białowieskiej, ustalili, że drzewa

rują na polach uprawnych, położonych poza granicami kompleksu

i krzewy stanowią 33% pokarmu żubra, a trawy, turzyce i rośliny zielne 67%.

leśnego (Hofman-Kamińska i Kowalczyk 2010, 2012). W populacji

Natomiast badania nad składem diety żubrów na tych terenach, prowadzone

STADO ZACHODNIOPOMORSKIE, zlokalizowanej w północno-za-

metodą analizy treści żwacza, wykazały, że podstawowy pokarm żubra sta-

chodniej Polsce, jedna część stada przez cały rok bytuje w lesie,

nowią trawy, turzyce i zioła (87-93%), a pokarm pochodzenia drzewiastego

a druga głównie na gruntach rolnych (Tracz i Tracz 2010).

zajmuje od 7 do 13% zawartości żwacza (Gębczyńska i inni 1991).

he European bison is a herbivorous ruminant, living at present

In most free-ranging populations of the European bison living in

in forest or forest-farmland habitats. Depending on the season,

forests with open spaces (cultivated meadows, forest clearings covered

bison choose habitats offering nourishing forage. They feast on

with grass, clear-cuts and patches of young forest), the animals forage in

the plants of the forest floor, undergrowth, mid-forest clearings, meadows

unforested areas almost as commonly as in the woods. In the Białowieża

and farmland, as well as browse on leaves, shoots and bark. While analys-

Forest, bison graze most frequently on forest clearings and meadows

ing the foraging of the European bison on sample plots and conducting

mowed in spring and autumn, whereas in the Knyszyń Forest, from Sep-

direct observations in the Polish part of the Białowieża Forest, Borowski

tember through early spring, they forage on farmland located outside the

and Kossak (1972) established that 33% of the biomass consumed by Euro-

forest (Hofman-Kamińska and Kowalczyk 2010, 2012). In the population

pean bison was represented by trees and shrubs and 67% by grasses,

of the West-Pomeranian Herd (Stado Zachodniopomorskie), located in

sedges and herbs. Studies on the diet of the bison living in that area, con-

north-western Poland, a part of the herd stays in the forest throughout

ducted by means of an analysis of the rumen content, showed their main

the year, whereas the other mostly roams farmland (Tracz and Tracz

food to be grasses, sedges and herbs (87%-93%), whereas woody plants

2010).

accounted for 7% to 13% of the rumen content (Gębczyńska et al. 1991).

86

87

ie wszystkie populacje żubra są dokarmiane zimą. Żubry by-

ot all of the European bison populations are fed hay in winter.

tujące w Puszczy Białowieskiej i Boreckiej korzystają z pomo-

The diet of wisent in the Białowieża Forest and the Borki Forest

cy człowieka, ponieważ w obu kompleksach leśnych w okresie

is supplemented as in both those forest complexes natural food

zimy brak pokarmu naturalnego. Dokarmianie ma na celu ochronę drzewo-

is scarce over the winter period. Supplementary feeding is intended to pro-

stanów i gruntów rolnych przed szkodami spowodowanymi przez żubry.

tect tree stands and farmland against damage inflicted by hungry bison.

System dokarmiania żubrów podczas zimy ma swoje zalety i wady.

The system of winter feeding has benefits as well as drawbacks. Bi-

Koncentracja żubrów w zimowych ostojach ułatwia ich obsługę, co jest

son concentrated in winter refuges are easier to access, which is impor-

ważne w złych warunkach atmosferycznych, na przykład opadach śnie-

tant in the case of unfavourable weather conditions, e.g. heavy snowfall,

gu, uniemożliwiających dojazd do wielu punktów dokarmiania. Istnie-

preventing forest services from reaching many of the feeding places.

nie odłowni w miejscach koncentracji daje możliwość odłowu zwierząt.

A catch pen in the concentration area allows to trap individual animals.

Ułatwione jest prowadzenie inwentaryzacji, przeglądów i selekcji.

It is much easier to conduct cataloguing, check-ups and selection. More-

Oddziaływanie żubrów na las, tzw. szkody, jest ograniczone do stosun-

over, the damage impact of the bison on the forest is limited to a rela-

kowo niewielkiego obszaru. Natomiast do wad tego systemu należy

tively small area. The drawbacks of such a system include concentration

koncentracja żubrów na małym terenie przez 4-5 miesięcy zimowych,

of the animals in a small area for four or five winter months, which results

czego skutkiem jest silne skażenie środowiska różnego rodzaju zaraz-

in strong contamination of the habitat with various types of bacteria and

kami, łatwość przenoszenia się czynników chorobotwórczych między

is conducive to pathogenic factors spreading between individuals. It also

osobnikami oraz utrudniony dostęp do siana sztuk słabszych.

makes it more difficult for weaker animals to access the hay.

Budowę nowych miejsc dokarmiania zainicjował Instytut Biologii

The construction of feeding sites was initiated by the Institute of

Ssaków PAN w Białowieży, w ramach projektu „Ochrona żubra w Pusz-

Mammal Biology of the Polish Academy of Sciences in Białowieża as part

czy Białowieskiej – Kraina Żubra”. Ich celem było większe rozprzestrze-

of a project entitled “European bison conservation in the Białowieża For-

nienie żubrów i podzielenie ich dużych ugrupowań zimowych.

est – the Land of the Wisent”. The aim was to disperse the animals and

W wyniku akcji prowadzonej na terenie Puszczy Białowieskiej,

88

split their large wintertime congregations.

wielkość ugrupowań zimowych zmalała tylko w trzech lokalizacjach,

As a result of measures introduced in the Białowieża Forest, the size

a rozproszenie żubrów zwiększyło się tylko nieznacznie. Należy jed-

of winter groups was reduced only in three locations and only a minor

nak pamiętać, że żubry cechują się silnie rozwiniętym przywiązaniem

increase in the dispersion of the animals was recorded. Nonetheless, it

przestrzennym i potrzebują długiego czasu, aby zmienić swoje przy-

should be remembered that European bison are characterised by a strong

zwyczajenia. Dlatego powinno się dołożyć starań, aby kontynuować

attachment to their territory and they need a lot of time to change their

działania, które mogą pomóc w większym rozprzestrzenianiu się żu-

habits. Therefore, further efforts should be made to encourage greater

brów w czasie zimy.

dispersal of wisent populations in winter.

89

90

91

92

93

94

ubry często były obiektem krzyżowania zarówno międzyro-

he European bison was often the subject of intergeneric as

dzajowego jak i międzygatunkowego. Już w połowie XIX wie-

well as interspecific cross-breeding. The first cattle-bison hy-

ku otrzymano pierwsze mieszańce żubra i bydła domowego.

brids were produced as early as in the mid-19th century.

Krzyżowanie gatunków należących do tego samego rodzaju, na przykład

Cross-breeding of species belonging to the same genus, e.g. the Europe-

żubra i bizona, nie nastręcza trudności. Osobniki obu gatunków krzyżu-

an bison and the American bison, does not present any difficulties. Rep-

ją się między sobą i dają płodne potomstwo. W pierwszych latach resty-

resentatives of both species can cross-breed and produce fertile off-

tucji żubrów takie mieszańce stanowiły poważne zagrożenie dla czystości

spring. In the first years of reintroducing the European bison, such

gatunku. Badanie rodowodów takich osobników pozwoliło na wyelimino-

hybrids posed a considerable risk to the purity of the species. The analy-

wanie ich z prac nad odtworzeniem gatunku Bison bonasus.

sis of the pedigree data of such specimens allowed breeders to eliminate

Na początku restytucji, w latach 1929-1930, do rezerwatów w Bia-

them from the process of recovering Bison bonasus.

łowieży, poza żubrami, przywieziono również trzy żubrobizony, któ-

In 1929-1930, the early years of the recovery process, three wisent-

re, po wyjaśnieniu ich pochodzenia, natychmiast wywieziono. Jednak

American bison hybrids were brought along with European bison to the

nie wszyscy hodowcy reagowali tak zdecydowanie. Jako przykład moż-

Białowieża reserves. Once the origins of the hybrids had been identified,

na podać hodowlę z Woburn-Abbey w Anglii, w której przez pozostawie-

they were taken away. Not all breeders, however, took such definitive

nie mieszańców zniweczono proces restytucji żubrów czystej krwi. Błąd,

measures. One example is a centre in Woburn-Abbey, England, where the

jaki popełniono w latach 40. XX wieku, umieszczając żubry z domieszką

decision to leave the hybrids thwarted the restitution of pure-bred bison.

genów bizona w centralnej części masywu górskiego Kaukazu, na tere-

A mistake made in the 1940s, i.e. introducing wisent with genes of the

nach rezerwatu biosfery, ma swoje konsekwencje do dnia dzisiejszego.

American bison to the central part of the Caucasus, has had far-reaching

Najlepsze tereny dla żubrów zajęły mieszańce, które nie mogą być zareje-

consequences. The best territory for the European bison has been populated

strowane w Księdze Rodowodowej Żubrów. Tego faktu nie zmieni tłuma-

by hybrids which cannot be registered in the European Bison Pedigree Book

czenie, że wyhodowano nową rasę, czy nawet gatunek „żubra górskiego”,

– even as some Russian researchers propose that a new breed, or even spe-

jak uważają niektórzy badacze rosyjscy (Rautian i inni 2000).

cies, of the “mountain bison” has been developed (Rautian et al. 2000).

W ostatnich latach, w krajach europejskich, nastała moda na fermową

In the recent years, American bison breeding centres seem to be in

hodowlę bizonów. Liczne firmy i prywatni hodowcy zaczęli sprowadzać bi-

fashion in Europe. Numerous companies and private breeders have started

zony na stary kontynent. Hodowle takie można spotkać we Francji, Belgii,

to bring American bison to the Old Continent. Such breeding centres have

Niemczech, a ostatnio też w Polsce. Ferma bizonów, znajdująca się w po-

been established in France, Belgium, Germany and, recently, also in Po-

bliżu wolno żyjących populacji żubra, stwarza zagrożenie dla czystości ga-

land. A buffalo farm, located in the vicinity of a free-ranging population of

tunku, a niebezpieczeństwo mogą stanowić nawet pojedyncze osobniki,

the European bison, may pose a risk for the purity of the species. Even

które uciekną z hodowli.

a single individual which escapes from the centre is a potential threat.

95

osy żubra są przykładem tego, jak w bardzo krótkim czasie

he history of the European bison may serve as an example

można doprowadzić gatunek do krawędzi zagłady i jak wiele

how a species may be brought to the verge of extinction in

trudu trzeba włożyć w jego ratowanie. Pomimo niewątpliwe-

a very short time and how much effort it takes to save it.

go sukcesu, jakim jest restytucja żubra, należy rozważyć kwestię, czy mo-

Despite the fact that the recovery of the European bison has been an

żemy już być spokojni o przyszłość tego gatunku. Obecnie sytuacja żubra

unquestionable success, we still have to ask ourselves whether their

jest nieporównywalnie lepsza niż na początku restytucji, lecz pojawiają

future has been secured. Although the present situation of the bison is

się nowe zagrożenia. Mają one zarówno charakter globalny, wspólny dla

incomparably better than during the early days of the recovery proc-

całej populacji, związany z przejściem żubrów przez populacyjne „wąskie

ess, the species is facing new threats. Such threats are both global and

gardło”, jak i lokalny, związany z miejscowymi warunkami, w których by-

local in nature, common for the entire population and related to the

tują wolne populacje.

“population bottleneck” or caused by local conditions in which free-

Względy historyczne zadecydowały, że pula genowa współcześnie żyjących żubrów jest bardzo ograniczona. Udział większości założycieli

For historical reasons, the gene pool of the contemporary European

linii nizinnej w puli genowej żubrów nizinnych stale się zmniejsza (Pucek

bison is very limited. The share of the majority of the lowland line found-

i inni 2004). Konsekwencją przejścia gatunku przez „wąskie gardło” jest

ers in the gene pool keeps decreasing (Pucek et al. 2004). The “popula-

niska zmienność genetyczna współcześnie żyjących osobników. Może

tion bottleneck” has resulted in a low genetic diversity of the animals

ona prowadzić do ujawniania się wad genetycznych, ograniczenia reak-

living today. This may lead to manifestation of genetic defects, impaired

cji organizmów zwierząt na niekorzystne zmiany środowiskowe lub ob-

response to unfavourable environmental changes or reduced immunity,

niżenia odporności i w następstwie wysoką podatność na choroby.

which, in turn, may result in high susceptibility to diseases.

Jeszcze nie tak dawno można było twierdzić, że nie ma chorób specy-

Not long ago, it was possible to state that there were no bison-specif-

ficznych dla żubrów. Jednak pojawienie się nowego schorzenia narządów

ic diseases. Unfortunately, that changed when a new condition of the

moczowo-płciowych samców w Puszczy Białowieskiej oraz w innych wol-

urinogenital system was identified in male bison living in the Białowieża

nych populacjach i hodowlach zamkniętych, zmieniło ten pogląd.

Forest, as well as in other free-ranging populations and closed breeding

Podstawowym ograniczeniem dla wolnych populacji zwierząt tak

96

ranging populations live.

facilities.

potężnych jak żubry, jest wielkość obszarów, na których mogą one eg-

The main limitation for the free-ranging populations of animals as

zystować. Z reguły brak jest możliwości rozprzestrzeniania populacji na

mighty as bison is the size of the territory which they can occupy. As a rule,

nowych terenach. Jednocześnie zagrożeniem dla żubrów w dłuższym

the bison population cannot spread to new areas. At the same time, a long-

czasie jest ich niska liczebność. W przypadku populacji bytujących

term threat to European bison is their low number. In the case of popu-

w środowisku leśno-polnym, niekorzystny dla żubrów jest także wzrost

lations living in the forest and farmland habitats, a growing number of

liczby konfliktów z ludnością rolniczą oraz kolizje drogowe.

conflicts with farmers and road collisions also pose a risk to the species.

97

olne stada żubrów wymagają stałego nadzoru i monito-

ree-ranging European bison herds require constant supervi-

ringu. Najskuteczniejszą metodą monitoringu jest teleme-

sion and monitoring. The most effective monitoring method is

tria GPS, która dostarcza bezcennych danych o zachowaniu

GPS telemetry, which provides invaluable information on the

zwierząt i miejscach ich przebywania (Tracz i Tracz 2011).

98

animals’ behaviour and whereabouts (Tracz and Tracz 2011).

Dzięki telemetrii GPS o wiele dokładniej można określić areały byto-

With GPS tracking, the territories of mixed groups and bulls can be

wania żubrów ze stad mieszanych i rewiry byków, zarówno w okresie we-

determined with far greater accuracy, both in the growing season and

getacyjnym jak i zimą. Wybiórczość biotopowa bez użycia telemetrii może

in winter. Without telemetry, biotope selectivity can only be estimated.

być tylko szacowana. Dane, zbierane w ten sposób, mają duże znacze-

Data collected in this manner is of major importance for specifying ar-

nie przy określaniu lokalizacji obszarów, na które mają być wsiedlane żu-

eas where European bison are to be settled to establish new herds

bry, w celu tworzenia nowo projektowanych stad (Trzeciak i inni 2005).

(Trzeciak et al. 2005). Telemetric studies carried out in the Knyszyn

Badania telemetryczne prowadzone w Puszczy Knyszyńskiej wykazały,

Forest showed that as the population grew, its territory expanded more

że wraz ze wzrostem liczebności populacji, jej areał zwiększył się ponad

than four-fold and beyond the forest. This indicates that those mighty

czterokrotnie, wykraczając poza teren puszczy, co wskazuje, że żubry nie

ungulates were not able to find sufficient food in the area throughout

znalazły na tym obszarze dostatecznej ilości pokarmu przez cały rok.

the year.

Telemetria GPS nie wyklucza stosowania tradycyjnych metod monitorin-

The application of GPS telemetry does not preclude using traditional

gu, takich jak obserwacje bezpośrednie, tropienia czy przekazywanie ust-

monitoring methods, such as direct observation, trailing or communi-

nych informacji. Jednak dopiero połączenie wszystkich powyższych metod

cating by word of mouth. On the contrary: a combination of all these

pozwala lepiej poznać populację żubra i na przykład odpowiednio zaplano-

methods allows naturalists to get to know a bison population better and,

wać działania czynnej ochrony. Informacje pozyskiwane przy użyciu tele-

for example, adequately plan active conservation measures. GPS track-

metrii GPS dostarczyły wielu cennych danych dotyczących żubrów, między

ing has provided much valuable information on the European bison,

innymi na temat zachowań socjalnych grup i pojedynczych osobników.

e.g. about the behaviour of both social groups and individual specimens.

Połączenie informacji z obroży telemetrycznych oraz bezpośrednich obser-

Combining information obtained using tracking collars and direct obser-

wacji przyniosło wiele ciekawych spostrzeżeń w kwestii zachowań obron-

vations has produced many interesting observations regarding defensive

nych żubrów dzielących rewir z wilkami. Dowiedzieć się można było także

behaviour of bison whose territory overlapped with that of wolves. Other

o terminach porodów i liczbie urodzonych cieląt. Telemetria jest również wy-

information gathered as a result included the dates of parturition and the

korzystywana do pośredniego zabezpieczania pól uprawnych przed szko-

number of calves born. Finally, telemetry is used to directly protect farm-

dami wyrządzanymi przez żubry. Dzięki uzyskiwanym danym o lokalizacji

land from damage caused by bison. With specific information on the

zwierząt, skutecznie można podejmować ewentualne działania w celu prze-

animals’ whereabouts, one can effectively take action and drive the ani-

płoszenia żubrów z cennych rolniczo upraw (Tracz i Tracz 2010).

mals away from valuable crops (Tracz and Tracz 2010).

99

100

ubry, przemieszczające się w wolnych populacjach, niejednokrotnie mogą stanowić problem dla ruchu drogowego. Największe zagrożenia dla kierowców, jak również dla samych zwierząt, występują w populacji w rejonie Mirosławca – STADO ZACHODNIOPOMORSKIE. W ciągu ostatnich trzydziestu lat, w tych okolicach odnotowano kilkadziesiąt kolizji z żubrami. Kolizje z udziałem tych zwierząt nie wiążą się jedynie ze stratami w ich populacji, ale stanowią przede wszystkim niebezpieczeństwo dla uczestników ruchu drogowego. Żubry od zawsze budziły zainteresowanie wśród społeczeństwa, czego przejawem było umieszczanie ich wizerunków w herbach licznych miast. Niestety w ostatnim czasie ciekawość ludzi powoduje, że coraz częściej próbują obserwować z bliska wolno żyjące osobniki. Takie nieodpowiedzialne zachowania człowieka stwarzają ryzyko dla niego samego, jak również powodują płoszenie żubrów, które zmuszone są odejść ze swoich żerowisk lub miejsc odpoczynku. oaming vast areas, the free-ranging populations of the European bison may be a problem for road traffic. Bison pose the greatest risk for drivers, and for themselves, in the region of Mirosławiec, i.e. the territory of the West-Pomeranian Herd. Several dozen road collisions with bison have been recorded over the last thirty years in that area. Such accidents do not only result in losses to the bison population, but first of all are a grave peril for the drivers.

People have always taken interest in bison, manifesting it by placing their image in the coats of arms of numerous cities. Unfortunately, recently that keen interest has driven man closer and closer in order to observe the wisent in the wild. Such irresponsible behaviour can not only be dangerous to humans but also frightens the animals which are forced to flee from their feeding or resting sites.

101

102

ubr, jako największy roślinożerca lądowy Europy, ma ogromne

niopomorskim sugerują, że wilki są postrzegane przez żubry jako poten-

potrzeby pokarmowe, sięgające nawet 60 kg roślin zjadanych

cjalne zagrożenie, szczególnie w okresie wycieleń. Dane z Nadleśnictwa

dziennie przez jednego osobnika. Nic więc dziwnego, że sta-

Drawsko z okresu rozrodu żubrów i wilków pozwoliły wytyczyć areał tych

do żubrów, żerujące na ograniczonej przestrzeni, jest w stanie wpływać na

drapieżników wokół nory lęgowej ze szczeniętami. Stado żubrów z cielęta-

strukturę i funkcjonowanie swojego siedliska. Dzikie żubry w Puszczy Biało-

mi w maju i w czerwcu wyraźnie unikało sąsiedztwa wilczej nory, chociaż

wieskiej żerują przede wszystkim na takich gatunkach drzew jak grab, lesz-

w innym czasie areały obu gatunków w większości wypadków pokrywa-

czyna, brzoza i wierzba, nie wywierając jednak widocznego wpływu na

ły się. Stała obecność wilków w areale żubrów zaznaczyła się w wyraźnej

skład gatunkowy lasu (Kowalczyk i in. 2011). Badania bizonów amerykań-

synchronizacji porodów w roku 2011. Na przełomie maja i czerwca, w ciągu

skich, żyjących na preriach Ameryki Północnej, dostarczyły dowodów, że

2 tygodni urodziło się 8 cieląt. Synchronizacja porodów jest typową odpo-

żerowanie tak dużych zwierząt prowadzi do zwiększenia różnorodności ga-

wiedzią kopytnych na obecność drapieżników: powoduje skrócenie czasu

tunkowej roślin obszarów trawiastych, pośrednio wpływając również na

większej podatności na ataki i efekt „rozmycia”, poprzez zwiększenie liczby

ugrupowania ptaków i bezkręgowców (Powell 2006). Potencjał żubrów

cielaków przychodzących na świat w tym samym czasie. Dla porównania,

w utrzymaniu i kształtowaniu terenów otwartych wymaga jeszcze dokład-

na obszarze, na którym nie stwierdzono areału bytowania wilków, żubrzyce

nego zbadania, jednak został już dostrzeżony w wielu miejscach Europy,

rodziły od kwietnia, nawet do listopada (Tracz i Tracz 2011).

gdzie wykorzystuje się żubry w ogromnych zagrodach do czynnej ochrony cennych siedlisk otwartych.

Ze względu na dużą ilość zjadanej biomasy, żubrze odchody charakteryzują się imponującymi rozmiarami. Badania prowadzone w Puszczy

Pomimo swojej wielkości i charyzmy, żubr potrafi dzielić swoją osto-

Białowieskiej wykazały, że żubry pełnią ważną rolę w rozsiewaniu na-

ję z innymi zwierzętami. Nikogo nie powinien zdziwić widok pasących

sion wielu roślin: z ich odchodów kiełkowało aż 175 gatunków. Żubry,

się razem żubrów i jeleni, czy też dzików poszukujących żołędzi na skra-

żerując, przemieszczają się na znaczne odległości, a przenosząc nasio-

jach śródleśnych łąk, w towarzystwie tych ogromnych ssaków. Jednak

na na nowe miejsca, wpływają na zmiany składu gatunkowego swoich

żubry mogą również konkurować z jeleniowatymi o pokarm, jak ma to

siedlisk.

miejsce w przypadku bizonów i jeleni w Yellowstone (Ripple i in. 2010).

Rola żubra w przyrodzie nie kończy się wraz z jego śmiercią. Ogrom-

Powrót wilków na tamte tereny sprawił, że jelenie zaczęły unikać żero-

ne rozmiary tych zwierząt sprawiają, że ich padlina jest prawdziwą ucztą

wania w dolinach rzecznych. W konsekwencji, bizony, mniej zagrożone

dla niezwykłego bogactwa organizmów, od bezkręgowców, po niedź-

przez ataki wilków, przejęły rolę jeleni w kształtowaniu struktury nad-

wiedzie. Martwe żubry w Puszczy Białowieskiej były zjadane przez

rzecznych łęgów (Ripple i in. 2010).

13 gatunków ptaków i ssaków (Selva i in. 2003). Prowadzone badania

Żubry bardzo rzadko padają ofiarami wilków, które dużo chętniej po-

uwypukliły rolę wilka w zespole padlinożerców, polegającą na udostęp-

lują na mniejszą i łatwiejszą zdobycz (Jędrzejewski i in. 2010). Pomimo to,

nieniu, poprzez otwarcie przez wilki tak dużej padliny jaką jest żubr,

badania telemetryczne dzikich żubrów i wilków w województwie zachod-

innym gatunkom padlinożernym.

103

he European bison, the Old Continent’s largest land herbivore,

a potential threat, especially in the calving period. Based data collected in

needs copious amounts of food, with up to 60kg of plants con-

Drawsko Forest District during the calving and whelping seasons, wolves’

sumed by a single wisent each day. It is therefore hardly sur-

territory around the whelping den and the cubs was charted. In May and

prising that a bison herd foraging in a small area can affect the structure

June, the bison herd, then with new calves, clearly avoided the wolves’ den,

and functioning of its habitat. Free-ranging bison in the Białowieża Forest

even though at other times the territories of both species mostly overlapped.

mostly feed on such tree species as hornbeam, hazel, birch and willow.

The continuous presence of wolves in the bison’s territory resulted in a clear

They do not, however, have a discernible effect on the forest’s species

synchronisation of births in 2011. In late May and early June, eight calves

composition (Kowalczyk et al. 2011). Studies on American bison roaming

were born over a period of two weeks. Birth synchronisation is a typical re-

the prairies of North America proved that such large animals’ foraging

sponse of ungulates to the presence of predators: it results in reducing the

contributes to increasing the species diversity of grasslands and has an

time of greater vulnerability to attacks and in a “dispersion effect”, with

indirect effect on the communities of birds and invertebrates (Powell 2006).

a greater number of calves born at the same time. For comparison, in an

The potential application of European bison for maintaining and shaping

area where no traces of wolves’ presence were identified, female bison

open lands has yet to be studied in greater depth. It has been noticed,

would calve from April even to November (Tracz and Tracz 2011).

however, in many places in Europe, with bison kept in large enclosures used for the active protection of valuable open land habitats.

With European bison devouring large amounts of biomass, their faeces are impressive in size. Research carried out in the Białowieża Forest

Despite its size and charisma, the European bison does not mind

showed that wisent play a major role in propagating the seeds of many

sharing its territory with other animals. It is not a rare occurrence to spot

plants: as many as 175 species were found to sprout from bison faeces.

wisent and red deer browsing and grazing together or to see wild boar

When feeding, bison travel large distances, thus transporting seeds to new

foraging for acorns on the edge of a forest meadow in the company of the

locations. This is how they contribute to changes in the species composi-

large mammals. Bison can, however, compete for food with cervids, as it

tion of their habitats.

is the case with American bison and deer in Yellowstone (Ripple et al.

The European bison’s role for the environment does not, however,

2010). The return of wolves to the area resulted in deer avoiding feeding

end with its death. The animal’s sheer size makes its carcass a real feast

in river valleys. In consequence, bison, as a species less vulnerable to

for an astonishing variety of organisms, ranging from invertebrates to

wolves’ attacks, took over the role of deer in shaping the structure of

bears. Thirteen species of birds and mammals fed on European bison

riparian woodland (Ripple et al. 2010).

carcass in the Białowieża Forest (Selva et al. 2003). Research has point-

European bison rarely fall prey to wolves, which are much more likely to hunt animals that are smaller and easier to kill (Jędrzejewski et al. 2010).

ed to the role of wolves in scavenging: the canines allow other scavengers to feed on the giant carcass of a bison by opening it.

Nevertheless, as suggested by telemetric research on free-ranging bison and wolves in West Pomerania Province, the ungulates perceive the predators as

104

Dzięcioł czarny (Dryocopus martius) !

105

106

107

S贸weczka (Glaucidium passerinum)

108

Puchacz (Bubo bubo)

109

Dzik (Sus scrofa)

110

Wilk (Canis lupus)

111

Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris)

112

Zając szarak (Lepus europaeus)

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus)

113

sezonie wegetacyjnym siedliska, w których występują żu-

uring the growing season, bison habitats usually provide suf-

bry, zapewniają najczęściej wystarczającą ilość pokarmu

ficient food and the animals do not cause damage to the envi-

i zwierzęta nie powodują szkód. Jednak wraz z nastaniem

ronment. That changes, however, when winter sets in. Due to

zimy, kwestia dostępności pokarmu dla tych przeżuwaczy ulega zmianie.

heavy snowfall and frost, the food base for such big ruminants dwindles

Obfite opady śniegu oraz mróz sprawiają, że pokarmu jest coraz mniej,

away and finding sustenance becomes more and more difficult.

a jego zdobycie przysparza zwierzętom coraz większych trudności.

114

In winter refuges, where supplementary feeding is carried on, bison

Zimą w ostojach, w których żubry są dokarmiane, zwierzęta kon-

concentrate mainly around the feeders. As they spend several winter

centrują się przede wszystkim wokół paśników. Przebywanie tych

months in a relatively small area, the animals damage tree stands, brows-

ssaków przez kilka zimowych miesięcy w lesie, na małym obszarze

ing on and debarking trees, sometimes laying waste to entire patches of

sprawia, że w okolicznych drzewostanach dochodzi do szkód. Szko-

young forest. The wisent prefers to feed on the bark of such species as

dy wyrządzane przez żubry polegają przede wszystkim na zgryzaniu

oak, hornbeam, ash or even pine, aspen and spruce. Their height allows

i spałowaniu (obgryzaniu kory) drzew, a niekiedy nawet całych upraw

bison to debark trees up to ca. 1.5m. It is very difficult to prove the of-

i młodników. Żubry najczęściej spałują takie drzewa jak: dąb, grab,

fender guilty of browsing on young shoots, as deer can also cause such

jesion, a nawet sosna, osika i świerk. Wielkość tych masywnych zwie-

damage. To identify the perpetrator, one should examine the crime scene

rząt decyduje, że drzewa mogą być spałowane do wysokości około

for evidence, which, in the case of the European bison, would include

1,5 m. Określenie sprawcy zgryzania pędów w drzewostanie jest nie-

tracks, faeces or distinctive resting spots. Although difficult, it is still eas-

kiedy bardzo trudne, gdyż jeleniowate również powodują wspomniane

ier to find the culprit in the case of debarking than identifying animals

szkody. W celu określenia gatunku zwierzęcia, które dokonało szkody,

that browse on shoots, as every species debarks in a distinctive way.

najlepiej zwrócić uwagę na inne pozostawione przez nie ślady. W przy-

Wisent usually devastate young-growth stands, leaving behind

padku żubrów będą to tropy, odchody, czy też charakterystyczne lego-

browsed stems and trampled or uprooted young trees. Similar damage

wiska. Określenie sprawcy spałowania nie sprawia tyle trudności, co

has been observed in forest cultivation plots, where bison also browse on

wskazanie winnego zgryzania pędów, z uwagi na charakterystyczny

the apical shoots of saplings. In the case of older trees, the damage is

dla każdego zwierzęcia sposób obgryzania kory.

limited to browsing and debarking.

Uszkodzeniu przez żubry podlegają najczęściej młodniki, w których

During periods of food scarcity, the European bison does not only cause

można znaleźć spałowane strzały, stratowane i wyłamane całe drzew-

damage to woodlands but also to farms, plundering crops of grains (mainly

ka. Podobne szkody żubry wyrządzają w uprawach, gdzie dodatkowo

rye and triticale), hay and rape. As regards the species of plants favoured

zgryzają pędy wierzchołkowe młodych drzew. W drzewostanach star-

by bison, the size of the area allotted to specific crops and its accessibility

szych dochodzi najczęściej do szkód polegających na spałowaniu i ob-

are of importance. The greatest ravages have been recorded in the case

gryzaniu kory.

of rape – that species has been observed to attract wisent most frequently.

115

116

117

Żubry, w okresie niedoboru pokarmu, mogą powodować szkody nie

dostanie się zwierząt. Jest to powszechna metoda, którą stosuje się dla

tylko w drzewostanach, ale również niejednokrotnie w rolnictwie. Owe

zabezpieczenia młodych drzew również przed jeleniowatymi, szczególnie

szkody dotyczą przede wszystkim zbóż (głównie żyta, pszenżyta) oraz

jeleniami i sarnami. Osłonki foliowe na pojedyncze drzewka nie są skutecz-

siana i rzepaku. Na wybór uszkadzanych przez żubry roślin mają wpływ

ne. Leśnicy próbują też innej metody ochrony drzewek, za pomocą stoż-

powierzchnie zasiewów poszczególnych upraw oraz ich dostępność. Z ob-

ków robionych z suchego drewna – gałęzi (Paszkiewicz, Januszczak 2010).

serwacji szkód wyrządzanych przez żubry w uprawach wynika, że częściej

Inną skuteczną metodą, stosowaną w rolnictwie do zabezpieczania upraw

od innych roślin wybierany jest rzepak, wśród którego stwierdzano naj-

przed szkodami wyrządzanymi przez żubry, jest grodzenie pastuchem elek-

większe straty. Szkody wyrządzane przez żubry w uprawach rolnych pole-

trycznym. Takie ogrodzenie powinno mieć wysokość 1-1,2 m i składać się

gają na zgryzaniu i wydeptywaniu roślin oraz ich wygniataniu w miejscach

z 2-3 rzędów linek pastucha elektrycznego. Na linkach, w celu oznakowa-

odpoczynku. W okolicach Puszczy Białowieskiej obserwowane jest maso-

nia dla zwierząt, zalecane jest umieszczenie pasków, na przykład z tkani-

we wyjadanie przez żubry siana ze stogów i brogów pozostawianych przez

ny, co poprawia ich widoczność. Zastosowanie ogrodzenia elektrycznego

rolników na łąkach oraz szkody wyrządzane w uprawach i ogrodach lub

ma swoje duże zalety, z uwagi na możliwość jego przestawienia i wykorzy-

sadach znajdujących się przy posesjach (Hofman 2008).

stania do ochrony innych upraw oraz do ich zabezpieczenia przed zwierzy-

Skuteczną metodą ochrony upraw i młodników przed szkodami wyrzą-

ną, na przykład przed dzikami.

dzanymi przez żubry jest grodzenie powierzchni, uniemożliwiające prze-

The devastation caused by bison in the fields include browsed and tram-

branches (Paszkiewicz, Januszczak 2010). Another successful method

pled plants, as well as crops crushed on resting sites. In the area of the

applied in agriculture to protect crops against damage done by wisent is

Białowieża Forest, bison have been observed to feast on a large scale on

enclosing the fields with electric fence. Such a fence should be 1-1.2m in

hay left in stacks on meadows, as well as pillage in the fields, gardens or

height and consist of two or three rows of live wire. It is recommended to

orchards located near human dwellings.

tie straps of bright fabric on the fence in order to make it visible for the

One measure to protect crops and stands of young trees against dam-

animals. Electric fence has also other advantages as it can be dismantled

age inflicted by the European bison is to physically prevent the animals

and deployed in another location to protect crops from other wild ani-

from getting at them by fencing-off. This is a popular and effective meth-

mals, e.g. wild boar.

od, used also to protect saplings from Cervidae, especially red deer and roe deer. Plastic tree guards put on individual trees are ineffective. Foresters are also testing a method involving cones made of dry wood and

118

119

Literatura / References Bashkirov V. S. 1939. Kavkazskii zubr. Monograficheskii ocherk. [W: Kavkazskii zubr, Kulagin N. K. red.]. Glavnoe Upravelenije po zapovednikam, zooparkam i zoosadam, Moskva: 7-22.

Borowski S. i Kossak S. 1972. The natural food preferences of the European bison in seasons free of snow cover. Acta Theriologica 17: 151-169.

Caboń-Raczyńska K., Krasińska M. i Krasiński Z. A. 1983. Behaviour and daily activity rhythm of European bison in winter. Acta Theriologica 28: 273-299.

Caboń-Raczyńska K., Krasińska M., Krasiński Z. A. i Wójcik J. M. 1987. Rhythm of daily activity and behaviour of European bison in Białowieża Forest in the period without snow cover. Acta Theriol. 32: 335-372.

Daleszczyk K. 2002. Behawior rozrodczy Bison bonaus (L.). Mammal Research Institute PAS in Białowieża. Doctoral thesis: 1-109.

Daleszczyk K. 2004. Mother-calf relationships and maternal investment in European bison Bison bonasus. Acta Theriologica 49: 555-566.

Flerov K. K. 1979. Sistematika i evoluciya. [W: Zubr. Morfologia, sitematyka, evolutsya, ekologia, V. E. Sokolov, ed.] Izdatel’stvo Nauka, Moskva: 1-112.

Gębczyńska Z., Gębczyński M. i Martynowicz E. 1991. Food eaten by free-living European bison. Acta Theriologica 36: 307-3013.

Guillaume P. 2003. O wybawieniu od śmierci cześnika księcia polskiego. [W: Gall Anonim Kronika polska. Przekład Roman Grodecki. Wstęp i oprac. Marian Plezia]. Ossolineum, DeAgostini, Wrocław: 167-169.

Heptner V. G., Nasimovich A. A., Bannikov A.G. 1966. Die Sägetiere der Sowietunion. I Paarhufer i Unpaarhufer. G. Fischer Verlag Jena, Germany: 1-939.

Hofman E. 2008. Wykorzystanie przez żubry (Bison bonasus) terenów otwartych przyległych do Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej w latach 2000-2007. Praca magisterska. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Lublin.

Hofman-Kamińska E., Kowalczyk R. 2010. Czego żubr szuka na polu? [W: Kowalczyk R., Ławreszuk D., Wójcik J.M. (red.). European bison conservation in the Białowieża Forest. Threats and prospects of the population development]. MRI PAS Białowieża: 135-146.

Hofman-Kamińska E., Kowalczyk R. 2012. Farm crops depredation by European bison (Bison bonasus) in the vicinity of forest habitats in northeastern Poland. Environ Manage 50: 530-541.

Hoppe S. 1981. Słownik języka łowieckiego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 1-360.

Jaroszewicz, B. i Pirożnikow, E. 2008. Diversity of plant species eaten and dispersed by the European bison Bison bonasus in Białowieża Forest. European Bison Conservation Newsletter, 1, 14-29.

Jędrzejewski, W., Jędrzejewska, B., Okarma, H., Schmidt, K., Zub, K. i Musiani, M. 2000. Prey selection and predation by wolves in Białowieża Primeval Forest, Poland. Journal Information, 81(1).

Korochkina L. N. 1972. Sutochnyi ritm aktivnosti zubrov Belovezhskoi Pushchi” Belovezhskaya Pushcha, Issledovaniya 6: 125-131.

Kowalczyk R., Taberlet P., Coissac E., Valentini A., Miquel C., Kamiński T., i Wójcik J. M. 2011. Influence of management practices on large herbivore diet–case of European bison in Białowieża Primeval Forest (Poland). Forest Ecology and Management, 261(4), 821-828.

Krasińska M., Caboń-Raczyńska K., Krasiński Z. A. 1987. Strategy of habitat utilization by European bison in the Białowieża Forest. Acta Theriologica 32: 147-202.

Krasińska M., Krasiński Z.A. 2004. Żubr. Monografia Przyrodnicza. Studium Fotografii Przyrodniczej HAJSTRA. Warszawa-Białowieża: 1-312.

Krasińska M., Krasiński Z.A. 2013. European bison The Nature Monograph. Second Edition. Springer-Verlag, Berlin Heidelberg: 1-380.

Krasiński Z. A. 1978. Dynamics and structure of the European bison population in the Białowieża Primeval Forest. Acta Theriologica 23: 3-48.

Krasiński Z. A. 1993. Bison a relikt of ancient times. Wydawnictwo BPN, Białowieża: 1-20.

Krasiński Z. A., Bunevich A. N. i Krasińska M. 1994. Charakterystyka populacji żubra nizinnego w polskiej i białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 13 (4): 25-67.

Krasiński Z., Raczyński J. 1967. The reproduction biology of European bison living in reserves and freedom. Acta Theriologica 12: 407-444.

Kulagin N. M. 1919. Zubr Belovežskoj Pušči. Izdatelstwo Moskocskogo Naučnogo Instituta. Moskva: 1-166.

Nemtsev A. S., Rautian G. S., Puzarenko A. Ju. Sipko T. P., Kalabushkin B. A., Mironenko I. V. 2003. Zubr na Kavkaze. /G. S. Rautian-ed./. Kachestvo, Moskva-Maikop: 1-292.

Paszkiewicz R., Januszczak M. 2010. European Bison Conservation Newsletter Vol 3 pp: 53–62. Szkody powodowane przez żubry w środowisku leśnym Bieszczadów w ocenie leśników.

Powell, A. F. L. A. 2006. Effects of prescribed burns and bison (Bos bison) grazing on breeding bird abundances in tallgrass prairie. The Auk, 123(1), 183-197.

Pucek Z. (red.); Pucek Z., Belousova I., P. Krasińska M., Krasiński Z. A. i Olech W. (comps) 2004. European bison. Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSB Bison Specialist Group IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK Ix+54.

Pucek Z. 1986. Bison bonasus (Linnaeus 1758) – Wisent. [W: Handbuch der Säugetiere Europas. Band 2/II (Paarhufer) J. Niethammer i F Krapp eds.]. AULA-Verlag GmbH, Wiesbaden: 278-315.

Raczyński J. (red.) 2015. Księga Rodowodowa Żubrów 2014. Białowieski Park Narodowy, Białowieża.

Raczyński J. 1978. Żubr. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa: 1-246.

Rautian G.S., Kalabushkin B. A. i Nemcev A. S. 2000. A new species of the European bison, Bison bonasus montanus ssp. Nov. (Bovidae, Artiodactyla). Doklady Biological Sciences 375: 636-640.

Ripple W. J., Painter L. E., Beschta R. L. i Gates C. 2010. Wolves, elk, bison, and secondary trophic cascades in Yellowstone National Park. Open Ecology Journal, 3, 31-37.

Selva N., Jedrzejewska B., Jedrzejewski W., i Wajrak, A. 2003. Scavenging on European bison carcasses in Bialowieza primeval forest (eastern Poland). Ecoscience, 303-311.

Shapiro B., Drummond A.J., Rambaut A., Wilson M., Sher A., Pybus O.G., Gilbert M.T.P., Barnes I., Binladen J., Willerslev E., Hansen A., Baryshnikov G. F., Burns J., Davydov S., Driver J., Gubin S. V., Harington C. R., Keddie G., Kosintsev P., Kunz M. L., Martin L. D., Stephenson R., Storer J., Tedford R., Vorobiev A., Zimov S., Cooper A. 2004. Rise and fall of the Beringian Steppe Bison. Science 306: 1561-1565.

Sztolcman J. 1926. Żubr, jego historia, obyczaje i przyszłość. Nakładem Centralnego Związku Polskiego Stowarzyszeń Łowieckich, Warszawa: 1-104.

Tracz M., Tracz M. 2010. Ochrona żubrów w województwie zachodniopomorskim. European Bison Conservation Newsletter 3: 119-123.

Tracz M., Tracz M. 2011. „Wykorzystanie telemetrii GPS w zarządzaniu stadem żubrów”, Żubr i jego ochrona. Biuletyn. Stowarzyszenie Miłośników Żubrów. Vol. 4 str. 129–134.

Trzeciak M., Tracz M., Olech W. 2005. „Obecny stan wolnego stada żubrów w województwie zachodniopomorskim”, Materiały z konferencji naukowej Ochrona Żubrów Zachodniopomorskich str. 79-84.

Wróblewski K. 1927. Żubr Puszczy Białowieskiej. Wydawnictwo Polskie, Poznań: 1-232.

120

Cezary Korkosz, born in 1968 in Stargard Szczeciński, is an animal

skim. Z wykształcenia zootechnik i pedagog, natomiast z zamiłowania

scientist and teacher by training, but a naturalist and traveller by avo-

to przyrodnik i podróżnik. Swoją prawdziwą pasję odnalazł w fotografii.

cation. His true passion is photography. He is a member of the Polish

Jest członkiem Związku Polskich Fotografów Przyrody oraz organizacji

Nature Photographers Society and conservation non-governmental orga-

pozarządowych ściśle związanych z ochroną przyrody. Poprzez swoje

nisations. In his work he promotes conservation efforts in Poland. With

prace promuje działania na rzecz ochrony polskiej przyrody. Jego ponad

over twenty years of overall experience in nature photography, he has

20-letnie doświadczenie wykorzystywane jest między innymi przez Ge-

worked for the General Directorate for Environmental Protection as well

neralną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz regionalne dyrekcje ochrony

as regional directorates for environmental protection. Several years ago

środowiska. Od kilku lat zawodowo związany jest z fotografią przyrodni-

nature photography became his profession. He is the author of talks and

czą. Jest autorem prelekcji i pokazów związanych z przyrodą i jej ochro-

presentations on nature and conservation given in national and landsca-

ną między innymi w parkach narodowych i krajobrazowych, leśnych

pe parks, promotional forests complexes, forestry authorities, and scho-

kompleksach promocyjnych, nadleśnictwach oraz szkołach. Ponadto,

ols. He has also authored and co-authored publications on travelling and

jest autorem i współautorem publikacji o tematyce podróżniczej i przy-

the nature and organised exhibitions of his own work as well as collective

rodniczej oraz autorem wystaw, pokazów indywidualnych i zbiorowych,

exhibitions. With a number of awards and distinctions, his work has been

laureatem nagród i wyróżnień, zarówno w Polsce jak i za granicą.

recognised both in Poland and elsewhere.

BIG

ROWEK

EUROPEAN BISON THE ABSOLUTE RULER

Cezary Korkosz urodził się w roku 1968 w Stargardzie Szczeciń-

BIG

ŻUBR WŁADCA ABSOLUTNY

Fot. z archiwum C. Korkosza

ISBN 978-83-940107-7-5

ROWEK

ŻUBR

WŁADCA ABSOLUTNY

EUROPEAN BISON

THE ABSOLUTE RULER