BKFilosofie november 2021 by Redactie Boekenkrant

NOVEMBER 2021, NO. 7 – DE BESTE BRON VOOR FILOSOFISCHE BOEKEN

HET BELANG VAN BETEKENIS MERLIJN DOOMERNIK

Met de Denker des Vaderlands, Frank Meester en Wij nihilisten

2 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

STOÏCIJNSE MINDSET

MARK TUITERT

‘Ook in een kartonnen doos kun je gelukkig zijn’ Filosoferen is niet alleen voor academici, weet Mark Tuitert als geen ander. Met het stoïcijnse gedachtengoed wist hij zijn leven als topsporter in goede banen te leiden, met als hoogtepunt een gouden medaille op de 1500 meter schaatsen tijdens de Olympische Winterspelen in Vancouver. In zijn boek DRIVE deelt hij zijn inzichten. Wat maakt het stoïcisme tot een goede filosofie voor topsporters? ‘We associëren het woord stoïcijns met het verbergen van emoties. Maar in deze van oorsprong Griekse filosofie gaat het erom dat je reflecteert op je emoties, zodat je er geen slaaf van bent, maar je reactie op je emoties zelf bepaalt. Ik vind dat als topsporter essentieel, want tijdens de wedstrijd leer je je emoties te onderdrukken – maar ze zíjn er echt wel! ‘Verder is de stoïcijnse filosofie vooral heel erg gericht op een goed leven leiden en het juiste doen. Dat heeft ook met topsporten te maken, want je stelt de vraag: wat vind ik belangrijk, en doe ik de dingen om de juiste redenen? Nu kan relativeren gevaarlijk zijn voor een topsporter, want je moet zonder twijfels aan een race beginnen. Maar je afvragen wat het belang van een wedstrijd is, zorgt ook voor een bepaald bewustzijn. Daarmee is het een mooie, overkoepelende filosofie die je heel praktisch kunt inzetten – het is geen life hack.’

VINCENT RIEMERSMA

Hoe kwam je ertoe om de stoïcijnse gedachte te omarmen? ‘Ik ben er inmiddels wel achter dat ik er altijd over heb nagedacht, maar ik begon bewust te zoeken naar houvast toen ik, rond mijn twintigste, letterlijk en figuurlijk op m’n bek ging. Ik zat in een fase van almaar stijgende verwachtingen en dikke contracten, maar waarmaken lukte voor geen meter: ik trainde harder dan ooit en presteerde minder dan ooit. Vlak voor de Olympische Spelen kwam ik, overtraind, met een burn-out op de bank terecht. Dat gaf me de tijd om mezelf de vraag te stellen: hoe ben ik hier terechtgekomen, hoe heb ik mezelf zo voor de gek kunnen houden? ‘Ik ben in die periode veel gaan lezen en nadenken – en een

‘Ik ben in die periode veel gaan lezen en nadenken – en een beetje gitaarspelen.’

beetje gitaarspelen. Ik ben blijven zoeken, tot vlak voor de Spelen in Vancouver in 2010 het kwartje viel. Ik had in vier jaar geen wedstrijd gewonnen, en besefte dat ik me moest vasthouden aan een intern anker – want een extern anker in prestaties had ik niet. Ik las Seneca, een Romeinse staatsman die me raakte met zijn inzichten over moed en de uitdagingen van de wereld aangaan. Ik besefte: het gaat niet om die gouden medaille, maar moedig bereiken wat ik bereiken wil, in de wetenschap dat je daar ook in kunt falen.’ Een langere versie van dit interview verscheen eerder in Gezonder Leven Kan!, editie september 2021. Lees verder op www.gezonderlevenkan.nl.

Mark Tuitert, DRIVE. Train je stoïcijnse mindset, Maven Publishing, 144 pagina’s (€ 20,00)

3 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

REDACTIONEEL

DENKERSVRAAG

IN DEZE KRANT

Het nut van de filosofie

De geschiedenis van de filosofie kent veel lofredes op de vriendschap. Wat maakt een goede vriend? We vroegen het aan twee denkers.

DENKER DES VADERLANDS 4 Sinds april is Paul van Tongeren de nieuwe Denker des Vaderlands. Hoe is dat hem tot nu toe bevallen?

Waar is filosofie goed voor? Misschien geen handige vraag om deze BKFilosofie mee te beginnen, maar het is iets wat ik me vaak heb afgevraagd toen ik filosofie studeerde. Vooral als we bezig waren met abstracte logica, zweverige metafysica (waar bestaat de wereld uit?) of zinnen als ‘Het niets nietst’. Anders dan bij verplegers, loodgieters en leraren zal de maatschappij niet instorten als alle filosofen ter wereld morgen, door een even tragische als onwaarschijnlijke samenloop van omstandigheden, onder een bus komen. Het stelt me toch een beetje gerust dat Paul van Tongeren, de Denker des Vaderlands en beroepsfilosoof, met dezelfde vraag worstelt (p.4). Hij hekelt de houding dat we met een wetenschappelijke blik alle vragen kunnen beantwoorden. Zo van: wat is de liefde? Liefde is het opsnuiven van feromonen die allerlei gelukshormonen losmaken in je lichaam. Maar zo eenvoudig is de liefde niet te verklaren. Er is nog iets anders, meer ongrijpbaars, aan de hand. Dat is waar al die liefdesliedjes, gedichten en films over gaan – en een paar filosofieboeken (p.11). Iets soortgelijks is te zeggen van de filosofie: haar nut ligt er niet in een beschrijving van de natuur, ons denken of de maatschappij te geven. Ze kan onderzoeken wat die voor ons betekenen. En uiteindelijk ook wat de filosofie voor ons betekent. Maar daar ben ik nog lang niet over uitgedacht. Laura Molenaar, redacteur BKFilosofie laura@uhb.nl

Martijn Boot, docent politieke filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen ‘Goede vrienden houden van elkaar om wie ze zijn. Een vriend wil wat goed is voor de ander, omwille van de ander. Ze kunnen van elkaar op aan in goede en slechte tijden. De een is blij als de ander blij is, en heeft verdriet als de ander verdriet heeft. Ze helpen elkaar om hun kwaliteiten en talenten te ontwikkelen. Montaigne beantwoordde de vraag waarom hij van zijn vriend hield met: “Omdat hij het is, omdat ik het ben.” In tegenstelling tot vriendschap die louter gebaseerd is op nut en plezier – een vriendschap die voorbijgaat zodra het eigenbelang niet meer wordt gediend – hangt de relatie tussen echte vrienden niet af van egocentrische motieven en toevallige gebeurtenissen. Hun vriendschap is duurzaam. De vrienden blijven elkaar trouw in voor- en tegenspoed.’ Katrien Schaubroeck, hoofd docent ethiek aan de Universiteit van Antwerpen ‘In het Engels bestaat de uitdrukking: een vriend helpt je verhuis dozen te verslepen, een goede vriend helpt je een lichaam te verslepen. Goede vrienden helpen je door dik en dun, zelfs al moeten ze daar morele grenzen voor overschrijden. Sommige filosofen argumenteren dat dat toelaatbaar is, omdat vrienden elkaars karakter moeten proberen te verbeteren. Anderen argumenteren dat de waarde van vriendschap er net in ligt dat je je lot verbindt aan dat van een vriend, en dat je de morele risico’s er dus bij moet nemen: voor een vriend ga je soms een ethische grens over. Maar ik denk dat de focus op spanningen tussen je eigen morele kompas en vriendschap afleidt van de intrinsieke waarde van vriendschap: een vriend probeert je te zien als het unieke individu dat jij bent. Een goede vriend is iemand die dankzij de inspanning om een vriend te begrijpen ook een beter mens wordt.’

DE MENS 7 In Leven als een mens kruipt Charles Foster in de huid van jager-verzamelaars om erachter te komen: wat is een mens? INCONSEQUENTIE 8 Publieksfilosoof Frank Meester pleit voor een lichter leven waarin we niet altijd consequent hoeven te zijn. BKFILOSOFIE TIPT 11 Filosofie is voor alle leeftijden, ook voor kinderen! De redactie tipt drie filosofische jeugdboeken. DE LIEFDE 12 Kan de filosofie ons helpen bij liefdesproblemen? We vergelijken twee boeken, van Iris Murdoch en van Ludwig Binswanger, waarin vanuit heel verschillende hoeken over de liefde wordt nagedacht. SEKSCULTUUR 15 In het spraakmakende boek Sekscultuur stelt filosoof Bettina Stangneth de vraag: wat is seks eigenlijk? NIHILISME 17 Technologie maakt ons leven tegenwoordig een stuk makkelijker. Of toch niet? Aan de hand van het nihilisme werpt Hans Schnitzler een kritische blik op onze digitale maatschappij. EN VERDER Agenda 18 Column Jurriën Hamer 19 Prijsvraag 19 Colofon 19

4 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

INTERVIEW

Paul van Tongeren wil de betekenis redden Sinds afgelopen april is Paul van Tongeren de nieuwe Denker des Vaderlands. Hij vat zijn taak voor de komende twee jaar op als ‘na-denken’: afstand nemen en met behulp van voor-denkers aandacht vragen voor wat vanzelfsprekend lijkt maar het niet is. Hoe gaat dat hem tot nu toe af? Door Mirjam Mulder

oor de gelegenheid verscheen in april het boek Het wonder van betekenis, waarvoor journalist Marc van Dijk een week lang met Van Tongeren optrok en hun gesprekken optekende. De Denker deelt zijn ideeën, gestoeld op die van vele filosofen voor hem, over het wonderlijke bestaan van betekenis, en de zoektocht naar geluk. Je bent nu al een tijdje Denker des Vaderlands. Hoe bevalt het? ‘Ik ben vooral onder de indruk van hoeveel belangstelling er is voor filosofie. Vanuit heel veel hoeken. Ik had net hiervoor bijvoorbeeld een afspraak met de directeur van een groot bedrijf, die mij al eens eerder had

‘Er zit een soort waarheids pretentie in de manier waarop wij betekenis ervaren. En het relativisme haalt die waarheids pretentie weg.’

uitgenodigd om met zijn directie te spreken over wat ik vanuit de filosofie kan zeggen over wat een goed leven is. Hij vraagt nu of ik de 22 topmensen van het bedrijf een kleine week lang in Athene filosofieles wil gaan geven. Dat is leuk om te doen, maar het is ook mooi om te zien dat een commercieel bedrijf zoveel belangstelling heeft voor filosofie, dat ze daar zo in investeren dat ze hun eigen top helemaal vrijmaken en de Denker des Vaderlands inhuren om samen met hen na te denken.’ Ik kan me voorstellen dat er vanuit bedrijven vooral praktische vragen komen: ‘Hoe pas ik dit nou toe?’ ‘Toch is het wel meer dan dat. Bijvoorbeeld, een van de dingen die ik bij dit bedrijf een keer gedaan heb, is laten zien dat er heel verschillende manieren om ethiek te beoefenen zijn. En waarom het volgens mij van belang is om vanuit meerdere perspectieven over morele kwesties te leren nadenken. Dat maakt de toepassing eigenlijk moeilijker. Het is makkelijker om op een concreet probleem één theorie los te laten; dan kun je met behulp van die theorie een oplossing voorstellen. Maar als je zegt dat je vanuit vier hoeken moet leren nadenken,

terwijl die vier perspectieven niet altijd bij elkaar passen, dan wordt het oplossen van dat concrete probleem lastiger. En precies dat verhaal heeft hen heel sterk aangesproken.’ In Het wonder van betekenis zeg je dat je de ‘persoonlijke betekenis’ wilt redden. Is die dan in gevaar? ‘Ja,’ lacht de Denker. Waar komt dat gevaar vandaan? ‘Volgens mij wordt die vanuit twee kanten bedreigd. Eén: door een soort van “sciëntisme”, een overdreven wetenschappelijke, fysicalistische blik die zegt: “Ach, die betekenis, dat is alleen maar een schijnwereld, een illusie. De echte werkelijkheid, dat zijn de feiten zoals de wetenschap die beschrijft.” Wij zijn denk ik sterk geneigd tot zo’n soort sciëntisme, wat bijvoorbeeld blijkt als je probeert uit te leggen wat eigen is aan de mens, dan wordt algauw gezegd: “Dat is toch gewoon evolutionair bepaald, het zit in de hormonen of in de genen.” Waarmee ik niet wil ontkennen dat het genetisch apparaat en de hormonen en de evolutie allemaal heel belangrijke processen zijn die we vooral ook moeten bestuderen; maar de betekenis die wij in dingen zien is van een andere orde dan de verklaring daarvan in termen van wetenschappelijke feiten. Als we onze eigen betekeniservaringen alleen nog maar uitleggen in termen van feitelijkheden, dan doen we onrecht aan onze eigen ervaring. ‘De tweede bedreiging is een soort van relativisme dat zegt: “Ja, die betekenissen zijn er wel, dat wil zeggen, we spreken wel in termen van mooi en lelijk, goed en slecht, maar dat zijn individuele interpretaties, daar kun je verder niks algemeens over zeggen.” Dat is de reductie van alles tot een subjectieve mening. Ik denk dat dat niet klopt: op het moment dat jij vindt dat een schilderij heel erg mooi is, en ik zeg: “Maar dat is

5 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

PAUL VAN TONGEREN Verder lezen in het werk van Paul van Tongeren? In 2013 won hij de Socratesbeker met Leven is een kunst, en in zijn meest recente boek Doodgewone vrienden zoekt hij aan de hand van grote denkers naar echte vriendschap.

MERLIJN DOOMERNIK

helemaal niks,” dan voelen we ons alle twee uitgedaagd om uit te leggen waarom de ander het niet goed ziet, of om uitgelegd te krijgen waarom we het zelf niet goed zien. Met andere woorden, er zit een soort waarheids pretentie in de manier waarop wij betekenis ervaren. En het relativisme haalt die waarheidspretentie weg.’ Dus, juist omdat wij iets mooi of lelijk kunnen vinden, en dat aan elkaar kunnen uitleggen,

ontstaat er discussie, ontstaat er verbinding? ‘Ja! Dat is een heel belangrijk punt, dat we op die manier ook voorkomen dat we onszelf isoleren in onze betekenis-ervaring. Want stel je voor dat je zegt: “Iedereen heeft zo zijn eigen smaak,” hoe zouden we dan in het parlement moeten debatteren over wat rechtvaardig is? Hoe zouden we dan kunnen strijden voor een zaak, hoe zouden we ons dan kunnen inzetten voor iets, als het toch alleen

maar een subjectief gevoel is wat de een heeft en de ander niet? Als wij zeggen van iets dat we het goed vinden, dat we het sterk vinden, dan hebben we altijd een soort van waarheidsclaim daarbij. En het relativisme neemt die waarheidsclaim niet serieus. Het sciëntisme neemt de betekenis-ervaring evenmin serieus, omdat het zich alleen op de feitelijkheid richt. En de filosofie is er volgens mij in de eerste plaats voor om die betekenis te redden.’

Marc van Dijk en Paul van Tongeren, Het wonder van betekenis. Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van Tongeren, Uitgeverij Boom, 160 pagina’s (€ 15,00)

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomfilosofie.nl Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomfilosofie.nl

‘Morele vooruitgang ‘Morele vooruitgang in duistere tijden invoorziet duistereintijden een voorziet in een filosofische duiding filosofi sche duiding in onze tijd van in onze tijd van morele onzekerheid. morele Datonzekerheid. Gabriel Dat Gabriel daarvoor teruggrijpt daarvoor op Kant,teruggrijpt lijkt ook op Kant, lijkt ook een goede keuze. een goede keuze. […] Een ideale […] Een ideale combinatie.’ combinatie.’ éééé éééé

“Het idee van een geduldige en liefdevolle blik, gericht op een persoon, een ding, een situatie, resulteert niet in een voorstelling van de wil als een onbelemmerde beweging, maar als iets wat veel meer lijkt op ‘gehoorzaamheid’.”

Diotima

Filosofische Bibliotheek Diotima

Wat is heilig in de mens? De laatste essays

“Diep in het hart van 27-10-21 ieder mens is er, van de wieg tot het graf en in weerwil van alle zelf gepleegde of zelf geleden of alleen waargenomen misdaden, iets dat onomstotelijk verwacht dat men hem goed zal behandelen en geen kwaad zal doen. Dit is wat bovenal heilig is in ieder mens.”

12:44

De laatste essays

n openstaan voor wat echt is, duurt in Murdochs filosofie dus voor een aar we elk naar te streven hebben .”

postume publicaties, want ze stierf erg jong (op 34-jarige leeftijd) aan tuberculose. Dit boek verzamelt voor het eerst de laatste essays van Simone Weil in Nederlandse vertaling. Het zijn de teksten die ontstonden tijdens haar verblijf in Engeland, waar ze ook zou overlijden, onder de barre omstandigheden van de Tweede Wereldoorlog. Het zijn aangrijpende essays, die onder meer handelen over de menselijke waardigheid, het belang van liefdevolle aandacht in de moraalfilosofie, de betekenis van rechtvaardigheid onder de onmenselijke omstandigheden van de nazibezetting, de theorie van de sacramenten, en veel meer. De selectie van de essays kwam tot stand in samenwerking met Jacques Graste. Het nawoord schreef Mariëtte Willemsen, docente ethiek en moderne filosofie aan Amsterdam University College.

Simone Weil

Wat is heilig in de mens?

n Schaubroeck zien hoe het werk digt om op een andere manier te aar de filosofie van de liefde.

“Met afgesneden tong kunnen waarheid en rechtvaardigheid op geen andere hulp hopen dan die van de schoonheid. Ook zij heeft geen taal; ze spreekt niet; ze zegt niets. Maar zij heeft een stem waarmee ze roepen kan. Zij roept en brengt de rechtvaardigheid en de waarheid naar voren, die stemloos zijn. Zoals een hond blaft om mensen naar zijn baasje te leiden dat levenloos in de sneeuw ligt.”

De soevereiniteit van het goede

chten gaf ze een scherpe kritiek op xistentialisten. Zo legde ze de focus w op de innerlijke wereld. Morele nsen handelen, maar in hoe ze

9 789464 075236

Iris Murdoch

mens lag Murdoch nauw aan het binnenin’, schreef ze. Ze verweet e ziel hadden kapotgemaakt en

“Liefde is het uiterst Albert Camus noemde de Franse-Joodse De soevereiniteit filosofe Simone Weil ‘de enige moeilijke grote geestbesef van dat iets anders danuit jezelf echt is.” onze tijd’. Haar denken is vooral bekend van het goede

Simone Weil

Iris Murdoch

geleden werd de Britse 2x filosofe “De mens ontsnapt alleen aan BKen 185x128.indd 2 ster Iris Murdoch geboren (1919– het collectief door boven het ooral bekend om haar romans. Met persoonlijke uit te stijgen en door te dringen in het onpersoonlijke.” zee, de zee won ze de prestigieuze in 1978. e als filosofe veel minder bekend en België. Deze vertaling van haar n het goede wil daar verandering in

ISBN 9789464075236

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomfilosofie.nl Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomfilosofie.nl

Filosofische Bibliotheek Diotima

“Wij zijn verloren indien uit deze smeulende kolen en uit de vonken die op het continent knetteren, geen vlam opsteekt die Europa kan verlichten.”

Diotima_Update_6.indd 6-10

07/09/2021 09:16

14/09/2021 09:42

¶ Het filosofische hoofdwerk van de beroemde Britse romanschrijfster en filosofe ¶ Een magistrale filosofie van de liefde ¶ Nawoord: Katrien Schaubroeck (auteur van Iris Murdoch: Een filosofie van de liefde, shortlist Socratesbeker 2021) ¶ 152 p. — isbn 9789464075229 — € 22.99 Advertentie "Diotima" Boekenkrant.indd 1

¶ ‘De enige grote geest van onze tijd’ (Albert Camus) ¶ Eerste Nederlandse vertaling van de essays die de prominente Franse denker kort voor haar dood in 1943 schreef ¶ Nawoord: Mariëtte Willemsen ¶ 248 p. — isbn 9789464075236 — € 22.99 24/10/2021 17:13

7 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

RECENSIE

CHARLES FOSTER

Terug naar de steentijd Wat is een mens? In Leven als een mens kruipt Charles Foster in de huid van jagers-verzamelaars om die vraag te beantwoorden. ‘Er zijn maar weinig mensen die enig idee hebben wat voor wezens wij eigenlijk zijn.’ Door Nora van Ouwerkerk

Charles Foster, Leven als een mens, vertaling: Inge Pieters, A.W. Bruna Uitgevers, 496 pagina’s (€ 24,99)

n zijn vorige boek Leven als een beest onderzocht de Britse auteur Charles Foster al hoe het is om als een dier te leven. Nu is Foster terug met het vervolg: Leven als een mens. Met dit nieuwe werk wil hij het vreemdste dier van allemaal onderzoeken: de mens. In Leven als een mens onderzoekt hij drie perioden van de menselijke ontwikkeling: het laatpaleolithicum, het neolithicum en de Verlichting. Om het laatpaleolithicum te ervaren leeft Foster samen met zijn dertienjarige zoon Tom als jagerverzamelaar in de bossen van Derbyshire, Engeland. Ze spenderen hun tijd met het zoeken naar eten en ervaren de harde realiteit wanneer zij het langere tijd zonder voedsel moeten stellen: ‘Het laatste wat ik heb gegeten was een egel. Dat was negen dagen geleden. Aan de smaak te oordelen beginnen egels al te ontbinden als ze nog in de bloei van hun leven rondhuppelen.’ In het neolithicum, de tijd waarin men begon met het verbouwen van land, ervaart Foster dat mensen niet zozeer van het land afhankelijk waren, maar er juist als boeren en kolonisten controle over uitoefenden. In het laatste tijdperk, de Verlichting, bestudeert hij het ontstaan van het moderne ‘waanidee van veiligheid: pensioensregelingen, slimme investeringen, een groot huis met een elektrische garagedeur en volop winkelcentra’. Gedurende dit experiment laat Foster zien dat het niet eenvoudig is om onbevooroordeeld een ander tijdperk binnen te stappen. Wanneer hij in de bossen leeft en door het karige dieet erg veel gewicht heeft verloren betrapt hij zich op gedachten

FELICITY MCCABE

die niet passen bij zijn nieuwe levensstijl: ‘Als ik straks thuis ben, pas ik weer in mijn oude broeken. Als ik straks thuis ben – die gedachte is een domme fout, en ik kan haar niet terugnemen.

In het laatste tijdperk, de Verlichting, bestudeert hij het ontstaan van het moderne ‘waanidee van veiligheid’.

Het is een daad van verraad jegens het bos.’ Foster heeft in Leven als een mens het doel gesteld om te onderzoeken wat hij nodig heeft om als mens te gedijen. In het boek wordt duidelijk dat hij dit wil verkennen om zich los te maken van de conventies en verplichtingen van het moderne leven. Of hij door de experimenten uit dit boek daadwerkelijk een gelukkiger mens is geworden is lastig te zeggen. De ervaringen die hij opdoet resulteren wel in een razend interessant onderzoek.

8 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

‘Het lukt niet helemaal, maar we moeten wel het vertrouwen houden om door te gaan.’

SEBASTIAN STEVENIERS

VALERIE GRANBERG

9 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

INTERVIEW

FRANK MEESTER

‘Het is een spel dat ik speel’ Waarom lukt het niet altijd consequent te zijn en vast te houden waar je voor staat? Hoe je ook je best doet, er ontsnapt altijd iets aan je principes. Filosoof Frank Meester laat in Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen zien waarom het menselijk is dat dat niet anders kan. Door Mireille Bregman

H Nieuw Licht Frank Meester heeft met filosoof Coen Simon de denktank Nieuw Licht opgezet. Hierin leggen ze hedendaagse denkers een vraag voor die in een klassiek geworden tekst al eerder aan de orde is gesteld. Elk essay dat hieruit voortvloeit, wordt uitgegeven. Meester en Simon organiseren eromheen een reeks debatten.

Frank Meester, Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie, Uitgeverij Ten Have, 240 pagina’s (€ 20,99)

et begon allemaal met het bureau in het kantoor van Frank Meester. Had hij een indeling voor de gebruiksvoorwerpen bedacht, bleven er restdingen over die niet in een categorie pasten. Met een andere categorisering zou het probleem echter blijven bestaan en met dat besef ontstond het idee van het inconsequentialisme: de wereld steekt niet consequent in elkaar en daar moet de mens mee leven. Er valt spontaan een last van je schouders! De auteur legt je met behulp van filosofie en andere wetenschappen uit waarom je het leven niet altijd te serieus moet nemen. Het bureau als metafoor voor de ordening van de wereld: leef je prettiger nu je beseft dat perfectie niet haalbaar is? ‘Eigenlijk wel, hoewel het ook een frustrerende gedachte is. Een perfecte wereld willen we allemaal wel, omdat het helderheid in ons leven geeft. Maar omdat dat dus niet lukt, kan het wel lucht geven. Toen ik het boek af had, realiseerde ik me dat ik in meerdere situaties dacht dat ik er niet gefrustreerd over hoefde te zijn. Het is natuurlijk wel goed om in ons leven te streven naar perfectie: je moet het niet volledig los willen laten. Wat is anders je rol op deze wereld? Ik haal de Absurde Held van Albert Camus aan, die weet dat het leven geen zin heeft maar

zich daar toch steeds tegen verzet. Deze levenshouding zouden we ook moeten aannemen: het lukt niet helemaal, maar we moeten wel ondanks het geploeter het vertrouwen houden om door te gaan.’ Eigenlijk past het boek niet helemaal bij je filosofisch vermoeden: je brengt een consistent boek over inconsistentie. Vind je het een geslaagd experiment? ‘Ik speel met het idee, ik werk met stellingen en argumenten om de schijn te wekken van een consistent boek, maar het is het niet. Is het geslaagd? Ja en nee. Het is geen consequent boek, maar volgens mijn pleidooi kan dat ook niet, dus is het daarin wel geslaagd. Het is een spel dat ik speel. Vergelijk het met de paradox: “Deze zin is niet waar”. Als dat zo is, is het niet waar; is de zin niet waar, dan is het wel waar. Zo gebeurt het ook in het boek.’ Is dit boek onbewust verbonden aan de huidige tijdgeest waarin we over alles duidelijkheid willen? Had dit boek ook tien jaar geleden geschreven kunnen worden? ‘De mens is van nature een hokjesdenker, wil alles gecategoriseerd hebben. Dat gegeven is van alle tijden. Alleen gebeurt het de laatste jaren op een specifieke manier, met veel aandacht voor identiteit. Ook in andere, politieke en niet-politieke debatten lijken er meer dan anders extremen

opgevoerd te worden. Veel mensen hebben echter een subtieler standpunt ertussenin, maar durven zich niet altijd uit te spreken. Ze krijgen vaak kritiek omdat ze zich niet duidelijk uitspreken. Daar heeft deze tijd wel last van: mensen graven zich in in een consequente manier van denken en zijn minder bereid te luisteren naar andere meningen. Het heeft er waarschijnlijk mee te maken dat we door alle internetmogelijkheden makkelijker gelijkgestemden kunnen vinden en anderen uit de weg kunnen gaan. In een kleine gemeenschap ben je automatisch op elkaar aangewezen en hoor je tegenovergestelde meningen.’ Je vertelt over theorieën in de logica, wiskunde, muziek, natuurkunde en hermeneutiek. Wat was het verrassendst om uit te zoeken? ‘Ik heb het meest voor de wetenschap van wiskunde, natuurkunde en muziek nieuw onderzoek moeten doen. Ik dacht dat de wiskunde zelf een perfect systeem was, maar dat blijkt ook niet volledig consequent. Er bestaan nog problemen. Hermeneutiek, een filosofische stroming, zit door mijn beroep veel meer in mijn hoofd en is dus minder verrassend. Wat ik wel leuk vond om uit te zoeken was welke verbinding de hermeneutische cirkel redenering van Hans-Georg Gadamer aanging met het pragmatisme. Je hebt bijvoorbeeld een idee over hoe de werkelijkheid in elkaar steekt en op het moment dat het anders blijkt te zijn, stel je het idee bij. Vanuit het geheel van de wereld om je heen bekijk je de delen, wat je weer alleen kunt begrijpen door de delen (bijvoorbeeld je eigen leefomgeving) afzonderlijk te bekijken. Dat is voor de een lastiger dan voor de ander, omdat iedereen anders omgaat met veranderende opvattingen in de wereld.’

10 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

BOEKFRAGMENT

Het wonder van betekenis Denker des Vaderlands Paul van Tongeren is iemand aan wie je eindeloos vragen wilt blijven stellen. Zijn antwoorden zetten je onbevangen aan het denken. Van Tongeren is een ideale gespreksgenoot: uitdagend, meeslepend en altijd goed te volgen. Dag 1 Het wonder Kritsa, zaterdag 22 augustus, 22:00 uur Zo’n twee weken na de e-mail met de uitnodiging installeren we onszelf aan een houten tafel op een dakterras in het dorpje Kritsa op Oost-Kreta. Ons thuis voor de komende dagen. Om ons heen de beperkte geluiden van het dorp; af en toe een auto die langzaam door een naburig straatje omlaag hobbelt of omhoog kruipt, geregeld blaffende honden en voortdurend het scherpe geratel van krekels. Het loopt tegen tien uur ’s avonds, maar nog altijd is het zo’n 23 graden.

Paul van Tongeren en Marc van Dijk, Het wonder van betekenis. Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van Tongeren, Boom Uitgevers, 160 pagina’s (€ 15,00) www.boom.nl

dag 1 Paul van Tongeren stopt zijn broekspijpen in zijn sokken en smeert zich in om de muggen op afstand te houden, die hem nu al weten te vinden, ook al zijn we er amper een uur. ‘Normaal steken ze eerst Franca, en later pas mij,’ zegt hij. Boven ons een diepdonkere hemel waarin de sterren fonkelend stralen. Toen we boven de Griekse eilanden vlogen en Van Tongeren probeerde het eiland aan te wijzen waar Aristoteles het eind van zijn leven doorbracht en waar hij begraven ligt – Euboia – was de schemer begonnen. Omdat het druk was in de lucht rond vliegveld Kazantzakis maakten we twee rondjes boven Kreta, dat smal en langwerpig is: ongeveer 260 kilometer lang en nergens breder dan 60 kilometer.

Aanvankelijk was het zicht nog vrij helder en konden we onszelf Griekse goden wanen die nog even hun speeltuin inspecteerden, al waren we dan wel ingesnoerde goden met seatbelts en mondkapjes. Uiteindelijk verkleurde de horizon en verdwenen de bergketens, baaien en haventjes in het donker. Na de landing schuifelden we in een enorme meute langs een douanepost waar een vermoeide beambte een vluchtige blik wierp op onze printjes – coronavrij, dus oké. Daarna door naar het busje van de organisatoren van de cursus. Bij het instappen begroetten we de overgebleven cursisten die zich niet door het virus hebben laten afschrikken, vier Nederlanders – twee dames en twee heren –, uiteraard zonder handen te schudden. Met mondkapjes op werden we gezamenlijk naar onze tijdelijke huizen vervoerd door Hans Rutten, één van de twee organisatoren. Jacques Poot, zijn compagnon en echtgenoot, stond ons op te wachten bij het dorpsplein van Kritsa, lachend van oor tot oor – we zijn pas de tweede groep dit jaar, vanwege corona. Alle andere negen cursusweken waren geannuleerd. Dus Hans en Jacques zijn extra blij dat wij wél gekomen zijn. Van Tongeren en ik stapten in Kritsa uit, de cursisten bleven nog zitten – hun slaapplaatsen zijn in Kroustas, één dorp verderop. Daar zitten we dan, op het dakterras. Het eerste moment voor een interview; ik leg mijn audiorecorder op tafel. Wat moet de openingsvraag zijn? Journalisten zullen hem vragen wat hij als Denker des Vaderlands wil agenderen. Wat gaat hij dan antwoorden? Weet hij dat zelf al? Ik hoef niks te zeggen, Van Tongeren neemt het woord. Zoekend, maar gedecideerd: ‘Ik zou het willen hebben over iets wat zolang als ik bezig ben geweest in de filosofie

voor mij leidend is geweest, maar lange tijd zonder dat ik het me zelf realiseerde. Het is een gedachte die evenzeer filosofisch als religieus is volgens mij. De kortste formulering daarvan is: het wonder van betekenis. Het wordt voor mij steeds belangrijker dat het in leven en denken daarom gaat, of beter nog: dat alles daardoor gedragen wordt, alles wat bij menselijk leven hoort en alles wat er überhaupt te denken valt. Het is eigenlijk iets heel elementairs, maar ik merk soms tot mijn schrik dat het niet eenvoudig is om dat te laten zien. Vanaf het moment dat ik ging nadenken over wat ik als Denker des Vaderlands ter sprake zou kunnen brengen, bedacht ik dat ik dít aan de orde moest stellen.’

11 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

BKFILOSOFIE TIPT

Elisabeth Helland Larsen, Jij en de Dood, vertaling: Alicja Gescinska, Uitgeverij Lannoo, 44 pagina’s (€ 16,99)

Erno Eskens, De kinderen van Chronos, illustraties: Marthe Kerkwijk, ISVW Uitgevers, 204 pagina’s (€ 24,95)

Joan de Ruijter, Lupus, Uitgeverij Lemniscaat, 312 pagina’s (€ 17,99)

Jong naar oud Filosofie is niet alleen voor volwassenen, maar ook voor kinderen! In deze BKFilosofie hebben we drie filosofische jeugdboeken op een rij gezet. We hebben voor ieder wat wils: van een prentenboek tot een filosofische young adult-thriller. Door Inge Kommeren Praten over de dood De dood is een moeilijk onderwerp, zowel voor jong als oud, maar het valt vooral lastig uit te leggen aan jonge kinderen. Dit prentenboek van Elisabeth Helland Larsen, vertaald naar het Nederlands door filosoof Alicja Gescinska, probeert juist dit te doen. Door middel van de prachtige, zacht ogende illustraties van Marine Schneider wordt de Dood voorgesteld als een personage. De Dood gaat op bezoek bij iedereen, zowel degenen die de deur ervoor opendoen als zij die zich verbergen. De boventoon van het boek is optimistisch, want, zoals de Dood zegt: ‘Als ik zou verdwijnen, wie maakt er dan plaats voor alles wat nog geboren moet worden op onze aarde?’ De Dood troost, de Dood verwelkomt en vooral: de Dood hoort bij het Leven, liefde, en ieder levend ding op aarde, en hoort bij alles ‘dat een begin en een einde kent’. Een aanrader voor ouders en kinderen!

Op bezoek bij de Grieken De kinderen van Chronos is een boek voor kinderen vanaf een jaar of acht, waarin de lezers op avontuur gaan door de geschiedenis van de filosofie heen. Zus en broertje Laura en Bruno zijn niet super enthousiast wanneer ze tijdens een circusact als vrijwilligers worden uitgekozen voor een goocheltruc. Als ze vervolgens naar het oude Griekenland worden getoverd, waar iedereen in toga’s rondloopt en er geen auto’s zijn, voelen ze zich pas écht rot. Om terug te reizen naar Nederland, en naar de 21ste eeuw, moeten ze een magische drievoet zien te vinden. Hierbij krijgen ze hulp van verschillende verstrooide Griekse filosofen, die soms niet erg behulpzaam zijn. Ze reizen heel Griekenland af, en moeten struikrovers, slavenhandelaren en de gevangenis ontwijken. Ondertussen ontwaakt Chronos, de god van de tijd…

De gevaren van filosoferen Ook Puck Van Millingen gaat op een verre reis in Lupus, wanneer ze een essaywedstrijd wint en daarmee toegelaten wordt tot Rousseau, een prestigieuze nieuwe filosofie-universiteit in de bergen op de grens van Frankrijk en Spanje. Al snel voelt ze de spanningen op de universiteit tussen de tweedejaars, die binnen zijn gekomen doordat hun ouders er veel geld voor hebben betaald, en de eerstejaars, die zijn geselecteerd op basis van de wedstrijden. Ze ontmoet de openhartige BulgaarsTurkse Sinem en de tegendraadse Belgische Charles, en samen besluiten ze de onafhankelijke universiteitskrant voor hun rekening te nemen. Maar de spanningen lopen al snel op. Puck vertrouwt Zacharias Clatiros, een docent met sterk rechtse overtuigingen, eigenlijk niet. En als het echt uit de hand loopt, hoe kan Puck dan wegvluchten uit de compleet afgelegen universiteit?

12 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

DE LIEFDE

IRIS MURDOCH

Het probleem van de liefde Kan de filosofie ons helpen bij liefdesproblemen? In twee recente boeken, over de filosofie van Iris Murdoch en van Ludwig Binswanger, wordt vanuit heel verschillende hoeken over de liefde nagedacht. Door Laura Molenaar

e komen uit een ander land, een andere filosofische traditie en hebben hele andere doelen met hun werk. Toch zijn er opvallende gelijkenissen in de analyse van liefde van Iris Murdoch en Ludwig Binswanger. De Britse Murdoch (1919-1999) is het bekendst van haar romans als De klok, Onder het net en De zee, de zee. Binswanger (1881-1966) is een wat vergeten denker. Hij was een Zwitsers psychiater die zich ook bezighield met filosofie, gegrepen als hij werd door de werken van Heidegger en Freud. Over hun beider ideeën over de liefde zijn net twee boeken verschenen: Murdochs De soevereiniteit van het goede en een analyse van Binswangers filosofie van Joeri Schrijvers: De filosoof van de liefde. Volgens Binswanger hebben filosofen het probleem van de liefde verwaarloosd. Het is op het eerste gezicht bijzonder dat hij zich met dit onderwerp bezighield in de jaren ’40, ‘als heel Europa in brand staat’. Maar volgens Binswanger heeft liefde een eeuwige, universele kwaliteit.

Net zoals men liefde heeft voor God, en Zijn nabijheid zoekt, zo heb je ook een mens lief, of een dier, of een schilderij, of een idee.

Areligieus, maar wel religieuze ideeën Beiden zijn areligieus, maar stoelen hun begrip van liefde wel op religieuze ideeën. Bij Binswanger heeft de liefde zelfs een ‘essentiële religieuze aard’. Net zoals men liefde heeft voor

God, en Zijn nabijheid zoekt, zo heb je ook een mens lief, of een dier, of een schilderij, of een idee. In de tijd dat Murdoch De soevereiniteit van het goede schreef (eind jaren ’60) zag ze de invloed van de religie in de maatschappij snel afnemen. Dat had ook zijn weerslag op de filosofie: ethiek werd door filosofen minder belangrijk gevonden. De deugd verdween uit beeld: goed doen werd een kwestie van het goede willen doen. Murdoch vroeg zich af of dat wel realistisch is. Kunnen we echt zo makkelijk onze ‘wil’ sturen, alsof we door een supermarkt lopen om een product te kiezen? Murdochs eigen ethiek daarentegen

13 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

LUDWIG BINSWANGER beeld van hoe de mens in elkaar zit, schrijft Murdoch. Ook Binswanger bekritiseerde de filosofen uit zijn tijd. Zijn pijlen zijn vooral gericht op Martin Heidegger (over wie Murdoch trouwens schrijft dat hij ‘de verpersoonlijking van Lucifer’ is). Volgens Heidegger is het de dood die ‘het meest fundamentele’ van het bestaan onthult. Maar Binswanger vindt dat hij daarmee de liefde tekortdoet: als je verliefd bent, doet de dood er immers even niet meer toe.

wil goed handelen niet zien als een plotselinge wilsbeslissing (wel of geen chips kopen?). We worden een goed mens door met liefdevolle aandacht te kijken. Ze legt dit uit aan de hand van een gedachtenexperiment. Stel: je kent een vrouw (laten we haar Anja noemen), die een hekel heeft aan haar schoondochter. Anja vindt haar ongemanierd en kinderachtig, maar speelt de goede vrede. Maar Anja is een intelligente vrouw, en na enige tijd reflecteert ze op haar houding naar haar schoondochter: is die niet eigenlijk verfrissend eenvoudig, spontaan en jeugdig? Zo kan Anja door aandachtig haar eigen opvattingen te bekijken een rechtvaardigere

houding naar haar schoondochter opbrengen. Kritiek op hun tijdgenoten Murdoch heeft een scherp oog voor de emoties en de rommelige manier waarop we met elkaar omgaan en het goede proberen te doen. In De soevereiniteit van het goede uit ze dan ook behoorlijk rake kritiek op de twee stromingen die in haar tijd invloedrijk waren: het positivisme (die, heel kort gezegd, probeerde van de filosofie een wetenschap te maken en niets met ethiek te maken wilde hebben) en het existentialisme (die veronderstelde dat we een radicale vrijheid hebben). Beide stromingen gaven een onrealistisch

Murdoch een grotere kans van slagen Maar daar houden de gelijkenissen ook op. Schrijvers’ portret van Binswanger is veel ‘metafysischer’. Binswanger probeert iets te zeggen over hoe de wereld is, en Schrijvers poneert meer dan hij argumenteert. Murdoch daarentegen zegt iets over hoe wij de wereld ervaren. Ze neemt ons mee in haar zoektocht naar een antwoord op de vraag hoe wij het goede kunnen doen. Bovendien heeft Murdoch meer oog voor de imperfecties van de mens, en de wereld; Binswanger lijkt veeleer uit te gaan van een ideale, onbereikbare liefde. Daarbij is Binswangers (en Schrijvers’) schrijf- en denkstijl sterk beïnvloed door Heidegger, en die stond nou niet bekend om zijn toegankelijke boeken. Ondergetekende moet dan ook bekennen dat ze niet zeker weet of ze zijn betoog helemaal begrepen heeft. Als je kortom niet terugschrikt van scrabblewoorden als ‘ontologie’, ‘Dasein’ en ‘fenomenologie’, dan is Binswanger een leuke filosoof om mee te stoeien, en het is mooi dat deze filosoof aan de vergetelheid wordt ontrukt. Hoewel Murdoch ook niet makkelijk te noemen is, schrijft ze veel duidelijker en is ze realistischer over haar ambities. Voor beiden geldt dat het mooi is dat met hun werk de liefde eens uitgebreid overdacht wordt. Want wat is het leven zonder de liefde?

Iris Murdoch, De soevereiniteit van het goede, Uitgeverij Letterwerk, 152 pagina’s (€ 22,99)

Joeri Schrijvers, De filosoof van de liefde. Ludwig Binswanger in gesprek met de hedendaagse filosofie, Uitgeverij Noordboek Filosofie, 182 pagina’s (€ 23,50)

DRIVE Mark Tuitert gebruikt al 20 jaar de principes van stoïcijnse filosofen. In DRIVE geeft hij 10 praktische lessen waarmee iedereen een stoïcijnse mindset kan trainen.

€ 20,00

Verkrijgbaar bij uw lokale boekhandel of via www.marktuitert.nl/drive

gezonder leven kan

ONZE MAATSCHAPPIJ IS GESTOELD OP DE VRIJE WIL. WAT GEBEURT ER ALS WE DAT GELOOF LOSLATEN?

Jaargang 2, No. 4 oktober 2021, € 4,www.gezonderlevenkan.nl

• bewegen • voeding • welzijn • preventie • zelfzorg Actrice Carly Wijs over Metakids 3x supplementen voor je darmen Alexandra Elle over zelfliefde De beste gadgets voor op de fiets App voor mental health bij jongeren

RICHARD LANGDON

MARIT BOUWMEESTER ‘Als ik gelukkig ben, heb ik meer kans om te winnen’

NU VERSCHENEN

Gezonder Leven Kan! editie oktober 2021

Met o.a. Marit Bouwmeester, Carly Wijs en Gadgets voor op de fiets Kijk voor meer informatie op www.gezonderlevenkan.nl.

‘Dit boek is een provocatie, een uitdaging, een opdracht aan ons allemaal. Het pakt je vast en laat je niet meer los.’ Rutger Bregman ‘Hamers bespiegelingen over rechtvaardigheid en waardigheid zijn aantrekkelijk en overtuigend. Bovendien schrijft hij duidelijk; ook voor niet-filosofen is dit boek heel toegankelijk.’  Trouw

De Bezige Bij

15 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

RECENSIE

BETTINA STANGNETH

Vertraagd denken over seks Van steeds meer termen om gender en seksuele oriëntatie te duiden tot de #metoo-beweging: seks is op allerlei manieren een moeilijk en spraakmakend onderwerp. De Duitse filosoof Bettina Stangneth schrijft haar boek Sekscultuur met een ogenschijnlijk simpele vraag in gedachten: wat is seks eigenlijk? Door Inge Kommeren

Z Onze drang om alles in hokjes in te delen werkt ons tegen als het gaat om genot.

Bettina Stangneth, Sekscultuur. Een herwaardering van seksualiteit, vertaling: Charlotte van Rooden, Uitgeverij Atlas Contact, 288 pagina’s (€ 22,99)

oals Stangneth ook beschrijft in haar boek gaat filosoferen over seks vaak gepaard met negatieve of in ieder geval angstige connotaties. Sommige filosofen zien seks, of in ieder geval het intens genieten van seks, als iets slechts of gevaarlijks. Anderen typeren het meer als een noodzakelijk kwaad, dat nooit tot werkelijke bevrediging of verbintenis kan leiden. Hoe kan nota bene een vrouw, die zogenaamd niet van seks mag of kan genieten, daar verandering in brengen? Wie van dit boek verwacht een concrete, alles omvattende uitleg van wat ‘goede’ seks is te krijgen, zal daarin teleurgesteld worden. Stangneth zou zichzelf ook tekort doen als filosoof als ze met netjes afgebakende definities kwam. Want volgens haar is seks vooral het samenzijn met een ander complex persoon, die tegenstellingen in zich heeft. Hoeveel termen men ook bedenkt voor de verschillende soorten genders, seksen en seksuele oriëntaties, en welke definities hier ook aan vast worden geknoopt, uiteindelijk is die samenkomst uniek en daardoor onbeschrijfbaar. Door dit fenomeen uit te leggen en te accepteren, maakt Stangneth een geheel nieuwe

manier van denken over seks mogelijk. Ze legt uit waarom het streven naar ‘natuurlijke’ seks, zogenaamd onbelemmerd door onze bekrompen cultuur, niet alleen tegen onze natuur ingaat, maar ook onmogelijk en onwenselijk is. Ze legt ook uit waarom masturbatie iets heel anders is dan seks, en er vaak minder positief naar wordt gekeken. De belangrijkste boodschap die ik uit al haar overdenkingen heb gehaald, is het belang van het intens en bewust beleven als het gaat om seks, zowel solo als met anderen. Onze drang om alles in hokjes in te delen werkt ons tegen als het gaat om genot. Stangneth stelt voor om ons denken te vertragen, en meer bewust te zijn in het moment. Dat langzaam denken doet zij zelf ook: ze doordenkt alle onderwerpen die ze aanhaalt grondig, en formuleert haar overdenkingen bijzonder

zorgvuldig. Haar onderzoek is diepgaand, en niet alleen afkomstig vanuit haar eigen denken, maar ook van haar brede kennis van andere filosofen. De tekst is, ondanks de enorme lading aan kennis die ermee wordt overgedragen, prettig om te lezen. Stangneths schrijfstijl is gedreven en humoristisch: ‘Het talent van sommige mannen zich alleen al door het bestaan van een vrouw gekrenkt te voelen, is moeilijk te onderschatten.’ Ik denk dat het mooie van dit boek juist is dat, net als seks hebben met een ander persoon, de samenkomst van de lezer en de tekst iets unieks produceert. Zeker mensen die moeite hebben met seks, of zich gevangen voelen in de hedendaagse sekscultuur, zouden dit boek eens moeten lezen. Stangneth leert je vooral een andere manier van denken over seks, en door dat te gebruiken kun je tot je eigen openbaringen komen.

HA AR 6e druk 6e

Antisemitisme is het eerste boek van een driedelige studie naar de filosofische oorsprong van het totalitarisme. Met de opmars van autoritaire leiders en groeiende sentimenten van nationalisme en antisemitisme in onze tijd biedt Arendts werk niet alleen een historische analyse, maar vooral ook een waarschuwing voor de toekomst.

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomfilosofie.nl

2x BK 185x128.indd 1

27-10-21 12:44

BOEKFRAGMENT

De soevereiniteit van het goede Het filosofische hoofdwerk van de beroemde Britse romanschrijfster en filosofe. Een magistrale filosofie van de liefde.

Iris Murdoch, De soevereiniteit van het goede. Met een nawoord van Katrien Schaubroeck, Uitgeverij Letterwerk, 152 pagina’s (€ 22,99) www.letterwerk.be

Het idee van volmaaktheid Met een zekere ergernis, of juist met een zekere voldoening, hoor je weleens zeggen dat de filosofie geen vooruitgang boekt. Dat is ongetwijfeld correct. Ik denk dat het een blijvend en geen betreurenswaardig kenmerk van de discipline is. Filosofie moet in zekere zin altijd proberen terug te keren naar het begin. Dat is helemaal niet eenvoudig. Er is een tweerichtingsbeweging in de filosofie. Enerzijds loopt de weg in de richting van goed uitgewerkte theorieën. Anderzijds zie je een stap terug in de richting van het overdenken van eenvoudige en voor de hand liggende feiten. McTaggart stelt

dat tijd onwerkelijk is. Moore antwoordt dat hij net heeft ontbeten. De filosofie heeft beide aspecten nodig. Ik wil in deze uiteenzetting een poging doen om zo’n terugkerende beweging te maken; ik wil onze stappen nagaan om te zien hoe een bepaald standpunt werd bereikt. Dit standpunt in kwestie, een standpunt in de huidige moraalfilosofie, lijkt me in twee opzichten onbevredigend. Het standpunt negeert bepaalde feiten en tegelijkertijd dringt het één enkele theorie op die niet toelaat te communiceren met, of je toevlucht te nemen tot, concurrerende theorieën. De filosofie heeft dit weliswaar bijna altijd gedaan, maar filosofen hebben het nooit erg lang geduld. Er zijn twee zulke feiten, zoals ik ze vrijelijk zal noemen, die mij interesseren en die vergeten of ‘weggetheoretiseerd’ lijken te

zijn. Ten eerste het feit dat een niet-overdacht leven deugdzaam kan zijn, en ten tweede het feit dat liefde een centraal begrip is in de moraal. Filosofen van nu verbinden bewustzijn vaak met deugd, en hoewel ze voortdurend praten over vrijheid, hebben ze het zelden over liefde. Maar er moet een verband zijn tussen deze twee begrippen, en het moet mogelijk zijn om zowel Socrates als de deugdzame boer recht te doen. In zulke ‘moetens’ liggen de diepste bronnen en beweegredenen van de filosofie. Als we echter proberen ons blikveld te verbreden en ons even richten op de filosofische theorieën buiten onze eigen traditie, dan vinden we het heel moeilijk om een helder verband te leggen.

17 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

RECENSIE

HANS SCHNITZLER

Nietzsche en de digitale wereld In zijn nieuwste boek brengt filosoof en schrijver Hans Schnitzler het nihilisme van Friedrich Nietzsche in verband met apps en algoritmes die ons leven makkelijker zouden moeten maken. Maar doen die apps dat ook? Door Jenny Janssens

O Nietzches nihilisme: het idee dat we zonder God zelf de zin van het leven moeten bepalen.

Hans Schnitzler, Wij nihilisten. Een zoektocht naar de geest van digitalisering, Uitgeverij De Bezige Bij, 144 pagina’s (€ 18,99)

ns leven is tegenwoordig enorm vergemakkelijkt door een eindeloos aanbod aan ‘slimme apps’. Met slechts één tik op het touch screen staat er een maaltijd bezorger voor je deur, bewijs je dat je gevaccineerd bent of sta je in contact met de andere kant van de wereld. In Wij nihilisten werpt Hans Schnitzler een kritische blik op onze digitale maatschappij. Hij ontrafelt de kluwen aan termen als dataficering, transhumanisme en algoritmisering. Hoewel onze maatschappij baat heeft bij de technologische vooruitgang van de laatste decennia, drukt Schnitzler ons op het hart dat we ook waakzaam moeten zijn voor deze ontwikkelingen. Schnitzler waarschuwt met name voor onze buitensporige toewijding aan een technologisch ideaal. Volgens Schnitzler is deze toewijding slechts een escapisme, omdat wij als moderne mens op zoek zijn naar zingeving en waarheid in hogere, in dit geval digitale, sferen. Hij brengt dat escapisme in verband met Nietzches nihilisme: het idee dat we zonder God zelf de zin van het leven moeten bepalen. Nietzsche’s waarschuwing voor de dood van God herhaalt zich: Toen wij God eigenhandig doodden, verloren wij een hogere macht waaruit wij onze zingeving konden destilleren. Het individu viel in een

FRANK RUITER

donker gat, waardoor het haar ontbreekt aan een waardebepalende autoriteit. Schnitzlers nihilistische kernkritiek richt zich op de waarheidscrisis waar we ons nu in bevinden. Denk hierbij aan fake news, post truth, deep fakes en wat niet al. Met z’n allen raken we verstrikt in het web van algoritmes, waardoor we niet weten of we tot ons nemen wat we écht interessant vinden, of wat Google wíl dat we interessant vinden. Dit veroorzaakt een eenzijdige informatiestroom, waarvan moeilijk te bepalen is of het van een betrouwbare bron afkomstig is of niet. Het in twijfel trekken van ‘de waarheid’ brengt veel onzekerheid met zich mee en vergt een assertieve houding van het individu. Dat is echter zo makkelijk nog niet in een digitaal leven dat wordt gedicteerd door

‘algoritmische orakels’. Juist in deze leegte liggen kapers op de kust: op social media wemelt het van de life coaches en influencers. Schnitzler benadrukt dat we zélf deze queeste naar zingeving moeten aangaan. De gevaren waar Schnitzler ons voor waarschuwt, zijn voor internetgebruikers geen verrassing. Deze kennis heeft echter (nog) niet voor radicale verandering gezorgd, en dat is waar Wij nihilisten een bijdrage aan kan leveren. In dit boek laat Schnitzler zien hoe we weer het heft in eigen handen kunnen nemen. Al met al is Wij nihilisten niet alleen een mooi pleidooi om ons kritisch te blijven verhouden tegenover technologie, maar ook een mooi voorbeeld van hoe Nietzsche’s filosofie ons ook in de hedendaagse maatschappij handvatten kan bieden.

18 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

NOVEMBER

EVA MEIJER

AGENDA In november en december zijn er volop activiteiten voor filosofieliefhebbers. De meeste zijn op locatie en soms is er een optie om het online te volgen. Hieronder staan verschillende activiteiten, van een wandeling tot een workshop. Of kies uit één van de verschillende lezingen. tot onze meest intieme relaties. www.bibliotheekutrecht.nl

Paul van Tongeren 8 NOVEMBER T/M 7 DECEMBER NIJMEGEN – Aan de Radboud Universiteit worden een aantal lezingen gegeven over o.a. filosofie, religie en ethiek. In november denken we met Denker des Vaderlands Paul van Tongeren mee over vriendschap, en bespreken filosoof Pauline Kleingeld en rechtsfilosoof Thomas Mertens de ommekeer van Immanuel Kant. Deze lezingen kunnen online en op locatie gevolgd worden. In december is er een gesprek met voormalig president van de Europese raad, Herman van Rompuy. Is Europa solidair of solitair? Er wordt eerst een korte lezing gehouden en daarna gaat Herman van Rompuy in gesprek met drie Radboud-wetenschappers. www.ru.nl

18 NOVEMBER UTRECHT – Jurriën Hamer schreef eerder dit jaar het boek Waarom schurken pech hebben en helden geluk. In het Filosofisch café Utrecht bespreekt hij de vrije wil. Heeft de mens een vrije wil? Hij legt uit waarom het betwijfelen van de vrije wil implicaties heeft voor onze manier van leven – van politiek

21 NOVEMBER LEUSDEN – Elke derde zondag van de maand wordt in het ISVW in Leusden het Filosofisch Kidscafé georganiseerd voor kinderen van 6 tot 12 jaar. Onder begeleiding van docent basisonderwijs Brenda Raa ontdekken kinderen wat filosofie precies is, leren ze iets meer over ‘de grote denkers’ en worden er denkoefeningen gedaan. Ouders kunnen zich aanmelden voor het filosofisch café voor volwassenen, dat tegelijkertijd plaatsvindt. www.isvw.nl

27 NOVEMBER AMSTERDAM – De Volksuniversiteit biedt een wandeling met gids aan langs vijf filosofietegels in het hart van Amsterdam. Op de tegels staan citaten van filosofen zoals Descartes, Hobbes en Spinoza. Ontdek de verhalen achter de citaten, hoe de

Wat als onze vrijheden ten koste gaan van de natuur? Met filosoof Eva Meijer kijkt hij naar onze vrijheid in relatie tot de natuur. www.sg.uu.nl

denkers de wereld veranderden vanuit Amsterdam en waarom de tegels op de specifieke plekken liggen. www.vrijheidvanamsterdam.nl

2 DECEMBER UTRECHT – Essayist Bas Heijne onderzoekt in drie filosofische gesprekken wat vrijheid betekent en wat het zou moeten betekenen. Hoe verenigen we individuele vrijheden met het gemeenschappelijke belang?

12 DECEMBER ROTTERDAM – Voor wie actief wil nadenken over vriendschap is de workshop Filosofie en levenskunst: Levenskunst en werken aan vriendschap een optie. Sta stil bij vriendschappelijke relaties en ga in gesprek met anderen. De vriendschapsfilosofieën van Aristoteles, De Montaigne, Kant en De Haas worden aangehaald. Hiernaast is er ook aandacht voor het kinderboek Vriendschap is alles van filosoof Stine Jensen en het prentenboek Tapir Tass zoekt van Jan de Bas. www.bibliotheek.rotterdam.nl

19 | BKFILOSOFIE | NOVEMBER 2021

COLUMN

WIN EEN BOEK

Nihilisme

Prijsvraag

FRANK RUITER

Als je niet gelooft in de vrije wil, ben je dan een nihilist? Het is een vraag die lezers mij regelmatig stellen, naar aanleiding van mijn recent verschenen boek, waarin ik betoog dat de vrije wil niet bestaat. Lezers vrezen dat als ik gelijk heb, en hun wil door onverbiddelijke natuurwetten wordt bepaald, het leven geen zin meer heeft. Alles zou toch al vaststaan. Dus waarom zouden ze niet bij de pakken neer gaan zitten? Twee studenten stuurden me een noodkreet: leuk boek, meneer, maar kun je er nu voor zorgen dat we niet verzuipen in complete zwartgalligheid? Gelukkig kan dat. Het ontkennen van de vrije wil hoeft niet te leiden tot nihilisme. Ook als onze keuzes zijn gedetermineerd hebben ze namelijk nog steeds effect. Als je iedere dag lief bent voor je moeder, krijg je een betere band dan als je haar iedere dag negeert. En als je steeds zoekt naar oplossingen, ga je ze vaker vinden dan als je niets doet. Onze keuzes bepalen in significante mate onze levens – ook als die keuzes op hun beurt bepaald worden door genen, omstandigheden en gebeurtenissen die we niet hebben gekozen. Er is uiteraard geen zekerheid dat we morgen de juist beslissingen zullen nemen. Het zou best kunnen dat het onheil in de sterren geschreven staat, en je leven onvermijdelijk richting het noodlot beweegt. Maar dat weten we niet. Ook als de toekomst vaststaat, kunnen wij haar niet voorspellen. Het enige dat we kunnen doen is hoop houden. We kunnen hopen dat we onze angsten overwinnen, met wijsheid leven, en recht doen aan de mensen om ons heen. Het zou zomaar kunnen dat onze toekomst gedetermineerd is prachtig te zijn. Dat is wellicht minder geruststellend dan geloven in een vrije wil. Dan kun je namelijk ook geloven dat mensen niet kleven aan hun getroebleerde verleden, en morgen simpelweg kunnen besluiten radicaal beter te zijn dan vandaag. Wie de vrije wil betwijfelt, laat deze geruststellende gedachte los. Er bestaat slechts een kans dat het leven goed komt. Maar een kans lijkt me voldoende. Alleen als de ondergang een zekerheid is, kan een mens zich enig nihilisme veroorloven. Jurriën Hamer Jurriën Hamer is filosoof en jurist. Hij schreef Waarom schurken pech hebben en helden geluk, dat eerder dit jaar uitkwam bij De Bezige Bij.

De BKFilosofie mag een exemplaar weggeven van Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen van Frank Meester. Wil jij kans maken op dit boek? Beantwoord dan de volgende vraag: Door welk meubelstuk kwam Frank Meester op het idee van het inconsequentialisme? Stuur je antwoord en adresgegevens voor 13 december naar redactie@boekenkrant.com onder vermelding van ‘Prijsvraag BKFilosofie’.

Dit boek kun je winnen Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen van Frank Meester is een filosofisch zelfhulpboek dat je helpt om met meer lichtheid in het leven te staan. Iedereen kent de situatie waarin je probeert consequent te zijn, maar tevergeefs. Frank Meester laat zien waarom dat ook niet anders kan. Er is altijd iets wat aan onze principes ontsnapt, hoe we ons best ook doen. Dat zullen we moeten accepteren. Het boek is bedoeld voor iedereen die het leven serieus neemt, maar niet te serieus.

Frank Meester, Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie, Uitgeverij Ten Have, 240 pagina’s (€ 20,99)

COLOFON CONTACT Boekenkrant Zonnebaan 54 3542 EG Utrecht Nederland Telefoon: + 31 30 2231718 REDACTIE redactie@boekenkrant.com ABONNEMENTEN abo@boekenkrant.com Telefoon: + 31 172 476085 ADVERTENTIES verkoop@boekenkrant.com ONLINE www.boekenkrant.com facebook.com/deboekenkrant @Boekenkrant @Boekenkrant OPLAGE 19.000 VOLGEND NUMMER De volgende BKFilosofie verschijnt op 1 april 2022. HET TEAM Redacteuren Mireille Bregman, Inge Kommeren, Laura Molenaar en Mirjam Mulder Medewerkers Jurriën Hamer, Jenny Janssens en Nora van Ouwerkerk Vormgeving Titus Vegter Uitgever Jan Louwers

BKFilosofie is een uitgave van de Boekenkrant. De Boekenkrant biedt kwaliteit voor een breed publiek. De onafhankelijke redactie van deze maandelijkse krant besteedt aandacht aan literatuur, spanning, jeugd, non-fictie en strips.

J ONG E R E NMANI FE ST VOOR K LIM A AT R E CHT VAA R D I GHE I D D E KLIMAATCRISIS STORMT OP ONS AF. Het dringt nu langzaam tot iedereen door: we krijgen hier allemaal mee te maken. Het zal ons land en onze wereld onherkenbaar veranderen. Wat gaan wij daaraan doen? Het is tijd dat Nederland haar verantwoordelijkheid neemt om de klimaatcrisis aan te pakken. Het is tijd dat vervuilende bedrijven de ramp niet langer groter kunnen maken door olie op het vuur te gooien. Het is tijd dat de gevolgen van de klimaatcrisis niet langer vooral op de zwakste schouders terechtkomen. De tijd dringt. Daarom komen wij als politieke jongerenorganisaties nu samen met dit pleidooi voor de toekomst. Wij roepen alle politieke partijen op deze punten op te nemen in hun partijprogramma’s en het nieuwe regeerakkoord.

1. Volg de wetenschap 2. Ontwikkel een Nederlandse Green New Deal 3. Bescherm de democratie 4. Investeer in groene energie 5. Stimuleer duurzame productie 6. Kies voor meer treinen, minder vliegen 7. Kies voor duurzame landbouw 8. Bescherm de natuur 9. Denk planeetbreed

JON G E R E N. K LIM A AT. NU. € 4,95 In dit boek worden alle punten uit het jongerenmanifest toegelicht door speciallisten op de betreffende gebieden. Ingeleid door Jan Terlouw

Een initiatief van:

uitgeverij

lemniscaat