Nieleśne rezerwaty przyrody województwa wielkopolskiego

Nieleśne rezerwaty przyrody województwa wielkopolskiego

Poznań 2014

Nieleśne rezerwaty przyrody województwa wielkopolskiego

Poznań 2014

© 2014 Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu

Żaden z fragmentów tej książki nie może być publikowany w jakiejkolwiek formie bez wcześniejszej pisemnej zgody Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu.

Dotyczy to także fotokopii i mikrofilmów oraz rozpowszechniania za pośrednictwem nośników elektronicznych.

Projekt okładki Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu

Fotografie na okładce Łukasz Lamentowicz Kamil Szpotkowski Adriana Bogdanowska Jarosław Ramucki

Teksty o rezerwatach przyrody przygotował Łukasz Lamentowicz

Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu dziękuje Autorom fotografii za nieodpłatne przekazanie swych zdjęć na potrzeby wydania niniejszej książki

Niniejsze opracowanie powstało dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

Przygotowanie do druku, druk Omikron sp. z.o.o

Spis treści SPIS TREŚCI WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

REZERWATY FLORYSTYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Baszków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Brzeziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bytyńskie Brzęki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dolina Kamionki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dolinka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dołęga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gogulec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Goździk Siny w Grzybnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Huby Grzebieniskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jezioro Czarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jodły Ostrzeszowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kawęczyńskie Brzęki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miejski Bór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pieczyska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Śnieżycowy Jar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Torfowisko Kaczory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uroczysko Jary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Żywiec Dziewięciolistny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 8 11 14 17 21 24 27 30 33 36 39 42 45 48 51 55 58 61

REZERWATY FAUNISTYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czaple Wyspy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dębno nad Wartą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jezioro Trzebidzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ostoja Żółwia Błotnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rezerwat na Jeziorze Zgierzynieckim im. Bolesława Papi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Słonawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wyspy na Jeziorze Bytyńskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wyspa na Jeziorze Chobienickim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 64 67 70 73 76 80 83 86

REZERWAT WODNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Wełna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 REZERWATY TORFOWISKOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Bagno Chlebowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Bagno Chorzemińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Czarci Staw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Jezioro Drążynek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Kozie Brody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

4

Spis treści

Miranowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mszar Bogdaniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mszar nad Jeziorem Mnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Smolary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Torfowisko Lis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Torfowisko nad Jeziorem Świętym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Torfowisko Źródliskowe w Gostyniu Starym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wilcze Błoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Żurawiniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109 112 115 118 121 125 128 131 134

REZERWATY KRAJOBRAZOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bukowy Ostrów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Diabli Skok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jezioro Dębiniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jezioro Pławno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krajkowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kuźnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mielno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Okrąglak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wielkopolska Dolina Rurzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wrzosowiska w Okonku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wyspa Konwaliowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Złota Góra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Meteoryt Morasko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Niwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

137 138 141 144 147 150 153 156 159 162 166 169 172 175 178

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Szanowni Państwo, oddajemy w Państwa ręce drugą część przewodnika po rezerwatach przyrody województwa wielkopolskiego. Tym razem mamy przyjemność zaprosić Państwa do zapoznania się z rezerwatami przyrody, których przedmiotem ochrony są ekosystemy nieleśne wraz z ich fauną oraz florą.

Na terenie naszego kraju możemy wyróżnić kilka rodzajów rezerwatów przyrody.

Rezerwaty leśne mieliśmy okazję przedstawić Państwu w części pierwszej przewodnika zatytułowanej Leśne rezerwaty przyrody województwa wielkopolskiego. Jednakże ze względu na bogactwo siedlisk oraz krajobrazów, różnorodność faunistyczną i florystyczną naszym pragnieniem jest ukazać Państwu również walory przyrodnicze pozostałych rezerwatów przyrody województwa wielkopolskiego: krajobrazowych, krajobrazowo-leśnych, florystycznych, faunistycznych, torfowiskowych oraz wodnych.

Dla każdego rezerwatu ustanowiono indywidualny cel ochrony będący podstawą do zakwalifikowania go do jednego z wyżej wymienionych rodzajów. W ten sposób w rezerwatach faunistycznych i florystycznych objęto ochroną stanowiska rzadkich i zagrożonych gatunków zwierząt i roślin, jak na przykład śnieżycy wiosennej, żywca dziewięciolistnego czy populacji rzadkich gatunków bezkręgowców, ryb i ptaków wodnych, w rezerwatach torfowiskowych siedliska i zbiorowiska torfowisk niskich, przejściowych i wysokich, w rezerwatach krajobrazowych wyróżniające się krajobrazy o cechach naturalnych oraz w jedynym rezerwacie wodnym – fragment rzeki włosienicznikowej o podgórskim charakterze.

Dołożyliśmy starań, aby możliwie wyczerpująco przedstawić Państwu 55 rezerwatów przyrody wraz z ich charakterystyką, mapami oraz fotografiami obrazującymi walory przyrodnicze opisywanych obiektów. Do opracowania treści przewodnika wykorzystano literaturę zarówno historyczną, jak i współczesną, przygotowaną na potrzeby planów ochrony poszczególnych rezerwatów przyrody oraz dostępne publikacje naukowe.

Syntetyczna treść dotycząca każdego z rezerwatów przyrody pozwoli na szybką identyfikację jego najważniejszych wartości przyrodniczych, natomiast załączone mapy umożliwią ich łatwą lokalizację na terenie województwa wielkopolskiego. W treści większości z opisów zawarto również informacje o zagrożeniach, na jakie narażona jest współcześnie przyroda opisywanych rezerwatów.

Mamy nadzieję, że publikacja zainspiruje Państwa do pogłębienia wiedzy na temat tych wyjątkowych obszarów przyrodniczych będących jednymi z najbardziej dzikich i pierwotnych skrawków przyrody województwa wielkopolskiego. Zachęcam jednocześnie do przyłączenia się do ochrony tych cennych przyrodniczo miejsc, gdyż mamy ich już tak niewiele.

Serdecznie zapraszam do lektury!

Jolanta Ratajczak Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Poznaniu

R E Z E RWAT Y F LO RY S T YC Z N E

Śnieżyca wiosenna fot. Bartosz Nowak

BASZKÓW Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 3,76 ha Położenie administracyjne: gmina Zduny, powiat krotoszyński Nadleśnictwo: Krotoszyn, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Uroczyska Płyty Krotoszyńskiej PLH300002, obszar specjalnej ochrony ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie PLB300007 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu boru mieszanego ze stanowiskiem długosza królewskiego Osmunda regalis L.

Baszków

9

Rezerwat położony jest na obszarze chronionego krajobrazu „Dąbrowy Krotoszyńskie Baszków–Rochy”, około 3 km na wschód od miejscowości Baszków. Rezerwat otoczony jest przez lasy gospodarcze dużego kompleksu leśnego. Od strony południowej i wschodniej teren rezerwatu graniczy ze śródleśną polaną, natomiast w przyległych wydzieleniach leśnych dominują bory sosnowe. Teren rezerwatu jest równinny, nieznacznie opadający w kierunku południowym.

Długosz królewski

fot. Renata Wencławiak

Obszar rezerwatu w całości stanowi ekosystem leśny. Większość kompleksu zajmuje śródlądowy bór wilgotny Molinio-Pinetum o drzewostanie niemal wyłącznie sosnowym w wieku 61–80 lat z dominującą w runie trawą – trzęślicą modrą. Bezodpływowe zagłębienie terenu w centralnej części rezerwatu zajmuje zbiorowisko olsu torfowcowego Sphagno squarrosi-Alnetum zdominowane w drzewostanie przez olszę czarną.

Warstwa runa jest dobrze wykształcona i składają się na nią w szczególności mchy torfowce.

Na szczególną uwagę w rezerwacie zasługuje stanowisko chronionej paproci długosza królewskiego, będące miejscem występowania jednej z najliczniejszych populacji tego gatunku w Wielkopolsce. Obecnie populacja tej okazałej paproci w rezerwacie jest stabilna i wykazuje tendencję do rozprzestrzeniania się. Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 89 gatunków roślin naczyniowych i 20 gatunków mchów.

Z gatunków objętych ochroną występują między innymi: mokradłoszka zaostrzona, widłoząb miotłowy, bielistka siwa, torfowiec frędzlowaty i torfowiec błotny.

10

Rezerwaty florystyczne

Młody rozwijający się liść długosza królewskiego

fot. Renata Wencławiak

Spośród gatunków zwierząt występujących w rezerwacie, warto zwrócić uwagę na rzadkie gatunki ważek, takie jak żagnica mniejsza i żądłówka. Obszar rezerwatu jest również miejscem występowania gatunków płazów, takich jak: ropucha szara, żaba trawna i rzekotka drzewna oraz licznych gatunków ptaków wróblowych, jak na przykład: rudzik, gajówka, świstunka, piecuszek, muchołówka żałobna i kowalik.

Jednym z największych zagrożeń dla ekosystemu wilgotnych borów i olsów jest zakłócenie stosunków wodnych. Niekorzystny wpływ na różnorodność biologiczną rezerwatu ma wpływ również rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych roślin, a w szczególności czeremchy amerykańskiej i dębu Długosz królewski z pędem zarodnionośnym fot. Renata Wencławiak czerwonego.

BRZEZINY Rok utworzenia: 1958 Powierzchnia: 4,41 ha Położenie administracyjne: gmina Brzeziny, powiat kaliski Nadleśnictwo: Kalisz, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie stanowiska rzadkiego gatunku paproci – długosza królewskiego Osmunda regalis oraz siedliska lasu bagiennego wraz z innymi rzadkimi gatunkami flory

12

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat położony jest w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego, około 370 m na południowy wschód od miejscowości Brzeziny. Rezerwat leży na terenie większego kompleksu leśnego, w obszarze chronionego krajobrazu „Dolina rzeki Prosny”. Teren rezerwatu stanowi obniżenie w stosunku do przyległego terenu i łagodnie spada w kierunku północno-wschodnim. Ukształtowanie terenu rezerwatu pozbawione jest deniwelacji.

Długosz królewski

fot. Zbigniew Hudzia

Przeważająca część rezerwatu to ekosystemy leśne. Największą powierzchnię zajmują fitocenozy śródlądowego boru wilgotnego Molinio caeruleae-Pinetum, który porasta nisko położone miejsca na ubogim, piaszczystym podłożu. Drzewostan utworzony jest głównie przez takie gatunki jak: sosna zwyczajna, brzoza brodawkowata, świerk pospolity i olsza czarna. Warstwę krzewów tworzy podrost brzozy brodawkowatej i omszonej z domieszką sosny zwyczajnej i dębów: szypułkowego i bezszypułkowego. Ponadto występują tu również kruszyna pospolita, czeremcha amerykańska, jarząb zwyczajny i jałowiec pospolity. W bogatym gatunkowo runie występują przeważnie: trzęślica modra, siódmaczek leśny, borówka czernica, borówka brusznica, turzyca pospolita i kosmatka owłosiona. Bardzo ważnym składnikiem runa jest okazała paproć – długosz królewski.

Spotkać tutaj można również gatunki rzadkie i zagrożone w Wielkopolsce, takie jak bagno zwyczajne i borówkę bagienną.

Niewielki fragment w południowo-zachodnim skraju rezerwatu zajmuje płat suboceanicznego boru świeżego Leucobryo-Pinetum, będącego uboższą formą wyżej opisanego boru wilgotnego. Jest to drzewostan zdominowany przez sosnę zwyczajną, dąb szypułkowy i brzozę brodawkowatą. W warstwie mszystej stwierdzono obecność modraczka sinego, widłozęba miotlastego i rokietu pospolitego.

Brzeziny

Brzezina z widłakiem jałowcowatym

13

fot. Zbigniew Hudzia

Miejsca wilgotne i zabagnione znajdujące się w północno-zachodniej części rezerwatu porasta niewielki fragment łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. Drzewostan buduje głównie olsza czarna, a w warstwie krzewów przeważa obficie odnawiająca się czeremcha amerykańska, kruszyna pospolita i jeżyna fałdowana. Runo tworzą liczne gatunki roślin zielnych, jak na przykład: siódmaczek leśny, turzyca pospolita, turzyca długokłosa i turzyca żółta.

Na terenie rezerwatu stwierdzono jak do tej pory występowanie 81 gatunków roślin naczyniowych. Część z niech to gatunki objęte ochroną jak wyżej wspomniane: bagno zwyczajne i długosz królewski.

Do najważniejszych zagrożeń rezerwatu należy wkraczanie inwazyjnych i obcych geograficznie gatunków roślin jak na przykład czeremchy amerykańskiej. Ponadto duże znaczenie ma również spadek poziomu wód gruntowych prowadzący w konsekwencji do zaniku gleb torfowych i wycofywania się gatunków roślin związanych z siedliskami torfowiskowymi.

BYTYŃSKIE BRZĘKI Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 15,15 ha Otulina: 15,19 ha Położenie administracyjne: gmina Kaźmierz, powiat szamotulski Nadleśnictwo: Pniewy, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Grądy Bytyńskie PLH300051 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie populacji jarzębu brekinii Sorbus torminalis oraz renaturalizacja zasiedlanych przez ten gatunek zniekształconych fitocenoz leśnych

Bytyńskie Brzęki

15

Rezerwat położony jest około 1,5 km na południowy zachód od miejscowości Bytyń. Obszar rezerwatu położony jest na pagórkach moreny czołowej fazy poznańskiej zlodowacenia bałtyckiego. Ukształtowanie powierzchni rezerwatu jest względnie płaskie. W zachodniej części obiektu znajduje się sześć bezodpływowych zagłębień, które w okresie wczesnowiosennym podtapiane są wodami opadowymi. Rezerwat położony jest w dużym kompleksie leśnym, a w jego bezpośrednim otoczeniu dominują ponadstuletnie drzewostany dębu szypułkowego, natomiast od strony północno-wschodniej rezerwat graniczy z polami uprawnymi.

Grąd środkowoeuropejski z okazami jarzębu brekinii

fot. Łukasz Lamentowicz

Na obszarze rezerwatu dominują ekosystemy leśne zajmujące ponad 90% jego powierzchni, natomiast pozostałą część tworzą ekosystemy bagienne, porośnięte obecnie przez inicjalne stadia lasów łęgowych. Największą powierzchnię rezerwatu zajmują obecnie płaty grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum. Drzewostan ma budowę dwupiętrową. Piętro górne tworzy głównie dąb szypułkowy ze znacznym udziałem jarzębu brekinii, jednakże w niektórych fragmentach lasu wyróżnia się podwyższony udział sosny zwyczajnej i modrzewia. W piętrze dolnym dominuje grab zwyczajny. Podszyt tworzony jest głównie przez podrosty graba oraz krzewiaste okazy jarzębu brekinii. Zwarty okap drzew ograniczający dopływ światła do dna lasu powoduje, że warstwa runa jest względnie uboga gatunkowo. Dominuje w niej marzanka wonna i perłówka jednokwiatowa oraz gdzieniegdzie przytulia leśna. W obrębie bezodpływowych zagłębień terenu wykształcają się płaty łęgu wiązowo-jesionowego Querco-Ulmetum minoris, w których przeważa jesion wyniosły z udziałem olszy czarnej.

16

Rezerwaty florystyczne

Jarząb brekinia

fot. Maciej Bernat

Występujący na terenie rezerwatu jarząb brekinia jest gatunkiem objętym w Polsce ochroną ścisłą. Należy do najrzadszych gatunków rodzimych drzew leśnych. Odpowiednie warunki świetlne są niezbędne dla tego światłolubnego gatunku do kwitnienia i owocowania oraz przetrwania siewek. Jego stanowisko w rezerwacie uznawane jest za jedno z największych w Wielkopolsce.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono 155 gatunków roślin. Część z nich to gatunki chronione, jak na przykład wiciokrzew pomorski i wawrzynek wilczełyko.

Fauna rezerwatu jest względnie różnorodna, lecz stwierdzone gatunki są raczej powszechne w regionie. Spośród gadów w rezerwacie występuje jaszczurka zwinka i zaskroniec. Ptaki reprezentowane są zwykle przez gatunki pospolicie występujące w lasach i parkach, jednakże na szczególną uwagę zasługuje para lęgowa nielicznego i związanego z grądami dzięcioła średniego. Obszar rezerwatu jest również miejscem występowania ssaków, na przykład jelenia, ryjówki aksamitnej i kuny.

Jednym z głównych zagrożeń rezerwatu jest silne zwarcie drzewostanu w miejscach występowania odnowień nalotu jarzębu brekinii uniemożliwiające skuteczne odnawianie się drzewostanu. Ponadto, duże znaczenie ma również rozprzestrzenianie gatunków obcych i inwazyjnych, na przykład czeremchy amerykańskiej, robinii akacjowej i niecierpka drobnokwiatowego oraz spadek poziomu wód gruntowych zagrażający lokalnej populacji jarzębu brekinii.

DOLINA KAMIONKI Rok utworzenia: 2004 Powierzchnia: 59,18 ha Położenie administracyjne: gmina Międzychód, powiat międzychodzki Nadleśnictwo: Bolewice, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Szczecinie Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Kamionki PLH300031 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych kompleksu ekosystemów związanych z doliną rzeki, wraz z charakterystycznymi dla nich gatunkami roślin

18

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat położony jest około 1,5 km na południowy wschód od miejscowości Kamionna, na terenie Pszczewskiego Parku Krajobrazowego i częściowo obszarze chronionego krajobrazu „H” Międzychód. Rezerwat obejmuje fragment głębokiej doliny rzeki Kamionki, ukształtowanej przez polodowcowe wody roztopowe podczas zlodowacenia bałtyckiego.

Jar w dolinie Kamionki

fot. Magdalena Majewska

W rezerwacie objęto ochroną malowniczy krajobraz rzeki Kamionki wraz z licznymi stokami i wąwozami o nachyleniu miejscami do 40°. Płaskie, zabagnione dno doliny otoczone jest po obu stronach wysokimi krawędziami. Rzeka wcinając się głęboko w utwory geologiczne otwiera pokłady wodonośne i tym samym przyczynia się do powstawania źródlisk wypływających bezpośrednio z krawędzi doliny.

Na obszarze rezerwatu występują głównie ekosystemy leśne oraz w rozproszeniu ekosystemy nieleśne, jak trzcinowiska oraz zespoły źródliskowe i zaroślowe. Na przeważającej powierzchni rezerwatu występują lasy olszowe, a wśród nich na niewielkich powierzchniach rozmieszczone są zespoły roślinności szuwarowej i turzycowiska. Olsy porastają mocno wilgotne gleby torfowe, na powierzchni których okresowo stagnuje woda. Ich drzewostan buduje olsza czarna w wieku 30–70 lat, który przechodzi stopniowo w ciągnący się pasem po obu stronach rzeki łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum.

Krawędzie doliny Kamionki porasta grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum, w którego drzewostanie dominuje buk zwyczajny w wieku 130–170 lat, a w domieszce rosną dąb szypułkowy, grab zwyczajny, klon zwyczajny i jawor. Warstwę krzewów

Dolina Kamionki

19

budują zwykle podrosty graba, buka i leszczyny, natomiast warstwę runa – gatunki zielne jak gwiazdnica wielkokwiatowa czy gajowiec żółty. W południowej części rezerwatu, na stromych zboczach, wykształcają się również płaty kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-Fagetum. Jest to urokliwy las bukowy charakteryzujący się kolumnowymi pniami i rozłożystymi konarami, z grubą warstwą ściółki i gdzieniegdzie zakwitającymi wiosną zawilcami gajowymi.

Krajobraz rezerwatu dopełniają liczne leżące i zawieszone martwe kłody w różnym stopniu rozkładu, mające ważne znaczenie dla prawidłowo funkcjonującego ekosystemu leśnego.

Rezerwat ze względu na mozaikę różnorodnych siedlisk jest miejscem występowania 58 gatunków mszaków, w tym chronionych, jak na przykład: gładysza paprociowatego, mokradłoszki zaostrzonej, brodawkowca czystego i fałdownika nastroszonego oraz 10 gatunków wątrobowców. Florę naczyniową reprezentuje około 300 gatunków, wśród których część to gatunki chronione, na przykład: buławnik czerwony, kukułka plamista, wawrzynek wilczełyko i pełnik europejski.

Rezerwat jest ponadto ważnym miejscem występowania grzybów wielkoowocnikowych, których stwierdzono łącznie 115 gatunków.

Fauna rezerwatu jest bardzo różnorodna. Spośród owadów na szczególną uwagę zasługuje obecność pięciu gatunków biegaczy i czterech gatunków trzmieli. W wodach rzeki Kamionki spotkać można chronionego śliza, a w siedliskach wodno-błotnych chronione gatunki płazów, na przykład żabę trawną i ropuchę szarą. Lasy są miejscem

Grąd środkowoeuropejski

fot. Kamil Szpotkowski

20

Rezerwaty florystyczne

Łęgi nad rzeką Kamionką

fot. Kamil Szpotkowski

występowania interesujących gatunków ptaków, w tym między innymi: jastrzębia, krogulca, żurawia, siniaka, puszczyka i zimorodka.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należą: przesuszenie gleb w wyniku obniżenia poziomu wód gruntowych i wysychanie cieków zasilających rzekę, przenikanie roślinności synantropijnej do rezerwatu oraz zmiana warunków glebowych – nitrifikacja przez robinię akacjową.

DOLINKA Rok utworzenia: 1974 Powierzchnia: 1,77 ha Położenie administracyjne: gmina Lipno, powiat leszczyński Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie stanowiska pełnika europejskiego Trollius europaeus L.

22

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat położony jest około 100 m na południe od miejscowości Goniembice. Obejmuje dolinę niewielkiego uregulowanego cieku na odcinku około kilometra. Ukształtowanie terenu rezerwatu pozbawione jest zauważalnych deniwelacji.

Łąka wilgotna z pełnikiem europejskim

fot. Magdalena Majewska

Rezerwat utworzono w celu ochrony populacji pełnika europejskiego, objętego w Polsce ochroną ścisłą. Pełnik europejski jest to roślina należąca do rodziny jaskrowatych. Charakteryzuje się kulistymi, żółtymi kwiatami o średnicy około 3 cm. Jest to gatunek związany z wilgotnymi, żyznymi łąkami oraz torfowiskami niskimi. Jest silnie zagrożony wskutek osuszania wilgotnych łąk, a nierzadko również zrywany i wykopywany do celów handlowych jako roślina ozdobna. Pełnik europejski miał niegdyś w rezerwacie dogodne warunki występowania, lecz jego populacja podlega obecnie zauważalnym fluktuacjom.

Największą powierzchnię rezerwatu zajmują płaty żyznej i wilgotnej łąki z ostrożeniem warzywnym, która pokrywa około 70% jego powierzchni. Poza rosnącym na niej pełnikiem europejskim spotkać można tu również wiele innych interesujących gatunków, jak na przykład: krwiściąg lekarski, olszewnik kminkolistny i turzyca dwustronna.

Znaczną powierzchnię zajmuje kompleks ziołorośli i szuwarów turzycowych budowany głównie przez różnorodne gatunki roślin zielnych: podagrycznika pospolitego, pokrzywę zwyczajną, jaskra ostrego, szczaw zwyczajny czy turzycę błotną. W wielu miejscach, a w szczególności w strefach przybrzeżnych cieku, zauważalny jest udział trzciny pospolitej. W zachodniej części rezerwatu wykształcił się fragment olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum. Ogółem teren rezerwatu stanowi miejsce występowania 154 gatunków roślin naczyniowych.

Dolinka

Pełnik europejski

23

fot. Magdalena Majewska

Spośród przedstawicieli fauny w rezerwacie stwierdzono występowanie ślimaka winniczka i ślinika ogrodowego oraz odnotowano gniazdowanie cierniówki, kapturki, słowika rdzawego, trznadla, zaganiacza oraz sierpówki.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy zacienienie populacji pełnika europejskiego. Ponadto duże znaczenie ma również przesuszenie wierzchniej warstwy gleby wywołane zaleganiem grubej warstwy liści topól oraz ekspansja gatunków niezwiązanych z wilgotnymi łąkami jak na przykład: ostrożenia polnego, trzciny pospolitej, pokrzywy zwyczajnej i maliny właściwej. Działania ochronne polegające na poprawie stanu siedliska pełnika europejskiego prowadzone są w rezerwacie od 2012 roku i stopniowo eliminują te zagrożenia.

Kępa pełnika europejskiego

fot. Konrad Świtalski

DOŁĘGA Rok utworzenia: 1958 Powierzchnia: 1,17 ha Położenie administracyjne: gmina Oborniki, powiat obornicki Nadleśnictwo: Oborniki, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie populacji skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia

Dołęga

Młode pędy skrzypu olbrzymiego

25

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Oborniki

Rezerwat położony jest około 11 km na zachód od Obornik. Rozciąga się nad rzeką Wartą, nieopodal ujścia do niej rzeki Samicy. Obejmuje on swoimi granicami stromą, na skutek intensywnego podmywania i erozji brzegowej, skarpę w zakolu rzeki Warty o nachyleniu 30–45°. Rezerwat ma wydłużony kształt. Jego długość wynosi około 420 m, a szerokość około 40 m.

Rezerwat utworzono w celu ochrony populacji skrzypu olbrzymiego. Jest to najokazalszy spośród gatunków skrzypów rosnących w kraju. W dogodnych warunkach jego pędy mogą dochodzić do 1,5 m wysokości. Jest to gatunek podgórski, preferujący wilgotne siedliska o średnim nasłonecznieniu. W rezerwacie znalazł dogodne warunki do wzrostu. Porasta tam strome stoki skarpy nadwarciańskiej, w postaci skupień obejmujących od kilku do kilkunastu pędów.

W rezerwacie dominują zasadniczo dwa zbiorowiska leśne, takie jak: zespół łęgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum oraz zbiorowisko lasu liściastego stanowiącego etap przejściowy pomiędzy borami mieszanymi poza rezerwatem, a położonym niżej łęgiem jesionowo-olszowym. Łęg jesionowo-olszowy zajmuje najniżej położone partie rezerwatu zbliżone do rzeki Warty, będące jednocześnie pod wpływem wód gruntowych w dolnej części pasa tego zespołu i wód stokowych w górnej części zasięgu. Warstwę drzew tworzy olsza szara, olsza czarna, z domieszką sosny zwyczajnej i świerku pospolitego. Warstwę podszytu reprezentują: bez czarny, leszczyna pospolita i wiciokrzew pospolity. W warstwie zielnej największe stosunkowo pokrycie wykazują: pokrzywa

26

Rezerwaty florystyczne

zwyczajna, bluszczyk kurdybanek, bodziszek cuchnący i niecierpek drobnokwiatowy.

Miejsca wypływu źródlisk ze stoku skarpy porasta skrzyp olbrzymi.

Wyższe partie rezerwatu zajmuje drzewostan zbudowany głównie przez sosnę pospolitą z domieszką dębu szypułkowego i olszy czarnej. W zwartej warstwie krzewów zaobserwować można leszczynę pospolitą, bez czarny, szakłak pospolity oraz jałowiec pospolity. Warstwę runa tworzą głównie takie gatunki jak: trzcinnik piaskowy, pokrzywa zwyczajna, niecierpek drobnokwiatowy, lnica pospolita i nerecznica samcza.

Głównym zagrożeniem dla celu ochrony rezerwatu jest nadmierna ekspansja leszczyny i bzu czarnego ocieniających stanowiska skrzypu olbrzymiego. Nadmierne zacienienie może prowadzić do ograniczenia produkcji kłosów zarodnionośnych i w konsekwencji jego ustępowanie i zastępowanie przez inne gatunki roślin.

Skrzyp olbrzymi

fot. Łukasz Lamentowicz

GOGULEC Rok utworzenia: 2001 Powierzchnia: 5,29 ha Otulina: 5,24 ha Położenie administracyjne: gmina Suchy Las, powiat poznański Nadleśnictwo: Łopuchówko, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Biedrusko PLH300001 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych roślinności torfowiska i przyległych ekosystemów oraz zabezpieczenie naturalnych procesów kształtujących strukturę torfowiska

28

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat położony jest na skraju wsi Złotkowo koło Poznania, w sąsiedztwie obszaru chronionego krajobrazu „Biedrusko”.

Obszar rezerwatu charakteryzuje się unikatowymi walorami przyrodniczymi. Obejmuje on rzadko spotykany w Wielkopolsce typ torfowiska o charakterze przejściowym wraz z bogatą florą, w tym gatunków roślin zagrożonych wymarciem w Wielkopolsce.

Na obszarze rezerwatu można wyróżnić część północną o charakterze torfowiska przejściowego oraz część południową obejmującą zagłębienie powstałe w wyniku eksploatacji torfu, wypełnione obecnie stagnującą wodą.

Zarastające torfowisko

fot. Bartosz Nowak

Centralną część torfowiska tworzy pło mszarne zbudowane głównie z mchów torfowców. Jego charakterystycznym elementem roślinnym są płaty wełnianki wąskolistnej i turzycy dzióbkowatej. W nielicznych już miejscach na obszarze torfowiska spotkać można również owadożerną rosiczkę okrągłolistną. Obecnie ten fragment rezerwatu podlega silnym przekształceniom w kierunku brzeziny bagiennej.

Południowa część rezerwatu ma postać torfianki poeksploatacyjnej charakteryzującej się coraz większym stopniem wypłycenia. W jej zarastaniu główny udział biorą zespoły z udziałem osoki aloesowatej oraz grążela żółtego.

Wilgotny okrajek torfowiska porastają fitocenozy leśne w postaci inicjalnych płatów olsu torfowcowego Sphagno squarrosi-Alnetum oraz zarośla łozowe. Na niewielkim fragmencie obszaru rezerwatu, tuż przy północno-zachodnim brzegu torfowiska znajduje się płat łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. Mineralne stoki w bezpośrednim otoczeniu torfowiska zajmuje drzewostan środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego Calamagrostio-Quercetum.

Gogulec

Mchy torfowce w warstwie mszystej lasu

29

fot. Łukasz Lamentowicz

Na obszarze rezerwatu udokumentowano występowanie gatunków roślin objętych ochroną, spośród których na uwagę zasługuje obecność rosiczki okrągłolistnej oraz występowanie chronionych gatunków mszaków między innymi: torfowca wąskolistnego, torfowca Russowa, torfowca okazałego i torfowca magellańskiego.

Jednym z najważniejszych zagrożeń na obszarze rezerwatu jest spadek poziomu wód powodujący zarastanie powierzchni torfowiska zbiorowiskami zaroślowymi, a w konsekwencji lasem.

GOŹDZIK SINY W GRZYBNIE Rok utworzenia: 1964 Powierzchnia: 16,6 ha Otulina: 26,19 ha Położenie administracyjne: gmina Mosina, powiat poznański Nadleśnictwo: Konstantynowo, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Rogalińska Dolina Warty PLH300012, obszar specjalnej ochrony ptaków Ostoja Rogalińska PLB300017 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych jednego z rzadkich w Polsce stanowisk goździka sinego (Dianthus caesitus), osiągającego tu swą północną granicę występowania

Goździk Siny w Grzybnie

Goździk siny

31

fot. Marcin Szwarc

Rezerwat położony w zachodniej części Rogalińskiego Parku Krajobrazowego, około 2 km na północny wschód od miejscowości Pecna. Znaczną część rezerwatu zajmuje nieregularny wał wydmowy o wydłużonym kształcie.

Młody goździk siny w runie mszarnym

fot. Łukasz Lamentowicz

32

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat utworzono w celu ochrony jednego z nielicznych w Polsce stanowisk goździka sinego. Jest to gatunek rzadki, który podlega w Polsce ochronie ścisłej. Jego charakterystyczną cechą jest sine zabarwienie liści, od którego wywodzi się nazwa rośliny.

Jest to niewielka bylina do 25 cm wysokości o pachnących kwiatach koloru jasnopurpurowego. Goździk siny to gatunek preferujący odsłonięte, silnie nasłonecznione miejsca oraz gleby o kwaśnym odczynie. Populacja goździka sinego w rezerwacie charakteryzuje się obecnie niewielką liczebnością, pomimo obecności kwaśnych gleb bielicowych zalegających na znacznej części wydmy. Porasta on grzbiet stoku wydmowego, niegdyś silnie nasłonecznionego, a obecnie coraz mocniej zacienionego w wyniku starzenia się i zagęszczania drzewostanu.

Łan konwalii majowej na wale wydmowym

fot. Łukasz Lamentowicz

Teren rezerwatu w całości pokrywa zbiorowisko leśne o charakterze boru świeżego Peucedano-Pinetum. Drzewostan tworzy głównie sosna zwyczajna z domieszką świerka.

W warstwie podszytu dominuje czeremcha amerykańska i bez czarny. Spośród gatunków runa szczególnie licznie występuje konwalia majowa, gorysz pagórkowaty i kokoryczka wonna. Ponadto, znaczny udział we współtworzeniu runa mają również: trzcinnik piaskowy, wrzos, kostrzewa owcza, pszeniec zwyczajny, orlica pospolita oraz mszaki, jak na przykład rokietnik pospolity oraz widłoząb falisty. W rezerwacie odnotowano występowanie chronionego widłaka spłaszczonego.

Obecnie największym zagrożeniem w rezerwacie jest nadmierny rozrost warstwy podszytu, który prowadzi do zacienienia runa i w konsekwencji ustępowania ciepłoi światłolubnego goździka sinego z terenu rezerwatu. Pomimo prób zasilenia lokalnej populacji tego gatunku populacją pochodzącą z uprawy ex situ nie zaobserwowano zwiększenia liczebności goździka sinego w rezerwacie.

HUBY GRZEBIENISKIE Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 14,73 ha Położenie administracyjne: gmina Kaźmierz, powiat szamotulski Nadleśnictwo: Pniewy, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Grądy Bytyńskie PLH300051 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu lasu liściastego ze stanowiskiem obuwika pospolitego Cypripedium calceolus

34

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat znajduje się około 2 km na południowy zachód od miejscowości Młodasko. Bezpośrednie otoczenie rezerwatu stanowią liczące 70–90 lat drzewostany dębowe.

Jedynie od południa rezerwat graniczy z gruntami rolnymi oraz zabudową o charakterze rezydencjonalnym. Rezerwat zlokalizowany jest w obszarze wysoczyzny morenowej płaskiej zlodowacenia bałtyckiego o deniwelacjach 3–5 m.

Grąd środkowoeuropejski

fot. Łukasz Lamentowicz

Obszar rezerwatu praktycznie w całości pokrywają ekosystemy leśne. Największą powierzchnię zajmuje zespół grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum.

Struktura drzewostanu jest zwykle dwupiętrowa. W górnym piętrze dominuje dąb szypułkowy, modrzew europejski i sosna zwyczajna. Dolne piętro tworzy grab zwyczajny.

Warstwa podszytu charakteryzuje się zróżnicowanym stopniem pokrycia i udziałem takich gatunków jak leszczyna pospolita i grab zwyczajny. W warstwie runa najczęściej występują gatunki zielne jak podagrycznik pospolity, czyściec leśny i przytulia wonna.

Niektóre fragmenty lasu wyróżniają się masowo występującą konwalią majową oraz silnym rozwojem leszczyny pospolitej. Zachodnią część rezerwatu zajmują nasadzenia buka zwyczajnego stanowiące leśne zbiorowisko zastępcze.

Jednym z najcenniejszych gatunków roślin, dla którego ochrony powołano rezerwat jest obuwik pospolity. Jest to ginący w Polsce przedstawiciel rodziny storczykowatych, którego charakterystyczną cechą są okazałe kwiaty z cytrynowożółtą, pantofelkowato rozdętą warżką o długości 2–3 cm tworzącą swoistego rodzaju pułapkę, do której wpadają owady. Nasiona obuwika kiełkują w obecności grzybów z rodziny podstawczaków, a pierwsze kwiaty pojawiają się dopiero po 6–8 latach. Jest to bez wątpienia jeden z najbardziej charakterystycznych gatunków rodziny storczykowatych w Polsce, ale równocześnie jeden z najbardziej zagrożonych. Jego populacja w Polsce uległa drastycznemu zmniejszeniu, co obserwuje się również na terenie rezerwatu.

Huby Grzebieniskie

Obuwik pospolity

Gnieźnik leśny

35

fot. Czesław Kurowski

fot. Monika Kubiak

Ogółem w rezerwacie wykazano występowanie 184 gatunków roślin naczyniowych. Spośród nich część to gatunki objęte ochroną. Należą do nich między innymi: lilia złotogłów i jarząb brekinia. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie chronionych storczyków. Oprócz wyżej wspomnianego obuwika pospolitego w rezerwacie spotykany jest również podkolan biały, kruszczyk szerokolistny i gnieźnik leśny.

Do zagrożeń rezerwatu należy niekorzystne oddziaływanie ze strony gatunków iglastych jak modrzew europejski oraz w mniejszym stopniu sosna zwyczajna i świerk. Gatunki te mają istotny udział w drzewostanie rezerwatu, prowadząc tym samym do silnego zakwaszenia wierzchniej warstwy gleby w wyniku rozkładu ściółki iglastej i w konsekwencji zubożenia runa leśnego, typowego dla grądów. Ważnym zagrożeniem dla objętego ochroną w rezerwacie obuwika pospolitego jest silne zarastanie i zacienianie stanowisk jego występowania powodujące zaprzestanie kwitnienia roślin i spadek ich liczby.

JEZIORO CZARNE Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 17,75 ha Położenie administracyjne: gmina Murowana Goślina, powiat poznański Leśny Zakład Doświadczalny w Murowanej Goślinie, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Uroczyska Puszczy Zielonki PLH300058 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych stanowisk rzadkich roślin związanych z jeziorami dystroficznymi oraz płem torfowiska przejściowego

Jezioro Czarne

37

Rezerwat znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka, około 1,5 km na wschód od miejscowości Pławno. Granice rezerwatu określają zasadniczo brzegi dwóch jezior wchodzących w obszar rezerwatu: jeziora Czarnego Małego i jeziora Czarnego Dużego. Rezerwat usytuowany jest w obrębie głębokiej rynny glacjalnej rozciągającej się od Murowanej Gośliny aż do Pobiedzisk. Jego najbliższe otoczenie stanowią lasy gospodarcze w wieku 30–100 lat.

Jezioro Czarne

fot. Marek Knobel

Rezerwat należy do unikatowych w skali regionalnej obiektów przyrodniczych.

Ochroną objęto tu jezioro eutroficzne Czarne Duże i jezioro ramienicowe Czarne Małe oraz dwa odrębne torfowiska mszarne, będące ostoją rzadkich i zagrożonych gatunków roślin. Jeziora reprezentują rzadki w Wielkopolsce typ jezior humusowych, o wodach zasobnych w substancje humusowe przy jednocześnie podwyższonych wartościach koncentracji wapnia i magnezu.

Jezioro Czarne Duże jest bogate w związki odżywcze i charakteryzuje się niewielką przejrzystością wody. Jest ono właściwie pozbawione roślinności zanurzonej.

Jezioro Czarne Małe to silnie wypłycony, śródleśny zbiornik wodny. Wody jeziora charakteryzują się wysokimi zawartościami substancji humusowych, co nadaje wodzie lekko brunatne zabarwienie. W strefie brzegowej jeziora dominują zbiorowiska szuwaru kłociowego i paprociowego. Roślinność zanurzoną stanowią głównie łąki ramienicowe.

Ponadto, w pasie roślin pływających stwierdzono płaty zbiorowisk o liściach pływających z udziałem grążela żółtego i grzybieni białych.

Torfowiska rezerwatu znajdują się między jeziorami Czarne Duże i Czarne Małe oraz we wschodniej i południowo-wschodniej części jeziora Czarne Duże. Torfowiska

38

Rezerwaty florystyczne

mają płaską strukturę i budowane są przez kilka gatunków mchów torfowców, głównie torfowca odgiętego i torfowca błotnego oraz dość licznie występującą żurawinę błotną, rosiczkę okrągłolistną i wełniankę wąskolistną.

Na niewielkich powierzchniach, głównie w zachodniej części jeziora Czarne Małe i we wschodniej części jeziora Czarne Duże, występują płaty olsu torfowcowego Sphagno-Alnetum, które powstały przypuszczalnie w wyniku zarastania bezdrzewnego torfowiska przejściowego.

Ogółem na terenie rezerwatu wykazano występowanie 156 taksonów roślin naczyniowych, 46 gatunków mszaków oraz 8 gatunków ramienic. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie rzadkich i zagrożonych gatunków mszaków, na przykład: skorpionowca brunatnego, torfowca magellańskiego, torfowca okazałego. Rezerwat jest również miejscem występowania chronionych gatunków roślin naczyniowych, jak na przykład: pływacza pośredniego, kłoci wiechowatej i bobrka trójlistkowego.

W rezerwacie występują również różnorodni przedstawiciele świata zwierząt. Spośród nich odnotowano obecność między innymi płazów, na przykład ropuchy szarej i traszki zwyczajnej oraz pospolitych gatunków ptaków, w tym kukułki, dzięcioła dużego, trzcinniaka. Rezerwat jest również miejscem występowania ssaków, takich jak wydra, kuna leśna i lis.

Wilgotny las olchowy

fot. Marek Knobel

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy spadek poziomu wód gruntowych, a w konsekwencji ekspansja roślin drzewiastych i zmniejszanie się areału cennych siedlisk torfowiskowych. Ponadto, negatywne znaczenie dla przyrody rezerwatu ma wzrost urbanizacji i rekreacji terenów Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka.

JODŁY OSTRZESZOWSKIE Rok utworzenia: 1963 Powierzchnia: 8,8 ha Położenie administracyjne: gmina Doruchów, powiat ostrzeszowski Nadleśnictwo: Przedborów, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Jodły Ostrzeszowskie PLH300059 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie lasu mieszanego z udziałem jodły pospolitej Abies alba, świerka pospolitego Picea abies i buka zwyczajnego Fagus sylvatica na granicach naturalnego zasięgu ich występowania

40

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat położony jest w południowej części województwa wielkopolskiego, około 2 km na wschód od Ostrzeszowa. Leży w obszarze chronionego krajobrazu „Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska”. Teren rezerwatu uformowany został w okresie zlodowacenia środkowopolskiego i zajmuje wschodni kraniec Wzgórz Ostrzeszowskich obejmujących wzniesienia morenowe z szeregiem moren czołowych. Północno-zachodnia część rezerwatu obejmuje obniżoną, płaską i zatorfioną dolinę między wzniesieniami, graniczącą od południa ze Strugą Młynkówką. Rzeźba terenu w południowej i wschodniej części rezerwatu jest falista. Przebiega tędy głęboki jar odnogi Strugi Młynkówki oraz znajdują się tu drobne, bezodpływowe, zatorfione zagłębienia.

Jodła pospolita

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Przedborów

Obszar rezerwatu praktycznie w całości pokrywają różnorodne zbiorowiska leśne. Największą powierzchnię zajmuje obecnie kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum. Jest to wielogatunkowy drzewostan budowany głównie przez świerk

Jodły Ostrzeszowskie

41

z domieszką dębu, buka, sosny, jodły i brzozy. W warstwie podszytu dominują podrosty drzew oraz krzewy, jak leszczyna, kruszyna i głóg. Zwartą warstwę runa budują liczne rośliny naczyniowe: siódmaczek leśny, borówka czarna, konwalijka dwulistna, szczawik zajęczy oraz orlica pospolita.

Zatorfiony zbiornik wodny

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Przedborów

Wilgotne gleby torfowe w północnej części rezerwatu porasta borealna świerczyna Sphagno-Piceetum. Drzewostan tego zespołu buduje świerk z niewielką domieszką sosny, olchy i jodły. W warstwie krzewów występują podrosty świerka i olchy, kruszyna oraz rzadziej jarząb i wierzba szara. Runo charakteryzuje się udziałem torfowca Girgensohna i torfowca ostrolistnego.

Tereny w północno-zachodniej części rezerwatu obejmujące fragment Strugi Młynkówki porasta ols porzeczkowy Carici elongatae-Alnetum. Charakterystyczną cechą tego lasu jest runo z wypiętrzającymi się kępami korzeni olszy czarnej porośniętymi przez rośliny zielne i dolinkami z okresowo stagnującą wodą. W drzewostanie poza olszą czarną domieszkowo pojawia się również świerk oraz brzoza. Wilgotną warstwę runa porastają płaty turzycy odległokłosej.

Rezerwat utworzono w celu zachowania fragmentu boru mieszanego z udziałem jodły, świerka i buka na krańcu ich zasięgu występowania. Jodła jest gatunkiem, który osiąga w Polsce północną granicę swojego rozmieszczenia. Niestety, prawdopodobnie wskutek przemysłowego zanieczyszczenia powietrza nastąpił w rezerwacie nasilony proces zamierania, który objął jodłę i świerk. Populacja tych gatunków podlega aktualnie znacznym wahaniom. Pomimo ustępowania dojrzałych egzemplarzy z drzewostanu odnotowuje się w runie podrost młodych jodeł i świerków pochodzenia naturalnego.

KAWĘCZYŃSKIE BRZĘKI Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 49,86 ha Położenie administracyjne: gmina Babiak, powiat kolski Nadleśnictwo: Koło, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie lasu liściastego z najdalej wysuniętym na wschód na Nizinie Wielkopolskiej stanowiskiem jarzębu brekinii Sorbus torminalis

Kawęczyńskie Brzęki

43

Rezerwat położony jest w obszarze chronionego krajobrazu o nazwie „Goplańsko-Kujawski”, około 2 km na północny zachód od miejscowości Lubotyń. Rezerwat znajduje się w niewielkim kompleksie leśnym na odosobnionym wzgórzu czołowomorenowym, graniczącym od północy z doliną rzeki Noteci. Na terenie rezerwatu dominuje falisty typ rzeźby terenu.

Jarząb brekinia

fot. Michał Chudzicki

Teren rezerwatu porasta w większości zespół grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum. Drzewostan grądowy w warstwie górnej budują takie gatunki jak: dąb szypułkowy, sosna zwyczajna, brzoza brodawkowata i grab pospolity. Warstwa niższa drzewostanu tworzona jest przez grab pospolity, dąb szypułkowy i lipę drobnolistną. Ponadto, w rozproszeniu spotkać można również jawor, lipę drobnolistną i topolę osikę. Warstwę podszytu tworzą głównie krzewy, takie jak trzmielina zwyczajna, tarnina, bez czarny oraz podrosty drzew. Runo budowane jest przez gatunki roślin zielnych, a w szczególności zawilca gajowego, przylaszczkę pospolitą, czosnaczek pospolity, szczawik zajęczy, przytulię wonną i kopytnika pospolitego.

W rezerwacie szczególną ochroną objęto stanowisko jarzębu brekinii Sorbus torminalis, który należy do jednych z najrzadszych gatunków drzew w Polsce. W rezerwacie gatunek ten występuje w liczbie 201 drzew tworząc jedną z największych populacji w Wielkopolsce.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie około 200 gatunków roślin naczyniowych. Spośród nich wykazano obecność gatunków chronionych: miodownika melisowatego, lilii złotogłów i kocanek piaskowych. Wykazano również obecność gatunków rzadkich i zagrożonych w Wielkopolsce jak trzmielina brodawkowata, przytulia Shultesa i zdrojówka rutewkowata.

Jednym z najważniejszych zagrożeń dla celu ochrony rezerwatu jest spadek kondycji zdrowotnej jarzębu brekinii. Wywołane jest to przede wszystkim nadmiernym ocienieniem

44

Rezerwaty florystyczne

Liść jarzębu brekinii

fot. Michał Chudzicki

oraz konkurencją ze strony młodego pokolenia innych gatunków drzew, a w szczególności klonu pospolitego, które prowadzi w konsekwencji do zmniejszenia liczebności tego gatunku.

Duże znaczenie dla flory rezerwatu ma również wnikanie gatunków obcych geograficznie, takich jak klon jesionolistny, robinia akacjowa, przymiotno kanadyjskie i dąb czerwony.

Kopytnik pospolity w warstwie runa

fot. Michał Chudzicki

MIEJSKI BÓR Rok utworzenia: 1987 Powierzchnia: 28,87 ha Położenie administracyjne: gmina Krotoszyn, powiat krotoszyński Nadleśnictwo: Krotoszyn, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Uroczyska Płyty Krotoszyńskiej PLH300002, obszar specjalnej ochrony ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie PLB300007 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie fragmentu drzewostanów ze stanowiskami licznie tu występujących okazów gatunków chronionych: wawrzynka wilczełyko i wiciokrzewu pomorskiego

46

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat jest położony na obszarze chronionego krajobrazu „Dąbrowy Krotoszyńskie Baszków–Rochy”, około 700 m na południe od Krotoszyna. Ze wszystkich stron otoczony jest przez lasy gospodarcze. Rzeźba terenu na obszarze rezerwatu jest płaska i jedynie w części północnej nieznacznie falista.

Wawrzynek wilczełyko

fot. Maciej Gąbka

Obszar rezerwatu w całości pokrywają ekosystemy leśne. Niegdyś teren ten niemal w całości pokryty był drzewostanem kwaśnej dąbrowy trzcinnikowej Calamagrostio-Qurcetum, lecz w wyniku gospodarki leśnej, prowadzonej jeszcze przed wprowadzeniem ochrony rezerwatowej, struktura lasu uległa znacznej degeneracji. Obecnie największa część rezerwatu pokryta jest przez zespół zbliżony strukturą do acydofilnego lasu brzozowo-dębowego Betulo-Quercetum. Niemal na całym terenie rezerwatu w górnym piętrze drzewostanu dominuje sosna zwyczajna, a w drugim piętrze występuje dąb bezszypułkowy. Niektóre fragmenty lasu na skutek prowadzonych niegdyś zabiegów hodowlanych porasta brzoza brodawkowata.

Spośród gatunków roślin zielnych tworzących warstwę runa licznie występują między innymi: siódmaczek leśny, trzcinnik leśny, tojeść pospolita czy orlica pospolita. Drzewostan ten podlega obecnie regeneracji przejawiającej się głównie powolnym ustępowaniem sosny oraz obecnością dębu bezszypułkowego w drugim piętrze drzewostanu i podroście.

W centralnej części rezerwatu wykształcił się niewielki płat grądu środkowoeuropejskiego Galio silvatici-Carpinetum. Jego drzewostan budują głównie: lipa drobnolistna, dęby (szypułkowy i bezszypułkowy), jawor, sosna zwyczajna i grab. W bogatym

Miejski Bór

47

gatunkowo runie spotkać można między innymi gwiazdnicę wielkokwiatową, gajowca żółtego, borówkę czarną i orlicę pospolitą.

Wiciokrzew pomorski

fot. Renata Wencławiak

Las w zachodniej części rezerwatu tworzą różnorodne gatunki topoli, jesion wyniosły i pensylwański. Przebiegają w nim procesy regeneracji występującego tutaj niegdyś lasu łęgowego. Jest to fragment rezerwatu, który obejmuje najliczniejsze stanowiska jednego z obiektów chronionych w rezerwacie – wawrzynka wilczełyko. Jest to krzew dorastający do 1,5 m wysokości, charakteryzujący się lilioworóżowymi kwiatami wyrastającymi bezpośrednio na gałązkach. Jego owoce mają postać czerwonych soczystych pestkowców wyrastających w skupieniach na gałązkach poniżej liści. Gatunek ten ze względu na swe walory estetyczne jest często zrywany oraz wykopywany i przesadzany do ogródków działkowych. Jest również zagrożony z powodu zmniejszania się powierzchni lasów liściastych na terenie kraju.

Jak do tej pory na terenie rezerwatu wykazano występowanie 144 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich stwierdzono gatunki objęte ochroną, takie jak na przykład wyżej wspomniany wawrzynek wilczełyko, wiciokrzew pomorski, kruszczyk szerokolistny i lilia złotogłów.

Z uwagi na leśny charakter rezerwatu występują tutaj takie gatunki fauny jak: myszołów, piecuszek, kos, zniczek, lis, kuna leśna i kret. W wilgotnych zagłębieniach zachodniej części lasu odnotowano występowanie traszki zwyczajnej, ropuchy szarej, żaby trawnej i żaby moczarowej.

Do zagrożeń rezerwatu należy przede wszystkim wnikanie i rozprzestrzenianie inwazyjnych gatunków roślin obcych geograficznie, jak czeremcha amerykańska, dąb czerwony i niecierpek drobnokwiatowy oraz nasilenie ruchu turystycznego.

PIECZYSKA Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 5,0 ha Położenie administracyjne: gmina Doruchów, powiat ostrzeszowski Nadleśnictwo: Przedborów, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie w stanie naturalnym lasu mieszanego ze stanowiskiem jodły pospolitej Abies alba Mill. i świerka pospolitego Picea abies (L.) H. Karst w pobliżu granicy zasięgu oraz śródleśnego torfowiska przejściowego

Pieczyska

49

Rezerwat położony jest w południowej części województwa wielkopolskiego, około 2,5 km na wschód od Ostrzeszowa. Leży nieopodal rezerwatu przyrody „Jodły Ostrzeszowskie”, w obszarze chronionego krajobrazu „Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska”. Teren rezerwatu uformowany został w okresie zlodowacenia środkowopolskiego i zajmuje wschodni kraniec Wzgórz Ostrzeszowskich obejmujących wzniesienia morenowe z szeregiem moren czołowych. Bezpośrednio do wschodniej granicy rezerwatu przylega rozległa płaska równina sandrowa.

Śródleśne torfowisko w zachodniej części rezerwatu

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Przedborów

W rezerwacie objęto ochroną ekosystemy leśne w celu zachowania w stanie naturalnym lasu mieszanego ze stanowiskami jodły pospolitej i świerka pospolitego znajdujących się w pobliżu granicy zasięgu. Centralną część rezerwatu zajmują drzewostany łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum z dominującym udziałem olszy czarnej oraz niewielkim udziałem świerka, brzozy omszonej i jesionu. W zwartej warstwie podszytu przeważa kruszyna pospolita, olsza czarna, bez czarny oraz rzadziej jarząb pospolity.

Warstwę runa tworzą przede wszystkim wietlica samicza, szczawik zajęczy i śmiałek darniowy.

Zachodnią część rezerwatu zajmuje torfowisko mszarne charakteryzujące się udziałem gatunków roślin przystosowanych do warunków kwaśnych i oligotroficznych, takich jak: mchy torfowce, żurawina błotna, rosiczka okrągłolistna, bagno zwyczajne, modrzewnica zwyczajna i borówka bagienna. Warstwę drzewostanu tworzy skarłowaciała sosna i brzoza omszona. Dużym walorem estetycznym tego fragmentu rezerwatu

50

Rezerwaty florystyczne

jest występowanie wełnianek wąskolistnej i pochwowatej, tworzących charakterystyczne białe puszyste owocostany.

Piaszczyste stoki wzdłuż południowej i północnej granicy rezerwatu porasta kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum. W strukturze drzewostanu dominuje sosna pospolita z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej. W runie przeważa borówka czernica oraz orlica pospolita.

Stan lasu mieszanego na terenie rezerwatu uległ na przestrzeni lat istotnym zmianom.

Jodła oraz świerk stanowiące przedmiot ochrony znacznie zmniejszyły swoją liczebność.

Obecnie świerk występuje w drzewostanie w formie podrostu i podszytu z odnowienia naturalnego, czego niestety nie obserwuje się w przypadku jodły. Za główną przyczynę zamierania tych dwóch gatunków podaje się wzrost zanieczyszczenia powietrza. Świerk i jodła jako gatunki szczególnie wrażliwe zamierają w pierwszej kolejności.

Warstwa mszysta torfowiska

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Przedborów

ŚNIEŻYCOWY JAR Rok utworzenia: 1975 Powierzchnia: 9,27 ha Otulina: 8,84 ha Położenie administracyjne: gmina Murowana Goślina, powiat poznański Nadleśnictwo: Łopuchówko, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Biedrusko PLH300001 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie masowo występującej śnieżycy wiosennej

52

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat położony jest około 1,5 km na północny zachód od miejscowości Starczanowo. Ukształtowanie terenu w rezerwacie jest mocno pofałdowane. Szczególną uwagę zwracają wysokie zbocza wąwozu erozyjnego, którego dnem płynie niewielki ciek uchodzący do Warty.

Łęg z kwitnącą śnieżycą wiosenną

fot. Bartosz Nowak

Rezerwat powołano w celu ochrony występującej tu masowo śnieżycy wiosennej, rośliny objętej w Polsce ochroną gatunkową. Jest to geofit należący wraz ze śnieżyczką przebiśniegiem do rodziny amarylkowatych. Każdego roku, wczesną wiosną obserwuje się w rezerwacie spektakularne zakwitanie śnieżycy wiosennej porastające masowo runo łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. Śnieżyca wiosenna to jeden z najwcześniej zakwitających gatunków roślin krajowych. Pierwsze osobniki mogą wypuszczać kwiaty już w lutym, często mimo zalegającej jeszcze pokrywy śnieżnej. Kwiaty są koloru białego z charakterystycznymi zielonymi plamkami na końcu każdego płatka okwiatu oraz równowąskimi, wzniesionymi do góry liśćmi. Gatunek ten występuje chętnie w lasach łęgowych, głównie w rejonach podgórskich i górskich. Populacje mogą składać się z setek, a nawet tysięcy osobników.

Dno wąwozu oraz jego stoki porasta łęg jesionowo-olszowy. Jego drzewostan tworzy głównie jesion wyniosły, olsza czarna oraz w domieszce brzoza brodawkowata i jawor.

Do charakterystycznych gatunków runa poza licznie kwitnącą i owocującą w okresie wiosennym śnieżycą wiosenną należą: złoć żółta, kokorycz pusta, pokrzywa zwyczajna, niecierpek drobnokwiatowy, miodunka ćma i gajowiec żółty.

Pozostałą część rezerwatu zajmuje zniekształcony grąd środkowoeuropejski, w którego drzewostanie dominuje sosna zwyczajna z domieszką dębów szypułkowego i bezszypułkowego. Warstwę podszytu tworzy głównie grab pospolity, leszczyna

Śnieżycowy Jar

53

i dąb bezszypułkowy. W warstwie runa dominują głównie takie gatunki roślin zielnych jak: trzcinnik piaskowy, nerecznica samcza, kopytnik, marzanka wonna i niecierpek drobnokwiatowy.

Jednym z najważniejszych zagrożeń wewnętrznych rezerwatu jest obecność gatunków obcych geograficznie i ekologicznie w drzewostanie. Ponadto, nadmierne zwarcie w niektórych fragmentach lasu prowadzi do ocieniania stanowiska śnieżycy wiosennej zagrażając celowi ochrony, dla którego utworzono rezerwat. Istotnym zagrożeniem wewnętrznym jest nadmierna penetracja rezerwatu przez ludzi.

Śnieżyca wiosenna

fot. Bartosz Nowak

TORFOWISKO KACZORY Rok utworzenia: 1994 Powierzchnia: 32,77 ha Położenie administracyjne: gmina Kaczory, powiat pilski Nadleśnictwo: Kaczory, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Ostoja Pilska PLH300045, obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza nad Gwdą PLB300012 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Utrzymanie procesów ekologicznych zapewniających zachowanie dynamicznej równowagi ekosystemów torfowisk przejściowych

Torfowisko Kaczory

55

Rezerwat położony jest około 500 m na południowy zachód od miejscowości Śmiłowo, na obszarze chronionego krajobrazu „Dolina Noteci”. Leży on na obszarze moreny dennej, stanowiącej przedpole moreny czołowej zlodowacenia bałtyckiego. Ukształtowanie terenu rezerwatu jest faliste, a pagórkowate wzniesienia w rezerwacie osiągają wysokość ponad 100 m n.p.m. Torfowiska położone są kilkanaście metrów niżej i mają charakter kociołków oddzielonych od siebie progami mineralnymi.

W rezerwacie objęto ochroną dwa torfowiska. Jedno z nich, zlokalizowane w zachodniej części rezerwatu, jest żywym torfowiskiem mszarnym typu przejściowego, w którym trwa proces torfotwórczy. Drugi obiekt, oddalony kilkadziesiąt metrów na wschód, podlegał w przeszłości antropogenicznym przekształceniom polegającym głównie na eksploatacji torfu. Aktualnie przebiega tu proces naturalnej regeneracji.

Torfianka w rezerwacie

fot. Wojciech Plata

Torfowisko w zachodniej części rezerwatu charakteryzuje się dość niejednorodną szatą roślinną. Jego zachodnią część zajmuje zbiorowisko z udziałem wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego. Krajobraz tej części obiektu dopełniają martwe, kilkunastoletnie sosny. Przez centralną część torfowiska przebiega wertykalnie pas zbiorowiska z dominacją wierzby uszatej, pozbawiony warstwy mszystej. Zachodnią część torfowiska zajmuje szeroki płat szuwaru paprociowego. Zaznacza się tu znaczny udział trzciny pospolitej, turzycy prosowej, mozgi trzcinowatej oraz w mniejszym stopniu zachylnika błotnego. Dość dobrze wykształcona jest również warstwa krzewów z dominacją wierzby uszatej, kruszyny pospolitej i sosny zwyczajnej.

Torfowisko we wschodniej części rezerwatu wyróżnia dominujące zbiorowisko turzycy dzióbkowatej i torfowca magellańskiego. Eksploatacja torfu w przeszłości doprowadziła do zachwiania struktury troficznej ekosystemu torfowiska, stąd można tutaj

56

Rezerwaty florystyczne

obserwować gatunki charakterystyczne zarówno dla torfowisk wysokich, jak i torfowisk przejściowych. Główne gatunki roślin biorące udział w tworzeniu torfowiska to między innymi: bagnica torfowa, wełnianka wąskolistna, czermień błotna, rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna i torfowiec magellański. Pozostałą część rezerwatu pokrywają w większości jednopiętrowe drzewostany sosnowe.

Torfowisko z nalotem brzóz

fot. Wojciech Plata

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 159 gatunków roślin naczyniowych, 62 gatunki mszaków i 105 gatunków grzybów. Spośród nich wyróżniają się gatunki objęte ochroną, takie jak: bagnica torfowa, bobrek trójlistkowy, torfowiec błotny, gajnik lśniący i fałdownik nastroszony.

W faunie rezerwatu wyróżnić można chronione gatunki bezkręgowców, między innymi ślimaka winniczka, tygrzyka paskowanego, biegacza wręgatego, biegacza granulowanego, biegacza fioletowego i trzmiela ziemnego. Spośród przedstawicieli kręgowców w rezerwacie odnotowano obecność płazów, w tym: ropuchy szarej, grzebiuszki ziemnej oraz gadów: żmii zygzakowatej i zaskrońca. Ptaki reprezentowane są w rezerwacie głównie przez gatunki z rzędu wróblowych, na przykład: ziębę, muchołówkę żałobną, zaganiacza i świerszczaka. Ponadto, w rezerwacie można zaobserwować również ssaki, spośród których na szczególną uwagę zasługuje obecność gronostaja, jeża zachodniego i ryjówki aksamitnej.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy ekspansja gatunków obcych geograficznie, głównie czeremchy amerykańskiej.

UROCZYSKO JARY Rok utworzenia: 1998 Powierzchnia: 86,26 ha Otulina: 108,13 ha Położenie administracyjne: gmina Złotów, powiat złotowski Nadleśnictwo: Lipka, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych, rzadkich gatunków roślin leśnych, zaroślowych, łąkowych, wodnych, bagiennych, źródliskowych i torfowiskowych, występujących w rynnach polodowcowych na dnie jarów

58

Rezerwaty florystyczne

Rezerwat zlokalizowany jest w północnej części regionu i sąsiaduje od zachodu z miejscowością Górzna. Położony jest na przedpolu wzniesień czołowo-morenowych zlodowacenia bałtyckiego. Na terenie rezerwatu występują zróżnicowane elementy geomorfologiczne jak rynny, jary, jeziora, cieki i źródła będące niezaprzeczalnym zapisem aktywności lodowcowej na tym terenie. Rynna polodowcowa przebiegająca równoleżnikowo przez rezerwat, wypełnia się na jego terenie dwoma przepływowymi jeziorami: Górzno Dolne i Górzno Górne. Rynna ma postać ostro wciętego, V-kształtnego jaru, którego głębokość wynosi kilkanaście metrów. Ponadto w północnej części rezerwatu znajduje się niewielkie jezioro Zatopione Bagno, natomiast w części południowej jezioro Rezerwat.

Ponad połowę terenu rezerwatu zajmują ekosystemy leśne. Pozostała część obszaru to tereny wód oraz ekosystemy nieleśne, jak łąki, trzcinowiska i torfowiska. Największy obszar spośród zbiorowisk leśnych rezerwatu zajmują bory mieszane sosnowo-dębowe Querco roboris-Pinetum. Drzewostan tych lasów tworzy głównie sosna z domieszką dębu szypułkowego i dębu bezszypułkowego. Warstwa podszytu budowana jest przez jarząb pospolity, kruszynę, brzozę omszoną oraz dęby. W runie dominuje śmiałek pogięty i szczawik zajęczy. Bardzo dobrze rozwinięta jest warstwa mszysta, którą tworzą między innymi: rokietnik pospolity, brodawkowiec czysty i widłoząb miotlasty.

Zbiornik wodny w północnej części rezerwatu

fot. Adam Otręba

Niższe terasy dolin zajmują fitocenozy łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum, a jego najlepiej zachowany fragment otacza wschodni kraniec jeziora Górzno Dolne.

Drzewostan łęgu tworzą jesion wyniosły i olsza czarna. Zwarta warstwa krzewów budowana jest głównie przez kruszynę. Bogate w gatunki runo zielne charakteryzuje obecność

Uroczysko Jary

59

między innymi: niecierpka pospolitego, fiołka Rivina, czartawy pospolitej, śledziennicy skrętolistnej i gwiazdnicy gajowej.

Najniżej położone doliny oraz okolice cieków porastają płaty olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum. Drzewostan tego zbiorowiska tworzy wyłącznie olsza czarna, a warstwę podszytu kruszyna pospolita. Runo jest zazwyczaj dość zwarte i tworzą je gatunki szuwarowe, jak na przykład turzyca błotna, turzyca sztywna i turzyca pęcherzykowata.

Ciek w rezerwacie

fot. Adam Otręba

Ekosystemy wodne zajmują zróżnicowane zbiorowiska roślin wodnych i bagiennych.

Najbardziej charakterystycznym i najpospolitszym z nich jest zespół grążela żółtego i grzybieni białych, natomiast roślinność szuwarowa reprezentowana jest głównie przez płaty szuwaru oczeretowego, szuwaru pałkowego i szuwaru trzcinowego.

W rezerwacie stwierdzono jak do tej pory 401 gatunków roślin naczyniowych oraz 98 gatunków mszaków. Spośród nich wiele to gatunki podlegające ochronie, na przykład: pomocnik baldaszkowy, kukułka krwista, rosiczka okrągłolistna, widłak goździsty i nasięźrzał pospolity. Świat zwierząt w rezerwacie jest bardzo zróżnicowany. Odnotowano tu obecność interesujących gatunków bezkręgowców, jak na przykład pająka – tygrzyka paskowanego i chronionego ślimaka – poczwarówki zwężonej. Ponadto, rezerwat jest miejscem bytowania płazów, między innymi: żaby moczarowej, żaby wodnej i traszki zwyczajnej oraz wielu gatunków ptaków, w tym: myszołowa, żurawia, uszatki, turkawki i zimorodka.

Najpoważniejsze zagrożenia dla rezerwatu wynikają z niezgodnym z siedliskiem składem gatunkowym drzewostanów oraz uproszczonej struktury przestrzennej i wiekowej drzewostanów. Ponadto, duże zagrożenie stanowi zarastanie łąk przez drzewa i krzewy oraz trzcinę spowodowane zaprzestaniem użytkowania rolniczego.

ŻYWIEC DZIEWIĘCIOLISTNY Rok utworzenia: 1974 Powierzchnia: 10,51 ha Otulina: 0,78 ha Położenie administracyjne: gmina Murowana Goślina, powiat poznański Nadleśnictwo: Łopuchówko, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Uroczyska Puszczy Zielonki PLH300058 Rodzaj rezerwatu: florystyczny

CEL OCHRONY Zachowanie stanowiska rzadkiej rośliny na niżu – żywca dziewięciolistnego oraz rosnącego tu drzewostanu dębowo-bukowego

Żywiec Dziewięciolistny

61

Rezerwat położony jest na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka, około 2,5 km na północny wschód od miejscowości Boduszewo. Od południa i zachodu rezerwat graniczy z dużym kompleksem leśnym, natomiast od północy i wschodu bezpośrednie sąsiedztwo rezerwatu stanowią łąki oraz Jezioro Leśne. Na większości obszaru rzeźba terenu jest falista. W części północnej i wschodniej teren wynosi się na ponad 25 m w formie stromej skarpy opadającej stromo w kierunku północno-wschodnim.

Żywiec dziewięciolistny w runie grądu

fot. Bartosz Nowak

Całą powierzchnię rezerwatu pokrywa ponad 120-letni drzewostan grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum. Jego struktura charakteryzuje się zwartą budową jednopiętrową utworzoną głównie przez buk zwyczajny z niewielką domieszką dębu szypułkowego i grabu zwyczajnego. Warstwę podszytu tworzy głównie jawor z domieszką podrostu buka oraz grabu. Na obszarze całego rezerwatu występują w rozproszeniu okazy daglezji zielonej, sosny pospolitej, jesionu wyniosłego, klonu pospolitego oraz jaworu. W warstwie zielnej występują takie gatunki, jak na przykład: gajowiec żółty, kokoryczka wonna, fiołek leśny i trędownik bulwiasty. Dno lasu na większości terenu jest silnie zacienione, a roślinność runa pokrywa około 40% powierzchni rezerwatu.

Dane historyczne wskazują, iż kompleks leśny, na którego terenie położony jest rezerwat był niegdyś własnością Królestwa Pruskiego i wchodził w skład Królewskiego Nadleśnictwa Zielonka. Wówczas wprowadzono do lasu cały szereg obcych gatunków drzew jak wyżej wspomniana daglezja zielona, dąb czerwony i sosna czarna. Przypuszczalnie podczas sprowadzania nasion tudzież sadzonek wyżej wymienionych gatunków przewleczone zostały również nasiona żywca dziewięciolistnego będącego przedmiotem ochrony rezerwatu.

62

Rezerwaty florystyczne

Żywiec dziewięciolistny

fot. Bartosz Nowak

Żywiec dziewięciolistny to gatunek charakterystyczny dla terenów podgórskich i górskich. Jego stanowisko w rezerwacie stanowi najdalej wysunięte na północ stanowisko tego gatunku w kraju i jest jedynym udokumentowanym stanowiskiem w Wielkopolsce. Zakwita wiosną przed rozwojem ulistnienia drzewostanu tworząc kremowe czteropłatkowe kwiaty zwisające na długich szypułkach wyrastających u podstawy liści.

Ogółem na terenie rezerwatu odnotowano występowanie 9 gatunków mszaków i 150 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich stwierdzono obecność chronionego orlika pospolitego.

Jak do tej pory w rezerwacie stwierdzono występowanie 31 gatunków ptaków. Większość z nich to gatunki pospolite w lasach i ogrodach, jak na przykład: rudzik, strzyżyk, bogatka, modraszka, kowalik, grubodziób i dzwoniec. Jednakże, odnotowano tu również lęgi ptaków drapieżnych jak myszołów, jastrząb i puszczyk.

Jednym z najważniejszych zagrożeń rezerwatu jest niekontrolowany ruch turystyczny oraz wnikanie ekspansywnych gatunków obcych geograficznie jak niecierpek drobnokwiatowy, stanowiący poważną konkurencję dla rodzimych roślin zielnych.

R E Z E RWAT Y FA U N I S T YC Z N E

Czapla siwa fot. Kamil Szpotkowski

CZAPLE WYSPY Rok utworzenia: 1957 Powierzchnia: 7,14 ha Położenie administracyjne: gmina Sieraków, powiat międzychodzki Nadleśnictwo: Sieraków, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Notecka PLB300015 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie miejsc lęgowych rzadkich gatunków ptaków

Czaple Wyspy

65

Rezerwat położony jest na terenie Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, około 3 km na zachód od Sierakowa. Obszar rezerwatu obejmuje dwie wyspy na Jeziorze Kłosowskim położone wertykalnie względem siebie. Wyspa północna ma kształt owalny natomiast znacznie większa wyspa południowa ma kształt wydłużony z dwoma przewężeniami. Rzeźba terenu wysp jest falista i opada w kierunku zachodnim do brzegu jeziora.

Wyspa na Jeziorze Kłosowskim

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Sieraków

Rezerwat powołano w celu ochrony miejsc lęgowych rzadkich gatunków ptaków, a w szczególności: kani czarnej, sokoła wędrownego i kormorana. Jednakże, z upływem czasu część gatunków, dla których ochrony utworzono rezerwat, wycofała się z jego obszaru. Bardzo interesującym gatunkiem, który do chwili obecnej znajduje miejsce bytowania w rezerwacie jest kania ruda. Nazwa rezerwatu wzięła się od istniejącej na jego terenie kolonii czapli siwej, jednak od ponad 30 lat gatunek ten nie gnieździ się już na wyspach. Czapla siwa jest jednak stałym bywalcem w rezerwacie, który stanowi dla niej miejsce odpoczynku i żerowiska. Na jeziorze wokół rezerwatu występują ptaki wodne jak na przykład perkoz dwuczuby, perkoz zausznik oraz kaczka krzyżówka. Ponadto, rezerwat jest również miejscem bytowania bobra europejskiego, który opanował znaczną część wyspy.

Poza walorami faunistycznymi rezerwat posiada również walory florystyczne. Występuje tutaj proces regeneracji zbiorowisk naturalnych z wymianą dotychczasowych, sztucznie wprowadzonych gatunków na naturalnie występujące. Roślinność leśna rezerwatu należy do zespołu świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum. Warstwę drzewiastą drzewostanu wyspy większej tworzą głównie: dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz sosna pospolita, która powoli ustępuje na rzecz gatunków liściastych. Wiele

66

Rezerwaty faunistyczne

z rosnących tutaj dębów osiągnęło wiek ponad 200 lat i rozmiary pomnikowe. W drzewostanie wyspy małej dominują natomiast olsza czarna i jesion wyniosły, a w domieszce występują między innymi: brzoza brodawkowata, jawor, lipa drobnolistna, osika, klon zwyczajny i buk zwyczajny. W warstwie podszytu przeważa również dąb, tarnina, trzmielina europejska, szakłak, berberys, leszczyna i jałowiec. Warstwa runa jest bogata gatunkowo i występują w niej ciemiężyk białokwiatowy, szakłak pospolity, gorysz pagórkowy, kokoryczka wonna, bodziszek czerwony, dzwonek brzoskwiniolistny, koniczyna dwukłosowa i pięciornik biały.

Ogółem na terenie rezerwatu wykazano występowanie 154 gatunków roślin naczyniowych oraz 5 gatunków mszaków. Na szczególną uwagę zasługuje obecność chronionej lilii złotogłów oraz gatunków rzadkich i zagrożonych w Wielkopolsce jak bukwica zwyczajna i kozłek lekarski.

Czapla siwa

fot. Kamil Szpotkowski

DĘBNO NAD WARTĄ Rok utworzenia: 1974 Powierzchnia: 21,62 ha Położenie administracyjne: gmina Nowe Miasto nad Wartą, powiat średzki Nadleśnictwo: Jarocin, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowej Warty PLB300002, obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Lasy Żerkowsko-Czeszewskie PLH300053 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie stanowisk rzadkich zwierząt bezkręgowych i ich siedlisk, w tym: 1) wilgotnych lasów i źródlisk warunkujących istnienie unikatowych mikrosiedlisk, 2) zróżnicowanych populacji zwierząt bezkręgowych, szczególnie rzadkich i chronionych gatunków mięczaków oraz bogatych pod względem gatunkowym zbiorowisk roślinnych

68

Rezerwaty faunistyczne

Widok na rezerwat od strony starorzecza

fot. Jacek Pietrowiak

Rezerwat położony jest około 4 km na wschód od Nowego Miasta nad Wartą i znajduje się na terenie Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego oraz w obszarze chronionego krajobrazu „Szwajcaria Żerkowska”. Rezerwat zlokalizowany jest na południowym skraju doliny Warty ukształtowanej podczas zlodowacenia bałtyckiego.

Ciek wodny w rezerwacie

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Jarocin

Dębno nad Wartą

69

Jego najbliższe otoczenie stanowią grunty leśne, rolne oraz starorzecza Warty. Ukształtowanie terenu rezerwatu jest urozmaicone. Jego północna część, położona w terasie zalewowej Warty, ma charakter równinny, podczas gdy część południowa jest pofałdowana.

Powierzchnię rezerwatu pokrywają zasadniczo cztery zbiorowiska leśne. Centralną część zajmuje łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum, z dominującą w drzewostanie olszą czarną oraz łęg wiązowo-jesionowy Querco-Ulmetum minoris porastający żyzne, wilgotne gleby wzdłuż strumieni oraz lokalne obniżenia terenu. Niewielką część rezerwatu zajmuje grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum oraz zbiorowisko z udziałem sosny zwyczajnej wykształcające się na gruntach porolnych.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 209 gatunków roślin naczyniowych. Spośród gatunków rzadkich dla Wielkopolski na uwagę zasługuje również występowanie paprotki zwyczajnej oraz czartawy pospolitej związanych z siedliskami łęgowymi.

Rezerwat został utworzony w celu ochrony żyjących na tym terenie bezkręgowców. Naturalne zespoły leśne, w szczególności grądy i łęgi porastające przebiegającą przez środek rezerwatu krawędź wysoczyzny oraz płaską terasę doliny Warty stanowią ważne miejsce dla bogatej fauny ślimaków zapewniając im odpowiednio dużą i stałą wilgotność oraz wysoki poziom związków wapnia w glebie. W rezerwacie stwierdzono ogółem 20 taksonów ślimaków, w tym rzadkich gatunków świdrzyków oraz gatunku wymienionego w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i objętej ochroną ścisłą – poczwarówki zwężonej. Rezerwat jest również miejscem występowania interesujących gatunków ptaków, z których na szczególną uwagę zasługują turkawka, dzięcioł średni i dzięcioł czarny.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy wzrastająca antropopresja oraz ekspansja gatunków obcych, głównie robinii akacjowej i czeremchy amerykańskiej.

Las łęgowy

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Jarocin

JEZIORO TRZEBIDZKIE Rok utworzenia: 2000 Powierzchnia: 90,71 ha Położenie administracyjne: gmina Przemęt, powiat wolsztyński Nadleśnictwo: Kościan, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Pojezierze Sławskie PLB300011 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie zeutrofizowanego zbiornika z roślinnością wodną i szuwarową, stanowiącego ostoję oraz miejsce lęgowe ptaków wodnych i błotnych, a także zachowanie ekosystemów lasów liściastych

Jezioro Trzebidzkie

71

Rezerwat położony jest około 10 km na zachód od miejscowości Śmigiel, na terenie Przemęckiego Parku Krajobrazowego i obszarze chronionego krajobrazu „Przemęcko-Wschowski i kompleks leśny Włoszakowice”. Rezerwat zlokalizowany jest w równinnej dolinie niewielkiej rzeki Wencerki.

Jezioro Trzebidzkie

fot. Zbigniew Mikołajczak

W skład rezerwatu wchodzi jezioro wraz z przylegającym trzcinowiskiem i fragmentami drzewostanu mieszanego oraz olsowego. W rezerwacie objęto ochroną ekosystemy wodne, błotne, leśne i łąkowe. Znaczną część rezerwatu zajmuje płytkowodne Jezioro Trzebidzkie o średniej głębokości 0,9 m i maksymalnej 1,7 m. Na znacznej przestrzeni jezioro otoczone jest lasem oraz szerokim pasem szuwaru trzcinowego. W obrębie tej strefy dostrzec można również płaty pałki szerokolistnej, jeżogłówki gałęzistej i kosaćca żółtego.

Południowy brzeg jeziora przechodzi w strome zbocze zajęte przez grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum i fragmenty kwaśnej buczyny niżowej Deshampsio flexuosae-Carpinetum. Drzewostan grądu budowany jest przede wszystkim przez okazałe graby z domieszką buka, lipy drobnolistnej, dębu szypułkowego i brzozy brodawkowatej. Warstwa krzewów jest dość bujna i tworzą ją głównie podrosty grabu z domieszką lipy, dębów, kruszyny i leszczyny. W runie duży udział mają takie gatunki jak: gajowiec żółty, zawilec gajowy, nerecznica samcza, wiechlina gajowa, żankiel zwyczajny. Ponadto na szczególną uwagę zasługuje obecność groszku czerniejącego, pierwiosnka lekarskiego i czerńca gronkowego. Fragmenty drzewostanu kwaśnej buczyny niżowej porastające wraz z grądem południowy brzeg jeziora charakteryzują się przeważającym udziałem buka i niewielkim udziałem sosny. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięta i budowana jest głównie przez podrosty buka, jarząb pospolity i bez czarny. Warstwę runa tworzą takie gatunki, jak kosmatka owłosiona, konwalijka dwulistna i szczawik zajęczy.

72

Rezerwaty faunistyczne

Od wschodu jezioro otacza rozległy kompleks łęgu źródliskowego Cardamino-Alnetum glutinosae. Drzewostan łęgu buduje olsza czarna wraz z niewielkim udziałem wiązu szypułkowego i czeremchy zwyczajnej. W warunkach silnie uwodnionego gruntu wywołanego obecnością licznych wysięków wydostających się z mineralnego zbocza i przesiąkających podłoże w łęgu rozwinęły się powierzchnie z udziałem potocznika wąskolistnego i śledziennicy skrętolistnej. Wokół nich rosną licznie: ostrożeń warzywny, wietlica samicza, a także knieć błotna i turzyca odległokłosa.

Las liściasty na południowym brzegu jeziora

fot. Zbigniew Mikołajczak

Rezerwat jest miejscem występowania ogółem 329 gatunków roślin naczyniowych oraz 31 gatunków mszaków. Na uwagę zasługuje obecność gatunków objętych ochroną takich jak: kruszczyk szerokolistny, kukułka krwista, kukułka szerokolistna i grzybienie białe oraz gatunków rzadkich i zagrożonych w Wielkopolsce jak: czerniec gronkowy, szczaw gajowy, kozłek dwupienny i głóg odgiętoszyjkowy.

Jezioro Trzebidzkie jest ważnym miejscem występowania i rozrodu licznej populacji ryb, w tym takich gatunków jak między innymi: szczupak, węgorz, sum, lin, sandacz i okoń. Istotną grupą reprezentowaną w rezerwacie są ptaki, których stwierdzono łącznie 132 gatunki. Obiekt ma przede wszystkim duże znaczenie dla ptaków związanych z siedliskami wodno-błotnymi, na przykład: bąka, bączka, błotniaka stawowego, gęgawy, kokoszki, perkozka i wąsatki. Ponadto, w rezerwacie odnaleźć można również ssaki, jak gronostaj, wydra i karczownik ziemnowodny.

Największym zagrożeniem dla rezerwatu jest antropopresja, kłusownictwo i nielegalne zarybianie jeziora, przyśpieszone procesy eutrofizacji wód wynikające z sąsiedztwa terenów rolniczych oraz wkraczanie gatunków obcych geograficznie.

OSTOJA ŻÓŁWIA BŁOTNEGO Rok utworzenia: 1974 Powierzchnia: 4,42 ha Położenie administracyjne: gmina Osieczna, powiat leszczyński Nadleśnictwo: Karczma Borowa, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Zachodnie Pojezierze Krzywińskie PLH300014, obszar specjalnej ochrony ptaków Zbiornik Wonieść PLB300005 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie stanowiska żółwia błotnego Emys orbicularis L.

74

Rezerwaty faunistyczne

Śródleśny zbiornik wodny – siedlisko żółwia błotnego

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Karczma Borowa

Rezerwat położony jest około 350 m na południowy zachód od miejscowości Witosław, w obszarze chronionego krajobrazu o nazwie „Krzywińsko-Osiecki wraz z zadrzewieniami generała Dezyderego Chłapowskiego i kompleksem leśnym Osieczna Góra”.

Krajobraz rezerwatu ukształtowany został podczas zlodowacenia bałtyckiego i obejmuje śródleśny zbiornik wodny zarastający roślinnością wodną i bagienną. Lasy w otoczeniu rezerwatu porastają pofałdowany teren, urozmaicony małymi zbiornikami wodnymi wypełniającymi lokalne zagłębienia terenu.

Rezerwat powołano w celu ochrony stanowiska żółwia błotnego, będącego jedynym rodzimym przedstawicielem żółwi w Polsce. Obecność tego gatunku na terenie rezerwatu stwierdzono w niewielkim, śródleśnym zabagnieniu, charakteryzującym się znacznymi wahaniami poziomu wody w ciągu roku. Zabagnienie połączone jest rowem z oddalonym o około 350 m na wschód Jeziorem Witosławskim i podlega obecnie intensywnym procesom zarastania szuwarem trzcinowym i zaroślami wierzbowymi. Żółw błotny jest gatunkiem nizinnym występującym w środowisku wodnym. Zamieszkuje głównie tereny bagienne, zarastające zbiorniki wodne, leśne oczka wodne, stawy oraz wolno płynące rzeki z gęstą roślinnością. Gatunek ten charakteryzuje się niewielkimi rozmiarami. Długość pancerza żółwi błotnych rzadko przekracza 20 cm.

Jego grzbietowa część jest koloru grafitowego lub niemal czarnego, wzbogaconego często o żółte plamy na tarczkach. Pozostałe części ciała zbliżone są do kolorystyki pancerza.

Ubarwienie żółwi nawet w jednej populacji może być bardzo zróżnicowane. Pokarmem żółwia błotnego są owady wodne, ślimaki, małże i drobne kręgowce. Ze względu na to, że jest on zwierzęciem zmiennocieplnym jego temperatura ciała uzależniona jest od temperatury otoczenia. Do największych zagrożeń tego gatunku należą zmiany środowiskowe wywołane długoletnią działalnością człowieka, która doprowadziła w konsekwencji do

Ostoja Żółwia Błotnego

75

osuszania rozległych terenów wodno-błotnych, postępującej eutrofizacji oraz zasypywania małych i zarastających zbiorników wodnych.

Od chwili powołania rezerwatu występowanie żółwia błotnego na jego terenie jest niepewne. Jak wynika z dotychczasowych obserwacji żółw błotny przypuszczalnie przewędrował z rezerwatu do innego zabagnionego zbiornika wodnego znajdującego się poza jego granicami. Populacja tego gatunku w rezerwacie, jak i w jego najbliższej okolicy, wymaga wnikliwej oceny i analizy. Pomimo braku potwierdzonego występowania żółwia błotnego w rezerwacie, obszar ten nadal stanowi potencjalne miejsce bytowania i rozmnażania tego gatunku.

Żółw błotny

fot. Bartosz Krąkowski

REZERWAT NA JEZIORZE ZGIERZYNIECKIM IM. BOLESŁAWA PAPI Rok utworzenia: 1974 Powierzchnia: 98,65 ha Położenie administracyjne: gmina Lwówek, powiat nowotomyski Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Ostoja Zgierzyniecka PLH300007, obszar specjalnej ochrony ptaków Jezioro Zgierzynieckie PLB300009 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie siedlisk lęgowych ptaków wodnych i błotnych, charakterystycznych dla płytkich zbiorników wodnych i zbiorowisk szuwarowych

Rezerwat na Jeziorze Zgierzynieckim im. Bolesława Papi

77

Rezerwat położony jest w sąsiedztwie wsi Zgierzynka, tuż przy jej południowych granicach. Obszar rezerwatu został ukształtowany podczas zlodowacenia bałtyckiego i obejmuje nieckę rozległego niegdyś jeziora. Rezerwat z trzech stron otoczony jest przez łąki kośne, natomiast od strony południowo-zachodniej graniczy z rezerwatem przyrody „Wielki Las”.

Widok na rezerwat od strony północnej

fot. Łukasz Lamentowicz

Teren rezerwatu w zdecydowanej większości pokrywają siedliska wodno-błotne.

Ze względu na intensywne melioracje prowadzone w XIX wieku, krajobraz Jeziora Zgierzynieckiego uległ diametralnej zmianie. Konsekwencją tej działalności jest utrzymujący się do chwili obecnej spadek poziomu lustra wody jeziora. Otwartą powierzchnię wody w rezerwacie stanowią aktualnie trzy stawy, będące pozostałością jeziora istniejącego dawniej na tym terenie oraz rowy melioracyjne. Pomimo znacznych przekształceń wywołanych działalnością człowieka obszar rezerwatu obejmuje jeden z bogatszych florystycznie i faunistycznie fragmentów Wielkopolski.

Obecnie największą powierzchnię rezerwatu zajmuje roślinność wodna i szuwarowa. Wyróżnia ją zauważalna strefowość o odmiennych układach ekologicznych.

Na roślinność wodną związaną z lustrem otwartej wody, składają się między innymi płaty rzęsy drobnej i rzęsy trójrowkowej, zbiorowiska włosienicznika krążkolistnego, moczarki kanadyjskiej i rogatka sztywnego. Ponadto roślinność wodną jeziora budują również łąki ramienicowe z udziałem ramienicy szczecinowatej i krynicznicy tępej.

W krajobrazie rezerwatu najwyraźniej zaznacza się jednak roślinność szuwarowa. Największą powierzchnię rezerwatu zajmuje szuwar trzcinowy i szuwar pałki wąskolistnej oraz w mniejszym stopniu szuwar skrzypu bagiennego, jeżogłówki gałęzistej i oczeretu

78

Żurawie

Rezerwaty faunistyczne

fot. Adriana Bogdanowska

jeziornego. Niewielki udział ma również szuwar kłoci wiechowatej porastający fragment torfowiska w zachodniej części rezerwatu.

Ogółem teren rezerwatu jest miejscem występowania 263 gatunków roślin naczyniowych, spośród których część to gatunki objęte ochroną, na przykład: kukułka krwista, kruszczyk błotny, kruszczyk szerokolistny, listera jajowata i wcześniej wspomniana kłoć wiechowata.

Ze względu na znaczną powierzchnię siedlisk wodno-błotnych jezioro jest ważnym miejscem bytowania wielu gatunków zwierząt. Środowiska z otwartym lustrem wody oraz rowy melioracyjne sprzyjają rozwojowi wielu gatunków owadów, w tym ważek, chruścików i chrząszczy wodnych. Ponadto, rozległe powierzchnie szuwaru zapewniają lęgowiska i schronienie dla wielu gatunków ptaków oraz stanowią ważne miejsce rozrodu płazów. Szczególnie interesujące jest występowanie traszki grzebieniastej, kumaka nizinnego, grzebiuszki ziemnej, rzeRybitwa czarna fot. Bartosz Krąkowski kotki drzewnej i żaby moczarowej.

Rezerwat na Jeziorze Zgierzynieckim im. Bolesława Papi

Zarastające Jezioro Zgierzynieckie

79

fot. Magdalena Majewska

Obszar rezerwatu ma przede wszystkim duże znaczenie jako lęgowisko ptaków oraz ich miejsce odpoczynku podczas migracji. Rezerwat jest ostoją ptasią o znaczeniu międzynarodowym. Stwierdzono tu łącznie 40 gatunków lęgowych ptaków. Szczególnie cenne jest występowanie takich gatunków jak: bąk, bączek, błotniak stawowy, kropiatka, zielonka, żuraw, rybitwa czarna i podróżniczek. Jezioro Zgierzynieckie odgrywa obecnie największą rolę dla ptaków migrujących. W okresie migracji jesiennej obserwuje się tutaj zlotowisko żurawi osiągające niekiedy nawet tysiąc osobników, będące jednym z pięciu największych w Wielkopolsce. Podczas migracji wiosennej i jesiennej obszar rezerwatu jest również miejscem odpoczynku i noclegowiskiem gęsi zbożowych i białoczelnych, których liczba wynosi zwykle około tysiąca osobników.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy zmniejszanie się powierzchni lustra wody Jeziora Zgierzynieckiego w wyniku zmian warunków wodnych, sukcesja roślinności prowadząca do zarastania łąk przez zarośla wierzbowe oraz zarastanie Jeziora Zgierzynieckiego w wyniku sukcesji.

SŁONAWY Rok utworzenia: 1957 Powierzchnia: 2,92 ha Położenie administracyjne: gmina Oborniki, powiat obornicki Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Wełny PLH300043 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Ochrona tarlisk ryb, a w szczególności: łososia, certy, pstrąga i lipienia

Słonawy

81

Rezerwat położony jest w granicach administracyjnych miasta Oborniki i obejmuje odcinek rzeki Wełny na długości około kilometra, od spiętrzenia wody przy młynie Słonawy w Obornikach do ujścia do rzeki Warty.

Rezerwat jest jednym z nielicznych rezerwatów ichtiologicznych w Polsce. Utworzono go w celu ochrony jednego z najważniejszych tarlisk ryb w dorzeczu Warty. Dno rzeki Wełny tuż przy jazie piętrzącym wodę jest kamieniste i gruboziarniste. W dalszym odcinku rzeki w wyniku poszerzenia koryta i spadku prędkości nurtu następuje akumulacja drobniejszego materiału skalnego. Na dnie fragmentów o szybszym nurcie zalega żwir.

W kierunku ujścia Wełny do rzeki Warty spada prędkość nurtu i akumulacji ulega oprócz materiału skalnego materia organiczna. Dzięki zróżnicowanej budowie dna ujściowego fragmentu Wełny w rezerwacie stworzyły się dogodne warunki do rozrodu ryb.

Jak do tej pory stwierdzono tutaj występowanie 18 gatunków ryb należących do 6 rodzin. Najliczniej reprezentowana w rezerwacie jest rodzina karpiowatych, z której odnotowano występowanie takich gatunków jak: brzana, jaź, jelec, kiełb, kleń, krąp, leszcz, lin, płoć, ukleja i wzdręga. Ponadto, w rezerwacie odnotowano występowanie takich gatunków jak: szczupak, śliz, jazgarz i okoń. W miejscach o piaszczystym podłożu dominuje objęta ochroną gatunkową koza oraz płoć. Interesujące jest również występowanie ściśle chronionego głowacza białopłetwego, preferującego wody o szybkim nurcie i kamienistym podłożu.

Wełna przy młynie „Słonawy” w Obornikach

fot. Łukasz Lamentowicz

W północnej części rezerwatu, tuż przy młynie, rzeka Wełna dzieli się na dwie odnogi. Brzegi rzeki Wełny, na niektórych odcinkach pozbawione są roślinności, czego efektem są strome skarpy i zwarty okap zacieniających koron drzew. Największe powierzchnie roślinności wodnej w rezerwacie zajmuje zwykle jednogatunkowy szuwar

82

Rezerwaty faunistyczne

mozgi trzcinowatej, którego płaty dochodzą miejscami do 5 m szerokości. Ponadto, spośród gatunków wodno-błotnych zaobserwować można rzepichę ziemnowodną, marka szerokolistnego, żabieńca babkę wodną i miętę nadwodną. W korycie rzeki odnotowano płaty z zanurzoną formą jeżogłówki gałęzistej i rdestnicą grzebieniastą. Ponadto, na dwóch stanowiskach w rezerwacie odnotowano również obecność rzadkiego w skali regionu zbiorowiska z udziałem włosienicznika rzecznego.

Ujście Wełny do Warty

fot. Łukasz Lamentowicz

Ze względu na silną antropopresję w rezerwacie obserwuje się zanik populacji ryb dwuśrodowiskowych, to jest przemieszczających się na tarło z ekosystemów morskich do słodkich, takich jak: pstrąg, lipień oraz certa. Istotną barierą podczas ich wędrówki jest funkcjonujący przy górnej granicy rezerwatu próg piętrzący wraz z elektrownią wodną, który dzieli i modyfikuje naturalne koryto rzeczne na: część mało zmienioną poniżej i silnie zmienioną powyżej. Ponadto istotne znaczenie dla funkcjonowania rezerwatu ma również odprowadzanie do rzeki zanieczyszczeń zawierających substancje silnie modyfikujące warunki troficzne wody.

WYSPY NA JEZIORZE BYTYŃSKIM Rok utworzenia: 1980 Powierzchnia: 30,84 ha Położenie administracyjne: gmina Kaźmierz, powiat szamotulski Typ rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie miejsc lęgowych ptaków wodnych i błotnych oraz zbiorowisk roślinnych z licznymi, rzadkimi gatunkami roślin

84

Rezerwaty faunistyczne

Wyspa Bytyńska

fot. Michał Chudzicki

Rezerwat położony jest około 2 km od miejscowości Pólko. Obejmuje on sześć wysp Jeziora Bytyńskiego: Wyspa Witkowska, Wyspa Ostrówek, Wyspa Bytyńska, Wyspa Komorowska, Wyspa Mała i Wyspa Pierska. Jezioro Bytyńskie położone jest w strefie wysoczyzny morenowej powstałej podczas zlodowacenia bałtyckiego, natomiast wyspy stanowią morenowe pagórki wyniesione ponad dno jeziora.

Wyspy na Jeziorze Bytyńskim już w czasach historycznych wykorzystywane były przez człowieka. W okresie średniowiecza lokalizowano na nich siedziby ludzkie oraz przypuszczalnie prowadzono gospodarkę rolną. Jeszcze w latach 80. XX wieku wyspy na Jeziorze Bytyńskim charakteryzowały się bardzo dużym bogactwem ornitofauny.

Na skutek użytkowania rolniczego przeważały tu tereny otwarte, izolowane od intensywnego wpływu drapieżników. Po utworzeniu rezerwatu zaprzestano rolniczego wykorzystania łąk położonych na wyspach, co doprowadziło do uruchomienia procesów sukcesji i regeneracji roślinności. Wobec tego ekosystemy łąk, pastwisk i torfowisk zastąpione zostały przez zbiorowiska leśne, zaroślowe i trzcinowiska. Przyczyniło się to do utraty miejsc lęgowych między innymi ptaków siewkowatych, mewy siwej i mewy śmieszki.

W chwili obecnej do najcenniejszych gatunków ptaków gniazdujących w rezerwacie należy zaliczyć: bączka, błotniaka stawowego oraz wąsatkę. Ponadto, występują tu takie gatunki ptaków jak: dziwonia, kokoszka, dzięcioł zielony, perkoz dwuczuby, gęgawa i gąsiorek. W rezerwacie zaobserwowano również ślady bytowania saren i dzików, które przedostają się na wyspę wpław oraz ślady żerowania wydry i bobra europejskiego. Dogodne warunki do rozrodu odnajdują również płazy takie jak: ropucha szara, kumak nizinny, rzekotka drzewna, grzebiuszka ziemna i żaba moczarowa oraz gady takie jak: zaskroniec i jaszczurka zwinka.

Wyspy na Jeziorze Bytyńskim

Łąka rajgrasowa na Wyspie Pierskiej

85

fot. Michał Chudzicki

Obecnie niemal cała powierzchnia wysp porośnięta jest mozaiką zbiorowisk zaroślowych i inicjalnych postaci lasów, a wzdłuż brzegów wysp wykształciły się szuwary wysokie. Zarośla o często zwartej kilkupiętrowej strukturze budują głównie takie gatunki jak: bez czarny, dereń świdwa, trzmielina zwyczajna, szakłak pospolity, głóg dwuszyjkowy i leszczyna. Warstwa runa to mozaika gatunków roślin zielnych, takich jak pokrzywa zwyczajna, czosnaczek pospolity, przytulia czepna, podagrycznik pospolity i oset kędzierzawy. Teren rezerwatu stanowi miejsce występowania 167 gatunków roślin naczyniowych. Stwierdzono tutaj występowanie chronionego wawrzynka wilczełyko. Spośród gatunków rzadkich warto podkreślić występowanie czosnku wężowego, ożanki czosnkowej, nawrotu lekarskiego oraz kozłka bzowego.

Zagrożenia rezerwatu dotyczą głównie wkraczania inwazyjnych i obcych geograficznie gatunków roślin takich jak lilak pospolity, powojnik pnący, klon jesionolistny, śnieguliczka biała, stanowiących konkurencję Zarośla na Wyspie Komorowskiej fot. Michał Chudzicki dla rodzinnych gatunków flory.

WYSPA NA JEZIORZE CHOBIENICKIM Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 26,3 ha Położenie administracyjne: gmina Siedlec, powiat wolsztyński Nadleśnictwo: Wolsztyn, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Zielonej Górze Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry PLH080002, obszar specjalnej ochrony ptaków Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry PLB080005 Rodzaj rezerwatu: faunistyczny

CEL OCHRONY Zachowanie rzadkich i chronionych gatunków fauny w położonym na wyspie kompleksie lasów liściastych i mieszanych

Wyspa na Jeziorze Chobienickim

87

Rezerwat położony jest w zachodniej części województwa wielkopolskiego, około 1,5 km na południowy zachód od miejscowości Chobienice. Zlokalizowany jest na jednej z wysp Jeziora Chobienickiego. Jezioro leży w rynnie jezior zbąszyńskich, przez którą przepływa rzeka Obra. Wyspa od trzech stron otoczona jest wodami jeziora, a od zachodu połączona jest wypłyceniem ze stałym lądem. Ukształtowanie powierzchni w rezerwacie jest dość płaskie i lekko nachylone w kierunku południowym.

Wyspa na Jeziorze Chobienickim

fot. Krzysztof Kotlarski

Rezerwat w całości pokrywają ekosystemy leśne. Centralną część wyspy zajmują płaty zbliżone strukturą do grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum.

W warstwie drzew dominują sosna zwyczajna i dąb szypułkowy z domieszką jesionu wyniosłego, wiązu górskiego i klonów. W drzewostanie występują również pojedyncze okazy cisa, gruszy polnej, jabłoni dzikiej, orzecha włoskiego, świdośliwy jajowatej, świerku pospolitego i robinii akacjowej. Warstwę podszytu kształtują głównie: czeremcha amerykańska, leszczyna, kruszyna i głogi. Ze względu na znaczne zacienienie runo jest bardzo słabo wykształcone z dominacją roślin zielnych.

Strefę przybrzeżną wyspy zajmują lasy łęgowe z licznie odnawiającym się klonem pospolitym, jaworem oraz rzadziej jesionem wyniosłym. Niewielkie zagłębienie w południowej części wyspy porastają płaty olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum. Jego drzewostan jest zwarty i zbudowany głównie przez olszę czarną. W warstwie runa panuje zachylnik błotny oraz w mniejszym stopniu turzyca prosowa i kosaciec żółty.

Jak do tej pory na terenie rezerwatu stwierdzono około 250 taksonów roślin naczyniowych oraz sześć gatunków mszaków. Na szczególną uwagę zasługuje obecność objętego ochroną cisa pospolitego oraz rzadkiego gatunku grzyba wielkoowocnikowego – szmaciaka gałęzistego.

88

Rezerwaty faunistyczne

Rezerwat powołano w celu ochrony rzadkich i chronionych gatunków fauny w położonym na wyspie kompleksie lasów. Głównym przedmiotem ochrony rezerwatu była kolonia czapli siwej, która w szczycie swojej aktywności osiągnęła poziom około 100 par.

Pomimo ochrony obszaru wyspy formą rezerwatową kolonia czapli siwej przeniosła się poza jej teren, a drzewa rezerwatu są obecnie wykorzystywane przez ten gatunek w celach odpoczynkowych i noclegowych. Zanik kolonii czapli siwej tłumaczy się obecnością bielika w okolicznych lasach oraz stałym niepokojeniem kolonii przez ten gatunek.

Spośród pozostałych grup zwierząt zasiedlających lasy rezerwatu szczególnie interesujące jest występowanie chronionych gatunków bezkręgowców takich jak kozioróg dębosz i pachnica dębowa.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy wzrost urbanizacji i rekreacji terenów wokół Jeziora Chobienickiego oraz rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcych geograficznie, a w szczególności czeremchy amerykańskiej.

Dęby w rezerwacie

fot. Krzysztof Kotlarski

R E Z E RWAT W O D N Y

Rzeka Wełna fot. Emilia Jakubas

WEŁNA Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 10,44 ha Położenie administracyjne: gmina Rogoźno, powiat obornicki Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Wełny PLH300043, obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Notecka PLB300015 Rodzaj rezerwatu: wodny

CEL OCHRONY Zachowanie w stanie naturalnym fragmentu rzeki włosiennicznikowej o podgórskim charakterze wraz z florą i fauną

Wełna

91

Rezerwat położony jest w obszarze chronionego krajobrazu o nazwie „Dolina Wełny i Rynna Gołaniecko-Wągrowiecka”. Obejmuje swoimi granicami odcinek rzeki Wełny o długości około 3,5 km pomiędzy mostem we wsi Wełna i mostem w Jaraczu Młynie.

Rzeka Wełna na odcinku objętym rezerwatem tworzy sześć meandrów o wartkim nurcie stwarzając wyjątkowe jak dla rzeki nizinnej warunki dla lokalnej fauny i flory.

Wełna przepływa przez malownicze tereny pokryte w znacznej mierze lasami. Prawy brzeg jest przeważnie płaski, a wzdłuż niego rozciągają się łąki i młode lasy liściaste z udziałem olszy czarnej, grabu oraz wierzb. Brzeg lewy charakteryzuje się stromymi zboczami porośniętymi lasami mieszanymi. Dno rzeki Wełny jest w przeważającej części piaszczysto-żwirowate z zalegającymi miejscami głazami o średnicy około metra, dzięki czemu nawiązuje ona krajobrazem do potoków górskich. W nielicznych, wypłyconych zatokach, tuż przy brzegu występują warunki sprzyjające rozwojowi bujnej roślinności wodnej i błotnej.

Strzałka wodna i grążel żółty w Wełnie

fot. Emilia Jakubas

W rezerwacie objęto ochroną fragment tak zwanej rzeki włosienicznikowej, charakteryzującej się szybkim nurtem z dominacją roślin wodnych zakorzenionych na dnie.

Spośród nich licznie występują tutaj gatunki rdestnic, takie jak: rdestnica kędzierzawa, rdestnica przeszyta i rdestnica grzebieniasta oraz strzałka wodna. Ponadto, spotkać można powszechnie występującego rogatka sztywnego, grzybienie białe i grążela żółtego, wywłócznika kłosowego, mannę mielec i żabieńca babkę wodną. Rozproszone w toni wodnej kamienie porasta mech zdrojek oraz rzadki na niżu krasnorost – hilderbrandia rzeczna, tworzący czerwono zabarwione, skorupiaste plechy. Żwirowato-piaszczyste podłoże rzeki Wełny stanowi dogodne miejsce występowania małży. Stwierdzono tu obecność skójki gruboskorupowej, skójki malarskiej,

92

Rezerwat wodny

szczeżui pospolitej i szczeżui spłaszczonej. Spośród owadów zaobserwować można ważkę – trzeplę zieloną oraz strumycznika zwyczajnego. Licznie reprezentowana jest również fauna chruścików i jętek. W rezerwacie odnotowano występowanie 15 gatunków ryb, z których najliczniej reprezentowana jest rodzina karpiowatych. Szczególnie licznie występuje tutaj płoć, jelec, kleń i kiełb. Stwierdzono również występowanie rzadkiej i chronionej w Polsce ryby – różanki, zasiedlającej strefy przybrzeżne o wolniejszym nurcie, porośnięte roślinnością szuwarową. Bogato reprezentowana jest gromada ptaków, z których zaobserwować można na przykład: kukułkę, zimorodka, wilgę, turkawkę, dzięcioła zielonego, siniaka i gąsiorka. Na terenie rezerwatu zauważalna jest również działalność bobrów.

Rzeka Wełna

fot. Emilia Jakubas

Poważnym zagrożeniem dla fauny i flory rezerwatu jest antropopresja skutkująca pogarszaniem się stanu jakości wody. Istotnym zagrożeniem jest również piętrzenie rzeki w miejscowości Jaracz, stanowiącej poważną barierę dla migracji organizmów, w tym ryb.

R E Z E RWAT Y TO R F O W I S KO W E

Torfowisko z wełnianką wąskolistną fot. Kamil Szpotkowski

BAGNO CHLEBOWO Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 4,63 ha Położenie administracyjne: gmina Ryczywół, powiat obornicki Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Bagno Chlebowo PLH300016, obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Notecka PLB300015 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie ekosystemu torfowiskowego

Bagno Chlebowo

95

Rezerwat przyrody położony jest na obszarze chronionego krajobrazu „Puszcza Notecka”, około 5 km na południowy zachód od miejscowości Ludomy. Rezerwat zlokalizowany jest w nieckowatym obniżeniu, otoczonym od północy, zachodu i południa rozległymi ciągami wydm. Usytuowany jest we wschodnim krańcu kompleksu leśnego Puszcza Notecka.

Torfowisko Chlebowo

fot. Milena Kuleczka

Rezerwat położony jest w centralnej części torfowiska o powierzchni ponad 500 ha i stanowi zaledwie około 1% całego kompleksu torfowiskowego Chlebowo. Obszar torfowiska przez ponad 100 lat podlegał przekształceniom antropogenicznym, a szczególnie eksploatacji torfów, co doprowadziło do powstania około 50 torfianek wypełnionych wodą, o kształtach zbliżonych do prostokąta i średniej długości około 200 m.

Na krajobraz torfowiska Chlebowo składa się mozaika siedlisk z dominacją otwartych mszarów i dołów potorfowych wypełnionych silnie zakwaszoną wodą. Na terenie samego rezerwatu dominuje leśne siedlisko przyrodnicze reprezentowane przez brzezinę bagienną Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis. Drzewostan tego lasu bagiennego porasta silnie przesuszone gleby torfowe i charakteryzuje się strukturą drzewostanu z przewagą brzozy omszonej i nieznacznym udziałem sosny i świerka. Warstwa zielna, ze względu na charakter siedliska, jest uboga florystycznie. Występują w niej głównie: trzęślica modra, nerecznica krótkoostna, bagno zwyczajne i borówka czarna. Dobrze rozwiniętą warstwę mszystą tworzą głównie mchy torfowce.

Ogółem na terenie rezerwatu wykazano obecność 53 taksonów roślin naczyniowych, spośród których odnotowano obecność gatunków chronionych, jak na przykład: torfowca błotnego, torfowca magellańskiego, bagna zwyczajnego, widłaka jałowcowatego czy rosiczki okrągłolistnej.

96

Rezerwaty torfowiskowe

Brzezina bagienna w rezerwacie

fot. Łukasz Lamentowicz

Rezerwat jest miejscem występowania licznej populacji żmii zygzakowatej. Ponadto, stwierdzono tu również 21 gatunków ptaków, z których na szczególną uwagę zasługuje obecność żurawia i krogulca.

Kompleks torfowiskowy jest odwadniany grawitacyjne dwoma głównymi rowami, wykopanymi około 1906 r. W związku z tym jednym z głównych zagrożeń dla rezerwatu jest spadek poziomu wód gruntowych powodujący przesuszenie torfowiska i przekształcenia szaty roślinnej. Kolejne istotne zagrożenie stanowi również wkraczanie gatunków inwazyjnych, jak aronia śliwolistna, czeremcha amerykańska i świerk.

Bagno zwyczajne

fot. Łukasz Lamentowicz

BAGNO CHORZEMIŃSKIE Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 3,79 ha Położenie administracyjne: gmina Wolsztyn, powiat wolsztyński Nadleśnictwo: Wolsztyn, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Zielonej Górze Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie śródleśnego torfowiska przejściowego wraz z charakterystyczną florą

98

Rezerwaty torfowiskowe

Rezerwat położony jest na obszarze chronionego krajobrazu „Pojezierze Sławskie, Pradolina Obry i Rynna Zbąszyńska”. Znajduje się około 1,5 km na północny zachód od miejscowości Chorzemin, na terenie kompleksu leśnego o nazwie Uroczysko Wolsztyn.

Rezerwat obejmuje owalne zagłębienie terenu powstałe podczas zlodowacenia bałtyckiego. Obecnie zagłębienie to wypełnione jest pokładami osadów torfowych, które powstały w wyniku procesów akumulacji biogenicznej.

Ochroną objęto tu niewielkie torfowisko wypełniające nieckę polodowcową wraz z charakterystycznymi dla tego typu ekosystemów przedstawicielami flory i fauny. Torfowisko podlega obecnie procesom sukcesji, prowadzącej do stopniowego zarastania jego powierzchni przez gatunki drzewiaste jak sosna zwyczajna z domieszką olszy czarnej i topoli osiki, a w szczególności brzoza omszona. Największą powierzchnię w rezerwacie zajmuje ubogie florystycznie zbiorowisko z panującą turzycą nitkowatą. Ponadto spotkać tu można wełniankę pochwowatą, turzycę pospolitą i bagno zwyczajne, a w warstwie mchów liczne mchy torfowce.

Torfowisko zarastające brzozą omszoną i sosną zwyczajną

fot. Krzysztof Kotlarski

Bagienny okrajek torfowiska porasta różnogatunkowy pas śródlądowego boru wilgotnego Molinio-Pinetum. Jego drzewostan składa się z brzozy brodawkowatej, olszy czarnej, sosny zwyczajnej i dębu bezszypułkowego. W podszycie występuje między innymi świerk pospolity, kruszyna pospolita, jarząb pospolity i czeremcha zwyczajna. Gatunkiem charakterystycznym dla tego zbiorowiska jest trawa – trzęślica modra.

W warstwie runa rosną głównie: borówka czernica, orlica pospolita, zachyłka trójkątna i tojeść bukietowa.

Bagno Chorzemińskie

99

W miejscach odsłoniętych, pozbawionych wyższej roślinności występuje charakterystyczne dla torfowisk siedlisko mszaru wysokotorfowiskowego z dominacją mchów torfowców, żurawiny błotnej, wełnianki pochwowatej oraz udziałem przygiełki białej i bagnicy torfowej.

Bagno zwyczajne w okrajku torfowiska

fot. Krzysztof Kotlarski

Obszar rezerwatu jest miejscem atrakcyjnym dla gadów, takich jak na przykład żmija zygzakowata i zaskroniec zwyczajny oraz ptaków, spośród których stwierdzono występowanie turkawki, dzięcioła czarnego i średniego, lelka oraz dudka.

Głównym zagrożeniem dla rezerwatu jest spadek poziomu wody powodujący przekształcenia szaty roślinnej torfowiska. Zagrożeniem jest również niekontrolowana penetracja obiektu przez ludzi, w szczególności w okresie owocowania żurawiny.

CZARCI STAW Rok utworzenia: 1990 Powierzchnia: 4,91 ha Położenie administracyjne: gmina Złotów, powiat złotowski Nadleśnictwo: Złotów, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie kompleksu ekosystemów związanych z zarastającym jeziorem Czarci Staw, a zwłaszcza mechowisk, torfowisk przejściowych i wysokich wraz z rzadkimi elementami flory i fauny

Czarci Staw

Zarastające jezioro Czarci Staw

101

fot. Łukasz Lamentowicz

Rezerwat zlokalizowany jest w północnej części województwa, około 600 m na północny wschód od granicy miasta Złotów. Obiekt znajduje się na terenie niewielkiego kompleksu leśnego otoczonego gruntami rolnymi. Od zachodu rezerwat graniczy z drogą wojewódzką nr 188 oraz linią kolejową. Rezerwat leży w niedługiej i wąskiej rynnie, której centralną część zajmuje jezioro Czarci Staw.

W granicach rezerwatu znajdują się zarówno ekosystemy wodne, jak i lądowe.

Znaczną część rezerwatu zajmuje zaawansowane w procesie zanikania i wypłycania jezioro Czarci Staw z unikatowo wykształconą linią brzegową. Bezpośrednio do lustra wody jeziora przylega tak zwane pło mechowiskowe będące swoistego rodzaju dywanem roślinności oraz martwej materii organicznej. Jezioro oraz jego strefa brzegowa, ze względu na okołoobojętny odczyn wody, stanowi odpowiednie warunki dla występowania wielu gatunków roślin wodno-błotnych, w tym wielu rzadkich gatunków roślin torfowiskowych. Wspomniany dywan roślinności nasuwający się na powierzchnię lustra wody jeziora jest w istocie inicjalnym stadium tworzącego się torfowiska.

Budowane jest ono przez mchy torfowce, takie jak torfowiec błotny, torfowiec nastroszony i torfowiec magellański, rzadkie gatunki mszaków, jak na przykład sierpowiec błyszczący oraz licznie występującą wełniankę wąskolistną i wełniankę pochwowatą.

Szczególnym aspektem florystycznym rezerwatu jest również występowanie czermieni błotnej oraz bobrka trójlistkowego.

W południowo-wschodniej i północnej części rezerwatu rozwinęły się lasy bagienne, głównie w postaci brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis. Licznie występuje w nich między innymi wełnianka wąskolistna i żurawina błotna, wełnianka pochwowata oraz lokalnie bagno zwyczajne. W warstwie mszystej dominują mchy, takie jak torfowiec odgięty, próchniczek błotny i płonnik cienki.

102

Rezerwaty torfowiskowe

Mszar w rezerwacie

fot. Krystyna Kosiba

Na terenie rezerwatu wykazano dotąd występowanie 140 gatunków roślin naczyniowych oraz 38 gatunków mszaków. Teren rezerwatu jest miejscem występowania gatunków roślin chronionych, w tym między innymi: pływacza drobnego, rosiczki okrągłolistnej i mokradłoszki zaostrzonej.

Ze względu na wodno-błotny charakter rezerwatu jest on miejscem występowania płazów i gadów, takich jak ropucha szara, żaba trawna, żaba jeziorkowa i zaskroniec.

Spośród ptaków na terenie rezerwatu występują gatunki pospolite w regionie, jak raniuszek, krzyżówka, pełzacz leśny, trznadel, ale również rzadziej spotykane, jak słonka, żuraw i samotnik. Ponadto, w rezerwacie zaznacza się znaczna aktywność bobrów.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy spadek poziomu wód gruntowych, powodujący odsłanianie się osadów dennych jeziora oraz w konsekwencji przyspieszenie procesu jego zaniku i zarastania. Istotne znaczenie dla rezerwatu ma również wkraczanie obcych geograficznie gatunków roślin, głównie niecierpka Bobrek trójlistkowy fot. Łukasz Lamentowicz gruczołowatego.

JEZIORO DRĄŻYNEK Rok utworzenia: 1954 Powierzchnia: 6,45 ha Położenie administracyjne: gmina Pobiedziska, powiat poznański Nadleśnictwo: Czerniejewo, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Ostoja koło Promna PLH300030 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie siedlisk roślinności torfowiskowej wytworzonych na jeziorze o charakterze humusowego zbiornika ramienicowego wraz z florą i fauną

104

Rezerwaty torfowiskowe

Rezerwat położony jest na terenie Parku Krajobrazowego Promno, około 2 km na południe od Pobiedzisk. Znajduje się on w paśmie pagórków czołowo-morenowych ukształtowanych podczas zlodowacenia bałtyckiego. Jezioro Drążynek znajdujące się na terenie rezerwatu wypełnia zagłębienie wytopiskowe otoczone przylegającymi torfowiskami niskimi oraz falistymi pagórkowatymi wzgórzami morenowymi.

Śródleśne Jezioro Drążynek

fot. Maciej Gołembowski

W rezerwacie objęto ochroną śródleśne humusowe Jezioro Drążynek wraz z roślinnością torfowiskową. Jezioro zasilane jest wodami opadowymi i ulega procesowi powolnego zarastania przez roślinność szuwarową. Strefę brzegową jeziora pokrywają w większości płaty szuwaru trzcinowego, szuwaru kłociowego i szuwaru turzycy bagiennej. Bezpośrednie otoczenie rezerwatu stanowi grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum z piętrowo ukształtowaną strukturą drzewostanu, który przechodzi u podnóża stoku w wąski pas olsu Carici elongatae-Alnetum. Tuż za pasem olsu na powierzchnię torfowiska wkraczają zarośla łozowe z dominującym udziałem rosnącej kępowo wierzby szarej.

Bagienne przestrzenie pomiędzy poszczególnymi kępami zajmują zbiorowiska szuwarowe z udziałem turzycy błotnej.

Proces zarastania jeziora postępuje stosunkowo szybko. Szczególnie duży udział w tym procesie ma objęta ochroną kłoć wiechowata rosnąca zwartym, zwykle jednogatunkowym pasem zajmując strefę przejściową między tonią wodną a podmokłym lądem, na warstwie wapiennych osadów organicznych. Zespół szuwaru kłociowego odgrywa istotną rolę w procesie zarastania zbiornika wodnego przez dużą produkcję biomasy, co stwarza dogodne warunki dla rozwoju roślinności torfowiskowej.

Jezioro Drążynek

105

Jezioro Drążynek z szuwarem kłociowym i grzybieniami białymi

fot. Łukasz Lamentowicz

Kolejny, przylegający do szuwaru kłociowego pas roślinności tworzą zbiorowiska nymfeidów, czyli roślin o liściach pływających, reprezentowane przez zespół grzybieni białych i grążela żółtego.

Jest to ostatni pas roślinności wynurzonej.

Dno jeziora pokrywają rozległe podwodne łąki ramienicowe. Spośród walorów florystycznych rezerwatu na podkreślenie zasługuje stanowisko wawrzynka wilczełyko i rosiczki okrągłolistnej. Rezerwat stwarza również dogodne warunki dla lokalnej fauny. Spotkać tu można między innymi błotniaka stawowego, krzyżówkę, łyskę, grubodzioba, świstunkę leśną i śpiewaka.

Stan zachowania rezerwatu ocenia się obecnie jako stabilny. Nie podlega on zauważalnej presji antropogenicznej.

Zagrożeniem dla celu ochrony rezerwatu jest penetracja rezerwatu przez wędkarzy oraz zwiększająca się sukcesja roślin krzewiastych na powierzchni torfowiska.

fot. Łukasz Lamentowicz

Kłoć wiechowata

KOZIE BRODY Rok utworzenia: 1965 Powierzchnia: 0,72 ha Położenie administracyjne: gmina Jastrowie, powiat złotowski Nadleśnictwo: Jastrowie, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych torfowiska niskiego z występującą roślinnością reliktową

Kozie Brody

107

Rezerwat należy do najmniejszych w województwie wielkopolskim. Położony jest w obszarze chronionego krajobrazu „Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy”, około 2 km na północny wschód od miejscowości Jastrowie. Rezerwat umiejscowiony jest na mineralnym brzegu doliny niewielkiej rzeki Młynówki.

Zarastająca łąka wilgotna

fot. Magdalena Majewska

Obszar rezerwatu obejmuje niewielki fragment torfowiska niskiego zaliczanego do tak zwanych torfowisk soligenicznych. Wyróżniającym elementem tego typu torfowisk jest ich gruntowy sposób zasilania w wysoko zmineralizowaną wodę, wypływającą następnie na powierzchnię i przesączającą się przez złoże torfu. Wypływy tego typu mogą mieć postać punktową lub rozlewać się na większej powierzchni w charakterze wysięków lub młak.

Roślinność rezerwatu obejmuje siedliska z drzewostanami brzozy omszonej, łozowiska wierzbowe, łąki z udziałem zespołu wiązówki błotnej i bodziszka błotnego oraz ziołorośla ostrożenia warzywnego.

Znaczną część powierzchni rezerwatu, szczególnie w części południowo-zachodniej, zajmują łozowiska wierzbowe. Zarośla te są stosunkowo zwarte z przeważającym udziałem wierzby szarej i domieszką wierzby pięciopręcikowej. Runo tworzą głównie gatunki siedlisk błotnych jak na przykład: turzyca dzióbkowata, przytulia błotna, bobrek trójlistkowy, wiązówka błotna i firletka poszarpana.

Wschodnią część rezerwatu zajmuje ekosystem leśny. Las tworzy głównie brzoza omszona z niewielkim udziałem sosny i olszy czarnej. Na słabo wykształconą warstwę krzewów składają się głównie takie gatunki jak: kruszyna pospolita, porzeczka czarna, wierzba szara i brzoza omszona. Runo jest dobrze rozwinięte i dominują w nim: ostrożeń warzywny, pokrzywa, kuklik zwisły i śmiałek darniowy. W warstwie mszystej dostrzec

108

Rezerwaty torfowiskowe

można interesujące gatunki mchów związanych z siedliskami podmokłych łąk i torfowisk takie jak: płaskomerzyk falisty, drabik drzewkowany i mokradłoszka zaostrzona.

Pozostałą część rezerwatu zajmują łąki z udziałem wiązówki błotnej i bodziszka błotnego oraz łąki z udziałem ostrożenia warzywnego podlegające procesom intensywnego zarastania i stopniowego przechodzenia w płaty łozowisk.

Teren rezerwatu jest miejscem występowania 28 gatunków mszaków, w tym również gatunków chronionych takich jak: błotniszek wełnisty, torfowiec błotny, mokradłoszka zaostrzona, drabik drzewkowany. Ponadto, w rezerwacie odnotowano 123 gatunki roślin naczyniowych, spośród których storczyk – kukułka krwista, objęta jest ochroną gatunkową.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy niski poziom wód gruntowych spowodowany odprowadzaniem wody przez rowy melioracyjne, postępująca sukcesja roślinności krzewiastej i drzewiastej oraz ekspansja pokrzywy i ostu kędzierzawego we fragmentach zbiorowisk łąkowych w rezerwacie.

Kukułka szerokolistna

fot. Krzysztof Dymek

MIRANOWO Rok utworzenia: 1971 Powierzchnia: 4,78 ha Położenie administracyjne: gmina Dolsk, powiat śremski Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie łąk zmiennowilgotnych i fragmentarycznie wykształconego torfowiska węglanowego z rzadkimi gatunkami flory

110

Rezerwaty torfowiskowe

Rezerwat położony jest na zachodnim brzegu Jeziora Dolskie Wielkie, w odległości około 3 km od miejscowości Dolsk. Jezioro Dolskie Wielkie zajmuje część rozległej rynny lodowcowej rozcinającej wysoczyznę morenową. Teren rezerwatu położony jest na glebach torfowych niskich i przejściowych.

Sit tępokwiatowy

fot. Stanisław Rosadziński

Obszar rezerwatu to mozaika środowisk leśnych, zaroślowych, łąkowych, bagiennych i wodnych. Roślinność leśna rezerwatu reprezentowana jest przez płaty drzewostanów brzozowych lub brzozowo-sosnowych. Północno-zachodnią część rezerwatu zajmują niewielkie płaty łozowisk, przechodzące następnie w pas szuwaru zachylnikowo-trzcinowego. Szuwar ten ma charakter mniej lub bardziej stabilnego pła nasuwającego się na powierzchnię lustra wody Jeziora Dolskiego Wielkiego. W jego strefie zauważalny jest znaczny udział pałki wąskolistnej i trzciny pospolitej. Charakterystycznym elementem tego biotopu są okresowo zalewane mikroobniżenia terenu stanowiące miejsce występowania wielu interesujących gatunków mszaków oraz ramienic. Dość dobrze wykształcona jest tu warstwa z udziałem mchów torfowców, w tym między innymi: torfowca obłego, torfowca błotnego i torfowca kończystego.

Znaczną powierzchnię rezerwatu zajmują zbiorowiska łąkowe obejmujące jego zachodnią i południową część. Łąki ze względu na dużą presję antropogeniczną charakteryzują się udziałem gatunków będących wynikiem działalności rolniczej.

Południowa część rezerwatu obejmuje fragment torfianki wypełnionej wodą. Jest on miejscem występowania podwodnych łąk ramienicowcych, ale również roślinności o liściach pływających, a w szczególności płatów grzybieni białych. Na niewielkiej powierzchni wykształcił się tutaj również szuwar kłoci wiechowatej.

Miranowo

Lipiennik Loesela

111

fot. Konrad Świtalski

Rezerwat stanowi miejsce występowania 233 gatunków roślin naczyniowych, 57 gatunków mszaków oraz 6 gatunków ramienic. Ze względu na alkaliczny, bogaty w węglan wapnia charakter pła zachylnikowego występują tu gatunki rzadkie i chronione.

Na szczególną uwagę zasługuje obecność storczyka – lipiennika Loesela oraz takich gatunków jak: turzyca Davalla, kukułka krwista i kukułka szerokolistna, błyszcze włoskowate czy mokradłoszka zaostrzona.

Do najważniejszych zagrożeń rezerwatu należy eutrofizacja powodowana spływami z intensywnie użytkowanych łąk zlewni, zmiana warunków hydrologicznych w obrębie torfowiska, niszczenie roślinności w wyniku działalności wędkarskiej oraz przemiany roślinności o charakterze sukcesji prowadzące do zarastania łąk trzęślicowych.

MSZAR BOGDANIEC Rok utworzenia: 1995 Powierzchnia: 21,98 ha Położenie administracyjne: gmina Zduny, powiat krotoszyński Nadleśnictwo: Krotoszyn, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: Uroczyska Płyty Krotoszyńskiej PLH300002, Dąbrowy Krotoszyńskie PLB30007 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie oraz polepszenie (renaturalizacja) funkcjonowania ekosystemu torfowiska przejściowego i wysokiego, w tym w szczególności zachowanie: 1) ekosystemu torfowiska przejściowego i wysokiego wraz z systemem zasilania hydrologicznego; 2) roślinności torfowiskowej i bagiennej; 3) złoża torfu; 4) rzadkich, chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt

Mszar Bogdaniec

113

Rezerwat położny jest w północno-zachodniej części obszaru chronionego krajobrazu „Dąbrowy Krotoszyńskie Baszków–Rochy”, około 2,5 km na północny zachód od miejscowości Zduny. Rezerwat znajduje się w kompleksie leśnym nieopodal rezerwatu przyrody „Baszków”. Teren rezerwatu jest równinny. Obiekt zajmuje podmokłą rynnę u podnóża wydm znajdujących się po stronie zachodniej i północnej rezerwatu.

Śródleśne torfowisko

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Krotoszyn

Rezerwat chroni zbiorowiska charakterystyczne dla terenów podmokłych wraz z torfowiskiem śródleśnym o powierzchni 4,95 ha oraz drzewostany sosnowe pochodzące z odnowień sztucznych. Największym walorem rezerwatu jest torfowisko o charakterze przejściowym, którego wiek datuje się na 2600–2900 lat. Pokłady torfu sięgają na głębokość około 1,3 m.

Torfowisko podlegało w swojej historii antropogenicznym przekształceniom. Na początku XX wieku przeprowadzono tu prace melioracyjne, które przyczyniły się do zachwiania stabilności hydrologicznej a w konsekwencji przesuszenia i mineralizacji powierzchni torfowiska. Ponadto, na terenie rezerwatu znajdują się liczne torfianki wypełnione wodą powstałe w wyniku eksploatacji torfu. Jednakże, pomimo zauważalnej ingerencji człowieka torfowisko wciąż stanowi ważną ostoję dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Powierzchnię torfowiska pokrywa kwaśny mszar torfowcowy budowany przez mchy torfowce takie jak: torfowiec kończysty i torfowiec spiczastolistny oraz wełniankę pochwowatą stanowiącą największe powierzchniowo zbiorowisko roślinne torfowiska,

114

Rezerwaty torfowiskowe

wełniankę wąskolistną oraz trzęślicę modrą. Najbardziej wilgotne brzegi torfianek porastają szuwary oczeretowe i pałkowe oraz zbiorowiska z sitem rozpierzchłym. Ponadto, wyodrębniają się również płaty z dominującą turzycą siną i ponikłem błotnym.

Lasy otaczające torfowisko to sztuczne nasadzenia sosnowe i świerkowe, które pełnią rolę swoistego rodzaju otuliny dla torfowiska. Ponadto, w drzewostanach pojawiają się również inne gatunki drzew, na przykład brzoza brodawkowata, dąb bezszypułkowy, olsza czarna i topola osika. Spośród krzewów odnotowano obecność między innymi: kruszyny pospolitej, jarzębu pospolitego, wierzby uszatej i bzu czarnego.

Rezerwat jest miejscem występowania chronionego widłaka goździstego. Spośród gatunków rzadkich warto wymienić występowanie brzozy omszonej, trędownika bulwiastego i dwóch gatunków wełnianek: wąskolistnej i pochwowatej.

Wodno-błotny charakter torfowiska stanowi atrakcyjne miejsce występowania wielu gatunków zwierząt. W rezerwacie odnotowano do tej pory występowanie 44 gatunków ptaków. Szczególnie interesujący jest fakt gniazdowania w rezerwacie żurawia, cyraneczki, brodźca samotnego, kokoszki wodnej, perkozka i dzięcioła średniego. Stwierdzono tu również płazy jak: traszka zwyczajna, ropucha szara, ropucha zielona, rzekotka drzewna i żaba moczarowa.

Główne zagrożenie rezerwatu to przede wszystkim przesuszenie torfowiska prowadzące do trwałego zatrzymania procesu akumulacji torfu i degradacji złoża torfowego, ustępowania roślinności bagiennej i torfowiskowej oraz uwalniania biogenów pochodzących z mineralizacji torfu. Ponadto, negatywne znaczenie ma również obecność i wnikanie czeremchy amerykańskiej do siedlisk leśnych i rozwój roślinności leśnej na torfowisku.

Skupienie situ rozpierzchłego

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Krotoszyn

MSZAR NAD JEZIOREM MNICH Rok utworzenia: 1967 Powierzchnia: 6,04 ha Położenie administracyjne: gmina Sieraków, powiat międzychodzki Nadleśnictwo: Sieraków, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Notecka PLB300015, obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Jezioro Mnich PLH300029 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie siedlisk oraz roślinności torfowiska przejściowego, kłociowisk i mechowisk wykształconych na obrzeżach jeziora o charakterze humusowego zbiornika ramienicowego wraz z reliktową florą roślin zarodnikowych

116

Rezerwaty torfowiskowe

Szuwar zachylnikowy przy zbiorniku wodnym

Kwitnąca żurawina błotna

fot. Kamil Szpotkowski

fot. Kamil Szpotkowski

Rezerwat położony jest na terenie Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, około 2 km na północny-zachód od Sierakowa. Zlokalizowany jest w południowej części długiej, głęboko wciętej rynny Jeziora Mnich wypełnionej osadami biogenicznymi.

Teren rezerwatu obejmuje torfowisko w typie przejściowym, nasuwające się na powierzchnię wody Jeziora Mnich, które wraz z pozostałymi jeziorami Pojezierza Sierakowskiego tworzy zespół jezior rynnowych przebiegających poprzecznie do doliny rzeki Warty. Torfowisko charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem zbiorowisk roślinnych oraz obecnością wielu rzadkich gatunków roślin. Spośród roślin rezerwatu szczególną uwagę zwracają rzadko spotykane gatunki mchów, a wśród nich gatunki uznawane powszechnie za relikty glacjalne jak: mszar nastroszony, drabinowiec mroczny,

Mszar nad Jeziorem Mnich

117

parzęchlin trójrzędowy i bagiennik żmijowaty. Gatunki te są pozostałością okresu lodowcowego, które mimo ocieplenia się klimatu nie wyginęły i przetrwały oddzielone barierą geograficzną od ich pierwotnego obszaru występowania.

Centralną część rezerwatu zajmuje obszar z otwartym lustrem wody podlegający procesom zarastania i wypłycania. Dominują tu takie gatunki roślin wodnych jak: grążel żółty, grzybienie białe, rogatek sztywny, rdestnica pływająca i wywłócznik kłosowy.

Zbiorowiskiem roślinnym panującym w rezerwacie jest pło nerecznicowe, będące charakterystycznym elementem torfowisk lądowiejących zbiorników wodnych.

Przy zachodnim oraz południowo-wschodnim brzegu rezerwatu wykształcił się fragment lasu o charakterze boru bagiennego ze znacznym udziałem mchów torfowców, żurawiny błotnej, wełnianki wąskolistnej oraz sosny w wieku około 40 lat. W północno-zachodniej oraz wschodniej części rezerwatu występują płaty olsu torfowcowego z panującą olszą czarną i domieszkowo występującą sosną. Charakterystyczną cechą tego lasu jest runo budowane przez dywanowo występującego torfowca nastroszonego.

Na torfowisku stwierdzono l78 gatunków roślin naczyniowych. Część z nich to gatunki chronione, takie jak: widłak goździsty, goździk pyszny, rosiczka okrągłolistna, kukułka krwista i kruszczyk błotny.

Owocująca wełnianka wąskolistna

fot. Kamil Szpotkowski

SMOLARY Rok utworzenia: 1990 Powierzchnia: 143,11 ha Położenie administracyjne: gmina Szydłowo, powiat pilski Nadleśnictwo: Płytnica, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza nad Gwdą PLB300012, obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Rurzycy PLH300017 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie naturalnej roślinności torfowiskowej, mechowisk, obfitującej w rzadkie gatunki mszaków

Smolary

119

Rezerwat położony jest w północnej części Wielkopolski, około 3 km na północny zachód od miejscowości Krępsko. Znajduje się na obszarze chronionego krajobrazu „Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy” oraz graniczy z rezerwatem przyrody „Wielkopolska Dolina Rurzycy”. Zlokalizowany jest w obrębie równiny sandrowej, w którą malowniczo wcina się dolina rzeki Rurzycy.

Torfowisko nad Jeziorem Smolary

fot. Maciej Gąbka

Rezerwat chroni wielkopowierzchniowy kompleks torfowisk mszarnych i mechowisk, zanikające jezioro humusowe, stanowiące ostoję wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin oraz łęgi olsowe i bory sosnowe. Znaczną część rezerwatu zajmuje jezioro Smolary, podlegające obecnie procesom wypłycania i zarastania. Woda jeziora charakteryzuje się brunatną barwą związaną ze znaczną ilością rozpuszczonej w niej materii organicznej oraz okołoobojętnym odczynem. Roślinność wodną jeziora Smolary stanowią głównie łąki ramienicowe zdominowane przez ramienicę delikatną. Rzadziej natomiast spotyka się płaty z udziałem ramienicy kolczastej czy roślinami naczyniowymi jak wywłócznik okółkowy i rdestnica pływająca. W strefach graniczących z szuwarem występują płaty zbiorowisk o liściach pływających tworzonych przez grzybienie białe i znacznie rzadsze we florze Polski grzybienie północne. Część przybrzeżną jeziora zajmują szuwary kłociowe, trzcinowe i paprociowe.

Ważnym elementem krajobrazu rezerwatu są również torfowiska. Otaczają one jezioro Smolary, wypełniają niewielki kociołek w północnej części rezerwatu oraz przylegają do rzeki Rurzycy, tworząc we wszystkich przypadkach zwarty kobierzec mszarny z wieloma rzadkimi i zagrożonymi gatunkami roślin. Spotkać tu można między innymi takie gatunki jak: turzyca błotna, rosiczka okrągłolistna, przygiełka biała, wełnianka wąskolistna. W zatorfionych meandrach rzeki Rurzycy szczególnie wyróżnia się warstwa mszysta

120

Rezerwaty torfowiskowe

z udziałem mchów torfowców, ale również rzadkich gatunków mszaków, związanych z siedliskami torfowisk węglanowych, jak błyszcze włoskowate i sierpowiec błyszczący.

Największą powierzchnię rezerwatu zajmują różnowiekowe sosnowe lasy gospodarcze. Jego najbardziej suche płaty wyróżniające się znacznym udziałem porostów zalicza się do borów chrobotkowych. Niewielkie powierzchnie rezerwatu zajmują również olsy torfowcowe oraz łęgi olszowe, koncentrujące się głównie w okolicy jeziora Smolary i strefie przylegającej do rzeki Rurzycy.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono obecność 218 gatunków roślin naczyniowych, 76 gatunków mszaków i 8 gatunków porostów. Na szczególną uwagę zasługują gatunki objęte ochroną takie jak: torfowiec magellański, błotniszek wełnisty, wspominane wyżej błyszcze woskowate i sierpowiec błyszczący, pływacz drobny, rosiczka okrągłolistna.

Obszar rezerwatu stanowi miejsce występowanie wielu rzadkich gatunków zwierząt.

Stwierdzono tu między innymi ginące gatunki szarańczaków – napierśnika i siwoszka błękitnego, rzadkie gatunki motyli, jak na przykład strzępotka soplaczka i wiele gatunków rzadkich chrząszczy wodnych związanych z kwaśnymi wodami torfowiskowymi.

Ponadto, w rezerwacie odnotowano obecność dzięcioła czarnego, lerki, krogulca, cyraneczki, kszyka, żurawia, samotnika i rzadko obserwowanej na niżu orzechówki.

Najważniejsze zagrożenia rezerwatu to przede wszystkim spadek poziomu wód gruntowych w obrębie rezerwatu prowadzący do przyśpieszenia procesów zarastania torfowisk i zaniku bogatych gatunkowo mechowisk.

Zarastające jezioro w rezerwacie

fot. Maciej Gąbka

TORFOWISKO LIS Rok utworzenia: 1963 Powierzchnia: 4,71 ha Położenie administracyjne: Miasto Kalisz Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych torfowiska przejściowego z bogatą i rzadko spotykaną roślinnością

122

Rezerwaty torfowiskowe

Rezerwat położony jest w południowej części województwa wielkopolskiego, w granicach administracyjnych miasta Kalisza. Rezerwat położony jest w depresji morenowej wypełnionej osadami biogenicznymi. Mieszczące się tu torfowisko łączy się w północnej części z płaskim starorzeczem rzeki Prosny. W części południowo-zachodniej rezerwatu znajdują się trzy torfianki wypełnione stagnującą wodą.

Torfowisko Lis

fot. Łukasz Lamentowicz

Przeważającą powierzchnię rezerwatu zajmują zbiorowiska szuwarowe. Największe płaty w rezerwacie rozwija szuwar trzcinowy obejmujący centralną i północną część obszaru. Porasta on miejsca trwale podtopione jak i miejsca zalewane okresowo. Strefę brzegową torfianek porasta szuwar pałkowy oraz rzadziej szuwar mannowy i jeżogłówkowy. W centralnej części torfowiska występują niewielkie powierzchnie szuwaru paprociowego. Ponadto, w tej części torfowiska rozwijają się również fitocenozy z udziałem żurawiny błotnej, wełnianki wąskolistnej i torfowca kończystego, którym towarzyszą gatunki roślin szuwarowych. Stanowią one jednak niewielką część obszaru rezerwatu.

Obrzeża rezerwatu ze względu na nitrofilny charakter porastają zbiorowiska ziołoroślowe z udziałem pokrzywy zwyczajnej, chmielu zwyczajnego, kielisznika zaroślowego i czosnaczka pospolitego. Występują tu również fragmenty olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum, lecz mają one postać zdegenerowaną wieloletnią okoliczną działalnością człowieka.

W wyniku utrzymującego się wysokiego poziomu wód gruntowych na torfowisku, charakterystycznym elementem krajobrazu rezerwatu są obumierające brzozy wystające wysoko ponad powierzchnię zbiorowisk szuwarowych. Na przestrzeni kilkudziesięciu

Torfowisko Lis

Knieć błotna

123

fot. Łukasz Lamentowicz

lat, w wyniku zwiększającego się zagospodarowania terenu wokół rezerwatu, torfowisko podlega intensywnym zmianom troficznym. Doprowadziło to do zmniejszenia się powierzchni zbiorowisk charakterystycznych dla torfowisk przejściowych, jednakże rezerwat stanowi nadal miejsce występowanie rzadkich i narażonych na wyginięcie

Sierpowiec wielozarodniowy

fot. Łukasz Lamentowicz

124

Rezerwaty torfowiskowe

fitocenoz wodno-błotnych takich jak: zbiorowisko rzęśli wodnej, zbiorowisko turzycy nitkowatej czy zbiorowisko manny pofałdowanej.

Flora rezerwatu obejmuje 211 gatunków roślin naczyniowych i 51 gatunków mszaków. Do gatunków objętych ochroną należą między innymi: torfowiec wąskolistny, torfowiec magellański, próchniczek błotny i mokradłoszka zaostrzona.

Spośród przedstawicieli fauny w rezerwacie stwierdzono bytowanie wodnika, dzięcioła zielonego oraz łyski.

Głównym zagrożeniem dla rezerwatu jest ekspansja roślin szuwarowych, drzew i krzewów powodujących wycofywanie się zbiorowisk roślin charakterystycznych dla torfowisk przejściowych oraz wkraczanie inwazyjnych gatunków obcych geograficznie, jak na przykład tatarak zwyczajny czy czeremcha amerykańska.

Okrajek torfowiska

fot. Łukasz Lamentowicz

TORFOWISKO NAD JEZIOREM ŚWIĘTYM Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 6,84 ha Położenie administracyjne: gmina Przemęt, powiat wolsztyński Nadleśnictwo: Kościan, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Pojezierze Sławskie PLB300011 i Ostoja Przemęcka PLH300041 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie jeziora humusowego (dystroficznego) oraz przylegających torfowisk przejściowych i wysokich wraz z rzadkimi elementami flory i fauny

126

Rezerwaty torfowiskowe

Rezerwat znajduje się na terenie Przemęckiego Parku Krajobrazowego oraz w obszarze chronionego krajobrazu „Przemęcko-Wschowski i kompleks leśny Włoszakowice”.

Oddalony jest około 700 m na zachód od miejscowości Olejnica. Rezerwat znajduje się w obrębie półksiężycowatej niecki wypełnionej osadami biogenicznymi sięgającymi do głębokości ponad 10 m. Ze wszystkich stron rezerwat otoczony jest lasami gospodarczymi w postaci monokultur sosnowych.

Pło mszarne z wełnianką wąskolistną

fot. Łukasz Lamentowicz

W rezerwacie objęto ochroną jeden z największych na Pojezierzu Leszczyńskim kompleks torfowisk mszarnych oraz jezioro dystroficzne, stanowiących ostoję wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin. Rezerwat jest bardzo wartościowym obiektem, gdyż torfowiska mszarne w południowej Wielkopolsce występują rzadko i osiągają tam granicę swojego niżowego zasięgu. Jezioro dystroficzne zlokalizowane na terenie rezerwatu jest obecnie w stanie zaawansowanego zaniku. Charakteryzuje się ono wodami kwaśnymi i znacznymi zawartościami substancji humusowych. Centralną część jeziora zajmują płaty zespołu grzybieni północnych, a na obrzeżach płaty z udziałem grążela żółtego. Pas szuwaru otaczający jezioro budują głównie takie gatunki jak: oczeret Tabernemontana, pałka szerokolistna i trzcina pospolita. Przestrzeń pomiędzy roślinami zajmują bogate skupienia owadożernego pływacza drobnego.

Jezioro otaczają w głównej mierze torfowiska przejściowe. Bezpośrednio do lustra wody jeziora przylega pło mszarne porośnięte zbiorowiskiem turzycy błotnej i w mniejszym stopniu turzycy nitkowatej, przechodzące następnie w mszar dywanowy budowany przez mchy torfowce, a w szczególności torfowca odgiętego, torfowca błotnego i torfowca nastroszonego. W tym fragmencie torfowiska dość licznie występują: przygiełka biała, żurawina błotna i bagnica torfowa.

Torfowisko nad Jeziorem Świętym

127

W części południowo-zachodniej rezerwatu, wschodniego ramienia niecki zlokalizowane jest torfowisko wysokie, w znaczniej mierze bezleśne, otoczone zbiorowiskiem leśnym z dominacją sosny. Florę tego fragmentu reprezentują gatunki preferujące siedliska kwaśne i ubogie w substancje odżywcze, takie jak na przykład: wełnianka pochwowata, rosiczka okrągłolistna, żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, torfowiec odgięty, torfowiec magellański i próchniczek błotny.

Dystroficzny zbiornik wodny

fot. Zbigniew Mikołajczak

Spośród zbiorowisk leśnych na terenie rezerwatu odnotowano fragment olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum oraz niewielkie powierzchniowo nasadzenia sosnowe nawiązujące do zbiorowisk subatlantyckiego boru sosnowego świeżego Leucobryo-Pinetum.

Na terenie rezerwatu wykazano jak do tej pory występowanie około 140 gatunków roślin naczyniowych. Stwierdzono występowanie chronionych gatunków roślin, takich jak na przykład: torfowca błotnego, torfowca spiczastego, bagna zwyczajnego, bagnicy torfowej oraz kłoci wiechowatej.

Obszar rezerwatu jest miejscem występowania wielu gatunków zwierząt. Na szczególne podkreślenie zasługuje występowanie pająka – tygrzyka paskowanego, gadów, jak na przykład: jaszczurki żyworodnej i zaskrońca oraz pospolitych gatunków ptaków, jak na przykład: strzyżyka, świergotka drzewnego, rudzika i kosa.

Najważniejszym zagrożeniem dla rezerwatu jest spadek poziomu wód gruntowych przyczyniający się do zmniejszenia głębokości jeziora oraz przesuszeniem torfowisk. Ponadto duże znaczenie ma wydeptywanie roślinności mszarnej i naruszanie złoża torfowego przez nadmierną penetrację torfowisk przyjeziornych przez ludzi.

TORFOWISKO ŹRÓDLISKOWE W GOSTYNIU STARYM Rok utworzenia: 1963 Powierzchnia: 3,58 ha Położenie administracyjne: gmina Gostyń, powiat gostyński Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych źródliskowego torfowiska z rzadkimi gatunkami roślin, powstałego na utworze zbliżonym do trawertynowego

Torfowisko Źródliskowe w Gostyniu Starym

129

Rezerwat położony jest około 200 m na południowy zachód od miejscowości Stary Gostyń, w obszarze chronionego krajobrazu o nazwie „Krzywińsko-Osiecki wraz z zadrzewieniami generała Dezyderego Chłapowskiego i kompleksem leśnym Osieczna Góra”. Od północy rezerwat sąsiaduje z terenami łąkowymi, natomiast na wschodzie i południu graniczy z gruntami rolnymi. Zachodnią granicę rezerwatu stanowi droga gruntowa.

Kompleks trzcinowisk i ziołorośli

fot. Magdalena Majewska

Rezerwat powołano w celu ochrony torfowiska źródliskowego wraz z wieloma rzadkimi i reliktowymi gatunkami roślin. Podczas tworzenia rezerwatu torfowisko było miejscem występowania takich gatunków roślin jak: skorpionowiec brunatny, bagniak wapienny, kruszczyk błotny, lipiennik Loesela i marzyca ruda. Obszar ten wyodrębniał się spośród okolicznych łąk brunatną barwą licznie rosnącego tutaj situ tępokwiatowego.

Ze względu na dużą koncentrację jonów wapnia w wodach obserwowano wytrącanie się na powierzchni roślinności martwic węglanowych – trawertynów.

Krajobraz torfowiska na przestrzeni lat uległ znacznym przekształceniom. Dotyczy to szczególnie wrażliwej na zmiany roślinności torfowiska. Ze względu na postępującą antropopresję oraz spadek poziomu wód gruntowych obszar torfowiska uległ znacznemu przesuszeniu. Do lat 90. XX wieku część łąk znajdująca się na terenie rezerwatu była regularnie wypasana i wykaszana, lecz ich zaprzestanie dało początek szybkim zmianom fitocenotycznym i florystycznym na znacznej jego powierzchni.

Praktycznie większość cennych bagiennych gatunków mchów oraz roślin naczyniowych ustąpiła gatunkom pospolitym i szeroko rozpowszechnionym. W wyniku sukcesji pojawiły się między innymi zarośla wierzbowe, kruszynowe i szakłakowe. W części

130

Rezerwaty torfowiskowe

środkowo-wschodniej rośnie ols porzeczkowy Carici elongatae-Alnetum. Na dużej powierzchni występują bujne higro- i nitrofilne ziołorośla z pokrzywą zwyczajną i przytulią czepną. Torfianki znajdujące się w północnej części rezerwatu uległy zarośnięciu szuwarem trzcinowym i pałkowym. W wyniku przesuszenia powierzchni torfowiska doszło do zmurszenia torfu i w konsekwencji uwolnienia związków azotowych przyczyniających się do rozwoju roślin nitrofilnych, jak wspomniana wyżej pokrzywa zwyczajna czy bez czarny. W miejscach bardziej wilgotnych łąk spotkać można zwarte i wysokie ziołorośla z udziałem między innymi: wiązówki błotnej, sitowia leśnego, turzycy sztywnej i turzycy błotnej.

Pomimo zauważalnych zmian, które zaszły na terenie rezerwatu na przestrzeni lat, nadal stanowi on, ważne z punktu widzenia bioróżnorodności, podmokłe miejsce mające znaczenie dla lokalnej fauny i flory.

Torfianka z łąkami ramienicowymi

fot. Magdalena Majewska

WILCZE BŁOTO Rok utworzenia: 1968 Powierzchnia: 3,27 ha Otulina: 8,74 ha Położenie administracyjne: gmina Wieleń, powiat czarnkowsko-trzcianecki Nadleśnictwo: Krucz, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Puszcza Notecka PLH300017 Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych zbiorowisk roślinności bagiennej i torfowiskowej

132

Rezerwaty torfowiskowe

Rezerwat leży w obszarze chronionego krajobrazu „Puszcza Notecka”, około 1,5 km na południowy zachód od miejscowości Krucz. Jego rzeźba terenu została ukształtowana podczas zlodowacenia bałtyckiego i ma równinny charakter. Rezerwat położony jest w niecce wytopiskowej, w której powstał bezodpływowy zbiornik wodny. Bezpośrednie otoczenie rezerwatu stanowią gospodarcze kompleksy leśne porastające rozległe tereny wydmowe.

Dystroficzny zbiornik wodny

fot. Jan Filoda

W rezerwacie objęto ochroną ekosystemy wodne i lądowe. Przeważającą jego część zajmuje jezioro, podlegające procesom wypłycania i zarastania. Od strony brzegowej nasuwa się na powierzchnię lustra wody pływające pło mszarne, będące inicjalną postacią procesu lądowienia. Woda jeziora charakteryzuje się brunatną barwą spowodowaną znaczną ilością rozpuszczonej w niej materii organicznej oraz kwaśnym odczynem.

Roślinność rezerwatu tworzą głównie zespoły szuwarowe i torfowiskowe oraz zespoły leśne i zaroślowe, charakteryzujące się strefowym układem przestrzennym.

Roślinność wodną kształtują przede wszystkim płaty roślin o liściach pływających, pokrywających niewielką część lustra wody. Ich głównym komponentem są grzybienie białe oraz w mniejszym stopniu grążel żółty. Ponadto spotkać można również przedstawicieli roślin zanurzonych jak: rogatka sztywnego, wywłócznika okółkowego i rdestnicę połyskującą.

Ekosystemy torfowiskowe obejmują mozaikę zbiorowisk rozwijających się na ple torfowym otaczającym zbiornik wodny oraz młaki turzycowe zajmujące południową część rezerwatu. Tuż przy krawędzi pła torfowcowego formuje się pas z udziałem turzycy bagiennej, natomiast dolinki i obniżenia zajmują płaty z udziałem przygiełki białej. Głównym elementem torfowiska są mchy torfowce, tworzące zwartą powierzchnię, pod którą

Wilcze Błoto

133

zachodzą procesy akumulacji martwej materii organicznej w postaci torfu. Torfowisko porasta wiele interesujących, rzadkich i chronionych gatunków roślin. Rezerwat jest jednym z nielicznych miejsc w regionie, gdzie obserwować można trzy gatunki rosiczek: rosiczkę długolistną, rosiczkę okrągłolistną i rosiczkę pośrednią. Miejscami pojawia się również objęta ochroną bagnica torfowa, będąca charakterystycznym elementem kwaśnych torfowisk mszarnych.

Prawie cały rezerwat otoczony jest przez ols porzeczkowy Carici elongatae-Alneum, z wyjątkiem jego wschodnich krańców, gdzie występują zarośla łozowe i zbiorowisko z brzozą omszoną. Charakterystycznym elementem olsu jest jego kępowo-dolinkowa struktura, z dolinkami wypełnionymi okresowo stagnującą wodą. Drzewostan jest zwarty i tworzy go głównie olcha czarna z niewielkim udziałem brzozy omszonej i brodawkowatej oraz różnorodne gatunki krzewów i roślin zielnych.

Ogółem w rezerwacie stwierdzono 94 gatunki roślin naczyniowych i 25 gatunków mszaków. Poza wyżej wymienionymi gatunkami rosiczek i bagnicy torfowej występują w nim chronione gatunki jak: bobrek trójlistkowy i grzybienie białe. Spośród mszaków na szczególną uwagę zasługuje obecność takich gatunków chronionych jak: torfowiec frędzlowaty, torfowiec magellański, drabik drzewkowaty i gajnik lśniący. Rezerwat jest również miejscem występowania 15 gatunków ptaków, w tym między innymi: gągoła, dzięcioła dużego, dzięcioła czarnego, trznadla, rudzika i lerki.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy obniżenie poziomu wód gruntowych, zarastanie torfowiska przez sosnę zwyczajną, wydeptywanie i zaśmiecanie pła torfowego przez wędkarzy, zbiór żurawiny i pozyskiwanie torfu oraz ekspansja gatunków obcych geograficznie.

Pomost w rezerwacie

fot. Jan Filoda

ŻURAWINIEC Rok utworzenia: 1959 r.

Powierzchnia: 1,47 ha Położenie administracyjne: Miasto Poznań Rodzaj rezerwatu: torfowiskowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych zespołu roślinności charakterystycznej dla torfowisk przejściowych

Żurawiniec

135

Rezerwat położny jest w północnej części miasta Poznania, w niewielkim kompleksie leśnym. W otoczeniu rezerwatu znajduje się zabudowa osiedlowa dzielnicy Naramowice.

Rezerwat utworzono w celu ochrony zespołu roślinności charakterystycznej dla torfowisk przejściowych. W chwili powstawania obszar rezerwatu był ostoją roślinności torfowiska przejściowego z udziałem takich gatunków torfowiskowych jak między innymi: torfowiec magellański, torfowiec kończysty, rosiczka okrągłolistna i żurawina. W części środkowej rezerwatu w intensywnie zarastającym zbiornikiem wodnym występowały rośliny szuwarowe i oczeretowe. W południowej części rezerwatu znajdował się drugi zbiornik wodny. Obecnie roślinność rezerwatu uległa daleko idącym przeobrażeniom, w wyniku intensywnie postępującej antropopresji i urbanizacji otoczenia rezerwatu.

Zatorfiona rynna w południowej części rezerwatu

fot. Łukasz Lamentowicz

Rezerwat obejmuje wilgotne lasy i zabagnienia, położone w zagłębieniu terenu, o charakterze rynny polodowcowej. Występujące tu zbiorowiska torfowiskowe zostały zastąpione przez szuwary trzcinowe, łozowiska i zdegradowane lasy o charakterze olsów i łęgów. Górne piętro drzewostanu tworzy olsza czarna, która jest praktycznie wyłącznym składnikiem starodrzewu. Drzewostan rezerwatu ulega dalszym przekształceniom, o czym świadczą rozbudowane warstwy podszytów i nalotów, o składzie mocno różniącym się od warstwy górnej. Ze względu na zróżnicowanie roślinności na obszarze rezerwatu wydzielić można dwie odrębne części. Pierwsza z nich to owalne, szerokie, podmokłe zagłębienie w północnej części rezerwatu. Jest ono porośnięte przez zbiorowiska szuwarowe, otoczone wąskim pasem łozowisk, na skrzydłach których, po zachodniej i wschodniej stronie, występują niewielkie płaty łęgu jesionowo-olszowego

136

Rezerwaty torfowiskowe

Śnieżyczka przebiśnieg

fot. Łukasz Lamentowicz

Fraxino-Alnetum. Pomiędzy łozowiskami i szuwarami rosną płaty zbiorowisk welonowych z kielisznikiem zaroślowym. Druga część to wydłużona, wąska i niezbyt głęboka rynna, ciągnąca się na południe od wspomnianego wyżej zagłębienia. Jej dno porastają fragmenty łęgów jesionowo-olszowych, poprzerywane płatami krzewiastych zarośli z dominacją bzu czarnego oraz czeremchy amerykańskiej. Miejscami, w lukach, rozwijają się płaty nitrofilnych ziołorośli z dominacją pokrzywy lub maliny, a w miejscach bardziej suchych – okrajki ze świerząbkiem gajowym.

Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 165 gatunków roślin naczyniowych i 19 gatunków mszaków. Odnotowano również obecność chronionej śnieżyczki przebiśnieg.

Rezerwat pomimo silnej antropopresji stanowi interesującą enklawę dla lokalnej fauny.

Występują tutaj płazy, takie jak grzebiuszka ziemna, żaba moczarowa i żaba jeziorkowa.

Ze względu na leśno-parkowy charakter rezerwatu spotkać można pospolitych przedstawicieli ptaków z rzędu wróblowych, jak na przykład: rudzika, kapturkę, pierwiosnka i bogatkę. Spośród ssaków odnotowano ślady bytowania dzików, kreta oraz sarny.

Do najważniejszych zagrożeń rezerwatu należy spadek poziomu wody gruntowej, który przyczynił się do osuszenia terenu rezerwatu, wycofania roślinności torfowiskowej Śródleśne zabagnienie fot. Łukasz Lamentowicz i synantropizacji flory rezerwatu.

R E Z E RWAT Y K R A J O B R A ZO W E

Jezioro Kuźnik Mały fot. Jarosław Ramucki

BUKOWY OSTRÓW Rok utworzenia: 2006 Powierzchnia: 77,92 ha Otulina: 67,36 ha Położenie administracyjne: gmina Kwilcz, powiat międzychodzki Nadleśnictwo: Sieraków, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Notecka PLB300015 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie unikatowego kompleksu roślinności wodnej, bagiennej i leśnej w krajobrazie pagórków kemowych i zbiorników wodnych, ochrona rzadkich gatunków flory i fauny, a także zachodzących na tym obszarze procesów dynamiki, szczególnie fluktuacji i sukcesji

Bukowy Ostrów

139

Rezerwat położony jest na terenie Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, około kilometra na zachód od miejscowości Niemierzewo. Rezerwat znajduje się w strefie marginalnej zlodowacenia bałtyckiego i obejmuje fragment rynny polodowcowej wraz z trzema jeziorami: Mościejewo, Mulnym oraz Wspólnym. Rzeźba terenu rezerwatu urozmaicona jest zauważalnymi deniwelacjami dochodzącymi miejscami do 30 m wysokości.

Zbiornik wodny w rezerwacie

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Sieraków

Obszar rezerwatu ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu oraz obecność ekosystemów wodnych charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem zbiorowisk roślinnych.

Składają się na nie zespoły leśne, zaroślowe, wodne, szuwarowe oraz torfowiskowe. Jeziora podlegają obecnie stopniowym procesom wypłycania i zarastania roślinnością wodno-błotną.

Głównym zbiorowiskiem uczestniczącym w procesach zarastania zbiorników wodnych rezerwatu jest szuwar trzcinowy Phragmitetum communis oraz w mniejszym stopniu szuwar paprociowy Thelypterydi-Phragmitetum i szuwar kłoci wiechowatej Cladietum marisci. Strefa przybrzeżna to również miejsce występowania takich gatunków roślin wodno-błotnych jak: kosaciec żółty, żabieniec babka wodna i szczaw lancetowaty.

Strefę otwartej wody zajmują płaty zbiorowiska grzybieni białych i grążela żółtego wraz ze swobodnie unoszącymi się w toni wodnej mięsożernymi pływaczami.

Znaczną część rezerwatu pokrywają zbiorowiska leśne. Największą powierzchnię wśród lasów bagiennych zajmuje ols porzeczkowy Carici elongatae-Alnetum. Drugim zbiorowiskiem olsowym, zajmującym jednak znacznie mniejszą powierzchnię jest ols torfowcowy Sphagno-Alnetum, w którego runie dominują mchy torfowce. Pozostałą powierzchnię rezerwatu pokrywają lasy bukowe i dębowe, a w szczególności

140

Rezerwaty krajobrazowe

zbiorowisko kwaśnej buczyny Deshampsio flexuosase-Fagetum oraz żyznej buczyny niżowej Melico-Fagetum.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 323 gatunków roślin naczyniowych oraz 54 gatunków mszaków i wątrobowców. Spośród gatunków chronionych w rezerwacie na szczególną uwagę zasługuje obecność pływacza drobnego, rzęśli długoszyjkowej, kłoci wiechowatej i kruszczyka szerokolistnego. Interesujące jest również występowanie chronionych gatunków mszaków, jak torfowiec postrzępiony, drabik drzewkowany czy mokradłoszka kończysta.

Buczyna

fot. Kamil Szpotkowski

Na terenie rezerwatu stwierdzono również obecność różnorodnych przedstawicieli fauny. Spośród nich występują między innymi rzadko spotykane płazy, takie jak traszka zwyczajna, traszka grzebieniasta, kumak nizinny oraz gady, na przykład padalec i zaskroniec. Odnotowano również gniazdowanie w rezerwacie rzadkich gatunków ptaków, jak muchołówka mała, siniak, brodziec samotny oraz dzięcioł czarny i średni.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należą zmiany stosunków wodnych, przyśpieszenie procesu użyźniania jezior, zarastanie torfowisk mszarnych oraz wkraczanie gatunków obcych geograficznie.

DIABLI SKOK Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 20,98 ha Otulina: 37,28 ha Położenie administracyjne: gmina Jastrowie, powiat złotowski Nadleśnictwo: Jastrowie, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Rurzycy PLH300017, obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza nad Gwdą PLB300012 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych kompleksu ekosystemów leśnych, szuwarowych i źródliskowych, wykształconych na stokach wzniesień morenowych oraz na przyległym do nich brzegu jeziora Krąpsko Małe

142

Rezerwaty krajobrazowe

Rezerwat położony jest około 4 km na północ od miejscowości Szwecja, w obszarze chronionego krajobrazu „Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy”. Rezerwat zajmuje jar pochodzenia erozyjnego o bardzo stromych zboczach. Jego południowy kraniec przylega do zasilanego źródliskami jeziora Krąpsko Małe.

Źródliska rzeki Rurzycy

fot. Zbigniew Żmuda

W rezerwacie objęto ochroną źródliska jednej z najbardziej malowniczych rzek Wielkopolski – Rurzycy. Obszar rezerwatu to mozaika ekosystemów leśnych i wodnych.

Różnorodność gleb, lasów, źródła i strumienie tworzą specyficzny biotop dla roślinnych zbiorowisk źródliskowych, a w szczególności mszaków i wątrobowców. Zbocza głębokiego jaru porasta starodrzew lasu mieszanego z ponad 200-letnimi bukami i dębami osiągającymi ponad 25 m. Zbiorowiska leśne rezerwatu obejmują kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum, las mieszany z panującym bukiem Fago-Quercetum petrae, ols porzeczkowy Carici elongatae-Alnetum, ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum i łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum. W wąskim pasie przybrzeżnym jeziora Krąpsko Małe roślinność reprezentowana jest przez zespół grążela żółtego i grzybieni białych oraz żabiścieku pływającego. Płycizny porastają zbiorowiska szuwarowe z udziałem trzciny pospolitej i skrzypu bagiennego. W płytkich ciekach i strumykach spływających ze źródeł napotkać można płaty śledziennicy skrętolistnej i rzeżuchy gorzkiej, natomiast wzdłuż strumyków i w obniżeniach terenu występują turzycowiska z udziałem turzycy nibyciborowatej, turzycy prosowej i turzycy błotnej oraz rzadko spotykane zbiorowisko czermieni błotnej. Szczególnym walorem rezerwatu jest nagromadzenie na dnie jaru martwego drewna, które stwarza dogodne warunki dla rozwoju licznych paproci, mszaków oraz wielu innych gatunków roślin, nadając temu miejscu pierwotny puszczański charakter.

Diabli Skok

143

Zbiorowiska epiksylicznych mszaków oraz grzybów na martwym drewnie

fot. Krzysztof Dymek

Flora rezerwatu liczy 285 gatunków, w tym aż 64 gatunki mszaków, 11 gatunków paprotników i 210 gatunków roślin naczyniowych. Spośród gatunków chronionych na uwagę zasługuje występowanie wawrzynka wilczełyko. Ponadto, w rezerwacie stwierdzono również 56 gatunków porostów. Do szczególnie cennych należą taksony znajdujące się w czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce, takie jak kropnica różowa, trzonecznica siarkowa, trzonecznica brunatnawa i pismaczek pęcherzykowaty.

fot. Krzysztof Dymek

Monetka bukowa

JEZIORO DĘBINIEC Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 37,08 ha Położenie administracyjne: gmina Pobiedziska, powiat poznański Nadleśnictwo: Czerniejewo, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Ostoja Koło Promna PLH300030 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów biocenotycznych, naukowych i dydaktycznych, stanowiska kłoci wiechowatej (Cladium mariscus) i stanowisk innych roślin rzadkich i chronionych oraz walorów krajobrazowych Jeziora Dębiniec wraz z otaczającymi je ekosystemami szuwarów i lasów

Jezioro Dębiniec

145

Rezerwat znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Promno, około 300 m na południowy zachód od osiedla Pobiedziska Letnisko. Rezerwat położony jest w paśmie pagórków czołowomorenowych ukształtowanych podczas zlodowacenia bałtyckiego, w kompleksie leśnym stanowiącym część tak zwanych Lasów Czerniejewskich.

Jezioro Dębiniec

fot. Maciej Gołembowski

Rezerwat obejmuje ochroną ekosystemy leśne, wodne i bagienne. Znaczną część rezerwatu zajmuje Jezioro Dębiniec, powstałe najprawdopodobniej na skutek wytopienia bryły martwego lodu. Jezioro ma prawie kolisty kształt misy jeziornej i otoczone jest ze wszystkich stron pasem szuwarów stanowiących bardzo istotny składnik krajobrazu rezerwatu. Pod względem zajmowanej powierzchni dominuje w nim szuwar trzcinowy.

Ponadto, znaczny udział ma szuwar kłociowy, porastający północno-zachodnie brzegi jeziora. Na niewielkiej powierzchni strefy brzegowej pojawiają się również szuwary oczeretowy i pałkowy. Zbiorowiska roślinności wodnej reprezentuje w szczególności grupa roślin o liściach pływających jak grzybienie białe i zanurzonych jak wywłócznik kłosowy i rdestnica grzebieniasta. Specyficzną grupę roślin wodnych stanowią ramienice wykształcające się w postaci niewielkich płatów na dnie zbiornika.

Zbiorowiska leśne reprezentowane są przez cztery typy zespołów leśnych. Największą powierzchnię rezerwatu zajmują płaty grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum. Drzewostan grądowy jest trzypiętrowy. Najwyższe piętro stanowią stare, około 130-letnie sosny. Kolejne piętro tworzone jest głównie przez dąb szypułkowy, natomiast piętro najniższe tworzą silnie zwarte osobniki takich gatunków drzew jak jawor, jesion wyniosły i grab zwyczajny. W warstwie krzewów przeważa leszczyna z domieszką czeremchy amerykańskiej. Rośliny runa, takie jak: zawilec gajowy, zawilec żółty i piżmaczek wiosenny, tworzą warty uwagi kolorystyczny aspekt wiosenny.

146

Rezerwaty krajobrazowe

Grąd środkowoeuropejski

fot. Magdalena Majewska

Otoczenie niemal całego Jeziora Dębiniec porastają płaty łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. Drzewostan łęgu budują głównie olsze czarne w różnym wieku. W dobrze rozwiniętej warstwie krzewów przeważają: leszczyna, czeremcha zwyczajna i olsza czarna. Runo zdominowane jest przez nitrofilną florę zielną, a w szczególności pokrzywę zwyczajną.

Na stromo nachylonych zboczach rezerwatu, po jego północnej stronie, wykształcają się malowniczo niewielkie płaty środkowoeuropejskiej acydofilnej dąbrowy Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petreae z okazałymi, ponad 160-letnimi sosnami i 130-letnimi dębami bezszypułkowymi. Podążając w kierunku zachodnim, płaty acydofilnej dąbrowy przechodzą w stosunkowo młody, silnie zwarty i jednorodny płat olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 213 taksonów roślin naczyniowych. Spośród gatunków chronionych warte odnotowania jest występowanie takich gatunków jak: kłoć wiechowata i grzybienie białe.

W rezerwacie wykazano obecność wielu interesujących gatunków zwierząt. Spośród płazów występują między innymi: ropucha szara, żaba jeziorkowa i żaba moczarowa, natomiast gady reprezentowane są między innymi przez: jaszczurkę zwinkę i padalca zwyczajnego. Ze względu na obecność jeziora wraz z pasem szuwaru spotkać tu można różnorodne gatunki ptaków wodno-błotnych, takie jak na przykład: bąk, błotniak stawowy, kokoszka wodna i łabędź niemy oraz gatunki leśne jak: dzięcioł czarny, kowalik, muchołówka żałobna.

Najważniejszym zagrożeniem dla rezerwatu jest nasilająca się rekreacja na jego obszarze. Ponadto, duże znaczenie ma również obniżanie się poziomu lustra wody Jeziora Dębiniec oraz wnikanie gatunków obcych geograficznie zagrażających rodzimej florze, na przykład dąb czerwony i robinia akacjowa.

JEZIORO PŁAWNO Rok utworzenia: 1978 Powierzchnia: 16,71 ha Położenie administracyjne: gmina Murowana Goślina, powiat poznański Leśny Zakład Doświadczalny w Murowanej Goślinie, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Uroczyska Puszczy Zielonki PLH300058 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie jezior i ich otoczenia z występującą tam rzadką roślinnością

148

Rezerwaty krajobrazowe

Rezerwat znajduje się około 730 m na wschód od miejscowości Pławno, na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka. Rezerwat usytuowany jest w obrębie głębokiej rynny glacjalnej ciągnącej się z południowego wschodu od Murowanej Gośliny w kierunku wschodnim aż do Pobiedzisk.

Na krajobraz rezerwatu składają się jeziora Pławno i Kociołek wraz towarzyszącymi im torfowiskami oraz lasami. Malowniczo położone Jezioro Pławno osiąga głębokość 11 m i charakteryzuje się dużą przezroczystością wody. Dzięki znacznym koncentracjom wapnia wody jeziora mają turkusowe zabarwienie. Roślinność wodna jeziora zdominowana jest przez łąki ramienicowe. Szczególnym walorem jeziora jest występowanie płatów z udziałem ramienicy wielokolczastej, będącej gatunkiem rzadkim i silnie zagrożonym w Polsce. Na obrzeżach jeziora, szczególnie w częściach wypłyconych, występują płaty z udziałem grzybieni białych oraz znacznie rzadszego w rezerwacie grążela żółtego.

W strefie szuwaru na szczególną uwagę zasługują rozległe płaty szuwaru kłociowego, mające postać nasuwającego się na powierzchnię wody grząskiego pła. Ponadto, dużą rolę w tworzeniu pasa szuwaru odgrywają również takie gatunki jak: trzcina pospolita, oczeret jeziorny czy pałka wąskolistna.

We wschodniej części rezerwatu znajduje się niewielkie, ulegające procesom wypłycania i zarastania Jezioro Kociołek. Jezioro położone jest w kompleksie olsów i łęgów jesionowo-olszowych. W roślinności wodnej przeważają głównie łąki ramienicowe z dominacją ramienicy kolczastej. Centralna część jeziora zajęta jest przez płaty grzybieni białych i w mniejszym stopniu grążeli żółtych. Strefa szuwaru wykształcona jest podobnie jak w przypadku Jeziora Pławno ze znacznym udziałem kłoci wiechowatej, trzciny pospolitej i pałki wąskolistnej. Jezioro podlega procesowi wypłycania, stąd niekiedy w okresie letnim obserwuje się powierzchnie odsłoniętych osadów dennych jeziora i wynurzanie się łąk ramienicowych.

Roślinność leśna rezerwatu to przede wszystkim olsy Carci elongatae-Alnetum i łęgi jesionowo-olszowe Fraxino-Alnetum. Gatunkiem dominującym w obu przypadkach jest olsza czarna osiągająca wiek od kilkunastu do ponad 60 lat. W olsie zauważalny jest również duży udział brzozy omszonej. W warstwie krzewów drzewostanu olsowego przeważają takie gaPas szuwaru kłociowego nad Jeziorem Pławno fot. Marek Knobel tunki jak: kruszyna pospolita

Jezioro Pławno

Łąki ramienicowe w Jeziorze Pławno

149

fot. Maciej Gąbka

i trzmielina zwyczajna. Dużym walorem jest występowanie rzadkiego i chronionego wawrzynka wilczełyko. Łęgi jesionowo-olszowe występujące w południowo-zachodniej części rezerwatu charakteryzuje duży udział olszy czarnej i brzozy omszonej w warstwie drzew. Są to różnogatunkowe fragmenty lasu z licznymi gatunkami zielnymi w runie, na przykład: szczyrem trwałym, niecierpkiem pospolitym, czartawą drobną i konwalijką dwulistną.

Na terenie rezerwatu wykazano dotąd występowanie około 190 taksonów roślin naczyniowych, 28 gatunków mszaków i 9 gatunków ramienic. Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie gatunków roślin chronionych. Spośród nich na uwagę zasługują: pływacz drobny, torfowiec spiczasty, kłoć wiechowata, bobrek trójlistkowy i mokradłoszka zaostrzona.

Rezerwat ze względu na różnorodność siedlisk zarówno wodno-błotnych, jak i leśnych jest ważnym miejscem występowania zwierząt. Stwierdzone w rezerwacie gatunki płazów i gadów należą do pospolitych w całej Polsce. Spośród nich można wymienić obecność ropuchy szarej, żaby trawnej, żaby moczarowej i zaskrońca. Ptaki rezerwatu reprezentowane są przez 32 gatunki. Do interesujących gatunków lęgowych należą: gągoł, żuraw i brodziec samotny. W rezerwacie odnotowano występowanie takich gatunków ssaków, jak lis, kuna leśna, sarna, jeż europejski i ryjówka aksamitna.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należą: spadek poziomu wód gruntowych i zmniejszanie głębokości jezior wraz z przyspieszonymi procesami ich zaniku; wkraczanie gatunków obcych geograficznie – czeremchy amerykańskiej i niecierpka drobnokwiatowego oraz stopniowe zanikanie torfowisk wraz z cennymi elementami flory.

KRAJKOWO Rok utworzenia: 1958 Powierzchnia: 162,53 ha Położenie administracyjne: gmina Mosina, powiat poznański Nadleśnictwo: Konstantynowo, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Rogalińska Dolina Warty PLH300012, obszar specjalnej ochrony ptaków Ostoja Rogalińska PLB300017 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie starorzeczy Warty oraz krajobrazu zawierającego fragmenty starych drzewostanów i pojedyncze drzewa

Krajkowo

151

Rezerwat położny jest na zachodnim brzegu rzeki Warty, w Rogalińskim Parku Krajobrazowym, około 3 km na południowy wschód od miejscowości Rogalin. Teren rezerwatu jest równinny i lekko nachylony w kierunku zachodnim.

„Warcisko” – starorzecze Warty

fot. Katarzyna Maćkowiak

Rezerwat to mozaika ekosystemów wodnych, zaroślowych, szuwarowych, leśnych i łąkowych. Na jego terenie znajduje się kilka starorzeczy Warty wypełnionych wodą.

Największe z nich to tak zwane starorzecze Tuchoń, o powierzchni 4,92 ha. Poziom wody w rezerwacie ściśle zależny jest od stanu wód rzeki Warty. Obecnie większość starorzeczy znajduje się w zaawansowanym stadium zarastania i wypłycania, które jest efektem nagromadzenia dużej ilości osadów dennych.

Znaczną powierzchnię rezerwatu zajmują zbiorowiska leśne, a w szczególności łęgi dębowo-wiązowo-jesionowe Ficario-Ulmetum. Na terenie rezerwatu dominują drzewostany dębowe, choć niemal we wszystkich płatach leśnych obecna jest również sosna.

W przypadku lasu łęgowego dominującym gatunkiem jest dąb szypułkowy, któremu towarzyszą wiązy oraz w niewielkiej ilości jesion wyniosły. Najstarsze drzewostany dębowe osiągają ponad 130 lat, natomiast pojedyncze okazy dębów nawet ponad 200 lat.

Las grądowy pojawia się na stosunkowo niewielkiej powierzchni rezerwatu. W drzewostanie tego zespołu panuje grab pospolity, a jedynie niewielką domieszkę stanowi dąb szypułkowy. W piętrze niższym pojawiają się takie gatunki jak: wiąz, jesion wyniosły oraz klony. Rozwój derenia świdwy i jeżyny popielicy w warstwie krzewów oraz udział wiązów i jesionu w drzewostanie, świadczy o grądowym charakterze tego siedliska. W runie dość licznie rośnie chroniony gatunek storczyka – kruszczyk szerokolistny, często występujący w otoczeniu płatów gajowca żółtego. W zachodniej części rezerwatu wyodrębnia się zespół środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego

152

Rezerwaty krajobrazowe

Calamagrostio-Quercerum, który charakteryzuje się udziałem w runie gatunków kwaśnolubnych, takich jak: orlica pospolita, konwalia majowa i borówka czernica.

Starorzecza i liczne zagłębienia terenu wypełnione wodą stwarzają dogodne warunki dla rozwoju roślinności wodnej.

W stagnujących i płytkich wodach starorzeczy licznie występuje zespół rzęsy drobnej oraz rzęsy trójrowkowej. Strefę brzegową porastają zwarte łany szuwaru trzcinowego i pałkowego oraz szuwaru wielkoturzycowego. Zbiorowiska szuwarowe stanowią swoisty układ płatów zmieniających swój zasięg z roku na rok w zależności od poziomu wody.

Rezerwat za sprawą mozaiki siedlisk wodnych, błotnych i leśnych jest niezwykle bogaty pod względem występujących w nim gatunków flory. Stwierdzono tu Grąd środkowoeuropejski fot. Katarzyna Maćkowiak do tej pory 525 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich znajdują się gatunki objęte ochroną, na przykład: orlik pospolity, buławnik wielkokwiatowy i nasięźrzał pospolity.

Różnorodność siedlisk, jaką oferuje rezerwat, odzwierciedla się również w bogactwie przedstawicieli fauny. Siedliska wodno-błotne są miejscem występowania płazów, takich jak: kumak nizinny, ropucha szara, grzebiuszka ziemna i żaba śmieszka. Rezerwat ma również duże znaczenie dla ptactwa. Do najcenniejszych elementów awifauny należą gatunki związane ze starymi lasami nadrzecznymi lub grądami, jak: czapla siwa, kania czarna, siniak, dzięcioł średni, dzięcioł zielony, strumieniówka i muchołówka mała.

Główne zagrożenia rezerwatu to przede wszystkim zanikanie starorzeczy i małych oczek wodnych w procesie sukcesji, wkraczanie i rozprzestrzenianie gatunków obcych i inwazyjnych, na przykład klonu jesionolistnego, robinii akacjowej i czeremchy amerykańskiej oraz nadmierny rozrost warstwy krzewów utrudniający odnawianie drzewostanu.

KUŹNIK Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 96,0 ha Położenie administracyjne: gmina Piła i Szydłowo, powiat pilski Nadleśnictwo: Zdrojowa Góra, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Ostoja Pilska PLH300045, obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza nad Gwdą PLB300012 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych fragmentu lasu zróżnicowanego pod względem siedliskowym wraz z otaczającą roślinnością i rzadkimi gatunkami zwierząt. Szczególnie wyróżnia się tu kompleks ekosystemów tworzący typowy krajobraz pojezierny, z jeziorami o zróżnicowanej trofii, lasami różnych typów, źródliskami i torfowiskami

154

Rezerwaty krajobrazowe

Rezerwat znajduje się częściowo w północnej części miasta Piła. Położony jest w obszarze chronionego krajobrazu „Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy”. Rezerwat jest częścią większego kompleksu leśnego i ze wszystkich stron otoczony jest lasem. Rzeźba terenu rezerwatu jest bardzo urozmaicona. Jego obszar przecinają dwie równoległe rynny jeziorne o południkowym układzie. Jedną z nich zajmuje Jezioro Rudnickie, a drugą ciąg trzech jezior – Jezioro Kuźniczek, Jezioro Kuźnik Mały i Jezioro Kuźnik Duży wraz z otaczającymi je torfowiskami. Do północno-wschodniej części Jeziora Rudnickiego uchodzi rzeka Rudniczka, a od północnego zachodu wpływa rzeka Ruda.

Rynna jezior kuźnickich

fot. Jarosław Ramucki

W rezerwacie ochroną objęto kompleks ekosystemów jeziornych, torfowiskowych i leśnych. Charakterystycznym elementem krajobrazu rezerwatu są jeziora o zróżnicowanej wielkości i trofii. Najmniejsze z nich oraz najmniej zasobne w substancje odżywcze Jezioro Kuźniczek, wyróżnia się niewielkimi rozmiarami – 0,3 ha i kwaśnym odczynem wody.

Lustro wody jeziora otacza pło mszarne budowane przez mchy torfowce, w tym między innymi torfowca spiczastolistnego, które stwarza jednocześnie dogodne warunki dla wzrostu turzycy błotnej i siedmiopalecznika błotnego. Jeziora Kuźnik Mały i Kuźnik Duży to silnie wypłycone zbiorniki leśne, w zaawansowanym procesie zarastania. Ich wody mają odczyn zasadowy i są bogate w związki wapnia. Strefę brzegową jeziora zajmują zbiorowiska szuwaru kłociowego oraz w mniejszym stopniu szuwaru darniowego paprociowego. Roślinność zanurzoną stanowią głównie łąki ramienicowe oraz rzadziej występujące zbiorowiska z rogatkiem sztywnym i osoką aloesowatą. W strefach graniczących z szuwarem występują zespoły roślin o liściach pływających, w tym takich jak: grzybienie białe i grążel żółty. Znajdujące się w drugiej rynnie glacjalnej Jezioro Rudnickie to typ jeziora hipertroficznego charakteryzującego się dużą ilością rozpuszczonych w wodzie związków

Kuźnik

155

odżywczych oraz niewielką przejrzystością wody. Jezioro ze względu na duże zacienienie wywołane zakwitami glonów pozbawione jest zasadniczo roślinności zanurzonej. Jedynie w części południowej stwierdzono płaty osoki aloesowatej i rogatka sztywnego. Cennym elementem florystycznym są zbiorowiska grzybieni białych i grążela żółtego, szczególnie częste w południowej części jeziora. W pasie szuwaru obecne są głównie takie gatunki jak: trzcina pospolita, pałka szerokolistna, tatarak zwyczajny i kosaciec żółty.

Lasy rezerwatu to głównie subatlantycki bór świeży Leucobryo-Pinetum, bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum porastający gleby torfowe, acydofilna dąbrowa Fago-Quercetum petrae rosnąca na stokach między dwiema rynnami polodowcowymi, łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum zajmujący najbardziej wilgotne gleby w okolicy Jeziora Rudnickiego oraz żyzne olsy Carici elongatae-Alnetum porastające gleby torfowe stref brzegowych mis jeziornych.

Rezerwat jest miejscem występowania około 350 gatunków roślin naczyniowych.

Stwierdzono tu wiele chronionych gatunków, takich jak: pływacz drobny, bagno zwyczajne, bagnica torfowa oraz gatunki mszaków, na przykład: torfowiec ząbkowany, torfowiec magellański, torfowiec błotny.

Rezerwat stanowi również ważną ostoję fauny. Odnotowano tu do tej pory około 370 gatunków chrząszczy, w tym gatunki objęte ochroną i gatunki z Czerwonej Listy Chrząszczy Polski. Dość dobrze poznaną grupą rezerwatu są ptaki. Do szczególnie interesujących należą: bąk, błotniak stawowy, wodnik oraz kokoszka. W środowiskach wodnych występuje niewielki, jadowity ssak Polski z rodziny ryjówkowatych – rzęsorek rzeczek.

Dystroficzne jezioro Kuźniczek

fot. Jarosław Ramucki

Do głównych zagrożeń rezerwatu należą: antropopresja w rejonie torfowisk przyjeziornych prowadząca do wydeptywania roślinności mszarnej i naruszania złoża torfowego, ekspansja w ekosystemach leśnych i torfowiskowych roślin obcego pochodzenia, głównie czeremchy amerykańskiej, robinii akacjowej, dębu czerwonego i świerku.

MIELNO Rok utworzenia: 1957 Powierzchnia: 94,43 ha Położenie administracyjne: gmina Kazimierz Biskupi, powiat koniński Nadleśnictwo: Konin, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Puszcza Bieniszewska PLH300011 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie biocenoz naturalnych i półnaturalnych, składających się na krajobraz jeziora Mielno oraz otaczających je bagien, łąk i drzewostanów

Mielno

157

Rezerwat znajduje się przy zachodniej granicy Konina, w obszarze chronionego krajobrazu o nazwie „Powidzko-Bieniszewski”. Rezerwat „Mielno” jest jednym z czterech rezerwatów wchodzących w skład kompleksu leśnego Puszczy Bieniszewskiej. Bezpośrednio do jego granic przylegają: od południa rezerwat przyrody „Sokółki”, a od zachodu „Pustelnik”. Teren rezerwatu położony jest na holoceńskich glebach torfowych wyściełających dno rozległej rynny glacjalnej.

Jezioro Mielno

fot. Daniel Lisek

Centralną część rezerwatu zajmuje Jezioro Mielno o powierzchni 20,90 ha otoczone przez rozległą zatorfioną dolinę, porośniętą fragmentami brzeziny bagiennej i łozowisk.

Brunatno zabarwiona woda jeziora charakteryzuje się lekko kwaśnym odczynem, który jest efektem dużej ilości rozpuszczonych w niej substancji humusowych. Brzegi jeziora porośnięte są pasem szuwarów turzycowych, pałkowych oraz paprociowych. Szuwary otoczone są z kolei pasem zarośli z udziałem wierzby łozy, porastające miejsca silnie zabagnione i tworzące zwarty, niemal niedostępny gąszcz roślinności. Bardziej odsłonięte miejsca strefy brzegowej zajmują okazałe kępy turzyc: prosowatej i tunikowej, pomiędzy którymi spotkać można różnorodne gatunki roślin szuwarowych oraz chronionego storczyka – kukułkę krwistą. Najcenniejszym zbiorowiskiem rezerwatu są zarośla wierzby rokity znajdujące się w południowo-zachodniej części łozowiska. Płaty te stanowią siedlisko rzadkiego i chronionego lipiennika Loesela oraz szeregu innych gatunków typowych dla torfowisk przejściowych, jak na przykład świbki błotnej, wełnianki szerokolistnej, kruszczyka błotnego i tojeści bukietowej. W południowej części rezerwatu łozowiska przechodzą w płaty żyznych łąk z udziałem ostrożenia warzywnego i trzęślicy modrej oraz zarośli pokrzywy i szakłaka.

158

Rezerwaty krajobrazowe

Dominującym elementem krajobrazu rezerwatu są kompleksy łęgów jesionowo-olszowych Fraxino-Alnetum. Drzewostany te charakteryzują się znacznym udziałem brzozy omszonej z domieszkowo występującą olszą czarną i jesionem wyniosłym. Najbardziej obniżone części terenu zajmują fragmenty olsów porzeczkowych Carici elongatae-Alnetum, natomiast południowo-wschodnie i południowo-zachodnie części rezerwatu pokrywa grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum.

Szuwar wielkoturzycowy

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Konin

Na terenie rezerwatu odnotowano jak dotąd 286 gatunków roślin naczyniowych.

W liście florystycznej rezerwatu występują również gatunki objęte ochroną jak na przykład: wawrzynek wilczełyko, goździk pyszny, listera jajowata oraz wspomniany wyżej storczyk – lipiennik Loesela. Ponadto, rezerwat jest również miejscem występowania rzadkiego grzyba wielkoowocnikowego – czasznicy olbrzymiej.

Fauna rezerwatu charakteryzuje się również dużą różnorodnością. Dominują gatunki powszechnie spotykane w całym regionie, choć nie brakuje gatunków rzadkich.

Ze względu na mozaikę biotopów szczególnie interesująco przedstawia się awifauna rezerwatu. Odnotowano gniazdowanie między innymi: czapli siwej, myszołowa zwyczajnego, kokoszki, kszyka, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego i puszczyka. Ponadto, w rezerwacie spotkać można również ssaki takie jak na przykład: lis, kuna czy łasica.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy w szczególności spadek poziomu wody gruntowej przyśpieszający proces zarastania jeziora oraz wkraczanie krzewów i drzew.

Ponadto, istotnie negatywne znaczenie dla rodzinnej flory rezerwatu ma wkraczanie gatunków obcych geograficznie: robinii akacjowej czy czeremchy amerykańskiej.

OKRĄGLAK Rok utworzenia: 2002 Powierzchnia: 8,14 ha Położenie administracyjne: gmina Pobiedziska, powiat poznański Nadleśnictwo: Czerniejewo, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zabezpieczenie, ze względów biocenotycznych, naukowych i dydaktycznych, naturalnych procesów dynamicznych, zachodzących w kompleksie ekosystemów wodnych i bagiennych na obszarze jeziora Okrąglak i w jego bezpośrednim otoczeniu oraz renaturalizacja fragmentu lasu z antropogenicznym drzewostanem z przewagą sosny

160

Rezerwaty krajobrazowe

Rezerwat położony jest około 3 km na południowy wschód od miejscowości Wagowo. Obszar rezerwatu zajmuje dno wydłużonej doliny Cybinki. W jego obrębie znajdują się dwa zagłębienia. Jedno z nich, położone na północy, tworzy misę jeziora Okrąglak, natomiast drugie sąsiadujące z nim od południa jest silnie wypłycone i zarośnięte roślinnością bagienną. Bezpośrednie sąsiedztwo rezerwatu stanowią lasy gospodarcze.

Jezioro Okrąglak

fot. Maciej Gołembowski

Położone na terenie rezerwatu jezioro Okrąglak jest niewielkim eutroficznym zbiornikiem wodnym o powierzchni 1,07 ha i głębokości 3,5 m o niemal okrągłym kształcie misy jeziornej. W obrębie jeziora zauważalny jest strefowy układ roślinności wodnej oraz wodno-błotnej. Szczególnie wyraźnie wyodrębniają się szuwary: trzcinowy i pałkowy oraz w mniejszym stopniu paprociowy. Od strony zachodniej i wschodniej pas szuwaru otaczają zarośla łozowe oraz inicjalne postaci łęgów jesionowo-olszowych Fraxino-Alnetum. Tuż za pasem szuwaru, od strony lustra wody występuje pas roślinności wodnej o liściach pływających z udziałem grzybieni białych i grążela żółtego. Centralną część toni wodnej zajmują bujnie rozwijające się płaty zespołu z rogatkiem sztywnym.

Zagłębienie sąsiadujące od południa z jeziorem Okrąglak to wypełniony torfami, płytki basen porośnięty przez kompleks eutroficznych zbiorowisk szuwarowych. Jego centralną i zarazem najbardziej podmokłą część porasta płat turzycy dzióbkowatej z niewielkim udziałem turzycy pęcherzykowatej oraz oczeretu jeziornego. Tuż za pasem turzyc wykształcił się szerokim pasem szuwar turzycy prosowatej, przechodzący w płat turzycy błotnej tuż przy zachodniej granicy rezerwatu.

Zarastające zagłębienie przechodzi następnie w kierunku południowo-zachodnim w wąską rynnę doliny. Jej krawędzie od strony lasu zajmują pasy bujnych

Okrąglak

161

ziołorośli pokrzywowych, które rozwinęły się na miejscu nieużytkowanych łąk. Centralną część doliny, tuż przy płynącym cieku, zajmuje płat łęgu jesionowo-olszowego.

Jest to młody drzewostan zbudowany głównie z olszy czarnej i domieszkowo występującej brzozy. Południową część rezerwatu zajmuje mozaika bogatych florystycznie fitocenoz, wśród których dominuje zespół tojeści zwyczajnej i wiązówki błotnej, zaś w domieszce pojawiają się szuwary turzycy prosowatej, turzycy sztywnej i turzycy brzegowej.

Na terenie rezerwatu odnotowano obecność 212 gatunków roślin naczyniowych.

Szczególnie licznie reprezentowane są gatunki leśne, łąkowe i szuwarowe. Na liście florystycznej rezerwatu znalazły się również gatunki objęte ochroną takie jak: wawrzynek wilczełyko i kruszczyk szerokolistny.

Rezerwat ze względu na mozaikę siedlisk wodno-błotnych jest miejscem występowania wielu gatunków zwierząt. Wśród nich znajdują się płazy, takie jak: traszka grzebieniasta, traszka zwyczajna, ropucha szara i żaba moczarowa. Spośród gadów stwierdzono występowanie między innymi jaszczurki zwinki, zaskrońca zwyczajnego i żmii zygzakowatej, natomiast spośród ptaków odnotowano między innymi: żurawia, kokoszkę zwyczajną, kszyka oraz świerszczaka. Dużą różnorodnością wyróżniają się również ssaki rezerwatu. Stwierdzono tu występowanie na przykład: ryjówki aksamitnej, zająca szaraka, bobra europejskiego i wydry.

Szuwary pałkowe nad jeziorem

fot. Maciej Gołembowski

Główne zagrożenia rezerwatu to zaburzenie reżimu hydrologicznego rzeki Cybinki wraz z pogorszeniem się jej stanu ekologicznego w efekcie nadmiernego użytkowania zbiorników wodnych położonych powyżej rezerwatu oraz penetracja terenu rezerwatu przez ludzi.

WIELKOPOLSKA DOLINA RURZYCY Rok utworzenia: 2008 Powierzchnia: 896,06 ha Położenie administracyjne: gmina Jastrowie, powiat złotowski; gmina Szydłowo, powiat pilski Nadleśnictwa: Jastrowie, Płytnica; Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Rurzycy PLH300017, obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza nad Gwdą PLB300012 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie cennych zbiorowisk roślinnych, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz unikatowych krajobrazów przyrody wraz z urozmaiconą rzeźbą terenu, tj. naturalnych lasów rosnących na stromych zboczach, czystych jezior tworzących długie ciągi rynien oraz pagórkowatego terenu z meandrującą rzeką w głębokiej dolinie

Wielkopolska Dolina Rurzycy

163

Jest to największy pod względem powierzchni rezerwat przyrody w województwie wielkopolskim. Obszar rezerwatu obejmuje dolinę rzeki Rurzycy, będącej prawym dopływem Gwdy, na odcinku około 20 km. Rezerwat graniczy od północy z rezerwatem przyrody „Diabli Skok”, natomiast od strony południowej z rezerwatem przyrody „Smolary”. Otoczenie obiektu stanowią rozległe kompleksy lasów gospodarczych. Rzeka Rurzyca przepływa w granicach rezerwatu przez jeziora: Krąpsko Małe, Krąpsko Długie oraz Trzebieszki.

Jezioro Krąpsko Małe

fot. Krzysztof Dymek

Rzeka Rurzyca przepływająca przez obszar rezerwatu charakteryzuje się głęboko wciętą doliną meandrującą wśród Lasów Wałeckich, trzęsawisk i mokradeł. Źródła rzeki znajdują się w sąsiednim rezerwacie „Diabli Skok”. W wielu miejscach w meandrach rzeki utworzyły się wielkopowierzchniowe torfowiska niskie w znacznym stopniu wzbogacone w związki wapnia i magnezu. Specyficzne warunki dopływu wód podziemnych o wysokiej koncentracji węglanu wapnia odzwierciedlają wyjątkowy skład gatunkowy roślin oraz zbiorowisk roślinnych torfowisk będący unikatowym w skali regionu. Właściwa roślinność torfotwórcza rezerwatu to mechowiska. Obserwuje się tutaj znaczny udział torfowisk torfowcowych, ale również mechowisk budowanych często przez reliktowe gatunki mszaków jak na przykład mszar nastroszony czy haczykowiec błyszczący.

Szczególnym elementem krajobrazu rezerwatu są liczne torfowiska źródliskowe wykształcające się, zarówno na dnie doliny, jak i jej zboczach oraz głęboko wciętych bocznych wąwozach. Związane są one z punktowym wydostawaniem się na powierzchnię terenu wód podziemnych. Ze względu na dużą koncentrację jonów wapnia dochodzi tu do wytrącania się na powierzchni roślinności martwic węglanowych – trawertynów.

Wyróżniającą cechą jezior rezerwatu są łąki ramienicowe, a do osobliwości nadających szczególny charakter dolnym odcinkom rzeki należą zbiorowiska z osoką aloesowatą.

164

Rezerwaty krajobrazowe

Torfowiska niskie w dolinie rzeki Rurzycy

fot. Maciej Gąbka

W pasie przybrzeżnym jezior występują typowe zbiorowiska szuwarowe i turzycowiskowe. Rozwinęły się tu szuwary właściwe z dominacją trzciny, oczeretów i manny mielec.

Szuwary turzycowe są istotnym elementem roślinności torfotwórczej stanowiące stadium pośrednie wiodące od roślinności wodnej do torfotwórczych mechowisk.

Stary most kolejowy na rzece Rurzycy

fot. Maciej Gąbka

Wielkopolska Dolina Rurzycy

165

Lasy rezerwatu to głównie bory sosnowe porastające zbocza doliny i przyległe do niej fragmenty wysoczyzny. Reprezentują one zespół boru świeżego Leucobryo-Pinetum. W warstwie drzew dominuje sosna i sztucznie wprowadzona brzoza brodawkowata i świerk pospolity. W runie dominującym gatunkiem jest śmiałek pogięty oraz mech rokietnik pospolity. Interesujące pod względem fizjonomicznym są bory z obficie występującym jałowcem, pokrywające strome zbocza nad jeziorami. Znaczny udział w tworzeniu drzewostanu rezerwatu mają również lasy liściaste, które zróżnicowane są na buczyny, grądy, łęgi i olsy nadające dolinie Rurzycy puszczański charakter.

Flora rezerwatu reprezentowana jest przez 384 gatunki roślin naczyniowych i 119 gatunków mszaków. Wiele z nich to gatunki chronione. Do najważniejszych z nich należą: lipiennik Loesela, storczyk krwisty, kruszczyk błotny, listera jajowata, pomocnik baldaszkowy, wawrzynek wilczełyko, rosiczka okrągłolistna i bagno zwyczajne. Spośród chronionych gatunków mszaków spotkać można między innymi: drabinkowca mrocznego, drabika drzewkowanego, torfowca frędzlowatego i torfowca błotnego.

Spośród zwierząt w rezerwacie stwierdzono występowanie licznych przedstawicieli kręgowców jak na przykład ptaki: perkoz dwuczuby, myszołów, łabędź niemy, gągoł, żuraw, samotnik czy ssaki na przykład: rzęsorek rzeczek, ryjówka aksa- Rzeka Rurzyca fot. Maciej Gąbka mitna, bóbr europejski i wydra.

Podstawowym zagrożeniem dla torfowisk chronionych w rezerwacie są zmiany stosunków wodnych. W efekcie prowadzonych dawniej prac melioracyjnych doszło do obniżenia zwierciadła wód gruntowych, zmniejszenia powierzchni otwartych torfowisk i uruchomienia sukcesji w stronę zbiorowisk roślinnych. Ponadto, dużym zagrożeniem dla rezerwatu jest również użytkowanie wędkarskie związane ze znaczną penetracją strefy brzegowej jezior i antropopresja.

WRZOSOWISKA W OKONKU Rok utworzenia: 2008 Powierzchnia: 204,13 ha Położenie administracyjne: gmina Okonek, powiat złotowski Nadleśnictwo: Okonek, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile Obszar Natura 2000: obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Poligon w Okonku PLH300021 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie kompleksu wrzosowisk i muraw napiaskowych z charakterystyczną florą i fauną

Wrzosowiska w Okonku

167

Rezerwat położony jest w północnej części regionu, około 2 km na południowy zachód od miejscowości Brokęcino. Rezerwat obejmuje tereny byłego poligonu wojskowego. Rzeźba terenu rezerwatu jest pofałdowana. Charakterystycznym elementem krajobrazu rezerwatu są liczne piaszczyste wzniesienia o charakterze pagórków kemowych, drobne zbiorniki wodne i torfowiska zlokalizowane w obniżeniach terenu.

Wrzos zwyczajny

fot. Michał Argasiński

W wyniku trwających przez dziesięciolecia ćwiczeń wojskowych na terenie poligonu w Okonku wykształciły się zbiorowiska muraw reprezentujące różne stadia sukcesji roślinności. Zdecydowanie największą część obszaru zajmują wrzosowiska, które są najbardziej charakterystycznym elementem krajobrazu rezerwatu. Są to zbiorowiska dość młode, powstałe głównie na skutek odsłonięcia dużej powierzchni ziemi przez jej rozjeżdżanie ciężkim sprzętem wojskowym. Obszar rezerwatu pokrywają bezdrzewne zbiorowiska krzewinkowe, zdominowane przez rośliny z rodziny wrzosowatych, głównie wrzos zwyczajny. W młodszych partiach wrzosowisk wrzos osiąga niewielkie rozmiary i jest jednorodny wiekowo. W płatach starszych, część osobników wrzosu zamiera a w ich miejsce wkraczają mszaki i porosty. Od strony zadrzewień sosnowych, graniczących z rezerwatem od północy i południa, na powierzchnię wrzosowisk wkracza paproć orlica pospolita, natomiast w południowo-wschodniej części obszaru wykształcają się płaty wrzosowiska z chronioną mącznicą lekarską. Część powierzchni rezerwatu stanowią murawy napiaskowe. Szczególnie charakterystycznym zbiorowiskiem rezerwatu są murawy szczotlichowe, zbudowane głównie z niskich, kępowych traw oraz zbiorowiska z tragankiem piaskowym.

Na terenie rezerwatu znajduje się kilka drobnych zbiorników wodnych, w których utrzymuje się stagnujące lustro wody. W okresie wiosennym dochodzi również do podtopienia innych zagłębień na terenie rezerwatu, choć jest to zjawisko krótkotrwałe. Głębokość niektórych zbiorników może osiągać nawet do około 2 m. Zagłębienia podczas

168

Rezerwaty krajobrazowe

okresu wegetacyjnego są silnie zarośnięte roślinnością wodną, a w szczególności płatami rdestnicy pływającej oraz grzybieni białych. Ze względu na kwaśny odczyn wody od strony brzegowej wszystkich zbiorników dochodzi do nasuwania się na powierzchnię wody pła torfowiskowego. Torfowiska są bogate w różnorodne gatunki wodne i bagienne, z których na szczególną uwagę zasługują gatunki rzadkie i chronione, jak na przykład: podejźrzon księżycowaty, rosiczka okrągłolistna i pływacz drobny.

Jak do tej pory na obszarze rezerwatu stwierdzono występowanie 44 gatunków porostów i 48 gatunków mszaków. Szczególnie interesujące jest występowanie rzadkiego i chronionego porostu – brodaczki kępkowej oraz chronionych gatunków mszaków takich jak: torfowiec ząbkowany, torfowiec brzegowy i próchniczek błotny. Flora roślin naczyniowych rezerwatu wynosi 215 gatunków. Spośród nich odnotowano gatunki chronione, jak na przykład: widłaka goździstego oraz wyżej wspomnianą mącznicę lekarską.

Rezerwat wyróżnia się również pod względem bogactwa fauny. Spotkać tu można rzadkie i chronione gatunki bezkręgowców: pływaka szerokobrzeżka czy poskocza krasnego. W rezerwacie stwierdzono również 36 gatunków ważek, co stanowi połowę gatunków wykazywanych na terenie całego kraju. W rezerwacie spotkać można również liczną populację żmii zygzakowatej oraz ropuchy paskówki, której liczebność jest szacowana na kilka tysięcy osobników. Spośród ptaków, ze względu na specyfikę terenu duży udział mają gatunki związane z suchymi i otwartymi siedliskami, na przykład: skowronek polny, świergotek polny, lelek.

Wrzosowiska w rezerwacie

fot. Michał Argasiński

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy zarastanie otwartych muraw przez drzewa, a w szczególności sosnę i brzozę oraz ujednolicanie się struktury zbiorowisk w wyniku sukcesji prowadzącej do powstania starzejących się, niezróżnicowanych gatunkowo płatów wrzosu.

WYSPA KONWALIOWA Rok utworzenia: 1957 Powierzchnia: 24,9 ha Położenie administracyjne: gmina Przemęt, powiat wolsztyński Nadleśnictwo: Kościan, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Pojezierze Sławskie PLB300011 Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych ekosystemów lasów liściastych Wyspy Konwaliowej z całym bogactwem siedlisk i różnorodnością biocenotyczną

170

Rezerwaty krajobrazowe

Rezerwat położony jest w Przemęckim Parku Krajobrazowym, około kilometra na zachód od miejscowości Radomierz. Rezerwat znajduje się na Wyspie Konwaliowej otoczonej przez wody Jeziora Radomierskiego. Długość wyspy wynosi około 1200 m, natomiast jej średnia szerokość wynosi 250 m. Ukształtowanie terenu wyspy jest faliste, natomiast jej kształt nawiązuje do półksiężyca o rozszerzonym brzegu południowym.

Wyspa Konwaliowa

fot. Zbigniew Mikołajczak

Cały obszar rezerwatu pokrywają zróżnicowane zbiorowiska leśne. Północny wierzchołek wyspy zajmują zwarte skupienia łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum, podczas gdy mniejsze płaty tego zespołu tworzą pas biegnący wzdłuż południowo-zachodniego brzegu wyspy. Drzewostan buduje olsza czarna i jesion wyniosły. Charakterystyczną cechą tego płatu jest duży udział jawora, który tworzy miejscami zwarte podrosty. Od strony południowej łęg jesionowo-olszowy przechodzi stopniowo w niewielki płat łęgu wiązowo-jesionowego Querco-Ulmetum minoris, a następnie w pas grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum. Struktura drzewostanu grądowego jest dwuwarstwowa. W górnym piętrze panują dęby szypułkowy i bezszypułkowy, natomiast w piętrze dolnym występuje domieszkowo lipa drobnolistna. Charakterystyczną cechą runa jest obecność gajowca żółtego, który występuje w rezerwacie wyłącznie w płatach tego zbiorowiska leśnego.

Niewielkie fragmenty w północnej i południowej części wyspy zajmują płaty świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum, będącej najcenniejszym ekosystemem leśnym rezerwatu pod względem bogactwa florystycznego. Prześwietlony drzewostan budują dęby: szypułkowy i bezszypułkowy przy praktycznie nieobecnej warstwie podszytu.

Ze względu na wysokie temperatury dna lasu warstwa runa wyróżnia się obecnością gatunków termofilnych jak na przykład: kłosownicy pierzastej, klinopodium pospolitego i ciemiężyka białokwiatowego.

Wyspa Konwaliowa

171

Niewielki płat w zachodniej części wyspy zajmuje zwarty płat olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum. Jego drzewostan buduje głównie olsza czarna, natomiast warstwę podszytu tworzą krzewiaste olsze oraz czeremcha zwyczajna. Runo jest bogate gatunkowo i wykształca wyraźną strukturę kępowo-dolinkową.

Dominujący powierzchniowo typ zbiorowiska leśnego rezerwatu zajmuje acydofilna dąbrowa trzcinnikowa Calamgrostio arundinaceae-Quercetum petraeae. Drzewostan tego lasu składa się z dębu szypułkowego i bezszypułkowego oraz sosny zwyczajnej, której obecność jest konsekwencją zniekształcenia lasu na skutek zastąpienia naturalnego drzewostanu dębowego monokulturami sosnowymi. Warstwa podszytu budowana jest głównie przez leszczynę, natomiast w warstwie runa występuje łanowo, wyjątkowa dla tego miejsca, konwalia majowa o różowej nasadzie pręcików. Fragmenty drzewostanu z dominacją sosny charakteryzują się dużym udziałem trzcinnika leśnego oraz dobrze rozwiniętej warstwy mszystej.

Teren rezerwatu jest miejscem występowania 105 gatunków grzybów, 25 gatunków mszaków oraz 224 gatunków roślin naczyniowych. Spośród chronionych gatunków mszaków na szczególną uwagę zasługuje obecność drabika drzewkowanego i dzióbkowca Zetterstedta. W rezerwacie stwierdzono również obecność rzadkich i chronionych gatunków roślin jak na przykład: goździk pyszny, kosaciec syberyjski i lilia złotogłów.

W rezerwacie stwierdzono występowanie 56 gatunków ptaków, spośród których 45 gniazduje na terenie rezerwatu. Szczególnie warte podkreślenia jest gniazdowanie bielika, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, kani rudej i siniaka. Ponadto, w rezerwacie stwierdzono również ssaki, takie jak: nornica ruda, bóbr, dzik i tchórz.

Do najważniejszych zagrożeń rezerwatu należy wnikanie obcych geograficznie i ekspansywnych gatunków roślin, a w szczególności niecierpka drobnokwiatowego i robinii akacjowej oraz starzenie się drzewostanów przy jednoczesnym braku odnowień naturalnych.

Łan konwalii majowej na wyspie

fot. Zbigniew Mikołajczak

ZŁOTA GÓRA Rok utworzenia: 1996 Powierzchnia: 121,16 ha Położenie administracyjne: gmina Krzymów, powiat koniński Nadleśnictwo: Konin, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: krajobrazowy

CEL OCHRONY Zachowanie elementów krajobrazowych i przyrodniczych wzgórza Złota Góra, o wysokości 191,05 m n.p.m., wraz z siedliskami potencjalnych zespołów kwaśnej i świetlistej dąbrowy oraz grądu środkowoeuropejskiego

Złota Góra

173

Rezerwat położony jest w zachodniej części województwa wielkopolskiego, około 800 m na południowy wschód od miejscowości Brzeźno. Na terenie rezerwatu znajduje się jedno z największych wzniesień w powiecie konińskim – Złota Góra (191,05 m n.p.m).

Ponad połowę powierzchni rezerwatu zajmują lasy sosnowe mające związek z prowadzoną tu niegdyś gospodarką leśną. Las ten porasta siedliska rosnącego tutaj dawniej środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petrae, który występuje obecnie w pozostałej części rezerwatu.

Zbiorowisko to osiąga w rezerwacie swoją północną granicę występowania. Dwupiętrowy drzewostan tworzy głównie dąb bezszypułkowy, a w domieszce rośnie sosna zwyczajna. W warstwie krzewów poza licznie odnawiającym się dębem bezszypułkowym występuje również jałowiec pospolity. Runo ma charakter trawiasty. Rośnie tutaj mietlica pospolita i tomka wonna, w obrębie których spotkać można również pszeńca łąkowego, turzycę pigułkowatą, przetacznika leśnego, jastrzębca sabaudzkiego i kłosówkę miękką. Las ten charakteryzuje się ponadto obecnością gatunków ciepło- i sucholubnych jak lepnica zwisła, dzwonek brzoskwiniolistny, traganek szerokolistny i biedrzeniec mniejszy.

Dąbrowa

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Konin

Obszar rezerwatu jest miejscem występowania około 180 gatunków roślin naczyniowych, 28 gatunków mszaków oraz 6 gatunków porostów. W rezerwacie stwierdzono obecność chronionej turzycy piaskowej. Ponadto, odnotowano również występowanie chronionych gatunków mszaków jak na przykład: widłozęba miotlastego, gajnika lśniącego i bielistkę siwą.

174

Rezerwaty krajobrazowe

Panorama rezerwatu

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Konin

Fauna rezerwatu reprezentowana jest przez gatunki występujące pospolicie w całym kraju.

Wymienić tutaj można między innymi ptaki, takie jak: sikora bogatka, sikora modra, pełzacz leśny, sójka, wilga i grubodziób. Z rzadszych gatunków awifauny na uwagę zasługuje występowanie w rezerwacie dzięcioła czarnego oraz krogulca. Spośród ssaków odnotowano obecność sarny, jelenia europejskiego, wiewiórki, dzika i lisa.

Do szczególnych zagrożeń rezerwatu należy niekontrolowana penetracja ekosystemów leśnych przez zbieraczy grzybów, ograniczenie wzrostu dębów przez gatunki obce i sosnę zwyczajną oraz ekspansja czeremchy amerykańskiej.

Dęby

fotografia z zasobów Nadleśnictwa Konin

METEORYT MORASKO Rok utworzenia: 1976 Powierzchnia: 54,28 ha Otulina: 101,66 ha Położenie administracyjne: Miasto Poznań Nadleśnictwo: Łopuchówko, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: krajobrazowo-leśny

CEL OCHRONY Zachowanie obszaru upadku meteorytu żelaznego i fragmentu lasu grądowego z rzadkimi gatunkami roślin oraz ochrona szaty roślinnej i walorów geologicznych szczytowej partii Góry Moraskiej

176

Rezerwaty krajobrazowe

Rezerwat położony jest w północnej części Poznania. Ukształtowanie terenu rezerwatu zostało uformowane w wyniku działalności lodowca podczas zlodowacenia bałtyckiego. Znaczny wpływ na jego rzeźbę terenu miał również upadek meteorytu, około 5 tysięcy lat temu i doprowadził do powstania kilku zagłębień pometeorytowych w północnej części rezerwatu, wypełnionych obecnie stagnującą wodą. Ponadto, znajduje się tu również najwyższe wzniesienie Pojezierza Poznańskiego – Góra Moraska (153,8 m n.p.m.), stanowiąca krawędź moreny czołowej oraz niewielkie jezioro polodowcowe, zwane Zimną Wodą, będące jednocześnie źródliskiem Różanego Potoku.

Zbiornik wodny w miejscu upadku meteorytu żelaznego

fot. Bartosz Nowak

Obecnie największą powierzchnię zajmuje grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum porastający głównie północną i południową część rezerwatu. Drzewostan tworzy tu dąb szypułkowy z domieszką dębu bezszypułkowego, brzozy brodawkowatej i grabu zwyczajnego. W niektórych fragmentach grądu zauważalny jest również większy udział sosny zwyczajnej i topoli czarnej. W warstwie krzewów dominuje leszczyna pospolita oraz głóg dwuszyjkowy. Runo charakteryzuje się dużym bogactwem gatunkowym. Licznie występują tu: przylaszczka pospolita, podagrycznik pospolity, kłosownica leśna, czyściec leśny i gajowiec żółty.

Niewielkie obniżenie terenu w północnej części rezerwatu zajmuje łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum. Jest to bogaty florystycznie fragment lasu z dużą ilością martwego drewna, zachowujący cechy lasu naturalnego. Drzewostan budują dęby szypułkowe oraz stare okazy wiązu szypułkowego i brzozy brodawkowatej. W runie występują interesujące gatunki roślin, na przykład czworolist pospolity i kopytnik pospolity.

Meteoryt Morasko

177

Środkową część rezerwatu porasta zbiorowisko świetlistej dąbrowy. Większość drzewostanów buduje sztucznie posadzona sosna zwyczajna z domieszką dębu szypułkowego i bezszypułkowego. Charakterystycznym elementem drzewostanu jest również duży udział czereśni dzikiej, a w runie wiechliny gajowej, fiołka przedziwnego i nerecznicy samczej.

Centralną i zachodnią część rezerwatu porastają płaty środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego Calamagrostio arundinaceae-Quercetum. Drzewostany mają charakter zastępczy i dominuje w nich sosna pospolita, z domieszką dębu szypułkowego i bezszypułkowego. W warstwie krzewów przeważa jarząb pospolity. Runo jest dość ubogie i występuje w nich głównie kostrzewa owcza i kłosówka wełnista.

Okolice zbiornika wodnego Zimna Woda zajmuje niewielki płat olsu porzeczkowego Carici elongatae-Alnetum z charakterystycznie wykształconą kępowo-dolinkową rzeźbą terenu. Rosną w nim takie gatunki jak: szczawik zajęczy, psianka słodkogórz i wiązówka błotna. Ols porzeczkowy przechodzi stopniowo w łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum porastający miejsca wysięku wód. W runie wyraźnie zaznacza się obecność kostrzewy olbrzymiej, wietlicy samiczej i tojeści pospolitej.

Niewielkich rozmiarów zbiorniki pometeorytowe charakteryzują się obecnością zwartej pokrywy roślinności tworzonej przez dwa gatunki masowo występujących rzęs: rzęsę drobną i spirodellę wielokorzeniową.

Ogółem na terenie rezerwatu stwierdzono 84 taksony mszaków i 448 gatunków roślin naczyniowych, 49 gatunków porostów i 175 gatunków grzybów. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie gatunków chronionych takich jak: lilia złotogłów, wężymord stepowy, kruszczyk szerokolistny, torfowiec błotny i torfowiec frędzlowaty.

Spośród przedstawicieli fauny w rezerwacie odnotowano między innymi liczne bezkręgowce, takie jak na przykład: biegacz skórzasty i gajowy, zalotka większa, tygrzyk paskowany i błotniarka moczarowa. Spośród kręgowców na szczególną uwagę zasługuje występowanie: traszki grzebieniastej, kumaka nizinnego, mopka, borowca wielkiego, ryjówki aksamitnej i rzęsorka rzeczka, zasiedlającego zbiornik wodny Zimną Wodę.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy brak odnowień dębu w płatach acydofilnego lasu dębowego i jego pinetyzacja oraz wydeptywanie terenu poza wytyczonymi szlakami.

W roku 2012 dokonano interesującego odkrycia polegającego na wydobyciu z terenu rezerwatu 300-kilogramowego meteorytu, będącego jak do tej pory największym okazem znaLilia złotogłów fot. Bartosz Nowak lezionym w Polsce.

NIWA Rok utworzenia: 1959 Powierzchnia: 16,91 ha Położenie administracyjne: gmina Sieroszowice, powiat ostrowski Nadleśnictwo: Taczanów, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rodzaj rezerwatu: leśno-krajobrazowy

CEL OCHRONY Ochrona spontanicznych procesów ekologicznych przebiegających w ekosystemach leśnych

Niwa

179

Rezerwat położony jest na obszarze chronionego krajobrazu „Dolina rzeki Prosny”, około 2 km na północ od miejscowości Kaliszkowice Ołobockie. Rzeźba terenu rezerwatu jest równinna, choć urozmaica ją głęboko wcinająca się dolina bezimiennego cieku dopływającego do Gniłej Baryczy, a następnie uchodzącego do Ołoboku.

Grąd środkowoeuropejski

fot. Bartosz Wójkiewicz

Obszar rezerwatu pokryty jest praktycznie w całości roślinnością leśną. Wykształciły się tu dwa typy zespołów leśnych: kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum i grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum. Bór mieszany to umiarkowanie widne zbiorowisko leśne z dwu- lub rzadziej trzywarstwowym drzewostanem zajmujące największą powierzchnię rezerwatu. Dominuje w nim starodrzew sosnowy z domieszką świerku pospolitego, dębu szypułkowego oraz brzozy brodawkowatej. W warstwie niższej występuje świerk pospolity, a w domieszce grab zwyczajny.

Warstwa podszytu jest zwarta, a w jej skład wchodzą między innymi jarząb pospolity, kruszyna pospolita i leszczyna pospolita. W warstwie runa występują gatunki charakterystyczne dla lasów iglastych jak między innymi borówka czarna i siódmaczek leśny, ale również gatunki o nieco szerszych wymaganiach ekologicznych, na przykład: konwalijka dwulistna, kosmatka orzęsiona, kostrzewa owcza, orlica pospolita, gwiazdnica wielkokwiatowa, nerecznicza samcza i fiołek leśny. Dość dobrze wykształcona jest również warstwa mszysta, którą reprezentują między innymi takie gatunki jak: rokietnik pospolity, gajnik lśniący, brodawkowiec czysty, tujowiec tamaryszkowaty i widłoząb miotłowy.

Płaty grądu środkowoeuropejskiego zajmują znacznie mniejszą powierzchnię i koncentrują się głównie w okolicach cieku przepływającego przez rezerwat od wschodu

180

Rezerwaty krajobrazowe

na zachód. Drzewostan grądowy charakteryzuje się dwuwarstwową strukturą. Piętro najwyższe tworzy dąb szypułkowy z niewielkim udziałem sosny zwyczajnej. Warstwę drugą zaś buduje grab zwyczajny oraz pojedyncze osobniki sosny. W lokalnych obniżeniach terenu występują pojedynczo wiązy szypułkowe i olsze czarne. Warstwa krzewów jest słabo wykształcona, a jej najczęstszym składnikiem jest leszczyna i trzmielina zwyczajna. Warstwa runa ze względu na silnie zwartą warstwę koron zacieniającą dno lasu jest słabo wykształcona. Rosną tu między innymi gwiazdnica wielkokwiatowa, nerecznica samcza, fiołek leśny, turzyca palczasta i przylaszczka pospolita.

W rezerwacie odnotowano jak dotąd 125 gatunków roślin naczyniowych, 16 gatunków mszaków oraz 106 gatunków grzybów wielkoowocni- Bezimienny ciek w rezerwacie fot. Bartosz Wójkiewicz kowych. We florze rezerwatu stwierdzono chronione gatunki mszaków jak: płonnik pospolity, rokietnik pospolity, brodawkowiec czysty, tujowiec tamaryszkowaty i gajnik lśniący. Spośród grzybów na szczególną uwagę zasługuje obecność rzadkiego szmaciaka gałęzistego.

Spośród kręgowców na terenie rezerwatu najliczniej reprezentowaną grupą są ptaki – 41 gatunków. Są to głównie gatunki leśne, na przykład: rudzik, pokrzywnica, śpiewak oraz dzięcioł duży i czarny.

Do głównych zagrożeń rezerwatu należy: ustępowanie świerka pospolitego z drzewostanu w efekcie przesuszenia podłoża, wkraczanie gatunków obcych geograficznie, jak niecierpek drobnokwiatowy i robinia akacjowa oraz presja ze strony zbieraczy grzybów.

Literatura LITERATURA

Baraniak E., Jurczyszyn M., Janyszek S., Szczepanik-Janyszek M. 2003. Stan zachowania roślinności wapieniolubnej w rezerwacie Miranowo. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59(4): 67–71.

Bednorz L. 1999. Charakterystyka ekologiczna populacji lipiennika Loesela Liparis loeseli (L.) L. C. Rich. z rezerwatu przyrody „Mielno” koło Konina. Rocz. Nauk. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. 3: 5–13.

Bednorz L. 2010. Jarząb brekinia (L.) Crantz w Polsce. Bogucki Wyd. Nauk. Ss. 144. Poznań.

Bogdanowska A., Wylegała P., Falkowski M., Jaros R., Łochyński M. 2011. Plan ochrony rezerwatu „Rezerwat na Jeziorze Zgierzynieckim im. Bolesława Papi”. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. Poznań. Mscr.

Borysiak J., Stachnowicz W., Melosik I. 1997. Dokumentacja geobotaniczna do utworzenia rezerwatu przyrody „Gogulec” w Leśnictwie Złotkowo, obrębie Biedrusko, Nadleśnictwie Czerwonak (województwo wielkopolskie, gmina Suchy Las, wieś Złotkowo). Poznań. Mscr.

Bugajna B. 1996. Wstępne badania nad nietoperzami (Chiroptera) rezerwatu „Meteoryt Morasko”. Rocz. Nauk. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. 1: 217–218.

Burchardt L., Brzeg A., Gąbka M., Kuczyńska-Kippen N., Messyasz B., Nagengast B., Winiecki A. 2003. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Jezioro Trzebidzkie” sporządzony na okres od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2023 r. Mscr.

Celka Z., Szkudlarz P. 2000. Anthropogenic transformation of the Bagno Chlebowo peat-bog (Wielkopolska Province).

(In:) Jackowiak, B. and Żukowski, W. (eds.). Mechanisms of Antropogenic Changes of the Plant Cover: Publications of the Department of Plant Taxonomy of the Adam Mickiewicz University in Poznań. 10: 193–200. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Chudzicki M. 2005. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Żywiec Dziewięciolistny” na okres 1.01.2006–31.12.2025. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Poznań. Mscr.

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2003. Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce. Monographiae Botanicae. 91:13–49.

Ferchmin M. 1980. Lasy wybranych rezerwatów Wielkopolski. PTPN. Wydz. Mat.-Przyr. Prace Kom. Bad. Biol.

55: 1–118. Warszawa – Poznań.

Garncarz J. 2007. Szata roślinna rezerwatu przyrody „Brzeziny” w Nadleśnictwie Kalisz. Praca magisterska. Poznań.

Mscr.

Gawroński A., Gawrońska A. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Wyspa na Jeziorze Chobienickim” na okres 1.01.2009–31.12.2028 r. Poznań. Mscr.

Gawroński A., Gawrońska A. 2009. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Bukowy Ostrów” na okres 1.01.2010– 31.12.2029 r. Poznań. Mscr.

Gawroński A., Gawrońska A. 2009. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Wrzosowiska w Okonku” na okres 1.01.2010– 31.12.2029 r. Frugile. Poznań. Mscr.

Gawroński A., Gawrońska A., Gąbka M., Owsianny P. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Bagno Chlebowo” na okres 1.01.2009–31.12.2028 r. Poznań. Mscr.

Gawroński A., Gawrońska A., Gąbka M., Owsianny P. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Czarci Staw” na okres 01.01.2009–31.12.2028 r. Poznań. Mscr.

Gawroński A., Gawrońska A., Gąbka M., Owsianny P. 2008. Plan ochrony rezerwatu „Smolary” na okres 1.01.2009– 31.12.2028 r. Poznań. Mscr.

Gawroński A., Śliwa P., Gawrońska A. 2009. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Jezioro Trzebidzkie” na okres 01.01.2010–31.12.2029 r. Frugile. Poznań. Mscr.

Gąbka M. 2000. Osobliwości florystyczne rezerwatów „Jezioro Czarne” i „Jezioro Pławno” w Parku Krajobrazowym Puszcza Zielonka koło Poznania. Bad. Fizj. nad Polską Zach. B, 49: 189–193.

Gąbka M., Owsianny P., Gawroński A., Gawrońska A. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Jezioro Czarne” na okres 01.01.2009–31.12.2028 r. Poznań.

Gąbka M., Owsianny P. M. 2005. Ekosystemy jeziorno-torfowiskowe północnej części Wielkopolski jako ostoje rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61(2): 30–40.

Gąbka M., Owsianny P. M., Kastunowicz B. 2007. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Torfowisko nad Jeziorem Świętym”. EkoPrzestrzeń. Mscr.

Gąbka M., Owsianny P. M., Sobczyński T. 2004. Acidic lakes in the Wielkopolska region – physico-chemical properties of water, bottom sediments and the aquatic micro- and macrovegetation. Limnological Review. 4: 81–88.

182

Literatura

Gąbka M., Owsiany P. M., Gawroński A., Gawrońska A. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Jezioro Pławno” na okres 01.01.2009–31.12.2028 r. Poznań. Mscr.

Głowaciński Z. 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. PAN IOP. Kraków. Ss. 155.

Górski P. 2007. Liverworts of the nature reserves in Wielkopolska. 6. „Kozie Brody”, „Wilcze Błoto”, „Jezioro Czarne”, and „Brzeziny”. Roczniki Akademi Rolniczej w Poznaniu. CCCLXXXVI, Botanika – Steciana. 11: 81–84.

Grootjans Ab., Swinkels J., Groeneweg M., Wołejko L., Aggenbach C. 1999. Hydro-ecological aspects of Polish spring mire complex (Diabli Skok). Crunoecia, 6(1): 73–82.

Gruszka W. 2011. Biota porostów rezerwatu przyrody „Diabli Skok” koło Szwecji (północno-zachodnia Polska).

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 55–61.

Hernik I. 1968. Plan urządzenia gospodarstwa rezerwatowego dla rezerwatu Brzeziny na okres gospodarczy od 1.10.1968 do 30.9.1978. Poznań. Mscr.

Ilnicki P. 1989. Spontaniczna renaturyzacja wyeksploatowanych torfowisk wysokich. Przegl. Przyr. 7(3–4): 113–127.

Ilnicki P. 2002. (red.) Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego. Poznań. Ss. 606.

Jackowiak B., Celka Z., Chmiel J., Latowski K., Żukowski W. 2007. Red list of vascular flora of Wielkopolska (Poland).

Biodiver. Res. Conserv. 5–8: 95–127.

Janyszek S., Baraniak E., Jurczyszyn M. 2000. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Miranowo” na 20-lecie od 1 stycznia 2001 r. do 31 stycznia 2020 r. Poznań. Mscr.

Janyszek S., Łochyński M., Piłacińska M., Śliwa P. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Jezioro Dębiniec” położonego w Nadleśnictwie Czerniejewo sporządzony na okres od 1stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2028 r. Poznań. Mscr.

Janyszek S., Łochyński M., Śliwa P. 2008. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Bytyńskie Brzęki” położonego w Nadleśnictwie Pniewy sporządzony na okres od 1 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2028 r. Poznań. Mscr.

Jaros R., Kęsicka H., Wylegała P., Batycki A., Łochyński M. 2007. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Krajkowo”. Poznań. mscr.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1991. Dokumentacja rezerwatu przyrody „Kaczory”. Szczecin. Mscr.

Kaczmarek C. 1960. Wapieniolubna roślinność łąkowo-bagienna na Wysoczyźnie Leszczyńskiej między Gostyniem a Śremem. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 6. 207–231.

Kęsicka H., Rosadziński S., Przybycin M., Przybycin J. 2007. Plan ochrony rezerwatu „Miejski Bór”. Fito-Pryzma s.c.

Poznań. Mscr.

Kiczyńska A., Bogdanowska A., Falkowski M., Nowicka-Falkowska K., Jaros R. 2007. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Niwa”. Narodowa Fundacja Ochrony Przyrody. Warszawa. Mscr.

Klimaszyk P, Ławniczak Ł. 2013. Ekspertyza ichtiologiczna na potrzeby sporządzenia planów ochrony dla rezerwatów przyrody „Słonawy” i „Wełna”. Część I – rezerwat „Słonawy”. Spław-Bis. Studio Projektowe Budowlane i Sanitarne.

Poznań. Mscr.

Klimaszyk P., Ławniczak J. 2013. Ekspertyza ichtiologiczna na potrzeby sporządzenia planów ochrony dla rezerwatów przyrody „Słonawy” i „Wełna”. Część II – rezerwat przyrody „Wełna”. Spław-Bis. Studio Projektowe Budowlane i Sanitarne. Poznań. Mscr.

Klimko M., Antkowiak W., Górski P., Pańczuk W., Prajs B., Śmietana P., Urbański P. 2006. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Dolina Kamionki” położonego w Nadleśnictwie Bolewice. Poznań. Mscr.

Klimko M., Bałuka B., Czarna A., Janyszek S., Sienkiewicz P., Urbańska M., Węgiel A. 2006. Waloryzacja przyrodnicza rezerwatu „Żurawiniec”. Poznań. Mscr.

Klimko M., Czarna A., Galimski Ł., Górski P., Karandys S., Klimko W., Kosiński P., Strzeliński P., Urbańska M., Urbański P., Wysakowska I. 2003–2004. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Uroczysko Jary” na 20-lecie od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2023 r. Poznań. Mscr.

Klimko M., Czarna A., Górski P., Urbański P., Węgiel A. 2005. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Kozie Brody” położonego w gminie Jastrowie sporządzony na okres od 1 stycznia 2006 r. do 31 grudnia 2005 r. Poznań. Mscr.

Klimko M., Czarna A., Janyszek S., Karandys S., Kuźniak S., Piskorz R., Urbański P., Węgiel A. 2005. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Wyspa Konwaliowa” położonego w Nadleśnictwie Kościan sporządzony na okres od 1 stycznia 2006 r. do 31 grudnia 2025 r. Poznań. Mscr.

Klimko M., Kosiński P., Górski P., Urbański P., Węgiel A. 2005. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Wilcze Błoto” (Nadleśnictwo Krucz). Poznań. Mscr.

Konatowska M. 2012. Ekspertyza siedlisk przyrodniczych na potrzeby projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Bagno Chlebowo PLH300016. Potasze. Apis. Poznań. Mscr.

Kosakowski A. 1992. Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu „Mszar nad Jeziorem Mnich” w Nadleśnictwie Pniewy, Obrębie Bucharzewo na okres od 1.01.1992 r. do 31.12.2001 r. Zakład Usług Ekologicznych i Urządzeniowo-Leśnych. Poznań. Mscr.

Literatura

183

Kuty M., Janyszek S., Klimaszyk P., Śliwa P. 2007. Dokumentacja do planu ochrony rezerwatu przyrody „Okrąglak”.

Biotope. Poznań. Mscr.

Lamentowicz Ł. 2005. Zimowe zbiorowiska desmidii rezerwatu torfowiskowego „Wilcze Błoto”. Poznań. Mscr.

Lamentowicz Ł. 2007. Zmiany populacyjne korzenionóżek torfowiska Chlebowo na tle warunków siedliskowych. Poznań. Mscr. Łochyński M., Gawroński A., Śliwa P., Sajkiewicz R., Łochyńska M. 2009. Plan ochrony dla rezerwatu przyrody „Huby Grzebieniskie” położonego w Nadleśnictwie Pniewy sporządzony na okres od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2029 r. Poznań. Mscr.

Maciantowicz M., Najbar B., Stańko R., Winiecki A. 1999. Plan ochrony rezerwatu torfowiskowego „Mszar Bogdaniec” na okres od 01.01.1998 do 31.12.2017 r. Zielona Góra. Mscr.

Maciantowicz Z. 1994. Plan ochrony rezerwatu „Bagno Chorzemińskie” w Nadleśnictwie Wolsztyn, obrębie Wolsztyn, 1.01.1996–31.12.2015 r. Mscr.

Muszyński A., Pilski A. S., Muszyńska J., Kryza R., Karwowski Ł. 2012. Poszukiwania i nowe odkrycia w rezerwacie Meteoryt Morasko. (W:) Muszyński A., Kryza R., Karwowski Ł., Pilski A.S., Muszyńska J. (red.). Największy deszcz meteorytów żelaznych w Europie Środkowej Morasko. Seria: Studia i Prace z Geografii i Geologii nr 28, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Ss. 76–82. Poznań.

Najbar B. (red.). 2001. Żółw błotny. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników. Ss. 135. Świebodzin.

Nawrot M. 1998. Tymczasowy plan ochrony rezerwatu przyrody „Torfowisko Kaczory” na okres 1997–2003. Szczecinek. Mscr.

Owsianny P. M. 2009. (red.). Rynna Jezior Kuźnickich i rezerwat przyrody Kuźnik – bioróżnorodność, funkcjonowanie, ochrona i edukacja. Muzeum Stanisława Staszica. Ss. 251. Piła.

Plan ochrony dla rezerwatu przyrody „Huby Grzebieniskie” na lata 1997–2016. 1997. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział w Poznaniu. Mscr.

Plan ochrony rezerwatu przyrody w ochronie ścisłej Czaple Wyspy w Nadleśnictwie Sieraków Obręb Bucharzewo na 20-lecie od 01.01.1997 do 31.12.2016 r. 1998. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Poznaniu. Poznań.

Mscr.

Plan ochrony rezerwatu przyrody „Słonawy” sporządzony na okres 20 lat. 01.01.2001–31.12.2020. 2000. (Rezerwat ichtiologiczny). Polskie Towarzystwo Rybackie. Poznań. Mscr.

Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu „Mielno”, Nadleśnictwo Konin, Obręb Kazimierz Biskupi na okres 1.01.1987–31.12.1996 r. 1987. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Poznaniu. Poznań. Mscr.

Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu „Śnieżycowy Jar” w Nadleśnictwie Łopuchówko Obręb Kąty na okres od 1.01.1991 do 31.12.2000. 1990. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Poznaniu. Mscr.

Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu przyrody „Jodły Ostrzeszowskie” na okres od 1991.01.01 do 2000.12.31. 1992. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Toruń. Mscr.

Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu przyrody „Pieczyska” na okres od 1991-01-01 do 2000-12-31.

Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Toruniu. Toruń. Mscr.

Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu „Bagno Chorzemińskie” na okres od 1.01.1980 r. do 31.12.1989 r. 1980. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Poznaniu, Poznań. Mscr.

Plan urządzenia gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu „Dołęga” w Nadleśnictwie Oborniki na okres od 1.01.1992 do 31.12.2001 r. 1993. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Poznaniu. Poznań. Mscr.

Plan urządzenia gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu „Goździk Siny w Grzybnie” Nadleśnictwo Konstantynowo Obręb Konstantynowo na okres 1.01.1998–31.12.1997 r. 1989. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Poznaniu. Poznań. Mscr.

Poczekaj Ł. 2005. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Meteoryt Morasko”. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.

Poznań. Mscr.

Program urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu przyrody „Jezioro Drążynek” na okres 1989-01-01 do 1998-12-31. 1998. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Toruń. Mscr.

Przybycin M., Kęsicka H., Rosadziński S., Przybycin J. 2007. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Baszków”. Empeko.

Poznań. Mscr.

Ptaszyk J. 1985. Waloryzacja ornitologiczna rezerwatu „Mielno”. Koncepcja ochrony krajobrazu w województwie konińskim. Mscr.

Rakowski W., Majewska M. 2013. Dokumentacja do planu ochrony rezerwatu przyrody „Dolinka” (gmina Lipno, powiat leszczyński, województwo wielkopolskie). Poznań. Mscr.

Ratyńska H., Szwed W., Szafrański F. 2001. Szata roślinna projektowanego rezerwatu „Okrąglak” w otulinie Parku Krajobrazowego „Promno”. Biul. Park. Krajobraz. Wielkopolski 7(9): 97–118.

184

Literatura

Rosadziński S. 2013. Dokumentacja do planu ochrony dla rezerwatu przyrody „Miranowo” (gmina Dolsk, powiat śremski, województwo wielkopolskie). Poznań. Mscr.

Rutkowski P. 2003. Plan ochrony rezerwatu „Złota Góra” położonego na terenie Nadleśnictwa Konin (województwo wielkopolskie), sporządzony na okres od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2023 r. Gaj Mały. Mscr.

Rutkowski P., Kiciński P., Maciejewska-Rutkowska I., Nita J., Robakowski P., Rusińska A. 2005. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Torfowisko Kaczory” w gminie Kaczory, w powiecie pilskim, w województwie wielkopolskim na okres od 1 stycznia 2006 do 31 grudnia 2025 r. Poznań. Mscr.

Stefanek-Pańczuk W., Antkowiak W. 1997. Flora i Roślinnść Projektowanego Rezerwatu „Dolina Kamionki” w Zachodniej Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. B, 46: 43–64.

Stępniewski J. 2003. Awifauna rezerwatu „Jezioro Trzebidzkie”. Biul. Park. Krajobraz Wlkp. 9(11): 155–164.

Stępniewski J. 2006. Występowanie awifauny lęgowej w rezerwacie przyrody „Jezioro Trzebidzkie” w roku 2006 ze szczególnym uwzględnieniem ptaków wodnych i błotnych wraz z analizą zmian rozmieszczenia i liczebności wybranych gatunków ptaków w latach 2001–2006. Osieczna. Mscr.

Szkudlarz P., Celka Z. 2004. Refuges of peat-bog plants in complex near Chlebowo (Wielkopolska Province). Ecological Questions, 4: 115–122.

Szkudlarz P., Celka Z., Stachnowicz W. 2002. SOO „Bagno Chlebowo”. Natura 2000. Standardowy Formularz Danych.

Materiały Wojewódzkiego Zespołu Specjalistycznego w Poznaniu. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Centrum UNEP/GRID, Warszawa. PAN, Kraków.

Szubert T. 2004. Dolina Kamionki – nowy rezerwat przyrody w PPK. Lato i Jesień. Biuletyn Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. 2: 13–14.

Szukalska D. 2007. Stan szaty roślinnej rezerwatu przyrody „Torfowisko Lis”. Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Poznań. Mscr.

Szybiak K. 1996. Ślimaki rezerwatu „Dębno nad Wartą”. Bad. Fizj. Nad Polską Zach. C, 43: 9–17. Śliwa P., Janyszek S., Klimaszyk P. 2007. Dokumentacja planu ochrony rezerwatu przyrody „Mielno”. Poznań. Mscr. Śliwa P., Strzeliński P., Jaros R. 2004. Plan ochrony rezerwatu „Dębno nad Wartą”. Poznań. Mscr.

Tomala J., Jeske G. 1993. Inwentaryzacja przyrodnicza rezerwatu przyrody „Torfowisko Lis”. Kalisz. Mscr.

Tomaszewski D. 1998. Stan flory rezerwatu „Torfowisko Źródliskowe w Gostyniu Starym” koło Gostynia. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody. 17.2: 37–54.

Walczewski P. 2013. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Kawęczyńskie Brzęki” na okres 20 lat. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Poznań. Mscr.

Walczewski P. 2013. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Wyspy na Jeziorze Bytyńskim” na okres 20 lat. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Poznań. Mscr.

Węglarski K., Jańczyk-Węglarska J. 2000. Aktywna ochrona gatunku zagrożonego wymarciem na przykładzie Dianthus gratianopolitanus Vill. z rezerwatu „Goździk Siny w Grzybnie” (woj. wielkopolskie). Bad. Fizj. nad Polską Zach. B, 49: 157–172.

Węglarski K., Nowak U. 1997. Monitoring Dentaria eneaphyllos L. w rezerwacie „Żywiec dziewięciolistny” koło Murowanej Gośliny (woj. poznańskie) oraz jego czynna ochrona „ex situ”. Bad. Fizj. nad Polską Zach. B, 46: 65–82.

Winiecki A. 2001. Ocena walorów przyrodniczych wybranych rezerwatów województwa wielkopolskiego na podstawie awifauny lęgowej. Zakład Biologii i Ekologii Ptaków, Wydział Biologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ss. 192. Poznań. Mscr.

Wojtaszyn G. 2002. Dokumentacja geobotaniczna do powiększenia rezerwatu przyrody „Diabli Skok”. Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu. Mscr.

Wołejko L., Pawlaczyk P., Jermaczek A., Gawroński A., Szafnagel-Wołejko A., Jarząbek J., Friedrich S., Wieczorek A. 2010–2011. Materiały podstawowe do planu ochrony rezerwatu „Wielkopolska Dolina Rurzycy”. Szczecin – Świebodzin. Mscr.

Wylegała P., Bogdanowska A. 2009. Awifauna lęgowa projektowanego rezerwatu „Zgierzynieckie Uroczysko” – stan obecny i zmiany liczebności. Przegląd Przyrodniczy. 20 (1–2): 59–67.

Wylegała P., Janyszek S., Kepel A., Dzięciołowski R. 2006. Ostoje przyrody o znaczeniu europejskim w Wielkopolsce.

Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. Poznań, Ss: 38–41.

Wylegała P., Strzeliński P., Jaros R. 2004. Plan ochrony rezerwatu „Kuźnik”. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. Poznań. Mscr.

ISBN 978-83-89959-58-4