Wilk skryty wędrowiec by Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu

WILK

SKRYTY WĘDROWIEC

WOLF the Elusive wanderer 121

WILK

SKRYTY WĘDROWIEC 1

Redakcja / Editors: dr Jerzy Ptaszyk, mgr inż. Krzysztof Wojtkowski Tekst / Text: prof. dr hab. Henryk Okarma (Fragmenty z monografii Wilk 2014) Fotografie / Photographs: Cezary Korkosz Tłumaczenie / Translation: Tomasz Basiński, Piotr Jędrzejak Korekta / Proofreading: Ewa Wawrzyniak Layout & DTP: Marek Żółtowski Realizacja / Publisher: © 40-246 Katowice, ul. Porcelanowa 11 tel. +48 32 720 65 96 e-mail: kolormedia@gmail.com

Wydano na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu, 2014

ISBN 978-83-940107-6-8

Niniejsze opracowanie powstało dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

WOLF

THE Elusive wanderer 3

Szanowni Państwo!

Dear readers,

Wilki i ludzie żyją obok siebie od tysięcy lat. Oba gatunki miały

Wolves and human beings have co-existed for thousands of years on end.

podobny zasięg występowania, dlatego ich egzystencję naznaczyło

The two species once inhabited similar territory, therefore their existence has

widmo wzajemnej konfrontacji. Postać wilka jest obecna w wierzeniach

been marked with mutual confrontation. The figure of the wolf is present in

wszystkich kultur i zazwyczaj ma znaczenie symboliczne. Wilk lýkos

beliefs of all cultures, and it usually assumes symbolic meaning. The wolf

pojawia się w mitologii greckiej, występuje jako protagonista w bajkach

appears as lykos in Greek mythology, it is a protagonist in Aesop’s fables

Ezopa, a jak głosi legenda, braci Romulusa i Remusa, założycieli Rzymu,

and – according to a legend – brothers Romulus and Remus, the founders

wykarmiła wilczyca, dzięki czemu stali się silni, mężni, niezwycięże-

of Rome, were nursed by a she-wolf, which made them strong, stout-

ni. Wilk uosabiał strach związany z tym, co nieznane, ale budził też

hearted and invincible. The wolf personified fear of the unknown, but it

podziw i respekt. Obawiając się czegoś nieokreślonego, co czai się w le-

also aroused admiration and respect. Fearing something indefinite lurking

sie, mieszkańcy wsi i terenów przyleśnych przenosili swoje lęki na tego

in the forest, people living in villages or in proximity to forests projected

drapieżnika. Stąd niebezpieczne miejsca czy trujące rośliny skojarzo-

their fear onto it. For this reason, dangerous places and poisonous plants

no właśnie z nim, np. wilczy jar, wilcze jagody. W najbardziej znanych

were associated with the predator, e.g. a wolf’s glen or wolfsbane. The wolf

baśniach wilk utożsamiał zło, a ich przesłanie wywarło ogromny wpływ

epitomises evil in the most popular fairy tales and the message these tales

na postrzeganie tych zwierząt przez pokolenia. Szczęśliwie, w ostatnich

contain shaped the perception of these animals for many generations to

dziesięcioleciach nastawienie ludzi do przyrody istotnie się zmieniło,

come. Fortunately, our attitude to nature has changed significantly over

a gatunek wilka znalazł wielu sprzymierzeńców, zafascynowanych jego

the past several decades and the species of the wolf has found numerous

niebywałą inteligencją.

allies, fascinated with its extraordinary intelligence.

Wilki żyją w watahach mających wyraźnie określonych przywód-

Wolves live in packs with clearly defined leaders and within a vast

ców i rozległe terytorium. Wszystkie osobniki w stadzie wykonują swoje

territory. All the animals in a pack perform their specific tasks – some of

zadania – część z nich poszukuje tropu, inne zabijają upolowane zdo-

them look for tracks, other kill the prey hunted down by the pack while

bycze, a jeszcze inne opiekują się potomstwem najważniejszej pary.

yet another ones look after the offspring of the alpha couple. Wolves

Komunikacja pomiędzy wilkami odbywa się przy pomocy głosów i gestów.

communicate through sounds and gestures. They growl to show anger,

Warczą, gdy chcą okazać złość, gniew lub agresję, skomlenie jest zaś

frustration or aggression, whimpering on the other hand is a sign of sub-

oznaką wilczej uległości lub prośbą. Wspólne wycie zacieśnia ich więzi

ordination or request. Howling together tightens their emotional bond.

emocjonalne. Wędrując, wataha sznuruje, tzn. że poszczególne osobniki

A pack moves around in single file, with every wolf stepping into the

podążają jeden za drugim, trop w trop, co uniemożliwia ocenę jej liczeb-

tracks of the preceding animal, which makes it difficult to establish their

ności. Wilki są naturalnymi regulatorami ekosystemu i zapewniają jego

actual number. Wolves naturally regulate the ecosystem, ensuring it

prawidłowe funkcjonowanie.

functions properly.

W aktualnym stanie prawnym wilk Canis lupus jest w Polsce gatun-

Within the current legal system, the wolf – Canis lupus – is a species

kiem ściśle chronionym. Oznacza to, że nie wolno tych zwierząt zabijać,

under full legal protection. This means that the animal must not be killed,

okaleczać, chwytać, płoszyć lub niepokoić. Odstępstwa od tych zakazów

mutilated, captured, scared or discomforted. Any violation of these limitations

wymagają uzyskania zezwolenia regionalnego dyrektora ochrony śro-

requires permission of the regional director for environmental protection.

dowiska. Szczególną troską Komisja Europejska objęła populację wilka

The European Commission has paid special attention to the population of

w zachodniej Polsce i wschodnich Niemczech, ponieważ ma ona status

wolves in the west of Poland and in the east of Germany due to its critically

krytycznie zagrożonej. W świetle Dyrektywy Siedliskowej Canis lupus

endangered status. Under the Habitats Directive Canis lupus is a priority

jest gatunkiem priorytetowym, przez co znaczący procent jego siedlisk

species, which means that a significant proportion of its habitats is legally

jest objęty ochroną w ramach krajowej sieci obszarów Natura 2000.

protected as part of a domestic network of sites designated as Natura

W Wielkopolsce siedliska tego ssaka są przedmiotem ochrony takich ob-

2000 protected areas. In the region of Greater Poland, the following areas

szarów naturowych, jak: Poligon w Okonku, Uroczyska Puszczy Draw-

containing habitats of this mammal are under protection: Poligon w Okon-

skiej czy Jezioro Kubek.

ku, Uroczyska Puszczy Drawskiej, Jezioro Kubek as well as other areas.

Wilki bytujące w naszym regionie powodują niewielkie szkody

Wolves dwelling in our region cause little harm to livestock. There

wśród zwierząt hodowlanych. Notowane są pojedyncze ataki na inwen-

occur individual wolf attacks, with some cattle, sheep or goats perishing

tarz gospodarski, w których ginie bydło, owce lub kozy. Niewidziane

in these attacks. Unseen for years, wolves often take by surprise breeders

od lat wilki często zaskakują swą obecnością hodowców i zwykłych

and ordinary farmers, who long ago abandoned their efficient methods

gospodarzy, którzy dawno temu zarzucili skuteczne metody ochrony

of protecting livestock against potential predator attacks. It is not uncom-

inwentarza przed ewentualnymi atakami drapieżników. Zdarza się, że

mon for cattle to be grazed next to forests without supervision or other

bydło pasie się w pobliżu lasów bez dozoru lub innych zabezpieczeń.

forms of protection. For this reason, it is very important to make farmers

Stąd tak ważne jest podnoszenie świadomości rolników nie tylko o miej-

aware not only of places where wolves might be encountered, but also

scach występowania wilków, ale także o sposobach skutecznej ochrony

of methods for successful protection of livestock. This, among others, is

zwierząt hodowlanych. Między innymi temu właśnie służy publikacja,

the aim of this book. It contains detailed information on the biology and

którą oddaję w Państwa ręce. Można w niej znaleźć szczegółowe in-

behaviour of this species, its population and the habitats it occupies.

formacje z zakresu biologii i behawioru tego gatunku, jego liczebności

Decorated with photos by Cezary Korkosz, an excellent wildlife photographer,

oraz siedlisk, które zajmuje. Książka, opatrzona zdjęciami znakomitego

the book is intended for a wide range of readers – students, scientists and

fotografa flory i fauny Cezarego Korkosza, adresowana jest do szerokie-

civil servants, but also for foresters, hunters and nature lovers.

go kręgu odbiorców – zarówno studentów, naukowców czy urzędników, jak i leśników, myśliwych oraz miłośników przyrody.

The wolf has always terrified us – and fascinated at the same time. Its infamous reputation is frequently referred to in tales, legends, folk beliefs

Drodzy Czytelnicy, wilk od zawsze przerażał i jednocześnie fascyno-

and all kinds of stories. The underlying intention of this volume is to broad

wał człowieka. Jego owiany niesławą wizerunek jest częstym motywem

en your knowledge of the species, its significance for the environment,

podań, legend, wierzeń ludowych czy opowieści. Zamysłem niniejszego

as well as to increase your understanding and acceptance for this predator

opracowania jest poszerzenie Państwa wiedzy o tym gatunku, jego zna-

– for the wolf is not so black as it is painted.

czeniu dla środowiska, ale także wzrost zrozumienia i akceptacji dla tego drapieżnika, bo nie taki wilk straszny, jak go malują…

Jolanta Ratajczak Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Poznaniu Regional Director for Environmental Protection in Poznań

ilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) jest przedstawicielem rzę-

he wolf (Canis lupus Linnaeus, 1758) is a carnivorous canid,

du ssaków drapieżnych (Carnivora) i należy do rodziny

or, technically speaking, it represents the Canidae family wi-

psowatych (Canidae). Psowate są ssakami średniej wielko-

thin the Carnivora order. Canids are medium-sized mammals:

ści, ich najmniejszym przedstawicielem jest fenek (Vulpes zerda) o masie

the smallest species is the fennec fox (Vulpes zerda), weighing no more

ciała nieprzekraczającej 1,6 kg, a największym wilk, u którego masa ciała

than 1.6kg, and the largest one is the wolf, reaching up to 75kg. They are

może dochodzić do 75 kg. Są to zwierzęta przede wszystkim mięsożerne,

mostly carnivorous and hunt actively, but some, e.g. the red fox (Vulpes

aktywnie polujące na zdobycz, ale część z nich jest typowo wszystkożer-

vulpes), are typical omnivores and will also feed on plants, inverte-

na i zjada także pokarm roślinny, bezkręgowce i padlinę, jak na przykład

brates, and carrion. The family includes 14 extant genera, divided into

lis pospolity (Vulpes vulpes). Współcześnie do rodziny psowatych zalicza

34 species, grouped into two tribes: canines (Canini) and foxes (Vulpini).

się 14 żyjących rodzajów obejmujących 34 gatunki, które dzieli się na

The wolf is a member of the former tribe and the Canis genus, together

dwie grupy (plemiona): psów (Tribe Canini) i lisów (Tribe Vulpini). Wilk

with the domestic dog (Canis familiaris).

należy do pierwszej grupy zwierząt z rodzaju Canis, obejmującego między innymi psa domowego (C. familiaris).

Its range decreased by about a third in consequence of deliberate human

Niegdyś wilk był najszerzej rozprzestrzenionym ssakiem na świecie.

persecution. People would cull wolves for killing livestock and for sheer

Początkowy zasięg jego występowania zmniejszył się o około 1/3 w wy-

fear of the predators. The wolf’s original range in Europe covered virtual-

niku prześladowania przez ludzi, spowodowanego zabijaniem zwierząt

ly the entire continent, but has shrunk dramatically in consequence of

hodowlanych oraz ogólnie panującym strachem przed tym drapieżni-

environmental changes and human persecution. The wolf’s range and

kiem. Pierwotny obszar występowania wilka w Europie obejmował prak-

population reached their record low in Europe in the 1960s. The mammal

tycznie cały kontynent, ale drastycznie zmniejszył się na skutek zmian

has only survived in Eastern Europe, in the Carpathian Mountains and

środowiskowych i, jak już wcześniej wspomniano, w wyniku prześlado-

the Balkans, along with small isolated populations in Italy, Spain, and

wania tego drapieżnika przez człowieka. W latach 60. XX wieku areał

Portugal (Salvatori and Linnell 2005). Thanks to conservation efforts

gatunku oraz jego liczebność na naszym kontynencie osiągnęły swoje

made in many countries in the late 1960s and the early 70s, we are cur-

minimum. Drapieżniki te zachowały się jedynie we wschodniej części

rently seeing the wolf’s range and population increase, especially in Cen-

kontynentu, w Karpatach i na Bałkanach, a małe izolowane populacje

tral and Western Europe.

przetrwały także we Włoszech, Hiszpanii i Portugalii (Salvatori i Linnell 2005). Dzięki działaniom ochronnym, podjętym w wielu krajach na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku aktualnie obserwuje się powiększenie areału bytowania i liczebności wilka, zwłaszcza w centralnej i zachodniej Europie.

The wolf used to be the world’s most widespread mammal species.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach świata, wilki były tępione z pre-

In Poland, just like elsewhere around the world, wolves used to be

medytacją. We wszystkich zaborach władze administracyjne przykładały

purposefully exterminated. The governments of Prussia, Austria, and

dużą wagę do zabijania tych zwierząt. Wynikiem tych działań było poważ-

Russia, the three powers that partitioned Poland in the late 18th c., were

ne przetrzebienie populacji tych drapieżników, do tego stopnia, że w połowie

all intent on exterminating the carnivores. As a result, by the mid-19th c.

XIX wieku stały się one bardzo rzadkie w Wielkopolsce i Galicji.

the wolf population had been decimated, with just very few animals re-

Analiza zmian areału bytowania wilków w Polsce wskazuje, że od

maining in Greater Poland and Galicia.

roku 1975, kiedy drapieżniki te zostały objęte prawem łowieckim, zasięg

Analysis of changes in the range of the wolf population in Poland

ich populacji w naszym kraju powoli się zwiększał (Okarma 1993). Okre-

shows that it started to grow again in 1975, when game law was

sowe zahamowanie tego trendu (pod koniec lat 80. XX wieku), według

amended to include the predator (Okarma 1993). This trend was hal-

danych Polskiego Związku Łowieckiego i Państwowego Gospodarstwa

ted for some time in the late 1980s. According to the Polish Hunting

Leśnego Lasy Państwowe, było prawdopodobnie spowodowane zbyt

Association and the National Forest Authority, this was a conse-

dużym pozyskaniem łowieckim – ok. 200 osobników w 1989 r. Zmniej-

quence of excessive hunting, with some 200 wolves killed in 1989. In the

szenie odstrzałów na początku lat 90. do mniej niż 100 osobników,

early 1990s cull was reduced to fewer than 100 animals, which

spowodowało kontynuację ekspansji terytorialnej gatunku. W latach

allowed the wolf’s territorial expansion to continue. In the 1990s wolves’

90. XX wieku obecność wilków wykazano już w Borach Dolnośląskich,

presence was documented in the Lower Silesia Forest, the Tuchola

Borach Tucholskich, Puszczy Bydgoskiej, na Pomorzu i w województwie

Forest, the Bydgoszcz Forest, in Pomerania, and Świętokrzyskie Pro-

świętokrzyskim.

vince.

Obecnie największą, zwartą ostoją tych drapieżników są Karpaty

Today, the wolf’s largest homogenous refugium are the Carpathian

oraz Pogórze Karpackie. Kolejnym ważnym obszarem ich bytowania

Mountains and the Carpathian Foothills. Another major wolf habitat in

jest Roztocze, wraz z Lasami Janowskimi i Puszczą Solską. Ponadto,

Poland can be found in Roztocze, including the Janów Forest and the

wilki zasiedlają rozległe, choć mniej zwarte, kompleksy leśne pół-

Sól Forest. Wolves also occur in extensive but less dense forest comple-

nocno-wschodniej Polski, a szczególnie region Puszczy Białowieskiej

xes in north-east Poland, especially in the area of the Białowieża and

i Knyszyńskiej, Puszczę Augustowską i Kotlinę Biebrzańską, Lasy Na-

Knyszyn Forests, the Augustów Forest, the Biebrza Basin, the Napiwo-

piwodzko–Ramuckie i Puszczę Piską. W Polsce centralnej i zachodniej

da and Ramuki Forest, and the Pisz Forest. In central and western

wilki występują w mniejszych i przestrzennie izolowanych lokaliza-

Poland wolves occur in smaller and isolated areas such as the Lower

cjach, na przykład w Borach Dolnośląskich, Puszczy Noteckiej, Borach

Silesia Forest, the Noteć Forest, and the Tuchola Forest (Nowak and

Tucholskich (Nowak i Mysłajek 2011). Coraz częściej drapieżniki te po-

Mysłajek 2011). More and more frequently, wolves appear in areas

jawiają się także w miejscach, gdzie ich obecności nie rejestrowano od

where they have not been spotted for decades, for example near War-

dziesięcioleci, na przykład w okolicach Warszawy.

saw.

dpowiedź na pytanie: „Ile jest obecnie wilków w Polsce?”

he question of just how many wolves there are in Poland is very

jest bardzo trudna, ponieważ ocena liczebności wilków jest

difficult to answer as the size of the wolf population has been

przedmiotem ciągłych sporów. Od roku 1998 nie jest prowa-

much disputed. There has been no systematic annual wolf moni-

dzony systematyczny, coroczny, ogólnopolski monitoring wilków. Ponad-

toring scheme on a national scale since 1998. The figures from before

to ocena wiarygodności prowadzonych przed 1998 r. inwentaryzacji nie

that year cannot be verified as they were just estimates, and there was no

jest możliwa ze względu na brak określonej metodyki.

specific methodology.

Ze względu na brak możliwości rozpoznawania osobników, duże 2

Establishing the number of wolves in a larger area is difficult and

areały grup rodzinnych (>100 km ) i dużą mobilność (ok. 20 km na

expensive as it is not feasible to identify individual animals, wolf

dobę), ocena liczebności wilków na większych obszarach jest trudna

packs roam large ranges (over 100km 2), and wolves are very mobile

oraz wymaga znacznych nakładów finansowych. Jędrzejewski i in.

(they can travel some 20km a day). Jędrzejewski et al. (2008) esti-

(2008) ocenili liczbę wilków w całej Polsce na 595 osobników, w tym

mated the number of wolves in Poland at 595, including 12 west

12 wilków na zachód od Wisły. Do podanych w tym opracowaniu

of the Vistula River. However, the estimates of population size and

ocen liczebności i zagęszczenia wilków dla wschodniej Polski trud-

dens-ity in eastern Poland provided in this study are difficult

no się jednak odnieść, ponieważ autorzy nie precyzują, w jaki spo-

to verify as the authors do not explain in any specific terms how

sób, na podstawie całorocznej rejestracji śladów bytowania wilków

– based on all-year observation of wolf traces (tracks, scats, dens,

(tropów, kału, nor, itd.) przez służby PGL Lasy Państwowe, dokonali

etc.) by the National Forest Authority services – they managed to

identyfikacji osobników i watah (Jędrzejewski i in. 2002a, 2008).

identify individual animals and packs (Jędrzejewski et al. 2002a,

Co więcej, z powodów wymienionych wcześniej (brak możliwości

2008). This kind of identification simply appears to be impossible as

rozpoznawania nieznakowanych osobników i watah, duże, nakłada-

wolves are not tagged, they are very mobile, and their ranges are

jące się areały oraz duża mobilność wilków), identyfikacja taka nie

large and overlap.

wydaje się możliwa. However, assuming that the 2008 figure is the most accurate esJeżeli jednak przyjmiemy, że była to wówczas (2008 rok) naj-

timate of the minimum size of the wolf population at that time, its

bardziej dokładna ocena minimalnej liczebności wilków, to obecny,

much larger range today, according to an Atlas of Polish Mammals

po ponad pięciu latach znacznie szerszy zasięg występowania tych

that is currently in the making, might suggest that in late 2013 and

drapieżników, według opracowywanego atlasu ssaków Polski, suge-

early 2014 Poland might have been home to as many as 800 to 900

ruje, że liczebność wilków na przełomie lat 2013/2014 mogła wynosić

wolves.

800-900 osobników.

Wilk w Polsce występuje w lasach liściastych, mieszanych i igla-

Polish wolves live mostly in broadleaf, mixed, and coniferous forests

stych, pod warunkiem jednak, że są one odpowiednio rozległe, po-

providing they are extensive enough and offer inaccessible refugia, safe

siadają trudnodostępne ostoje oraz zapewniają bezpieczne miejsca

locations for denning, and sufficient food base.

na założenie gniazda, a także dostateczną bazę pokarmową. Jak już wspomniano, bardzo istotną kwestią siedliskową dla wil-

As mentioned, the animals’ major habitat requirement is a safe loca-

ków jest możliwość znalezienia bezpiecznego miejsca do urodzenia

tion to bear and rear offspring. They nest in secluded and inaccessible

i wychowania młodych. Na gniazdo wilki wybierają tereny ustronne

places. They mostly select drier areas of forest wetlands overgrown with

i niedostępne. Są to przeważnie suchsze miejsca wśród mokradeł i ba-

willow and reed, woodland areas with plenty of broken or uprooted

gien śródleśnych, porosłych wierzbą i trzciną, fragmenty lasu z dużą

trees, basins overgrown with thick spruce groves, inaccessible holmes

liczbą wykrotów i wiatrołomów, kotliny zarośnięte gęstymi zagajnikami

covered with high forest with a thick underlayer or ravines overgrown on

świerkowymi, niedostępne ostrowy w gęsto podszytym wysokopien-

the edges with raspberry or blackberry bushes, tall grass and clumps of

nym lesie lub parowy o brzegach porośniętych malinami, jeżynami,

firs or small spruce trees, and in highland areas, slopes located at higher

wysokimi trawami i kępami świerczków czy jodeł, a w górach poło-

altitudes. In any case, it is always a place near a body of water: a small

żone wyżej zbocza. Miejsce to znajduje się jednak zawsze w pobliżu

river or a stream, a lake, a bog, or even a water hole. It was shown in the

wody – rzeczki, potoku, źródła, jeziora, bagna czy nawet głębokiej,

Białowieża Forest that wolves there would nest in locations more remote

niewysychającej kałuży. W Puszczy Białowieskiej wykazano, że miej-

from villages, the edge of the forest or busy roads that could be expla-

sca gniazdowania były wybierane przez wilki w większej odległości

ined by random dispersion.

od wsi, skraju lasu oraz dróg o intensywnym ruchu niż wynikałoby to z losowego rozkładu. W warunkach naszego kraju gniazda najczęściej zakładane są pod

broken tree, a thick spruce tree with branches leaning on the ground,

wykrotem, wiatrołomem, gęstym świerkiem z najniższymi gałęziami

or in a small hollow by the trunk of a tree. In lowland areas, sandy soil

kładącymi się aż do ziemi, czy w niewielkiej jamie przy pniu drzewa.

permitting, wolves often set up their dens in burrows. They can either

Na nizinach, kiedy pozwala na to piaszczyste podłoże, wilcze gniaz-

dig them themselves or appropriate them from foxes or badgers, in

da często znajdują się w norach. Mogą być wykopane samodzielnie

which case they just need to widen the entrance. When rearing cubs,

lub przejęte od lisów czy borsuków (konieczne jest tylko odpowied-

wolves can use one or several dens, carrying or guiding their offspring

nie poszerzenie wejścia). W okresie wychowu szczeniąt wilki mogą

from one to another.

wykorzystywać od jednej do kilku nor, co jakiś czas przenosząc lub przeprowadzając szczenięta.

Wolves in Poland usually construct a den under an uprooted or

ilk jest podobny do dużego psa, jednak bardziej przy-

Wysokość ciała w kłębie wynosi przeciętnie od 66 do 82 cm. Masa ciała

pomina on syberian husky niż owczarka niemieckiego.

dorosłych samców wynosi zwykle od 40 kg do 50 kg, a samic od 35 do

Drapieżnik ten cechuje się smukłą budową ciała, jego

40 kg (Mech i Boitani 2003).

tułów jest wydłużony, grzbiet równy, podbrzusze wysoko podciągnięte, klatka piersiowa jest wysoka i wąska. Wilk ma długie, usta-

Z uwagi na bardzo różne ubarwienie wilków, jest to jeden z najbar-

wione blisko siebie nogi, wyglądające jakby na wciśnięte w klatkę

dziej zmiennych gatunków ssaków. W geograficznym zasięgu wilka spo-

piersiową. Łokcie kończyn, umiejscowione niżej niż u psa, skierowa-

tyka się osobniki białe, kremowe, śniade, żółtopomarańczowe, rudawe,

ne są do wewnątrz, podczas gdy stopy na zewnątrz, przez co przed-

szare i czarne. Na północy często spotyka się osobniki białe i czarne, co

nia i tylna noga tej samej strony ciała poruszają się w jednej linii.

uznaje się za przystosowanie do środowiska, odpowiednio dla śnieżnej

Przednie łapy wilka są większe od tylnych, a ich palce są szerzej roz-

tundry lub ciemnych lasów iglastych.

stawione. Głowa wilka jest duża, a wydaje się jeszcze większa dzię-

W strefie klimatu umiarkowanego w ubarwieniu wilków przewa-

ki długim włosom porastającym jej boki. Osadzona jest na grubej

ża ogólna szara (szarobrązowa, szarobeżowa lub szaroruda) tonacja

i mocnej szyi, zlewającej się z tułowiem. Oczy ustawione są ukośnie,

umaszczenia, chociaż w rzeczywistości futro wilków składa się z wło-

otoczone czarną obwódką, uszy natomiast stosunkowo krótkie. Ogon

sów o różnych kolorach: białych, czarnych, szarych i brązowych.

jest dość długi i puszysty, o długości około 1/3 tułowia, utrzymywa-

Ciemniejsze włosy przeważają wzdłuż środka grzbietu i ogona,

ny z reguły poziomo lub nieco zwieszony. Bardzo rzadko jest uniesio-

a brzuch jest jasnorudy, jasnoszary, a czasami kremowy. Wewnętrzna

ny wysoko, a już nigdy zakręcony, jak to się zdarza u psów. Z uwagi

strona kończyn jest jaśniejsza od zewnętrznej. Na przednich kończy-

na grubą zimową sierść, sylwetka wilka jest znacznie masywniejsza

nach widoczne są często czarne pionowe smugi. Na karku, barkach

zimą. Latem wydaje się szczuplejsza, a nawet wychudzona (Okarma

i łopatkach widoczna jest charakterystyczna grzywa, utworzona z naj-

1992).

dłuższych, ciemno, a nawet czarno zakończonych włosów. Bardzo charakterystyczna jest czarna kępa włosów na grzbietowej stronie ogona,

Dymorfizm płciowy u wilków nie jest silnie zaznaczony, chociaż samce są z reguły o około 10-20% większe od samic. Występuje

znajdująca się w odległości 1/3 od jego nasady, otaczająca tak zwany gruczoł fiołkowy.

jednak bardzo duża zmienność rozmiarów ciała między wilkami

Stare wilki są często bardziej szaro ubarwione niż osobniki młodsze.

należącymi do różnych podgatunków, szczególnie w gradiencie pół-

Młode wilki są zwykle ciemniejsze, z większą liczbą czarnych włosów,

noc-południe.

szczególnie na grzbiecie, bokach ciała i ogonie. Szczenięta w pierwszym miesiącu życia są bardzo ciemne, niemal czarne, jedynie górna i tyl-

Wilki występujące w Polsce mają średnią długość ciała (bez ogona) u dorosłych samców wynoszącą ok. 120 cm, a samic ok. 110 cm.

na część głowy jest u nich wyraźnie jaśniejsza, szaro- lub rudobrązowa (Nowak i Mysłajek 2000).

s for the carnivore’s anatomy, a wolf looks much like

In terms of fur colour, the wolf is one of the most diverse mammal

a large dog, but it resembles a Siberian husky more than

species. Within the geographic range limits of the species, one can

a German shepherd dog. A wolf is slender, with a long

come across white, beige, brown, yellow and orange, reddish, grey,

trunk, even back, retracted underbelly, and a deep and narrow,

and black wolves. Up north, white as well as black wolves can be

descending chest. Its legs are long, with each leg in each pair close

found, a supposed adaptation to snowy tundras and dark coniferous

to each other, the forelimbs seemingly pressed against the chest.

forests respectively.

The elbows, located lower down the leg than a dog’s, face inwards, and the feet outwards, which allows the front and the hind leg of

In the temperate zone, wolves are generally grey, with brown,

either side of the body to move along a single line. The front paws

cream-coloured or reddish tones, although wolf fur is actually made up

are larger the hind paws and their digits are wider apart. The head

of hairs of different colours: white, black, grey, and brown. Darker hair

is large and appears to be even larger, with long hair growing on

predominates along the middle of the back and the tail. The belly is light

the sides. It is set firmly on a broad and muscular neck that merges

red, light grey, and sometimes cream-coloured. The inner side of the legs

with the trunk. The eyes are slanted with black lining, and the ears

is brighter than the outer. The front limbs are often brushed with black,

are quite short. The wolf sports a long, bushy tail, about a third

vertical streaks. The neck and shoulders are adorned with a distinctive

of the trunk in length, usually holding it in a horizontal or slightly

mane made up of long hairs with dark or even black ends. Another

slanting position. The tail is rarely seen risen high up, and it is never

distinctive feature is a tuft of black hair on the upper surface of the tail,

curled as a dog’s can be. Its bushy winter fur makes the animal

at roughly a third of the tail’s length from its base, marking the animal’s

appear more massive in winter. In summer it seems slender or even

violet gland.

emaciated (Okarma 1992). Old wolves’ fur is often more grey than young ones’. Younger animals Sexual dimorphism is not very strong in wolves, but males are

are usually darker, with more black hair, especially on the back, the sides

usually 10 to 20 percent larger than females. Wolves do vary in size

of the trunk, and the tail. In the first month of their lives, cubs are dark or

across sub-species, especially across a north-south gradient.

almost black, with only the top and back of their heads markedly lighter in colour, covered in grey or reddish-brown hair (Nowak and Mysłajek

The typical body length (no tail) of an adult Polish wolf is, approxi-

2000).

mately, 120cm for males and 110cm for females. On average, height ranges from 66 to 82cm at the withers. As for weight, males usually weigh between 40 and 50kg, and females between 35 and 40kg (Mech and Boitani 2003).

grupie wilków z reguły rozmnaża się tylko jedna para (para alfa), pomimo że pozostałe osobniki mogą być również fizjologicznie zdolne do rozrodu. Wilki nie są całkowicie monogamiczne, to znaczy, że w trakcie jednego sezonu rozrodczego samiec dominujący pokrywa najczęściej tylko jedną samicę (alfa), ale w następnym sezonie pozycję tę może zajmować już inna samica. Jednak znane są przypadki, że w jednej grupie dwie samice urodziły młode. Wilki mogą dojrzewać płciowo już w 10 miesiącu życia i rodzić potomstwo w wieku jednego roku, ale większość nie rozmnaża się przynajmniej do 22 miesiąca życia. Z powodu uwarunkowań socjalnych w grupie (rywalizacja seksualna) większość wilków w warunkach naturalnych przystępuje do rozrodu jeszcze później.

n a pack, mating is usually restricted to just one couple (the alpha couple), even though the other members of the pack may be physiologically able to breed. Wolves are not fully monogamous, in the sense that during one mating season the alpha male only mates with one female (the alpha female), but he may as well choose another one in a subsequent season. However, there have been cases of two females bearing cubs in one pack. Wolves can attain sexual maturity as early as in the tenth month of their lives and females can bear at one year of age, but most do not breed until at least the twenty-second month. Social determinants within a pack (sexual competition) make most wolves in the wild start mating even later.

W Polsce, cieczka u wilków ma miejsce zazwyczaj w lutym lub marcu.

In Poland, usually – oestrus in wolves usually occurs in February to

Ciąża trwa 62-64 dni i szczenięta rodzą się z reguły w maju (do początku

March. The gestation period lasts from 62 to 64 days, and cubs are normal-

czerwca). Zwykle rodzi się od 4 do 6 młodych, ale wielkość miotu może

ly born in May to early June. A litter usually consists of four to six cubs, but

wahać się od 1 do aż 11 młodych. W Puszczy Białowieskiej wielkość miotów

it can range from one to as many as eleven. In the Białowieża Forest, wolf

wilczych wahała się od 3 do 8 szczeniąt, a średnio na jedną rodzącą wilczycę

litters range from three to eight cubs, and statistically one female gives

przypadało nieco więcej niż 6 młodych (Jędrzejewska i in. 1996).

birth to slightly more than six cubs (Jędrzejewska et al. 1996).

Nowo narodzone wilczki mają ciemne, delikatne futerko i ważą około

Newborn cubs are covered in dark, soft fur and weigh approximately

0,3-0,5 kg. Szczenięta ssą matkę przez okres 5-9 tygodni. Samica, jeżeli kar-

0.3 to 0.5kg. Cubs feed on their mother’s milk for five to nine weeks. A fe-

mi 5-6 młodych, musi produkować ok. 1,2 litra mleka dziennie. Od 3 tygodnia

male feeding five or six cubs needs to produce approximately 1.2 litres of

życia młode mogą przyjmować stały pokarm. Szczenięta otaczają dorosłe-

milk a day. Cubs can be weaned on solid food from the third week of

go osobnika, obwąchują jego pysk, starają się wcisnąć weń nosy, chwytają

their lives. During weaning, cubs will surround an adult wolf and sniff,

jego pysk szczękami i ściskają. „Napastowany” wilk zwraca wtedy zjedzony

nuzzle, and bite its muzzle. All this harassment is supposed to trigger

uprzednio, już częściowo strawiony pokarm, a młode szybko go połykają.

regurgitation, and once this happens, the cubs quickly swallow the food

W wieku 3 miesięcy szczenięta są pełne energii, nie chcą ciągle

partially digested by the adult.

przebywać w okolicy gniazda lub miejsca spotkań, a z ochotą pozna-

At three months, cubs are full of pep and refuse to stay put in or

ją otoczenie lub podążają za dorosłymi udającymi się na polowanie.

around the den or the so-called rendezvous site (a gathering place). Instead,

Pomiędzy 4 a 10 miesiącem życia młode wilki są już wystarczająco mobilne,

they keenly explore the surrounding area or follow adults as they go hunt-

aby dołączać do dorosłych podczas polowania, chociaż nie są jeszcze w peł-

ing. Between four and ten months old, young wolves are mobile enough

ni wyrośnięte. Młode nie są zdolne do zabicia większych zwierząt przed

to join adults for a hunt, even though they are not fully grown. Until they

osiągnięciem 16-26 tygodnia życia, gdyż dopiero wtedy wyrastają im stałe

are 16 to 26 weeks old, an age when they grow permanent teeth, cubs are

zęby. Wydaje się również, że nie są one zdolne do samodzielnego polowania

not able to kill larger animals. It appears that, actually, they cannot do

i zabijania dużych ofiar przynajmniej do 10 miesiąca życia.

that or hunt on their own until at least ten months of age.

Młode wilki po osiągnięciu dojrzałości płciowej opuszczają grupę rodzin-

Once they achieve sexual maturity, young wolves leave their natal pack

ną w poszukiwaniu partnerów do rozrodu i możliwości objęcia terytorium.

in search of mating partners and seek opportunities to establish their own

Zdarza się, że już dziewięciomiesięczne osobniki migrują, ale większość

territories. Wolves as young as nine months are known to migrate occa-

opuszcza watahę w wieku 1-2 lat. Badania prowadzone w Puszczy Białowie-

sionally, but most only leave their pack at one or two years old. Research

skiej wykazały, że młode opuszczają grupę rodzinną zwykle w drugim roku

conducted in the Białowieża Forest has shown that cubs there normally

życia, ale niektóre mogą pozostawać w watasze macierzystej dłużej lub na

leave their natal pack in the second year of their lives, but some can stay on

stałe, zastępując wilki z pary rodzicielskiej (Schmidt i in. 2008).

longer or even for good, to later replace their parents (Schmidt et al. 2008).

iększość młodych wilków wędruje na odległość nieprze-

ost young wolves do not travel further than 100km, but

kraczającą 100 km, jednak zdarzają się i spektakularne

there are records of spectacular migrations. One of them hap-

migracje, na przykład wilka Alana, który w kwietniu

pened in April 2009, after a male called Alan was radio-

2009 r. został zaopatrzony w nadajnik satelitarny w Dolnej Saksonii

collared in Lower Saxony, Germany. Alan crossed the River Nysa into

w Niemczech. Alan przekroczył rzekę Nysę w kierunku Polski, po-

Poland, headed north past the city of Gorzów Wielkopolski, then went further

wędrował na północ w okolice Gorzowa i dalej do Gdańska, potem

north towards Gdańsk to later take a southerly course, approach Warsaw,

skręcił na południe i dotarł niedaleko Warszawy, następnie znów po-

wander off to the north again, and leave Poland somewhere around Suwałki

wędrował na północ i w okolicy Suwałk przekroczył granicę naszego

in the north-east. He was traced in Belarus, Lithuania, and then in Belarus

kraju. Pojawił się na Białorusi, na Litwie, skąd wrócił na Białoruś

again, where his collar stopped working. During his less than six months’

i wtedy nadajnik satelitarny przestał działać. Wilk Alan w czasie wę-

journey, Alan the wolf managed to travel over 1500km and cross the wide

drówki trwającej 5,5 miesiąca przebył ponad 1500 km, w tym poko-

River Vistula as well as two fenced motorways.

nał szeroką Wisłę i dwie ogrodzone autostrady.

Określenie maksymalnej długości życia wilków w przyrodzie jest

How long wolves can live in the wild is very difficult to establish.

bardzo trudne. Większość danych dotyczy wilków trzymanych w nie-

Most available data concerns captive wolves and suggests that in capti-

woli i wskazuje, że w takich warunkach mogą one dożywać 16 lat

vity the mammal can reach sixteen years of age (Young 1944).

(Young 1944). The major causes of natural mortality are starvation and conflicts Wśród czynników naturalnej śmiertelności najistotniejsze są

with other wolves. Food shortage and, what follows, starvation as well as

zagłodzenie i konflikty międzyosobnicze. Brak pokarmu, a zatem

diseases affect mostly cubs. A study in the Białowieża Forest (Jędrzejew-

i śmierć z głodu oraz chorób, dotyka przede wszystkim szczenięta.

ska et al. 1996) showed that the natural mortality rate of cubs up to three

W badaniach przeprowadzonych w Puszczy Białowieskiej (Jędrze-

months of age was 50 percent. Statistically, the average litter included

jewska i in. 1996) stwierdzono, że śmiertelność naturalna młodych

a little more than six cubs, but only three would survive until 100 days

wilków w pierwszych 3 miesiącach życia wynosiła 50%. Średnia

and two – until one year of age.

wielkość miotu wynosiła nieco ponad 6 szczeniąt, ale tylko 3 z nich osiągały 100 dni życia, a 2 dożywały pierwszego roku.

Wolf population dynamics are mostly determined by direct human activity (intensive shooting cull, trapping, and poisoning). Man, how-

Zasadnicze znaczenie dla liczebności i dynamiki populacji wilków

ever, also affects wolf populations indirectly, with significant numbers of

ma przede wszystkim bezpośredni wpływ człowieka (intensywny od-

wolves dying on roads and railways. Increasing road network density is

strzał, chwytanie w pułapki, trucie). Człowiek wpływa na popula-

commonly believed to increase wolf mortality, the main cause of death

cję wilków także w sposób pośredni, głównie poprzez powodowanie

being, unsurprisingly, collisions with vehicles (Thurber et al. 1994). They

znacznej śmiertelności tych drapieżników na szlakach komunika-

happen on Polish roads too, and in recent years the number of accidents

cyjnych: drogach i liniach kolejowych. Powszechnie przyjmuje się,

involving wolves has been growing fast, with several dozen casualties

że śmiertelność wilków wzrasta wraz z zagęszczeniem dróg, a głów-

a year (Okarma, unpublished data).

ną przyczyną są oczywiście kolizje z samochodami (Thurber i in. 1994). W Polsce także dochodzi do takich przypadków, w ostatnich latach ich liczba dynamicznie wzrasta, corocznie jest ich kilkanaście (H. Okarma, dane niepublikowane).

Rytm życia i aktywność watahy wilków w cyklu rocznym re-

The routine and activity of a wolf pack in an annual perspective are

gulowane są przez przyjście na świat młodych. W maju, kiedy

defined by the birth of cubs. In May, when females whelp, wolves usual-

rodzą się młode, wilki przebywają z reguły blisko gniazda (nory),

ly stay close to the den and will not venture far away from it when hunt-

a ich wyprawy łowieckie są stosunkowo niedalekie. W trakcie

ing. During the first four months since cubs are born, the activity of the

4 miesięcy po przyjściu na świat szczeniąt, aktywność watahy

pack very much revolves around the whelping den. Each night, one or

bardzo silnie koncentruje się wokół nory rozrodczej. W tym okre-

two wolves stay with the cubs while the rest of the pack are hunting.

sie każdej nocy 1 lub 2 wilki zostają ze szczeniętami, a reszta

In the evening, the adults set off to hunt from their day-time resting place

watahy poluje. Dorosłe wilki wyruszają wieczorem na polowanie

in the vicinity of the den and return in the morning, bringing food for the

z miejsc dziennego odpoczynku w pobliżu nory i powracają tam

cubs and the suckling female (Jędrzejewski et al. 2001).

rankiem, przynosząc pokarm dla szczeniąt i karmiącej samicy (Jędrzejewski i in. 2001).

In the rearing period, wolves can, from time to time, carry cubs from one den to another, located nearby. At three weeks of age cubs are big

W okresie wychowu szczeniąt, wilki mogą co jakiś czas przenosić

enough to start exploring the surroundings of the den, and at eight to ten

je z jednej nory do innej, znajdującej się w pobliżu. Młode wilczki

weeks they leave it. Adult wolves carry them around from one resting

po około 3 tygodniach stają się na tyle duże, że zaczynają penetro-

place to another, initially not very often and not very far (up to several

wać okolice gniazda. Opuszczają je kiedy osiągną wiek 8-10 tygodni.

hundred meters). After a while, cubs can just walk and venture further

Początkowo przenoszone są niezbyt często i na krótkie odległości

and further away, even as far as 8km, from the home den, and they do

(do kilkuset metrów), a potem już o własnych siłach przemieszczają

so more and more frequently.

się coraz częściej i dalej – nawet do 8 km. Another factor affecting wolves’ activity may be high temperature. Innym czynnikiem wpływającym na aktywność wilków może

The animals also adjust their activity to hunt effectively. It seems probable

być temperatura, i to nie ta niska, ale wysoka. Kolejnym jest

that wild wolves’ nocturnal and crepuscular activity reflects the activity

konieczność zdobywania pokarmu. Wydaje się więc możliwe,

patterns of their major prey species. Nocturnal activity is typical of the wild

że nocna oraz poranna i wieczorna aktywność wilków żyjących

boar, and wolves’ crepuscular prey are the red deer and the roe deer.

na wolności, jest spowodowana potrzebą polowania na zdobycz, a więc musi być dostosowana do wzorca aktywności najważniejszych gatunków potencjalnych ofiar. Nocny rytm aktywności jest typowy dla dzika, podczas gdy poranny i wieczorny dla jelenia szlachetnego i sarny.

Stare rosyjskie przysłowie mówi: „Wilka żywią jego nogi”, co bar-

As an old Russian proverb has it, “a wolf's food is in its legs”, which

dzo dobrze oddaje charakterystyczną cechę biologii tego gatunku,

nicely reflects the animal’s distinctive mobility and intrepid travelling.

czyli ruchliwość i niestrudzone przemieszczanie się. Generalnie, wil-

Wolves generally travel in search of prey, to mark their territory, and, if

ki wędrują, aby znaleźć i zabić zdobycz, w celu znakowania swoich

they have been temporarily separated from the other pack members, to

terytoriów oraz, jeżeli są czasowo oddzielone od innych członków

join them at the den, the rendezvous site, or for a feast at a kill. How far

watahy, aby do nich dołączyć przy gnieździe, miejscu spotkań lub

wolves travel is determined by the species and supply of potential prey.

przy upolowanej ofierze. Środowisko warunkuje dystans wędrówek

The longest day’s journey ever recorded was in the Finnish tundra,

wilków poprzez rodzaj i ilość potencjalnej zdobyczy. Najdłuższą do-

where wolves trailed by hunters travelled some 200km (Pulliainen 1965).

bową wędrówkę stwierdzono w Finlandii, w strefie tundry, gdy wilki

In the Białowieża Forest, radio-collared wolves travelled an average of

tropione przez myśliwych przebyły około 200 km (Pulliainen 1965).

22.8km a day, the shortest distance being just 0.4km and the longest

W Puszczy Białowieskiej znakowane telemetrycznie wilki wędrowały

– 64km (Jędrzejewski et al. 2001).

średnio 22,8 km na dobę: najmniej tylko 0,4 km, a najwięcej 64 km (Jędrzejewski i in. 2001).

Wolf travelling patterns also vary strongly by season. In the Biało-

Pora roku również wywiera silny wpływ na przemieszczanie się

wieża Forest, the average distance travelled in a day is approximately

wilków. W Puszczy Białowieskiej dzienne przejścia tych drapieżni-

26km from January to March. The figure plunges in April to reach its

ków wynoszą około 26 km w okresie styczeń-marzec, po czym spa-

minimum (15km) in May, when cubs are small and stay in the den, to go

dają mocno w kwietniu i osiągają minimum w maju (tylko 15 km),

up again in summer and autumn.

kiedy szczenięta są małe i przebywają w gnieździe. Po czym znów wzrastają w lecie i jesieni.

How long wolves take to rest depends on the situation. For example, after a failed chase of pray they can rest for ten to fifteen minutes and

Wilki odpoczywają w zależności od sytuacji. Przykładowo, po

after a long walk – even for several hours. They take the longest at a kill

nieudanym pościgu za zdobyczą, a przed ponownym podjęciem po-

right after feeding. Saving energy is particularly important in winter.

lowania, mogą odpoczywać 10-15 minut; po przejściu długiej trasy

This is why, to avoid struggling through thick snow, travelling wolves

– nawet przez kilka godzin; a najdłużej odpoczywają zaraz po za-

follow paths cleared by other animals, use frozen lakes, rivers, and

spokojeniu głodu, przy zdobyczy. Oszczędność energii jest ważna

streams, man-made forest paths and firebreaks, and even quiet roads

zwłaszcza w zimie, dlatego też podczas wędrówek, kiedy śnieg jest

(Thurber et al. 1994).

nieraz głęboki, wilki często wykorzystują przetarte ścieżki innych zwierząt, zamarznięte jeziora, rzeki i strumienie, przecinki leśne, a nawet rzadko uczęszczane przez ludzi drogi (Thurber i in. 1994).

Trop wilka jest symetryczny i wydłużony, zawiera się w obrysie prostokąta i ma mocno zaznaczone odbicie dużych pazurów. Dwie środkowe poduszki palcowe (trzeciego i czwartego palca) są silnie wysunięte do przodu w stosunku do poduszek zewnętrznych (drugiego i piątego palca). Wierzchołki tych ostatnich, od strony pazurów, są wyraźnie trójkątnie zakończone. Poduszka międzypalcowa w łapie przedniej ma niewielkie sercowate wycięcie z tyłu, którego brak jest w łapie tylnej (Nowak i Mysłajek 2000). Patrząc z góry na odcisk łapy na błocie czy mokrym śniegu, można dostrzec wyraźny i regularny znak „X” dzielący go na cztery części. Kiedy wilk spokojnie wędruje, wkłada tylną łapę dokładnie w ślad przedniej. Dlatego też trop na śniegu czy błocie jest odbiciem obu łap i czasami może być lekko zamazany. Tropy wilcze nie są łatwe do odróżnienia od tropów dużego psa. Na ogół, odcisk łapy psa jest mniejszy od odbicia łapy wilka. Jednak przedstawiciele kilku ras psów zostawiają odciski dorównujące mu wielkością. Na przykład bernardyn lub dog niemiecki mają trop nieco dłuższy niż 11 cm, a owczarek niemiecki – mniejszy niż 11 cm. Tropy psa są proporcjonalnie szersze, mniej spójne i symetryczne niż wilka. Odciski środkowych opuszek nie są tak znacznie wysunięte do przodu, a pazury odbijają się mniej wyraziście. Tropu nie można także podzielić znakiem „X”. W warunkach terenowych, podstawowym kryterium rozróżnienia śladów wilka i psa jest wygląd ciągu tropów. Podczas spokojnego poruszania się ślady wilczych łap lewej i prawej strony ciała układają się niemal w jednej linii, a ciąg tropów tworzy uporządkowany sznurek. Długość kroku, czyli odległość między jednym a drugim odbiciem łapy, u dorosłego wilka w kłusie wynosi ok. 70-80 cm.

A wolf track is oval and can be inscribed into a rectangle, with clear marks of large claws. The two middle toes (the third and fourth) protrude well ahead of those on the sides (the second and fifth toe), whose pads clearly narrow down towards the claws, forming triangular tips. The main foot pads of the front paws have a small, heartshaped notch at the back, which the hind paws lack (Nowak and Mysłajek 2000). Looking down on a track in mud or wet snow, one can notice a clear “X” dividing it into four parts. Interestingly, when a wolf travels at an unhurried pace, it places the hind paw right in the track of the front paw. This is why a track in snow or mud can actually be an impression of both paws, and it can be slightly blurred. The tracks of a wolf are not easy to tell from those of a large dog. A dog’s paws are usually smaller than a wolf’s, but the tracks of several breeds of dog can be just as large as a those of a wolf. For example, St. Bernards and Great Danes leave tracks of a little more than 11cm in length and German shepherd dogs – of slightly less than 11cm. Dog tracks are wider and less symmetrical than wolf tracks, with toe prints wider apart. The marks of the middle pads are not as far from the main pad, and claw marks are not as distinct. One cannot divide a dog track into four parts with an “X”. In the field, the best way to tell wolf tracks from dog tracks is by looking at the pattern of a sequence of tracks. When travelling at an unhurried pace, the prints on either side of a wolf's body are arranged into an almost straight line, and the trail into a regular two-print pattern. The length of a step, i.e. the distance between one print left by a paw and another, of an adult wolf travelling at a trot is 70 to 80cm.

harakterystycznymi znakami obecności wilków są także ich odchody, na które łatwo natrafić na skrzyżowaniach dróg leśnych, ścieżkach w młodnikach lub w pobliżu nor albo przy resztkach zdobyczy. Odchody są dość duże, o walcowatym kształcie, na jednym końcu zwężone, o długości 10-25 cm i średnicy ok. 3 cm. Zawierają zwykle dużą ilość sierści i odłamki kości. Świeże wilcze odchody są czarne i miękkie, z czasem stają się szarobrązowe i twarde, a stare i wypłukane przez deszcz wyglądają jak kłąb sierści poprzetykany fragmentami kości (Nowak i Mysłajek 2000). Wilki pozostawiają także inne widoczne sygnały tego, że zamieszkują jakiś teren, a są to ślady znakowania terytorium. Znakują zwykle moczem (kał także pełni taką funkcję) oraz dodatkowo silnie drapią podłoże. Miejsca znakowania to zwykle kępy trawy, niewielkie świerki, kamienie, pniaki, na które drapieżniki wystrzykują niewielką porcję moczu – szczególnie dobrze jest to widoczne na śniegu. Dodatkowo, po oznakowaniu moczem, wilki często drapią podłoże energicznymi pociągnięciami tylnych nóg, rozrzucając wtedy śnieg, czy wyrywając mech i trawę oraz pozostawiając wyraźne ślady pazurów. Nieomylnym znakiem bytowania wilków są ślady ich żerowania, czyli resztki zdobyczy. Jeżeli wilki nie zostaną spłoszone od upolowanej dużej ofiary (jelenia, sarny, dzika) i mogą ją spokojnie skonsumować, to jej szczątki mogą być porozrzucane na przestrzeni nawet kilkuset metrów kwadratowych. Dobrze widoczne są wtedy ślady krwi i liczne wilcze tropy przebiegające we wszystkich kierunkach. Ze zdobyczy niewiele wtedy pozostaje: żołądek i jelita, kręgosłup, miednica, czaszka, kości kończyn, płaty skóry. Czasami zdarza się, że drapieżniki nie mają czasu zjeść ofiary i wtedy znajduje się ją mniej rozszarpaną, zwykle otwarty jest tylko brzuch, wyjedzona zostaje tylna część ciała oraz wątroba, płuca i serce.

nother sign of wolves’ presence are their faeces, or scats, which are not hard to come across at forest track junctions, on paths in young-growth forests, in the vicinity of dens, or at the leftovers of a kill. Spindle-like in shape, wolf scats are quite sizeable. They measure 10 to 25cm in length and some 3cm in diameter. Fresh wolf scats are soft and black, but with time they harden and fade to greyish brown. Old and rinsed by rainwater, they look like tangles of hair with bone fragments stuck into them, as this is what they usually contain in a major proportion (Nowak and Mysłajek 2000). A pack will also mark its territory through scent-marking and, additionally, ground-scratching. Olfactory communication is carried out through both urine and faeces. The most common scent posts are tufts of grass, small spruce trees, stones, and tree stumps, which wolves spray with a small dose of their urine, behaviour that we can easily trace in snow. As mentioned, the message conveyed by urine-marking is often strengthened through ground-scratching: a wolf will scratch the ground with its hind legs, scattering snow, moss, or grass behind it and leaving clear marks of its claws. One sure indication of the presence of wolves in an area are the signs of its hunting activity – the remains of their prey. Unless scared away from a large kill (a deer or wild boar) or otherwise prevented from devouring it, wolves can scatter its remains across an area of up to several hundred square meters. The traces of such a feast, which can be easily spotted, are blood trails and wolf tracks running in all directions. Not much is left of a kill after the predators have fed on it: the stomach and intestines, the spine, the pelvis, the skull, the bones of the limbs, and patches of pelt. When time is scarce, it sometimes happens that wolves do not manage to eat everything and a more complete carcass is found, usually just with the underbelly open, a portion of the rump eaten, and the liver, lungs, and heart removed.

Podstawową jednostką socjalną w populacji wilków jest rozmnaża-

The fundamental social unit in a wolf population is the breeding

jąca się para. Znane są także możliwe kombinacje pary rozmnażającej

couple, also called the alpha couple. Breeding couples are also known to

się z różnymi krewnymi jednego lub obydwojga partnerów. Naturalnym

mate occasionally with wolves related to either the alpha male or the

przedłużeniem rozmnażającej się pary wilków jest para wraz z potom-

alpha female or both of them. A natural extension of a breeding couple is

stwem, czyli grupa rodzinna, często nazywana też watahą. Członkowie

a nuclear family consisting of the parents and their offspring, called

watahy zwykle razem wędrują, polują i odpoczywają. Jednak często zda-

a wolf pack. Pack members usually migrate, hunt, and rest together. It is

rza się też, że poruszają się pojedynczo lub w mniejszych podgrupach,

not uncommon for them, however, to travel individually or in smaller

szczególnie, gdy znajdują się w centrum areału watahy. Zimą, zwłaszcza

groups, especially in the centre of the pack's home range. In winter,

przed rują, para rodzicielska może sama patrolować i znakować teryto-

especially before the oestrus, the alpha couple can patrol and mark their

rium (Jędrzejewski i in. 2001). Osobniki w grupie związane są silnymi

territory on their own (Jędrzejewski et al. 2001). The members of a pack

więzami: pokrewieństwa, przywiązania rodzinnego oraz wzajemnej po-

are tied by bonds of blood, family attachment, and mutual assistance.

mocy. Największa stwierdzona liczebność grupy rodzinnej to 42 osobniki

The largest recorded pack included 42 wolves (Carbyn et al. 1993), but

(Carbyn i in. 1993), ale zwykle jest ona zdecydowanie mniejsza. W Polsce

packs are normally much smaller. In Poland, stable packs usually include

wielkość ustabilizowanych grup rodzinnych najczęściej wynosi 5-8 osob-

five to eight animals, although several much larger ones have been

ników, chociaż kilkukrotnie stwierdzono grupy znacznie liczniejsze, nawet

sighted of up to fourteen members (Okarma, unpublished data).

do 14 osobników (H. Okarma, dane niepublikowane).

A wolf pack with a clearly defined social structure can also include

W rodzinach wilczych o wyraźnie ukształtowanej strukturze socjal-

an omega: a wolf with such a low status that it avoids the higher-ranking

nej mogą ponadto znajdować się osobniki odrzucone przez grupę. Mają

pack members and remains on the fringes of the life of the pack. It is

one tak niską pozycję, że unikają ważniejszych członków grupy i pozo-

often attacked or chased away by others, and when food is scarce, an

stają na peryferiach życia watahy. Wilki te często są atakowane i prze-

omega has little chance of feeding even on leftovers. With complex social

ganiane przez inne, a w okresach niedostatku pokarmu mają znikome

organisation, wolves have developed an elaborate system of communi-

szanse na zjadanie nawet resztek zdobyczy. Wysoki stopień zorganizo-

cation. The mammals exchange information in a very wide range of dif-

wania społecznego u wilków sprawia, że wykształcił się u nich złożony

ferent contexts: from full cooperation to extreme competition. Most of the

system komunikacji międzyosobniczej. Drapieżniki te wymieniają infor-

communication between wolves happens by sending and receiving

macje w niezwykle szerokim spektrum sytuacji, od pełnej współpracy

signals through various channels: auditory, olfactory, visual, tactile, and

po skrajną konkurencję. Większość kontaktów międzyosobniczych obej-

gustatory, with the role of the latter two in wolves still to be studied in

muje przekaz i odbiór określonych sygnałów poprzez wielorakie syste-

greater depth.

my czuciowe: słuchowe, węchowe, wzrokowe, dotykowe, smakowe (rola tych dwóch ostatnich jest u wilka słabo poznana).

ilki są bardzo aktywne wokalnie już od urodzenia.

komunikacja wewnątrzgrupowa, a ma ono mniejsze znaczenie jako

Nowo narodzone szczenięta piszczą, skomlą i zawodzą,

narzędzie komunikacji międzygrupowej. W warunkach Puszczy Bia-

kiedy kręcą się w gnieździe i przepychają z rodzeń-

łowieskiej wykazano, że wilki wyją w czasie od zmroku do północy,

stwem, poszukując sutków matki. W wieku około miesiąca, kiedy

najczęściej spontanicznie (Nowak i in. 2007).

młode zaczynają już wychodzić poza gniazdo, potrafią już wydawać dźwięki dokładnie takie same, jak osobniki dorosłe.

Węch jest, najprawdopodobniej, najostrzejszym zmysłem wilka. Drapieżniki te w dużym stopniu polegają na zapachach, aby uzyskać

Większość dźwięków wydawanych przez wilki wykorzystywana

informacje o otaczającym ich świecie, na przykład pokarmie czy nie-

jest do porozumiewania się, na krótką odległość, między członka-

bezpieczeństwie, a także, aby porozumiewać się z innymi osobnika-

mi watahy. W każdym z wyróżnionych rodzajów dźwięków istnieje

mi. Zapachy mogą zawierać informacje o tożsamości, płci, gotowości

ogromna zmienność, co pozwala wilkom na przekazanie subtelnych

do rozrodu, statusie socjalnym, stanie emocjonalnym, wieku, kondy-

różnic znaczeniowych oraz nastroju poszczególnych osobników. Pod-

cji, a nawet diecie danego osobnika.

stawowym sposobem komunikacji dźwiękowej na dużą odległość, jest u wilków wycie. Maksymalna odległość na jaką jest ono słyszalne

Sygnały zapachowe są wytwarzane przez całe ciało wilka. Najle-

przez inne wilki to 10 km w siedlisku leśnym (Harrington i Mech 1978b)

piej poznanym sposobem komunikacji zapachowej u wilków jest zna-

i 16 km w tundrze (Henshaw i Stephenson 1974). Wilki wyją pojedynczo

kowanie moczem. U psowatych, określenie „znakowanie zapachowe”

lub grupowo. Wycie pojedynczego dorosłego wilka cechuje się dużą

jest często używane wymiennie, wręcz jako synonim znakowania

zmiennością: trwa ono od mniej niż sekundy do ponad 14 sekund,

moczem, co nie jest prawidłowe w świetle tego, co napisano powyżej.

zwykle jednak 3-7 sekund.

Najważniejszą rolą, jaką pełni znakowanie moczem, jest funkcja rozmieszczenia populacji danego gatunku w dostępnej przestrzeni. Wilki

Częstość wycia grupowego zmienia się znacznie w ciągu roku.

znakują częściej lub z większym wigorem miejsca, gdzie spotykają

Wilki wyją najczęściej pod koniec zimy (sezon rozrodczy) i w sierp-

się z zapachem innych osobników; jednak zdarza się też, że unikają

niu, kiedy odpowiadają im młode i całe watahy z miejsc odpoczyn-

obcych zapachów. Bez względu na to, czy to niepewność, strach, czy

ku i spotkań. Badania w Puszczy Białowieskiej (Nowak i in. 2007)

agresja jest głównym powodem znakowania moczem, pozwala ono

wykazały jednak, że szczyt aktywności wycia wilków przypada

na ocenę innego osobnika lub konkretnej sytuacji, dzięki czemu moż-

od lipca do października, po czym znacząco spada późną jesienią

na zmniejszyć ryzyko walki lub zranienia. Wilki wykorzystują także

i utrzymuje się na niskim poziomie przez zimę i wiosnę. Sugeruje to,

odchody jako sygnały zapachowe, szczególnie do znakowania tery-

że wysoka aktywność głosowa wilków jest związana z okresem wy-

torium.

chowywania młodych. Oznacza to, że najważniejszą rolą wycia jest

olves make all sorts of noises from the moment they are

in the Białowieża Forest wolves howl from dusk to midnight, usually

born. Newborn cubs yelp, whimper, and whine as they

spontaneously (Nowak et al. 2007).

fidget in the den and try to push their siblings aside to reach their mother’s nipples. At about one month of age, when they start

Most probably, the wolf’s most acute sense is smell. The predator

leaving the den, they are able to make all the noises adult wolves can

relies on smell to a great extent for information on the world around it,

make.

including food or danger, and for communication with other wolves. Smell can convey information on a wolf’s identity, sex, readiness for

Most of these sounds serve the purpose of communicating with

mating, social status, emotional state, age, condition, and even diet.

fellow pack members at short distances. Each distinct type of noise comes in a large number of varieties, allowing wolves to express

Olfactory signals are produced by the entire body of a wolf. The best

subtle shades of meaning and mood. The basic form of long-distance

known method of olfactory communication is urine-marking. This term is

communication in wolves is howling. The furthest a howl can be

often used interchangeably with “scent marking” in the context of canine

heard for by other wolves is 10km in a forest habitat (Harrington and

behaviour, which, in light of the above, is inaccurate. The main function

Mech 1978b) and 16km in the tundra (Henshaw and Stephenson

of urine-marking is to establish and maintain the spatial distribution of

1974). Wolves howl individually or collectively. The howl of a single

the population of a species within the available territory. A wolf will

adult wolf can be very varied: it can last from less than a second to

urine-mark more frequently and more eagerly where it can smell the

over fourteen seconds, the usual duration being from three to seven

traces of other wolves. It happens, however, that it will avoid sites where

seconds.

it can smell the lingering smell of strangers. Whether it is insecurity, fear, or aggression that mostly triggers urine-marking, it allows a wolf to

The frequency of wolves howling together changes significantly

judge a potential opponent or a situation to reduce the risk of engaging

throughout the year. It is at its highest towards the end of winter (the

in a fight or getting hurt. Another means of olfactory communication in

mating season) and in August, when cubs and entire packs respond from

wolves are scats, used especially for marking territory.

their resting and gathering sites. Research in the Białowieża Forest (Nowak et al. 2007) showed, however, that the peak of wolves’ howling activity occurs in July to October, with a major drop to a low level in late autumn that persists throughout winter and spring. This suggests that increased vocal activity of wolves is associated with cub-rearing, and, what follows, that howling fundamentally serves the purposes of communication within the pack rather than among packs. It was shown that

Sygnały wzrokowe są dla wilka prawdopodobnie równie ważne jak sygnały dźwiękowe i zapachowe, jednak nie są one dla obserwatora tak samo oczywiste, gdyż składa się na nie równoczesne poruszanie praktycznie wszystkimi partiami ciała: od nosa po ogon. Postawa i ruchy osobnika oraz wygląd i poruszanie poszczególnymi częściami ciała zawierają informacje o dyspozycji psychofizycznej danego wilka i jego pozycji socjalnej. Sygnały te są z kolei rozpoznawane przez osobniki, ku którym są skierowane i bezpośrednio wpływają na ich zachowanie. To natomiast oddziałuje na wilka, który ten „łańcuch zachowań” rozpoczął (zasada sprzężenia zwrotnego). Głowa jest najważniejszą częścią ciała wilka z punktu widzenia informacji wzrokowej. Obnażone zęby, otwarty pysk z kącikami pociągniętymi ku przodowi, zmarszczone czoło, uszy podniesione i skierowane ku przodowi – wszystko to razem wskazuje pełną groźbę ze strony wilka dominującego.

Visual signals probably play as important a role as acoustic and olfactory ones in wolf communication, though they are less obvious for the observer, as they involve simultaneous gesturing using virtually all body parts, from nose to tail. A wolf’s posture and movement as well as the appearance and movements of the individual parts of its body convey information on its mental and physical condition as well as social status. Such signals are read by their lupine addressees and have a direct effect on their behaviour, which in turn affects the behaviour of the sender (a feedback mechanism). In visual communication, the central role is played by the head. Bared fangs, jaws apart with the corners of the mouth forwards, a furrowed forehead, and ears raised to the front all express a threat

Całkowite podporządkowanie i niepewność są wyrażane przez zamknięty

gwałtowne poruszanie ogonem lub tylko jego końcem występuje czasami,

pysk z kącikami cofniętymi daleko do tyłu, gładkie czoło ze szparkami oczu,

gdy wilk jest w nastroju agresywnym. Drżenie ogona uniesionego pionowo

uszy skierowane daleko do tyłu i przylegające do głowy.

w górę jest charakterystyczne dla wilka o wysokiej pozycji socjalnej, który

Bardzo wyraźnym wskaźnikiem statusu i stanu psychofizjologicznego

spotyka innego osobnika o wysokiej pozycji.

wilka jest ogon, a dokładniej mówiąc, jego pozycja, ułożenie i ruch. Schenkel

W grupach rodzinnych wilków z zasady panuje harmonia i porządek,

(1947) nazwał ogon „najbardziej dynamicznym” elementem wzrokowym

które utrzymywane są przez okazywanie i wymuszanie przez poszczegól-

u wilka. Osobnik grożący lub ukazujący dominację podnosi ogon wysoko

ne osobniki respektowania ich pozycji w funkcjonalnej hierarchii socjalnej.

ponad linię grzbietu, a osobnik podporządkowany trzyma go bardzo nisko,

Jeżeli sytuacja w grupie jest stosunkowo ustabilizowana i jej skład pozostaje

często podwinięty między nogami. Kiedy pozycja ogona ulega zmianie,

niezmienny, to wówczas zagrożenia dla pozycji socjalnej każdego osobni-

zwykle również zmienia się jego kształt.

ka są nieliczne. Formy okazywania statusu są wówczas z reguły pokojowe.

Ruchy ogona są odbiciem różnych uczuć wilka. Luźne, swobodne merda-

Natomiast w przypadku, gdy grupa przechodzi jakieś zaburzenia, mają miej-

nie wskazuje na ogólną przyjacielskość, a u osobników podporządkowanych

sce znacznie częstsze konflikty międzyosobnicze. Otwarta walka zdarza się

boczne ruchy podciągniętego ogona przenoszą się aż na cały zad. Szybkie,

jednak rzadko, zwykle tylko między konkurentami do pozycji dominującej.

made by a dominant wolf. Total submission and uncertainty are

whole rump joins a tucked tail in lateral movement. Quick, rapid flicks of

expressed with the mouth closed and the lips pulled far back,

the tail or its tip are sometimes a symptom of an aggressive mood. An

a smooth forehead, slit-like eyes, and ears back, lying flat on the

upright, trembling tail is typical of a high-ranking wolf in encounters

head.

with another one of a high status.

A very sensitive indicator of the status and the mental and physical

Harmony and order normally prevail in a wolf pack, maintained

condition of a wolf is its tail, or more precisely its position, shape, and

through displaying and enforcing the social status of individual pack

movement. Schenkel (1947) called the tail a wolf’s “most dynamic” vis-

members. Where the situation of a pack is relatively stable and unless

ual element. A threatening or dominant wolf will raise its tail high

its composition changes, there are few threats to the social status

above the back, and a submissive one will keep its tail low, often

of individual wolves. Under such circumstances, status is usually

tucked between the hind legs. Usually, when the position of the tail

displayed in a peaceful manner. Where there are any disturbances,

changes, so does its shape.

however, hostility between pack members is much more likely to

Tail movements reflect the wolf’s changing emotions. Casual wagging expresses a generally friendly attitude, and in a submissive wolf the

occur. An actual fight is a rare occurrence and usually happens between wolves competing for a dominant position.

ilki wykazują silny terytorializm, co oznacza, że przed-

olves are very territorial animals, which means that they

stawiciele tego samego gatunku rywalizują między sobą

compete with one another for space and resources such as

o dostępną przestrzeń i zasoby, na przykład takie, jak po-

potential prey. In the case of wolves, an entire area inhabi-

tencjalne ofiary. W przypadku wilków, cały obszar zamieszkały przez po-

ted by a population is divided into a number of territories, each occupied

pulację tych drapieżników dzieli się na szereg terytoriów, z których każde

by a single pack.

zajmowane jest przez jedną grupę osobników (rodzinę, watahę). U wilków obserwuje się bardzo dużą zmienność wielkości terytoriów,

geographic populations and within individual populations. In Poland,

zarówno między różnymi populacjami geograficznymi, jak i w ramach po-

research into how wolves use the land they occupy started in 1994 in the

szczególnych populacji. W Polsce pierwsze badania nad wykorzystaniem

Białowieża Forest and later continued also in the Bieszczady as well as

przestrzeni przez wilki rozpoczęto w Puszczy Białowieskiej w 1994 r.,

the Western Beskid Mountains. Using various methods, the size of the

a w następnych latach prowadzone były one także w Bieszczadach

annual territories of wolf packs was established to range from 74 to

i Beskidach Zachodnich. Wielkość rocznych terytoriów grup wilczych

310km2. The packs that occupied them included between two and nine

określono (różnymi metodami) na 74-310 km2, liczebność watah je zaj-

members, and population density was estimated at 1.7–6.2 wolves per

mujących wynosiła 2-9 osobników, a zagęszczenie lokalnych populacji

square kilometre.

wilków oceniono na 1,7-6,2 osobników/km . Wielkość wilczych terytoriów zależy, oprócz sezonu, od bardzo wielu innych czynników ekologicznych i socjalnych, które wzajemnie na siebie wpływają, dlatego tak trudno doszukać się bardziej ogólnych zależności.

Apart from the season, the size of a wolf territory depends on many other ecological and social factors that have an effect on one another, which makes it difficult to arrive at any general conclusions. Wolves keep moving around their territories, with their travelling serving two purposes. The first is to obtain food (whether through hunt-

Wilki nieustannie przemieszczają się w granicach swoich terytoriów,

ing or scavenging, including for cubs or a mating partner), and the

a ich wędrówki pełnią dwie funkcje: zdobywania pokarmu (polowanie,

other – to maintain their territory. On average, wolf packs in the Biało-

padlinożerstwo, dostarczanie pokarmu młodym lub partnerowi rozrod-

wieża Forest would return to the same sites within their territories

czemu) oraz utrzymywania terytorium. W Puszczy Białowieskiej wilcze

every 6 days (Jędrzejewski et al. 2001). A pack’s territory is not an

watahy odwiedzały ten sam obszar w obrębie swoich terytoriów średnio

unchangeable geographical area with fixed boundaries. In stable,

co 6 dni (Jędrzejewski i in. 2001). Terytorium danej grupy wilków nie jest

high-density wolf populations, packs constantly compete with their

ciągle tym samym fragmentem przestrzeni, z niezmiennymi granicami.

neighbours, defending their territories and seeking opportunities to

W stabilnych populacjach tych drapieżników, o wysokim zagęszczeniu,

expand them.

watahy wilków nieustannie konkurują z sąsiadami, broniąc swoich terytoriów, a jednocześnie poszukując możliwości ich rozszerzenia.

Wolf territories are known to frequently change in size, both across

ieta wilków jest bardzo zróżnicowana, żywią się one tym, co

olves have a very varied diet. They will feed on whatever

jest aktualnie dostępne w środowisku. Mogą zjadać duże dzikie

is currently available in their environment: large, wild

ssaki kopytne, ale i małe kręgowce, materiał roślinny, padlinę,

ungulates as well as small vertebrates, plants, carrion,

resztki wyrzucone przez człowieka. Skład diety tych drapieżników cechuje

and garbage. The composition of wolves’ diet varies strongly across the

się ogromną zmiennością na przestrzeni geograficznego areału występo-

geographical area of the species, with strong seasonal fluctuations de-

wania gatunku, wykazując silne wahania sezonowe w zależności od obfi-

pending on the availability and abundance of prey as well as on other

tości i dostępności potencjalnych ofiar. Jednak istotne są też inne czynniki,

factors, including the species composition of potential prey, the propor-

takie jak skład gatunkowy zespołu potencjalnych ofiar i wzajemnych w nim

tion of each species within it, the condition as well as the prey age and

proporcji między poszczególnymi gatunkami, kondycja i struktura wie-

sex structure, the defensive strategy of the prey, the size of the pack,

kowo-płciowa zdobyczy, strategia obronna ofiar, wielkość grupy wilków,

local geography and weather conditions, wolf packs’ hunting habits,

lokalne warunki terenowe i pogodowe, przyzwyczajenia łowieckie watah

and many others (Okarma 1995).

i wiele innych (Okarma 1995).

Wolves can function successfully feeding on any prey, providing it is

Wilki potrafią świetnie funkcjonować, zabijając wszystkie ofiary, jeżeli

large and abundant enough as well as easy to catch. Their prey can differ

tylko są wystarczająco duże, liczne i podatne na złapanie. Polują na gatun-

by three orders of magnitude in weight: from a 1kg hare to a 1,000kg

ki o masie ciała różniącej się trzema rzędami wielkości: od 1 kg zająca do

bison. Wherever other prey species co-occur with wild ungulates, how-

1000 kg bizona. Wszędzie jednak, jeżeli tylko współwystępują z nimi na tym

ever, wolves will mainly prey on the latter.

samym terenie, głównym pokarmem wilków są dzikie ssaki kopytne.

In Poland, just like elsewhere within the geographic range of the

W Polsce, podobnie jak w innych częściach zasięgu geograficznego

wolf, the carnivore’s diet is mostly made up of red deer, roe deer,

gatunku, podstawę pokarmu wilków stanowią dzikie ssaki kopytne: jelenie

and, to a lesser extent, wild boar. This is what numerous studies car-

szlachetne, sarny i w mniejszym stopniu dziki. Wskazują na to liczne badania

ried out in Poland have shown since the 1980s based on the analysis

diety wilków, wykonywane w naszym kraju już od lat 80. XX wieku, oparte

of the contents of the stomachs of killed animals or their scats.

albo na analizach żołądków upolowanych zwierząt, albo na analizach ze-

Leśniewicz and Perzanowski (1989) showed that the stomachs of

branych odchodów. Leśniewicz i Perzanowski (1989) wykazali, że żołądki

wolves killed by hunters in the Bieszczady Mountains contained

wilków zabitych przez myśliwych w Bieszczadach w zimie, zawierały 55,4%

55.4 percent of ungulates, 32.7 percent of farm animal carrion,

jeleniowatych, 32,7% padliny zwierząt gospodarskich, 10,9% dzików, 0,1%

10.9 percent of wild boar, and 0.1 percent of hares. In the same area,

zajęcy. Na tym samym obszarze, na podstawie analizy wilczych odchodów,

wolf scat analysis showed that red deer and roe deer made up

stwierdzono, że jelenie i sarny stanowiły 65% biomasy zjedzonej przez te

65 percent of the biomass consumed by the predators in winter and

drapieżniki w zimie i 96% w lecie, a dziki – 17% biomasy pokarmu w zimie

96 percent in summer, with a 17-percent share of wild boar in winter

(Śmietana i Klimek 1993).

(Śmietana and Klimek 1993).

ierwsze badania w Puszczy Białowieskiej oparte na ana-

leśnych na wschód od Wisły (Nowak i in. 2011) wykazały, że dzi-

lizie odchodów wykazały, że również tam ssaki kopytne

kie ssaki kopytne stanowiły 94,8% zjedzonej biomasy. Dominowała

były zasadniczym pokarmem wilków. Jeleniowate (jeleń,

wśród nich sarna (42,8%), a mniejszy udział miał dzik (22,6%) i jeleń

sarna) tworzyły 91,2% biomasy zjadanej przez wilki w sezonie zimo-

szlachetny (22,2%). W niewielkim procencie w diecie stwierdzono

wym i 77,5% latem, a dziki odpowiednio 7,8% i 20,8% (Jędrzejewski

daniela (2,7%), zająca (2,5%) i bobra (1,4%). W Puszczy Świętokrzy-

i in. 1992).

skiej, gdzie po latach nieobecności wilki osiedliły się ponownie na

W ostatnich latach rozpoczęto także badania diety wilków poza

początku XXI wieku, stwierdzono, na podstawie analizy odchodów

zwartym zasięgiem występowania gatunku w Karpatach i północ-

zebranych w latach 2013-2014, że główną zdobyczą tych drapież-

no-wschodniej części Polski. W Beskidzie Śląskim i Beskidzie Ży-

ników były dzikie ssaki kopytne, stanowiąc ponad 97% zjedzonej

wieckim w latach 1997-2001 stwierdzono, że w biomasie zjedzonej

biomasy. Warte podkreślenia jest kilkukrotne stwierdzenie bobrów

przez wilki najważniejszy był jeleń (42%), potem sarna (33%), a dzik

w pokarmie wilków.

stanowił tylko 4% (Nowak i in. 2005). Wyniki analizy odchodów tych drapieżników zebranych w latach 2002-2009 w 8 kompleksach

W Polsce wilki żywią się też zwierzętami gospodarskimi, szczególnie w warunkach mozaiki lasów i pastwisk, ale nie stanowią one istotnego składnika diety tych drapieżników, będąc zaledwie kilkoma procentami zjadanej biomasy (Śmietana i Klimek 1993, Nowak i in. 2005, Gula 2008a). W północno-wschodniej części naszego kraju zdecydowaną większość ofiar stanowią krowy, co wynika ze specyfiki tamtejszych gospodarstw, w których dominuje hodowla bydła. Natomiast w południowo-wschodniej Polsce najczęściej zabijane są owce. Najrzadszą zdobyczą wilków są kozy, konie oraz świnie, a zdarzył się nawet przypadek zabicia strusia (dane Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska). Psy i koty także bywają ofiarami tych drapieżników (Nowak i in. 2005, Nowak i in. 2011). Szacuje się, że w całym kraju zwierzęta hodowlane mają udział nie większy niż 1-3% w całości zjedzonej przez wilki biomasy oraz że mniej niż połowa wilczych watah atakuje takie zwierzęta (Nowak i Mysłajek 2013).

he first studies based on scat analysis carried out in the Biało-

et al. 2005, Gula 2008a). In north-east Poland, a vast majority of

wieża Forest showed that the diet of the wolves there is also

wolves’ livestock prey are cows as cattle farming predominates in the

based on ungulates. Deer (red deer and roe deer) made up

region. In south-east Poland, the farm animals that most frequently

91.2 percent of the biomass ingested by wolves in winter and 77.5 per-

fall prey to wolves are sheep. Wolves’ last livestock choice are goats,

cent in summer. The winter and summer figures for wild boar were

horses, and pigs; on one occasion, an ostrich was killed (data from

7.8 and 20.8 percent respectively (Jędrzejewski et al. 1992). In recent

the General Directorate for Environmental Protection). Occasionally,

years, research has been undertaken into the diet of wolves outside the

wolves can even kill cats and dogs (Nowak et al. 2005, Nowak et al.

dense range of the species in the Carpathians and south-east Poland. In

2011). According to estimates, livestock does not account for more

1997–2001 it was established in the Silesian Beskid and the Żywiec

than 1 to 3 percent of the biomass consumed by wolves, and less

Beskid Mountains that the major proportion of the biomass consumed by

than a half of wolf packs will attack farm animals (Nowak and Mysła-

wolves was that of red deer (42 percent) and roe deer (33 percent), with

jek 2013).

wild boar making up just 4 percent (Nowak et al. 2005). Analysis of wolf scats collected in 2002–2009 in eight forest complexes east of the River Vistula (Nowak et al. 2011) showed that wild ungulates made up 94.8 percent of the biomass consumed. Roe deer predominated (42.8 percent), with a smaller proportion of wild boar (22.6 percent) and red deer (22.2 percent). There was also a minor percentage of fallow deer (2.7 percent), hares (2.5 percent) and beavers (1.4 percent). In the Holy Cross Forest, where wolves settled again in the 21st c., analysis of scats collected in 2013–2014 showed that the major prey were wild ungulates, making up 97 percent of the biomass consumed by wolves. Interestingly, on several occasions beavers were observed in wolves’ diet. Wolves in Poland also prey on farm animals, especially where there is a mosaic of woodlands and pastures, but livestock plays a minor role in the predator’s diet, making up just several percent of the biomass ingested by wolves (Śmietana and Klimek 1993, Nowak

ilki potrafią zlokalizować potencjalne ofiary na ogromnych

olves are able to find their prey in a vast area thanks to

obszarach, a jest to możliwe dzięki ich czułym zmysłom

their acute senses and ability to travel long distances.

oraz zdolnościom przemieszczania się na duże odległości.

However, finding prey is not enough to feed – the preda-

Drapieżniki te nie tylko muszą znaleźć zdobycz, ale musi to być zdobycz,

tors also need to be able to catch and kill it. This is why foraging

którą są w stanie złapać i zabić. Dlatego też wymaga to „przeglądnięcia”

involves examining a much larger number of ungulates than there are

dużo większej liczby kopytnych, niż wynikałoby to tylko z liczby polowań

successful hunts.

zakończonych sukcesem. Wilki wykorzystują wszystkie swoje zmysły, aby znaleźć zdobycz.

wolves detect the scent of prey carried by the wind, the leader will

Kiedy trasę wędrówki wilków przetnie zapach potencjalnej ofiary nie-

stop, prompting his companions to stop too and stand watchfully,

siony przez wiatr, wilk prowadzący grupę nagle zatrzymuje się i wszy-

facing the direction from which the scent is coming. Unless there is

scy członkowie watahy stają czujnie z głowami zwróconymi w kierunku,

thick snow, the wolves may now engage in a group ceremony: they

skąd dochodzi woń. Jeżeli nie ma zbyt głębokiego śniegu, wilki mogą

approach and nearly nuzzle one another, wagging their tails for several

odbyć grupową ceremonię: zbliżają się do siebie i prawie dotykając się

seconds, upon which they head right towards the prey. The predators

nosami, machają ogonami przez kilka sekund. Potem ruszają prosto

can also come across potential prey by chance, especially in areas

w kierunku ofiary. Czasem zdarza się przypadkowe spotkanie z poten-

of high prey density. This appears to be frequently the case in areas

cjalną zdobyczą. Ma to najczęściej miejsce na terenach, gdzie zagęsz-

inhabited by red deer and roe deer, which usually occur in abundance.

czenie potencjalnych ofiar jest duże. Wydaje się, że ten sposób upolowa-

Wolves can also trail their prey by following its foot tracks. This, however,

nia zdobyczy może mieć istotne znaczenie na obszarach zamieszkałych

has been observed only when wolves find fresh tracks of a potential kill,

przez jelenie i sarny, których populacje z reguły występują w wysokich

and this method of foraging may play a relatively important role when

zagęszczeniach. Ofiary mogą być też odnajdowane za pomocą tropienia

prey is scarce or when wind conditions are unfavourable.

po śladach. Sposób ten, dość ważny przy małej liczbie ofiar albo nie-

When foraging for prey in winter, wolves usually travel in a file.

sprzyjającym kierunku wiatru, obserwowano tylko kiedy wilki natrafiały

However, when walking up a hill or through thickets where there may

na świeże ślady zwierzyny.

be deer or some smaller animals, the predators travel in a crescent-like

Kiedy drapieżniki te w zimie wędrują, poszukując zdobyczy, zwykle poruszają się jeden za drugim. Jednak kiedy podchodzą pod górę lub przemieszczają się przez miejsca mocno zarośnięte, gdzie mogą znajdować się jelenie lub jeszcze mniejsze ofiary, wtedy tworzą półkolisty szyk; prawdopodobnie po to, aby skuteczniej je wypłoszyć i mieć lepszą pozycję do ich łapania.

To find prey, wolves employ all their senses. When travelling

formation, most probably to flush them out more effectively and ensure a better position to catch them.

iedy wilki zlokalizują zdobycz, podchodzą do niej tak blisko, jak

zbiorowego pościgu, podczas którego wataha jest rozciągnięta w linię za

jest to możliwe, chyba, że zostaną wcześniej wykryte, co skut-

uciekającą ofiarą. Jest to raczej współpraca strategiczna, polegająca na ta-

kuje ucieczką potencjalnych ofiar. Podchodząc zdobycz, wilki

kim prowadzeniu pościgu czy polowania, aby dopaść ofiarę skuteczniej niż

wykorzystują przeszkody terenowe i roślinność, aby jak najdłużej pozostać niezauważonymi i znaleźć się jak najbliżej. W terenie otwartym tym celom

Interesujących przykładów sposobu polowania wilków na sarny, rów-

służą rowy i nierówności gruntu. W końcu dochodzi do kontaktu ze zdoby-

nież z wykorzystaniem zasadzki, przyniosły tropienia zimowe w dolinie

czą, kiedy wilki i ofiary po raz pierwszy dostrzegają siebie, często na sporą

Biebrzy (Trokowicz 1980). W pierwszym z opisanych przypadków, cztery

odległość. Ofiary wilków mogą wtedy zachować się w trojaki sposób: pozo-

drapieżniki rozstawione w tyralierę, napędziły sarnę na dwa inne, zaczajone

stać na miejscu, podejść do wilków lub rzucić się do ucieczki.

w pobliskich zakrzewieniach. Innym razem dwa wilki goniły sarnę w kierun-

Forma ataku, którą wilki każdorazowo wybierają zależy przede wszyst-

ku trzeciego, który zaczaił się za rogiem niezamieszkałego domu. W trzecim

kim od gatunku zdobyczy i okoliczności polowania. W przypadku pojedyn-

z przypadków kozioł sarny wyszedł wprost na dwa wilki i został zabity prak-

czych, niewielkich ofiar, jak sarny czy zające, które są łatwe do zabicia lub

tycznie na miejscu. Skuteczna była także pogoń za sarną, która uciekała

śmiertelnego zranienia kilkoma ugryzieniami, wilki starają się złapać je jak

ścieżką ubitą kołami wozów, a jej racice ślizgały się i rozchodziły.

najszybciej. Gwałtownie i energicznie atakują, a potrafią szybko osiągnąć prędkość 56-64 km/godz. i utrzymywać ją przez kilka minut.

goniąc ją jako grupa.

Wilki umiejętnie wykorzystują sprzyjające warunki terenowe i pogodowe. W Bieszczadach (Gula 2004), większość ofiar wilków była zabijana

Dość powszechnie, niestety, panuje opinia, że wilki gonią swoje ofiary

w głębokich jarach i potokach, gdzie uciekające zwierzęta musiały zwolnić.

aż do ich zupełnego wyczerpania. Generalnie, dystans pościgu jest dość

Nie wiadomo jednak, czy ofiary były przez drapieżniki gonione w te miejsca

krótki (kilkaset metrów), a zwykle drapieżniki te rezygnują z dalszej po-

świadomie. Często zdarza się, że wilki wpędzają jelenie i sarny na zamar-

goni po przebiegnięciu 1-2 km (Mech 1970).

znięte powierzchnie rozlewisk, rzek i strumieni, gdzie kopyta ofiar ślizga-

Wilki polują zarówno grupowo, jak i pojedynczo. Jeden dorosły wilk

ją się i zwierzęta nie są w stanie uciec. Zimą na rozlewiskach Sanu można

potrafi zabić nawet największą zdobycz, na przykład łosia. Jednak nie

napotkać resztki zwierząt, zabitych w takich miejscach przez wilki (H. Okar-

zdarza się to często, gdyż zwykle drapieżniki te polują w parach lub

ma, dane niepublikowane). W Białowieskim Parku Narodowym stwierdzono

grupach rodzinnych. Co ciekawe, pomimo że to watahy zabijają większą

przypadek zagonienia łani do rzeki i zabicia jej w wodzie (Peterson i Ciucci

liczbę ofiar, to najwięcej pokarmu w przeliczeniu na osobnika przypada

2003). Na bagnistych obszarach Białorusi, gdzie wilki polują na łosie, w zi-

wtedy, kiedy wilki polują w parach.

mie drapieżniki te naganiają zdobycz w kierunku zdradliwych oparzelisk,

Technika łowiecka wilków różni się w zależności od gatunków ofiar

pokrytych tylko cienkim lodem i warstwą śniegu. Ciężkie łosie zapadają się

występujących na danym obszarze, warunków terenowych i atmosferycz-

tam głęboko i stają się łatwymi ofiarami. Znane są też przykłady wykorzy-

nych oraz środowiska. Drapieżniki te bardzo często polują grupowo, w spo-

stywania przez wilki specyficznego układu ogrodzeń upraw leśnych jako

sób zorganizowany, współpracując ze sobą. Współpraca taka nie oznacza

miejsc, gdzie naganiana jest zdobycz (H. Okarma, dane niepublikowane).

nce they have detected a potential kill, they try to approach it

in a file. It is strategic in nature and consists in making a chase or a hunt

as close as possible, unless they are noticed and the would-be

more effective than a simple group pursuit.

prey makes an escape. When approaching their prey, wolves

Interesting examples of techniques applied by wolves when hunting

take advantage of plants or any other objects to hide behind and remain

roe deer, including using an ambush, were identified during winter-time

unseen for as long as possible. When prowling over open ground, they will

observation in the valley of the River Biebrza (Trokowicz 1980). One of

use any grooves and hollows for the same purpose. Finally, the hunters

them involved four wolves fanning out to drive a roe deer towards two

and the prey face and confront each other for the first time, frequently at

others, lurking in nearby bushes. On one occasion two wolves chased

a long distance. In this situation, the prey may behave in three ways: stay

a roe deer towards a third one, waiting round the corner of an empty

put, approach the wolves, or bolt.

house. In another incident, a buck directly faced two wolves and was

How wolves carry out an actual attack on each occasion mostly depends

killed practically on the spot. Yet another successful hunt was possible

on the species of the prey and the specific circumstances of the hunt. In the

because a roe deer took a dirt road packed down by the wheels of carts to

case of a single small animal, such as a roe deer or a hare, which are easy to

escape, with its hooves slipping and going apart.

kill or wound fatally with just several bites, they try to catch it as quickly as

Wolves are also apt at taking advantage of the local geography and

possible. They will attack suddenly and vigorously, and they can run at 56 to

weather conditions. It was shown in the Bieszczady Mountains (Gula 2004)

64 km/h for up to several minutes.

that most of wolves’ victims there were taken down in deep glens and in

Contrary to popular belief, wolves do not chase their prey until it is com-

streams, where fleeing animals had to slow down and alter their gait. It is not

pletely exhausted. Generally speaking, the distance of a chase is quite short

clear, however, whether wolves purposefully drove their prey towards such

(several hundred meters), and the predators usually give up after running one

locations. It is not uncommon for wolves to drive deer onto the surface of

or two kilometres (Mech 1970).

frozen pools of water, rivers, or streams. Ungulates’ hooves slip and the

A wolf can hunt alone. A single adult is able to kill even the largest

animals cannot escape. In the Bieszczady Mountains, in the marshes and

prey, such as an elk. This does not happen frequently, however, as the

swamps of the River San, the remains of wolves’ prey can be found in winter

predators usually prey in pairs or packs. Interestingly, although packs kill

in exactly this kind of locations. (Okarma, unpublished data). In the Białowie-

the most prey, the most food per one wolf is available when the predators

ża National Park, a hind was reported to have been chased into a river and

hunt in pairs.

taken down in the water (Peterson and Ciucci 2003). In Belorussian wetlands,

Wolves’ hunting techniques vary depending on the prey species

where wolves prey on elk, in winter the predators will drive the ungulates

available in an area, the local geography and weather conditions as well

towards treacherous areas covered with thin ice and a snow cap. Heavy elk

as the environment. The predators frequently hunt collectively, in an

just sink deep and are easily killed. There have also been instances of wolves

organised fashion and in cooperation with one another. Their cooper-

taking advantage of a specific arrangement of fences around tree nurseries,

ation is not merely a collective chase with the hunters pursuing the prey

towards which they drive their prey (Okarma, unpublished data).

Przywilej rozpoczęcia jedzenia ofiary po upolowaniu przysługuje

The privilege of starting a feast after a hunt belongs to the domi-

dominującym samcowi i samicy. Czasami, ponieważ zwykle to one wy-

nant couple. Since they usually do the hardest work during a hunt, they

konują najcięższą pracę podczas polowania, po zabiciu ofiary leżą nie-

will sometimes lay nearby a kill and rest while the other wolves in the

daleko i odpoczywają, podczas gdy inne wilki z grupy rozpoczynają

group start worrying the carcass. The order of feeding reflects the

rozrywanie tuszy. Kolejność jedzenia odzwierciedla herarchię socjalną

social structure of a pack and competition for food in larger packs that

i konkurencję o pokarm, która istnieje w większych grupach rodzin-

eventually leads to group size regulation depending on the size of

nych, a która ostatecznie prowadzi do regulacji wielkości grupy w za-

the prey. If several wolves are feeding directly on the carcass, short,

leżności od wielkości zdobyczy. Jeżeli kilka wilków żeruje centralnie na

frequent squabbles will inevitably ensue. Low-ranking wolves have to

ofierze, to prowadzi to nieuchronnie do krótkich i częstych sprzeczek

wait their turn, especially where the kill is small. They will sometimes

i utarczek. Osobniki o niskiej pozycji socjalnej w grupie muszą ocze-

take a risk and try to snatch a small piece. If successful, they take it

kiwać na swoją kolej, szczególnie kiedy ofiara jest niewielka. Czasami

aside to eat it comfortably, but normally they need to wait until the

ryzykują wyszarpnięcie niedużego kawałka i uciekają wtedy na bok,

dominant wolves have fed.

aby go spokojnie zjeść, ale zwykle muszą czekać dopóki dominanci się nie nasycą. Mała zdobycz, do masy ok. 20 kg (sarna, warchlak, mały cielak jelenia, bóbr), jest zjadana w ciągu kilku godzin, zwłaszcza gdy grupa wilków jest liczniejsza. Drapieżniki pożerają ją praktycznie w całości, tak że czasami pozostaje tylko trochę sierści (Jędrzejewski i in. 1992).

A small kill, i.e. one up to 20kg (a roe deer, a young wild boar or red deer, or a beaver) is eaten within several hours, especially by a larger group of wolves. The predators devour virtually the entire animal, with just some fur left over. (Jędrzejewski et al. 1992). After feeding on a larger prey, wolves start storing food away in caches. This allows them to save some of the hunted food for future use

Po zaspokojeniu pierwszego głodu, wilki rozpoczynają magazy-

– a habit particularly important in times of scarcity – and protects it from

nowanie pokarmu w kryjówkach. Zachowanie to umożliwia późniejsze

scavengers and maggots. A cache is made by digging a shallow depres-

wykorzystanie części zdobytego pokarmu, zwłaszcza podczas okre-

sion in the leaf litter or snow. Once it is ready, a wolf places a piece of

sów niedostatku oraz zabezpiecza go przed padlinożercami i larwa-

a kill in it or regurgitates into the hole, and then, in a few movements,

mi much. Drapieżniki wygrzebują płytki dołek w ściółce lub śniegu,

buries the contents with its muzzle. After that, it urine-marks the site.

umieszczają tam fragment zdobyczy albo zwracają połknięty wcze-

Wolves cache food at a distance from the site of a kill – up to several

śniej pokarm, po czym zasypują go kilkoma ruchami pyska. Następnie

hundred metres away from it – probably to reduce the risk of it being

miejsca te znakują moczem. Wilki celowo lokują kryjówki nie w bez-

found by scavengers.

pośredniej bliskości miejsca żerowania, ale dalej – nawet w promieniu kilkuset metrów – najprawdopodobniej po to, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo ich znalezienia przez padlinożerców.

100

101

ilk nie jest na razie gatunkiem zagrożonym, niemniej jed-

he wolf is not yet an endangered species, but a number of

nak w ramach zasięgu geograficznego, zidentyfikowano

problems have been identified within its geographic range

szereg problemów, które mogą lokalnie prowadzić do po-

that may lead to serious threats to the existence of local popu-

ważnych zagrożeń dla bytu miejscowych populacji. Ważność każdego

lations. Unsurprisingly, how significant each of these problems is varies

z tych problemów jest oczywiście inna w różnych populacjach tego dra-

from one population to another.

pieżnika. Fragmentacja środowiska, a w konsekwencji izolacja lokalnych po-

lations through damage to habitat corridors – is now among the major

pulacji, poprzez przerwanie łączności ekologicznej (korytarzy ekologicz-

threats to the species. The main causes of habitat fragmentation include

nych), stanowi współcześnie jedno z największych zagrożeń dla zwie-

the development of linear transport infrastructure (roads and railways)

rząt. Fragmentacja powodowana jest przede wszystkim przez rozwój

and urbanisation. The dense, linear arrangement of buildings along

liniowej infrastruktury transportowej (drogi, koleje) oraz urbanizację.

roads in villages with no gaps and buildings raised in proximity to bodies

Gęsta, liniowa zabudowa wsi wzdłuż dróg, bez pozostawiania wolnych

of water also constitute a barrier that impedes animal migration. Large

przestrzeni oraz zabudowa zlokalizowana blisko zbiorników wodnych

carnivorous mammals characterised by rare populations, vast ranges,

stanowi barierę utrudniającą migrację zwierząt. Duże ssaki drapieżne,

and long distances travelled on a daily basis are very sensitive to the

cechujące się nielicznymi populacjami, ogromnymi areałami i długimi

negative effects of roads.

dystansami dziennych przemieszczeń, są bardzo wrażliwe na negatywny wpływ dróg.

These negative effects are not only limited to animals dying in road accidents, they also include the isolation of populations. The most

Ponadto wpływ ten oznacza nie tylko bezpośrednią śmiertelność

adverse effect of the spatial isolation of a population is diminishing

zwierząt na drogach, ale także powoduje efekt izolacji i odgrodzenia po-

genetic diversity, which may even locally lead to its extinction. For this

pulacji. Najbardziej niebezpiecznym efektem izolacji przestrzennej po-

reason, it is crucial to protect the continuity of the existing populations

pulacji jest obniżanie jej różnorodności genetycznej, co w konsekwencji

by preserving habitat corridors allowing animals to travel without

może przyczynić się nawet do jej lokalnego wymierania. Dlatego tak waż-

interference. Another real threat to wolf populations is loss of their

ne jest utrzymanie ciągłości pomiędzy istniejącymi populacjami, poprzez

refugia, necessary for the carnivores to breed and rear cubs unmoles-

zachowanie korytarzy ekologicznych, dających możliwość swobodnego

ted. Despite wolf conservation efforts, reports of wolf poaching and

przemieszczania się osobników. Realnym zagrożeniem dla populacji wil-

individual wolves dying accidentally in snares set to catch other ani-

ków jest także utrata ich ostoi, niezbędnych do niezakłóconego przebiegu

mals sadly still cause concern.

rozrodu i wychowu młodych. Niestety, mimo ochrony wilka, nadal niepokojące są doniesienia o kłusownictwie na wilkach i osobnikach przypadkowo ginących w sidłach zastawionych na inną zwierzynę.

102

Habitat fragmentation and its consequence – isolation of local popu-

103

odobnie jak w przypadku innych dużych drapieżników, kon-

s is the case with other large predators, conflicts between

flikty między wilkami i hodowcami są powszechne na wszyst-

wolves and farmers are common across all continents in the

kich kontynentach, w całym zasięgu geograficznym gatunku.

entire geographic range of the species. They present one of

Stanowią one jeden z najistotniejszych problemów w lokalnych programach ochrony wilków.

In densely populated Europe wolves have always been at odds with

W gęsto zaludnionej Europie wilki i pasterstwo zawsze były w konflik-

herding. The conflict has brought about a whole range of local situations

cie, którego wynikiem było szerokie spektrum lokalnych sytuacji: od zu-

from complete extermination of the predators to tolerance of some degree

pełnego wytrzebienia tych drapieżników, do tolerowania pewnego pozio-

of loss. With the gradual extension of conservation programmes to an in-

mu szkód. Stopniowo, w miarę jak populacje wilków zaczęto obejmować

creasing number of wolf populations and with environmental conditions

ochroną na pozostałej części zasięgu gatunku, a warunki środowiskowe

enabling natural recolonisation, tensions between farmers and wolves

umożliwiały naturalną rekolonizację, napięcia między hodowcami a wil-

have grown even more, especially in countries such as France, Switzer-

kami jeszcze się nasiliły, zwłaszcza w takich krajach jak Francja, Szwaj-

land, Norway, and Italy. Livestock killed by wolves in Europe in 2000 was

caria, Norwegia i Włochy. Liczbę zabitych przez wilki zwierząt gospodar-

estimated at around 10,000 animals, whereas the financial loss was

skich na naszym kontynencie w 2000 roku oceniano na ok. 10 tysięcy

thought to be between 7 and 9 million euros. According to the General

sztuk, a straty finansowe były rzędu 7-9 milionów euro. Według danych

Directorate for Environmental Protection total compensation awarded in

Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, w latach 2008-2013 kwota wy-

Poland between 2008 and 2013 was between around 381,000 and

płaconych odszkodowań w Polsce wyniosła około 381–522 tys. zł rocznie.

522,000 zlotys a year. As a rule, these amounts were the highest in the

Tradycyjnie, województwa, gdzie kwoty odszkodowań były najwyższe,

provinces of Podkarpacie and Lesser Poland, although in 2013 these re-

to podkarpackie i małopolskie, chociaż w 2013 r. zostały one zdystan-

gions were actually surpassed by Warmia and Masuria Province. There

sowane przez województwo warmińsko-mazurskie. Sporadyczne szkody

was also some sporadic loss in the provinces of Masovia, Pomerania, and

występowały w województwach mazowieckim, pomorskim i zachodnio-

West Pomerania.

pomorskim.

Before wolves were legally protected in Europe, traditional strategies

W Europie, zanim wilki zostały objęte ochroną prawną, tradycyjne

to counter loss of livestock relied on wolf population management as well

strategie przeciwdziałające stratom wśród zwierząt gospodarskich ba-

as using protection measures. Farmers had to pay for the protection of

zowały na kontroli liczebności drapieżników oraz stosowaniu środków

their animals themselves, with no additional support. When wolves were

zabezpieczających. Hodowcy sami musieli finansować ochronę swoich

put under legal protection, government agencies implemented loss com-

zwierząt, bez żadnego dodatkowego wsparcia. Kiedy wilki zostały ob-

pensation schemes for livestock owners.

jęte ochroną, agencje rządowe wprowadziły programy kompensujące dotkliwość strat, które ponosili właściciele zwierząt gospodarskich.

104

the most significant problems in local wolf conservation programmes.

105

Jak już wspomniano, w skład diety wilków wchodzą nie tylko ssaki

As mentioned above, wolves’ diet comprises not only wild ungulates

kopytne, takie jak jeleń czy sarna, ale również zwierzęta gospodarskie.

such as red deer or roe deer, but also livestock. It makes up just a few

Stanowią one zaledwie kilka procent całego pożywienia tych drapież-

percent of the food consumed by wolves, with sheep, goats, cattle and

ników. Wilki atakują najczęściej owce, kozy, bydło i konie. Zdarza się

horses ranking among the most common casualties. Every now and then

jednak, że atakowane są też i inne zwierzęta, które są związane z czło-

wolves attack other animals kept by people, e.g. captive (fallow deer)

wiekiem, na przykład hodowlane daniele i jelenie oraz psy i koty.

and red deer as well as dogs and cats.

Do ataków na zwierzęta gospodarskie dochodzi najczęściej, kiedy są

Livestock falls prey to wolves most often when it is pastured in the

one wypasane w pobliżu lasu i postawione bez bezpośredniego dozoru.

vicinity of forests and left unattended. Wolves frequently attack and kill

Niejednokrotnie wilki potrafią zaatakować i uśmiercić więcej zwierząt,

more animals than they are able to eat, in which instance they leave

niż są w stanie zjeść, wtedy pozostawiają je prawie nietknięte. Brak

their victim almost intact. Lack of adequate survival instinct in livestock

odpowiedniego instynktu ucieczki i obrony u zwierząt gospodarskich

that could prompt it to take flight or defend itself makes it easy prey for

powoduje, że są one łatwą zdobyczą dla drapieżników. Jeżeli jeszcze

predators. If livestock is additionally fenced in or chained up, wolves can

zwierzęta znajdują się w zagrodach lub są wiązane na łańcuchach, wilki

easily cause serious damage to a farm.

wówczas bez nadmiernego wysiłku mogą spowodować dotkliwe szkody dla gospodarzy.

or in the morning. Rain, drizzle and fog favour the predators as in these

Wilki najczęściej atakują zwierzęta gospodarskie wieczorem, w nocy

types of weather human activity is at its lowest, with people normally

i o poranku. Sprzyjającą pogodą dla drapieżników jest deszcz, mżawka lub

taking shelter at home. Wolves inflict their greatest damage on livestock

mgła. Związane jest to z najmniejszą aktywnością człowieka, który sam

between August and October due to their growing cub feeding needs.

najczęściej chroni się w domostwach. Do największych szkód dochodzi od

The year’s young ungulates – the basis of wolves’ diet – have already

sierpnia do października. Spowodowane jest to wzrostem zapotrzebowa-

grown more agile and are not as easy to hunt down as before. Day length

nia na pokarm szczeniąt wilka. Ponadto, tegoroczne młode ssaki kopytne,

comes into play too – the day is shorter and shorter and the temperature

które stanowią główny pokarm wilków, są zwinniejsze i nie stanowią już

lower and lower, which leads to inadequate human supervision over ani-

tak łatwej zdobyczy jak we wcześniejszych miesiącach. Znaczenie ma tak-

mals, thus exposing them to wolves. In Poland, the predators cause the

że długość dnia, który jest coraz krótszy, obniża się temperatura, co sprzyja

greatest damage to livestock in the south of the country, where they most

braku odpowiedniej opieki człowieka nad zwierzętami i stają się one łatwą

often kill sheep in areas densely covered by forests and in Podlachia and

zdobyczą dla wilków. W Polsce najwięcej ataków na zwierzęta gospodar-

Masuria, where they kill cattle in pastures bordering on forests.

skie ma miejsce w południowej części kraju, na terenach z dużym pokryciem lasami, gdzie najczęściej zabijane są owce oraz na Podlasiu i Mazurach, gdzie zabijane jest bydło na pastwiskach poza lasem.

106

More often than not, wolves attack livestock in the evening, at night

107

108

109

110

111

prowadzanie skutecznych metod ochrony zwierząt gospo-

może być niezwykle skuteczny w odstraszaniu drapieżników, może tak-

darskich może w znacznym stopniu zmniejszyć konflikt

że czynnie przeciwstawiać się wilkom (Nowak i Mysłajek 2006).

między hodowcami i wilkami oraz ograniczyć poziom

Ogrodzenie siatkowe stosowane jest jako jedna z metod zabezpie-

szkód i kwoty wypłacanych odszkodowań. W Polsce tradycyjnie wyko-

czających stado przed drapieżnikami. W hodowli najczęściej stosuje się

rzystywano oraz nadal wykorzystuje się dozorowanie wypasu w dzień

niewysokie ogrodzenia (do 1,3 m), wykonane z siatki, desek lub żerdzi,

przez pasterzy, psy pasterskie oraz zabezpieczanie owiec na noc w do-

mające na celu jedynie w założeniu zapobiegać rozchodzeniu się inwen-

zorowanych koszarach jako główne sposoby obrony przed drapieżnic-

tarza poza obręb pastwiska. Podczas wypasu owiec stosuje się także

twem wilków. Innym sposobem na zabezpieczenie pastwiska lub koszar

koszary, czyli przenośne drewniane zagrody o wysokości około 1,2 m

przez atakiem wilka są fladry.

i boku 15-30 m. W koszarach w nocy przetrzymuje się owce wypasane na

Psy stróżujące od wielu wieków były wykorzystywane do ochrony

górskich halach i łąkach. Jednak koszary nie zabezpieczają przed ataka-

zwierząt przed atakami drapieżników. Długotrwała selekcja doprowa-

mi wilków, a jedynie przeciwdziałają rozpraszaniu się zwierząt (Nowak

dziła do ukształtowania na całym świecie około stu ras psów paster-

i Mysłajek 2006). Chcąc zastosować metodę ochrony zwierząt przed dra-

skich. Psy wykorzystywane do ochrony stad, można przyporządko-

pieżnictwem wilków należy mieć na uwadze fakt, że zwierzęta te bar-

wać do dwóch grup. Do pierwszej z nich zaliczamy psy zaganiające,

dzo dobrze się podkopują, ponadto potrafią także wysoko skakać (Okar-

służące do manipulowania stadem na przykład poprzez zaganianie,

ma 1992). Skuteczne zabezpieczenie zwierząt przed wilkami umożliwia

co zapobiega rozpraszaniu się zwierząt. Drugą grupę psów stanowią

wykonanie ogrodzenia z siatki o wysokości 2,5-3 m, na przykład takiej,

psy stróżujące, używane do ochrony stad przed atakami drapieżników.

która jest wykorzystywana w leśnictwie do grodzenia upraw. W celu

Psy stróżujące odznaczają się znacznie większymi rozmiarami niż psy

wyeliminowania możliwości podkopania się wilków pod ogrodzeniem,

zaganiające. Ponadto, wyróżniają się cechami charakteru, takimi jak

należy siatkę wkopać w ziemię na głębokość 0,5 m lub też wywinąć dół

wysoka inteligencja i niezależność oraz szybka i zdecydowana reak-

siatki na zewnątrz ogrodzenia na odległość 0,5 m. O skuteczności ogro-

cja na zagrożenie. Do tej grupy psów należy między innymi owczarek

dzenia decyduje również ukształtowanie terenu. Wyniesienia, parowy

podhalański, który od dawna wykorzystywany jest przez górali z Tatr

i doliny są doskonałymi miejscami do przedostania się drapieżnika do

i Podhala oraz, rzadziej, w innych częściach polskich Karpat (Nowak

stada. Dlatego też, przy lokalizacji ogrodzenia należy brać pod uwagę

i Mysłajek 1999).

odpowiednio dostosowaną wysokość ogrodzenia, a przede wszystkim

Skuteczność psów w ochronie stada zależy od wielu czynników. Jed-

zachować jego szczelność. W Polsce wysokie ogrodzenia są skutecznie

nym z najważniejszych jest predyspozycja poszczególnych osobników

wykorzystywane łącznie z zastosowaniem psów stróżujących (owczar-

połączona z odpowiednim wyszkoleniem i konsekwentnym treningiem.

ków podhalańskich) w Bieszczadach, do zabezpieczania owiec w nocy.

Istotne jest również ukształtowanie terenu w miejscach, gdzie odbywa się wypas oraz wielkość i rozproszenie stada. Owczarek podhalański

112

ffective methods for livestock protection can substantially

Wire-net fencing is used as a method for protecting herds from pre-

ease the conflict between farmers and wolves as well as re-

dators. The most common solution in farming are low fences, up to 1.3m

duce losses and the compensation paid in the wake of these

high, made of wire net, wooden planks or poles. Their only intended aim

losses. In Poland, livestock put out to pasture were and still are traditio-

is to prevent livestock from leaving their pasture. In sheep grazing, far-

nally overseen by herdsmen and herding dogs. To protect sheep from

mers also use portable wooden stalls or pens around 1.2m high and

wolf attacks, farmers usually keep them in guarded pens at night and

15–30m wide. Sheep grazed in mountain pastures and meadows are

they additionally use the technique of fladry, or coloured flags on ropes,

kept in such pens at night but they do not so much protect animals from

to safeguard their pastures and pens.

wolf attacks, they only prevent animals from dispersing (Nowak and My-

Shepherd dogs have been used to protect animals from predator at-

słajek 2006). When farmers want to protect their livestock from preda-

tacks for many centuries. Around a hundred of shepherd dog breeds

tors, they need to bear in mind that wolves are apt diggers and that they

have been developed around the world through a long-term selection

can also jump very high (Okarma 1992). A fence made of 2.5–3m high

process. Dogs employed in protecting herds or flocks of sheep can be

wire net, e.g. the kind used in forestry to fence off tree nurseries, can

divided into two groups. The first of them are herding dogs that can

provide successful protection of livestock against predators. In order to

navigate a herd by driving it in one direction, preventing animals from

prevent wolves from digging a tunnel under a fence, wire net must be

dispersing. The other group are guardian dogs that can protect their herd

buried half a metre into the ground or else its lower part must be turned

against predator attacks. These dogs are much larger than herding dogs

up half a metre on the outside of the fence. The lie of the land also plays

and they are characterised by high levels of intelligence and independ-

a part with regard to the effectiveness of a fence. Hillocks, ravines and

ence along with an ability to react to danger quickly and decisively.

valleys are all perfect choices for wolves as they try to penetrate a fence.

The Polish Tatra sheepdog is a representative of this group and it has

Putting up a fence, farmers therefore need to adjust its height to the sur-

been used for a long time by highlanders in the Tatra Mountains, the

rounding area and, above all, they need to make sure there are no holes

region of Podhale, and – less frequently – in other parts of the Carpathian

in it. In Poland high fences are put to successful use in the Bieszczady

Mountains (Nowak and Mysłajek 1999).

Mountains together with herding dogs (Polish Tatra Sheepdogs) to pro-

Exactly how efficient dogs are at protecting their herds depends on

tect sheep at night.

a number of conditions. One of the most important of these is a dog’s predisposition, along with its adequate and consistent training. Another crucial factor is the topography of the pasture as well as the size and dispersion of the herd. The Polish Tatra Sheepdog can be extremely efficient at driving predators away, it can also actively fight against wolves (Nowak and Mysłajek 2006).

113

114

115

Innym rodzajem ogrodzenia jest ogrodzenie elektryczne, czyli tak zwany

Another type of fence is electric fence, which serves the same func-

pastuch. Ma ono takie samo zastosowanie do ograniczania szkód wyrządza-

tion of limiting the damage done by wolves as traditional wire-net fence.

nych przez wilki, jak tradycyjne ogrodzenia siatkowe. Należy jednak pamię-

It must be remembered that the lowest wire must be suspended in a way

tać, żeby najniżej zawieszony przewód uniemożliwiał wilkom przechodzenie

as to keep wolves from passing under it (15cm above the ground), while

pod nim (15 cm nad podłożem), natomiast najwyższy przewód musi zostać

the highest wire needs to be placed at about 2m above the ground. Wires

umieszczony na wysokości około 2 m. Odległości pomiędzy przewodami do

up to the height of 1.5m ought to be 15cm apart and from the height of

wysokości 1,5 m ogrodzenia powinny wynosić 15 cm, następnie od wyso-

1.5m upwards they can be spaced at 20cm intervals (Nowak and Mysła-

kości 1,5 m ich odległość może wynosić 20 cm (Nowak i Mysłajek 2006).

jek 2006). The most important rule for every electric fence is that it needs

Najważniejszą zasadą przy każdym ogrodzeniu elektrycznym jest jego od-

to be well made and carefully maintained. Wires must never be discon-

powiednie wykonanie i dbałość o funkcjonowanie. Należy pamiętać, aby

nected and plants must be removed from under the fence. If plants touch

bezwzględnie zachować ciągłość przewodów oraz usuwać roślinność spod

any of the electric wires, there is a significant loss of current and a drop

ogrodzenia. Rośliny dotykające przewodów elektrycznych powodują znacz-

in the electric impulse. Furthermore, wires ought to be decorated with

ny ubytek prądu i spadek impulsu elektrycznego. Ponadto, w celu zapewnie-

colourful ribbons or lines in order to make them easily visible for

nia dobrej widoczności przewodów elektrycznych dla zwierząt, powinny one

animals.

zostać opatrzone na przykład w kolorowe taśmy lub linki.

116

Kolejną metodą ochrony zwierząt gospodarskich przed atakami wil-

Yet another way to improve protection of livestock against wolf at-

ków jest zastosowanie fladr. Są to cienkie sznury z naszytymi co 40 cm

tacks are fladry lines. A fladry line or barrier is a thin rope with narrow

wąskimi kawałkami zwiewnego materiału o wymiarach 10 x 60 cm (No-

strips of airy fabric sewn onto it, the strips 10 by 60cm in size and 40cm

wak i Mysłajek 1999). Doświadczenia nad wilkami wykazały, że kolor

apart from one another (Nowak and Mysłajek 1999). Experiments on

fladr nie odgrywa żadnej roli, skuteczne okazywały się i te koloru czer-

wolves have proven that the colour of the fabric is irrelevant – both red

wonego, jak i również szarego. Jednak najczęściej stosowane są fladry

and grey fladry lines have worked just as well. In order to maximise the

czerwone. Fladry powinny kończyć się około 15 cm nad ziemią. Ponadto

effects, fladry lines must be used skilfully. The fabric ought to dangle at

nie można dopuścić do zerwania żadnej z nich. Odległość tyczek, pomię-

about 15cm above the ground, none of the ropes may be broken. The

dzy którym rozciągnięty jest sznurek, powinna być taka, aby nie dopu-

distance between the poles supporting the rope needs to be just right so

ścić do jego obwiśnięcia. Fladrami można otoczyć zarówno ogrodzenie

as to keep the rope tight enough. Fladry lines can be used to enclose

z pasącymi się zwierzętami, jak również wolno pasące się zwierzęta.

both a fence with animals pasturing behind it as well as animals pastu-

Powinno się jednak pamiętać, aby rozpięte fladry stanowiły zamknięty

ring freely. However, it is important to remember that fladry lines should

prostokąt lub okrąg.

form a complete rectangle or a circle.

117

118

119

Literatura / References Carbyn L.N. i in. 1993. Wolves, bison and the dynamics related to the Peace AthabaskaDelta in Canada’s Wood Buffalo National Park. Circumpolar Research Series no 4: 1-270. Gula R. 2004. Influence of snow cover on wolf Canis lupus predation patterns in Bieszczady Mountains, Poland. Wildlife Gula R. 2008a. Wolf depredation on domestic animals in the Polish Carpathian Mountains. Journal of Wildlife Management 72: 283-289. Harrington F.H., Mech L.D. 1978b. Wolf vocalization. W: Hall R.L., Sharp H.S. (eds). Wolf and man:evolution in parallel. Academic Press, New York: 109-132. Henshaw R.E., Stephenson R.O. 1974. Homing in the gray wolf (Canis lupus). Journal of Mammalogy 55: 234-237. Jędrzejewski W. i in. 1992. Wolf predation and snow cover as mortality factors in the ungulate community of the Białowieża National Park, Poland. Oecologia 90: 27-36. Jędrzejewska B. i in. 1996. Population dynamics of wolves Canis lupus in Białowieża Primeval Forest (Poland and Belarus) in relation to hunting by humans, 1847–1993. Mammal Review 26:103–126. Jędrzejewski W. i in. 2001. Daily movements and territory use by radio-collared wolves (Canis lupus) in Białowieża Primeval Forest in Poland. Canadian Journal of Zoology 79: 1-12. Jędrzejewski W. i in. 2002a. Wilk i ryś w Polsce – wyniki inwentaryzacji w 2001 roku. Kosmos 51: 491-499. Jędrzejewski W. i in. 2008. Habitat suitability model for Polish wolves based on long-term national census. Animal Conservation 11: 377-390. Leśniewicz K., Perzanowski K. 1989. The winter diet of wolves in Bieszczady Mountains. Acta Theriologica 34: 373-380. Mech L.D. 1970. The wolf: the ecology and behavior of an endangered species. Natural History Press, Garden City: 1-389. Mech L.D., Boitani L. 2003. Wolf Social Ecology. W: Mech L.D., Boitani L. (eds.). Wolves, ecology and conservation. The University of Chicago Press, Chicago, USA: 341-344. Nowak S., Mysłajek R.W. 1999. Ochrona zwierząt hodowlanych przed wilkami. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Godziszka: 1-40. Nowak S., Mysłajek R.W. 2000. Tropem wilka. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Godziszka: 1-97. Nowak S. i in. 2005. Patterns of wolf Canis lupus predation on wild and domestic ungulates in the Western Carpathian Mountains (S Poland). Acta Theriologica 50: 263-276. Nowak S. i in. 2007. Howling activity of free-ranging wolves (Canis lupus) in the Białowieża Primeval Forest and the Western Beskidy Mountains (Poland). Journal of Ethology 25: 231-237 Nowak S. i in. 2011. Diet and prey selection of wolves (Canis lupus) recolonising Western and Central Poland. Mammal Biology 76: Nowak S., Mysłajek R.W. 2006. Poradnik ochrony zwierząt hodowlanych przed wilkami. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Twardorzeczka: 1-55. Nowak S., Mysłajek R. 2011. Wilki na zachód od Wisły. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Twardorzeczka: 1-75. Nowak S., Mysłajek R.W. 2013. Wolf – Poland. W: Kaczensky P., Chapron G., Von Arx M., Huber D., Andrén H., Linnell J. (eds). Status, management and distribution of large carnivores – bear, lynx, wolf & wolverine – in Europe. Part 2. Raport Istituto di Ecologia Applicata (Włochy) dla Komisji Europejskiej. Okarma H. 1992. Wilk – monografia przyrodniczo łowiecka. Białowieża: 1-168. Okarma H. 1993. Status and management of the wolf in Poland. Biological Conservation 66: 153-158. Okarma H. 1995. The trophic ecology of wolves and their predatory role in ungulate communities of forest ecosystems in Europe. Acta Theriologica 40: 335-386. Peterson R.O., Ciucci P. 2003. The wolf as a carnivore. W: Mech L.D., Boitani L. (eds.). Wolves, ecology and conservation. The University of Chicago Press, Chicago, USA: 104-130. Biology 10: 17-23. Pulliainen E. 1965. Studies of the wolf (Canis lupus L.) in Finland. Annales Zoologici Fennici 2: 215-259. Salvatori V., Linnell J. 2005. Report on the conservation status and threats for wolf (Canis lupus) in Europe. Council of Europe T-PVS/Inf (2005) 16: 1-24. Schmidt K. i in. 2008. Reproductive behaviour of wild-living wolves Białowieża Primeval Forest (Poland). Journal of Ethology 26: 69-78. Schenkel R. 1947. Expression studies of wolves. Behaviour 1: 81-129. Śmietana W., Klimek A. 1993. Diet of wolves in the Bieszczady Mountains, Poland. Acta Theriologica 38: 245-251. Thurber J.M. i in. 1994. Gray wolf response to refuge boundaries and roads in Alaska. Wildlife Society Bulletin 22: 61-68. Trokowicz L. 1980. Tropienie wilków w dolinie Biebrzy. Przegląd Zoologiczny 24: 137-145. Young S.P. 1944. Part I. Their history, life habits, economic status, and control. W: Young S.P., Goldman E.A. The wolves of North America. The American Wildlife Institute, Washington, D.C.: 1-369.

Żródło internetowe / Online sources

Atlas Ssaków Polski, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2010 http://www.iop.krakow.pl/ssaki/

120

ISBN 978-83-940107-6-8 Fot. z archiwum C. Korkosza

122

Cezary Korkosz urodził się w roku 1968 w Stargardzie Szczeciń-

Cezary Korkosz, born in 1968 in Stargard Szczeciński, is an animal

skim. Z wykształcenia zootechnik i pedagog, natomiast z zamiłowania

scientist and teacher by training, but a naturalist and traveller by avo-

to przyrodnik i podróżnik. Swoją prawdziwą pasję odnalazł w fotografii.

cation. His true passion is photography. He is a member of the Polish

Jest członkiem Związku Polskich Fotografów Przyrody oraz organizacji

Nature Photographers Society and conservation non-governmental orga-

pozarządowych ściśle związanych z ochroną przyrody. Poprzez swoje

nisations. In his work he promotes conservation efforts in Poland. With

prace promuje działania na rzecz ochrony polskiej przyrody. Jego ponad

over twenty years of overall experience in nature photography, he has

20-letnie doświadczenie wykorzystywane jest między innymi przez Ge-

worked for the General Directorate for Environmental Protection as well

neralną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz regionalne dyrekcje ochrony

as regional directorates for environmental protection. Several years ago

środowiska. Od kilku lat zawodowo związany jest z fotografią przyrodni-

nature photography became his profession. He is the author of talks and

czą. Jest autorem prelekcji i pokazów związanych z przyrodą i jej ochro-

presentations on nature and conservation given in national and landsca-

ną między innymi w parkach narodowych i krajobrazowych, leśnych

pe parks, promotional forests complexes, forestry authorities, and scho-

kompleksach promocyjnych, nadleśnictwach oraz szkołach. Ponadto,

ols. He has also authored and co-authored publications on travelling and

jest autorem i współautorem publikacji o tematyce podróżniczej i przy-

the nature and organised exhibitions of his own work as well as collective

rodniczej oraz autorem wystaw, pokazów indywidualnych i zbiorowych,

exhibitions. With a number of awards and distinctions, his work has been

laureatem nagród i wyróżnień, zarówno w Polsce jak i za granicą.

recognised both in Poland and elsewhere.