BKFilosofie april 2017 by Redactie Boekenkrant

april 2017, no. 1 â&#x20AC;&#x201C; De beste bron voor filosofische boeken

Durf te denken!

Met Denker des Vaderlands RenĂŠ ten Bos, filosoferen voor kinderen, Peter Singer en Afrikaanse filosofie

bkfilosofie

april 2017 – pagina 2

Durf te denken! Tessa Posthuma de Boer

op de cover

Melancholie van de onrust Op de cover van deze BKFilosofie staat de omslagafbeelding van Melancholie van de onrust van Joke Hermsen – het Essay van de Maand van de Filosofie 2017, dat vanaf 1 april verkrijgbaar is in de boekhandel. Redacteur Isa Altink geeft haar mening over dit boek. Door Isa Altink

‘D

Joke Hermsen, Melancholie van de onrust, Uitgave van de Stichting Maand van de Filosofie, 155 pagina’s, (€ 4,95)

e melancholie is een stemming die mensen over de grenzen van tijd, cultuur, geloof en etniciteit heen met elkaar verbindt,’ zo stelt Joke Hermsen in De Melancholie van de onrust. Deze stelling weerspiegelt zowel de uitdaging als de hoop van onze samenleving, en maakt dit essay in tijden van politieke verdeling uiterst actueel. Prangende sociale kwesties, zoals de huidige vluchtelingensituatie en een ware epidemie van depressies en burn-outs, zijn voor Hermsen de aanleiding om te onderzoeken hoe we op een andere, meer bevorderlijke manier kunnen nadenken over melancholie. De auteur kiest voor een veelzijdige aanpak: in elk hoofdstuk beschouwt ze de melancholie vanuit een andere invalshoek, aan de hand van thema’s als kunst, kindertijd en liefde, waarbij steeds de ervaring van tijd terugkomt. Vooral haar voelbare bevlogenheid en kennis omtrent tijdsbeleving, waar ze onder meer in haar essaybundel Kairos (2014) al over schreef, inspireert, en geeft een

Joke Hermsen heel nieuw begrip van het belang van ‘quality time’. In de oudheid bestonden er bijvoorbeeld niet één, maar twéé vormen van tijd: Chronos, die wij nog steeds hanteren in de vorm van externe, meetbare kloktijd waarmee we onze agenda’s kunnen volplannen, en Kairos, een meer interne, en bevlogen ‘tussentijd’, die ruimte biedt voor inspiratie en creatie. De door Hermsen besproken thema’s houden allemaal verband met elkaar, en soms komen bepaalde onderwerpen terug in een andere context, waarmee Hermsen zelf ook een beetje de lineariteit los lijkt te hebben gelaten. Toch weet de schrijfster op zo’n diepgaande en tegelijkertijd toegankelijke wijze in gesprek te gaan met filosofen zoals Nietz sche, Lou Andreas-Salomé en Hannah Arendt, dat je zin krijgt om meer van deze denkers te lezen. Dit essay biedt geen concrete aanbevelingen over hoe rust,

empathie en creativiteit een grotere rol in onze samenleving kunnen spelen, maar wel een belangrijke filosofische verdieping. En juist in een tijd van overweldigende informatiestromen en economische focus op efficiëntie en winst, waarin de kunst en filosofie soms schamper worden afgedaan als ‘linkse hobby’s’, zijn zulke momenten van reflectie noodzakelijk. Hermsen slaagt erin vrij abstracte ideeën over de natuur van het mens-zijn op kernachtige wijze te koppelen aan de specifieke politieke situatie in Nederland – zelfs de Teevendeal komt aan bod – en laat daarmee zien hoe relevant de filosofie is. Met haar essay wil ze ook ‘waarschuwen voor een algehele morele depressie’. Ze eindigt dan ook met een hoofdstuk over hoop. Met talloze voorbeelden uit de kunstgeschiedenis, literatuur en poëzie, onderstreept Hermsen haar pleidooi voor het belang van kunst, want ‘kunst vraagt om vertraging en om het niet onmiddellijk vellen van een oordeel.’

bkfilosofie

april 2017 – pagina 3

in deze editie Filosofie voor iedereen

Adrien Norman

redactioneel

Saskia Pfaeltzer

Regine Dugardyn, adviseur BKFilosofie

Uit: Margreet de Heer, Filosofie in beeld, Uitgeverij Meinema, 120 pagina’s (€ 17,95)

Denker des vaderlands

Niet-westers denken

Effectief altruïsme

Aanraders

Stand-up filosofie

Filosoferen voor jong en oud

Arjen Kleinherenbrink

Toegankelijke boeken

Filosofie is kinderspel

Agenda en colofon

Wat kunnen we René ten Bos verwachten? Afrikaanse filosofie met Sophie Oluwole. Goed doen met Peter Singer. Tips van boekhandelaren.

Interview met Laura van Dolron. Sabine Wassenberg geeft filosofieworkshops op scholen. Waagt zich aan een theorie van alles. Filosofieboeken die vooral een gezond stel hersens vergen. Ook in kinderliteratuur maakt filosofie zijn opwachting.

Villa Dio Petres

April is traditiegetrouw de Maand van de F ilosofie. In alle uithoeken van Nederland en Vlaanderen vinden lezingen, festivals, evenementen en andere activiteiten plaats. Meestal gaan die voornamelijk over de westerse filosofie, maar ook de niet-westerse filosofie is in deze tijd van globalisering aan een opmars bezig. Op 15 april vindt In TivoliVredenbrug bijvoorbeeld Thinking Planet plaats, een festival waarbij filosofen uit alle continenten optreden. Jaarlijks verschijnen in ons taalgebied de meeste filosofieboeken vlak voor de Maand van de Filosofie. Een mooie timing voor de Boekenkrant om met een eerste special over nieuwe filosofieboeken te komen, met een mooie mix van interviews, recensies, achtergrond en een agenda. We filosoferen over goede doelen, Chinese en Afrikaanse filosofie, westerse metafysica, opvoeding en kinderen. We spreken onder anderen met de nieuwe Denker des Vaderlands René ten Bos, de bekende Australische filosoof en dierenactivist Peter Singer, maar ook met stand-up filosoof Laura van Dolron. De meeste boeken die aan bod komen, zijn geschikt voor iederfilosofie in beeld een die graag zijn hersens gebruikt. Maar af en toe zit er ook eentje tussen voor de lezer met enige filosofische bagage. Kortom, in deze eerste BKFilosofie voor elk wat wils.

in deze krant

Rue des Archives

+++ De Maand van de Filosofie is aangebroken. Dit jaar is het thema van de maand rust; wat ons betreft een interessante keuze in deze tijden van politieke, maar ook innerlijke onrust. Dit thema zal centraal staan tijdens verschillende lezingen, workshops en festivals in Nederland en België. Blader door naar pagina 35 om te zien welke evenementen wij van harte aanraden! +++ De shortlist van de Socratesbeker is bekend! Ignaas Devisch, Thijs Lijster, Eva Meijer, Henk Oosterling en Marjan Slob maken kans op deze prijs voor het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek van vorig jaar. De Socratesbeker zal op 21 april uitgereikt worden tijdens de Nacht van de Filosofie in Nijmegen. +++ De komende tijd kunnen we uitkijken naar een aantal prachtige heruitgaven van filosofische klassieken. Zo verschijnt Confucius’ De gesprekken opnieuw bij Atlas Contact en geeft Boom een herdruk van De menselijke conditie van Hannah Arendt uit. Ook De wereld van Sofie is voorzien van een nieuwe editie – daar kun je meer over lezen op pagina 29 van deze krant. +++ Kleuren voor volwassenen was al langer een trend, maar nu is er een kleurboek voor filosofieliefhebbers. Het filosofenkleurboek bevat zestien in te kleuren tekeningen – van Nietzsche tot Lao Tse en van Spinoza tot Simone de Beauvoir. Hebben je handen ook wat te doen tijdens al dat denkwerk. +++ Wist je dat filosoferen en vakantie vieren uitstekend samen gaan? BKFilosofie heeft verschillende organisaties ontdekt die buitenlandse filosofische cursussen op droom locaties organiseren. Kijk bijvoorbeeld op www.centre-erasme.nl voor colleges in Frankrijk en www.evdaimonia.com voor een filosofisch verblijf op Kreta. +++

April is de Maand van de Filosofie. Kijk op www.maandvandefilosofie.nl.

Margreet de Heer

bkfilosofie

april 2017 – pagina 4

interview

‘Je moet de mening bestrijden’ eretitel

René ten Bos is de vierde in rij als Denker des Vaderlands, de eretitel van Filosofie Magazine, Stichting Maand van de Filosofie en dagblad Trouw. Wat kunnen we van Ten Bos verwachten? Door Alex Hoogendoorn

a tegen-denker Hans Achterhuis en mee-denker René Gude stelde Denker des Vaderlands Marli Huijer het tussen-denken centraal. Nu geeft zij de spreekwoordelijke fakkel door aan René ten Bos. Zijn denken zou ik een dwaal-denken willen noemen: het is niet tegen, mee of tussen, maar gaat door al het denken heen. Het is een doelbewust dwalen, en dat is precies wat we in dit interview doen.

René ten Bos, Dwalen in het antropoceen, Boom Uitgevers, 192 pagina’s (€ 20,00)

‘Ik stap er gewoon vrij intuïtief in,’ zegt Ten Bos. ‘Ik heb natuurlijk wel kernthema’s.’ Denk hierbij aan transparantie, het centrale onderwerp in zijn boek Bureaucratie is een inktvis, waarmee hij vorig jaar de Socrates beker won. Daarbij wil hij filosofie aantrekkelijker maken voor jongeren. ‘Ik wil ook iets doen aan de kloof tussen wetenschap en samenleving.’ Toch bepaalt volgens hem heel vaak de waan van de dag welke thema’s je als Denker des Vaderlands zult behandelen. ‘Mensen willen van jou een mening en filosofen hebben het doorgaans moeilijk om meningen te formuleren, want filosofie is eigenlijk tegen mening. Doxa was het oude Griekse woord voor mening. Wat doen wij? Wij formuleren

paradoxen. Je moet de mening bestrijden.’ ‘Ik wil wel met een zekere blijmoedigheid filosoferen, ook al schrijf ik over soms zware onderwerpen,’ aldus Ten Bos. Hij is erg beïnvloed door literatuur en poëzie, wat te zien is aan de vele boeken in zijn huis. ‘Ik probeer een zekere literaire kwaliteit in mijn stukken te krijgen,’ zegt hij. Dat literaire is met name sterk aanwezig in zijn metaforen. Zo begint hij zijn nieuwste werk, Dwalen in het antropoceen, met een beeldende anekdote, die bestaat uit verschillende metaforen die in het hele boek terugkomen. Hij prikkelt daarmee beide hersenhelften. ‘Ik probeer filosofie te verbinden met niet-filosofie,’ benadrukt Ten Bos. Alleen filosoferen voor filosofen heeft hij nooit geambieerd. ‘Als je het land doortrekt, zie je vaak alleen grijze koppen.’ Ik grinnik en denk terug aan alle verbaasde blikken die ik als jonge filosofieliefhebber vaak krijg bij een filosofische lezing. Hij vindt het jammer. Als Denker wil hij wel actiever worden op het internet. Of hij daarmee jongeren zal bereiken, kan hij niet zeggen. ‘Ik zoek natuurlijk wel onderwerpen die heel actueel zijn.’ In Dwalen in het antropoceen belicht hij hoe de mens (de antropos) invloed uitoefent op de aarde. Door het onderwerp vanuit verschillende hoeken te bekijken, biedt hij oriëntatiepunten om na te denken over de toekomst. Wel heeft hij zijn twijfels over de naam Denker des Vaderlands. ‘Veel mensen denken dat ze door denken tot oplossingen van allerlei ingewikkelde vraagstukken komen. Dat weet ik niet. Ik kom weleens teksten tegen, waarin

‘Ik ben zelf het voorbeeld van een volkse jongen die het zogenaamd geschopt heeft tot elite. Ik heb ook veel ervaring met elite die volk wordt. Er zijn allerlei kruisbestuivingen.’ wordt gezegd: “Als wij maar de juiste dingen denken, dan komt het goed.” Net alsof denken niet af en toe intrinsiek kwaadaardig kan zijn. Je hebt goed en verkeerd denken en daarover verschilt iedereen van mening,’ aldus Ten Bos. ‘Ik ben wel geneigd om dingen die ik denk niet heel s erieus te nemen, want anders draai je helemaal weg en raak je in de war.’

ij kijkt uit naar een mooie, maar drukke tijd. ‘Ik begrijp dat je als Denker des Vaderlands niet meer echt aan lezen toekomt.’ Aan boeken schrijven zal hij ook niet echt toekomen, maar we kunnen in ieder geval veel columns verwachten. Ook wil hij een tekst schrijven over de botsing tussen elite en volk, die volgens hem een ‘schijnconstructie’ is. Daarvoor wil hij de grotparabel van Plato gebruiken. ‘Ik ben zelf het voorbeeld van een volkse jongen die het zogenaamd geschopt heeft tot elite. Ik heb ook veel ervaring met elite die volk wordt. Er zijn allerlei kruisbestuivingen.’ Volgens Ten Bos leven we ‘in een tijd waarin erg veel gepolariseerd wordt’. Hij beschrijft die

bkfilosofie

april 2017 – pagina 5

denker des vaderlands Corbino

‘Ik ben wel geneigd om dingen die ik denk niet heel serieus te nemen, want anders draai je helemaal weg en raak je in de war.’

René ten Bos tegenstellingen als een schilderij van Mark Rothko, waarop kleurvlakken in elkaar overlopen. ‘Bijvoorbeeld blauw en groen. Je ziet een blauw vlak en een groen vlak, maar niet waar het groene in het blauwe overgaat.’ Hij gelooft niet in de constructie van scherpe scheidingslijnen in de samenleving. ‘Die indifferentiezones vind

ik interessant.’ In zijn boeken dwaalt Ten Bos door die indifferentiezones. Hij bevraagt alles, beschrijft elk standpunt. Het antwoord schuwt hij niet, maar liever stelt hij een wedervraag. Zijn vlijmscherpe analyses brengt hij in toegankelijk taalgebruik. Je kunt niet anders dan lachen om zijn droge,

terloopse humor, omdat je het steeds weer niet verwacht. Met die lach komt dan de ontspanning. Hij sleurt je de diepte in en met elke grap zoom je uit, zodat je het grote geheel weer ziet. René ten Bos is ongekend goed in het stellen van kleine en grote vragen zonder de aandacht van de lezer te verliezen.

Hans Achterhuis

Filosoof en theoloog Hans Achterhuis was de eerste Denker des Vaderlands. Hij won tweemaal de Socratesbeker voor het meest prikkelende filosofieboek van het jaar, eerst voor Met alle geweld en daarna voor De utopie van de vrije markt.

p het toppunt van haar macht had de communistische utopie een derde van de wereldbevolking onder controle. Vandaag de dag geldt iets dergelijks voor de kapitalistische utopie zoals die door Ayn Rand werd gepropageerd. Haar juk is ongetwijfeld lichter, hoewel we het geweld waar de kapitalistische utopie op berust zeker niet mogen veronachtzamen, maar haar aantrekkingskracht is veel groter dan die van het communisme. In De utopie van de vrije markt probeerde ik te begrijpen waarom de kapitalistische of zo men wil neoliberale utopie, ondanks de financiële crisis die zij veroorzaakt heeft, tóch heel veel mensen blijft verleiden. In Koning van Utopia zet ik een stap verder dan in mijn eerdere werk. Mag die kritiek op de kapitalistische utopie zelf een utopisch gehalte hebben? Ik beantwoord deze vraag nu volmondig met ja. Als je het mij vraagt, is dat utopisch geladen tegenwicht zelfs hoogst noodzakelijk. Onze tijd vraagt erom dat we de als

een vanzelfsprekendheid beschouwde gestolde kapitalistische utopie openbreken met (tegen)utopieën. De tijdgeest is veranderd. Ik wil er geen misverstand over laten bestaan dat de grote utopie van een totaal andere samenleving voor mij nog steeds uit den boze is. Maar zonder kleinere utopische experimenten en ideeën dreigt de kapitalistische utopie ons te verlammen. Dat ik voor deze mini-utopieën nu juist inspiratie vind bij Thomas More, is voor mij een van de grootste verrassingen van mijn hernieuwde zoektocht door Utopia.

KONING VAN



€ 14,95

€ 19,95

€ 12,50

€ 19,95

€ 34,95

€ 17,50

bkfilosofie

april 2017 – pagina 7

niet-westers

Een pleidooi voor meerstemmigheid De belangstelling voor nietwesterse filosofie lijkt steeds groter te worden. Zo bracht Ten Have met Michael Puetts De weg. Wat Chinese filosofen ons over het goede leven leren het best verkopende filosofieboek van 2016 uit, en komt de uitgeverij nu met een boek van de Nigeriaanse filosofe Sophie Oluwole. Waar komt de populariteit van dit filosofiegenre vandaan? We vroegen het aan Renate Schepen, filosoof en acquirerend redacteur bij Ten Have. Door Ira Pronk

aar liefst 30.000 exemplaren gingen over de toonbank van De weg. Het was een grote doorbraak voor Ten Have, legt Schepen uit. ‘Het mooie van dit boek is dat het laat zien hoe je de filosofie rechtstreeks in je eigen leven en in het leven met anderen kunt toepassen. Tegelijkertijd geeft het inzicht in hoe je vanuit een Chinees filosofisch perspectief naar de wereld kan kijken. Hopelijk is dit een aanzet voor mensen om verder te kijken, bijvoorbeeld naar de Afrikaanse filosofie.’ Waar de algemene interesse in niet-westerse filosofie nu pas toe lijkt te nemen, is die er voor Schepen al lang geweest. Na haar studie filosofie, die ze niet alleen in Amsterdam, maar ook in Uruguay en Ghana doorliep, werd ze zich van een markant feit bewust: ze had geen opleiding gevolgd in de filosofie, maar in de westerse filosofie. Zelfs tijdens het studeren op andere continenten, stuitte Schepen op de dominantie van de westerse variant. ‘Daarom wilde ik op zoek gaan naar stemmen die nu heel relevant kunnen

Raymond Taudin Chabot

Sophie Oluwole zijn, maar nog te vaak onderbelicht blijven,’ benadrukt ze. Een bijzondere stem vond Schepen in Sophie Oluwole. Van haar hand verschijnt in april bij Ten Have het boek Socrates en Orunmila. Wat we van Afrikaanse filosofie kunnen leren. In dit boek vergelijkt Oluwole de Afrikaanse filosoof Orunmila met Socrates, die we vaak als beginpunt van onze westerse filosofie beschouwen. ‘Het boek van Oluwole is zo bijzonder, omdat het de verwantschap tussen de antieke westerse en Afrikaanse filosofie laat zien. We weten dat filosofische stromingen over de hele wereld vaak tegelijkertijd ontstaan, maar wat betreft het Afrikaanse continent is zulke kennis er nauwelijks. Oluwole laat zien hoe de filosofie zich ontwikkeld heeft. In het Westen is er sinds Plato een binair, oppositioneel denken ontwikkeld, terwijl in de Afrikaanse filosofie juist de verbondenheid en het complementair denken centraal is komen te staan.’ Hierin zit voor Schepen de relevantie voor interculturele filosofie: verschillende filosofische tradities brengen vaak andere elementen naar de voorgrond. ‘We zijn al intercultureel,’ aldus Schepen. ‘Dat zie je al als je naar de grote steden kijkt, naar de achtergronden van alle verschillende mensen. Het zou mooi zijn als er in de boekwinkel eenzelfde soort diversiteit zou ontstaan. Sterker nog: het is bizar dat we dat tot nu toe zo weinig hebben gedaan.

Renate Schepen

Sophie Oluwole Interculturele filosofie helpt ons te begrijpen hoe er vanuit een andere cultuur gedacht wordt en kan ons inzicht geven in interculturele vraagstukken waar we hier in het Westen mee te maken krijgen.’ Schepen doet dan ook een pleidooi voor meerstemmigheid en meervormigheid. ‘Vaak komt de filosofie in vormen voor die je niet direct als filosofie zou herkennen. Zo kent de Afrikaanse filosofie een grote orale t raditie en veel spreekwoorden en is de Latijns-Amerikaanse filosofie vaak literair geschreven.’ Maar boven alles wil Schepen laten zien dat er veel meer stemmen zijn dan we denken. ‘Er is meer dan ja en nee, voor en tegen, westers en niet-westers. Niet alleen tussen de verschillende tradities, maar ook binnen een traditie zijn er stemmen die heel relevant zijn, maar onderbelicht blijven.’

Sophie Oluwole in Nederland Op 23 mei spreekt ze op The School of Life in Amsterdam. Op 27 mei is ze te gast bij het symposium ‘Enlightenment of the Enlightenment’ op de ISVW in Leusden. Kijk voor andere data op www.uitgeverijtenhave.nl.

sophie bósèdé olúwolé

so c r ates en ò r únmìlà wa t w e va n

afrikaanse filosofie kunnen leren

Sophie Oluwole, Socrates en Orunmila. Wat we van Afrikaanse fi losofie kunnen leren, Uitgeverij Ten Have, 224 pagina’s (€ 19,99)

n le ef d e s e Le g s e. l i c i st a w i a e j s d h e t i d n v o d a n he t a l l e o pub w eg t Coen Simon, f s oof en De i lo

it boek.

De weg Wat Chinese ﬁlosofen ons over het goede leven leren Michael Puett en Christine Gross-Loh € 19,99 | paperback | 242 pagina’s ISBN 9789025904159 e-book € 12,99

Rust gevonden? Verdiep je nog eens in de klassieken.

Ken de wereld Een geschiedenis van de ﬁlosoﬁe I Richard David Precht € 29,99 | paperback | 576 pagina’s ISBN 9789025905316 e-book: €12,99

Adv De Weg en Ken de Wereld 183x260mm d.indd 1

13-03-17 16:05

bkfilosofie

april 2017 – pagina 9

peter singer Geven met je hoofd Laat jij je weleens verleiden tot een donatie door foto’s van hongerige kinderen of schattige puppy’s met ronde ogen? Of onderzoek je daadwerkelijk hoe je gift door het goede doel wordt gebruikt? In Effectief altruïsme laat de invloedrijke filosoof Peter Singer zien hoe je maximaal goed kunt doen. Laat in eerste plaats niet je hart, maar je hoofd spreken. Door Nora van Ouwerkerk

ij het grote publiek is de Australische Peter Singer vooral bekend als ideoloog van het dierenactivisme. Singer is hoogleraar bio-ethiek in Princeton en Melbourne en heeft meer dan twintig boeken op zijn naam staan waarvan het bekendste ongetwijfeld Dierenbevrijding, Een ethisch leven is. In Effectief altruïsme komt hij opnieuw met een uitgesproken standpunt. Dit keer gaat het over goede doelen. Wat is effectief altruïsme? ‘Effectief altruïsme is gebaseerd op een simpel idee: we moeten het meeste goed doen wat we kunnen in de wereld. Effectieve altruïsten hebben een bescheiden bestaan en doneren een groot deel van hun inkomen aan effectieve goede doelen. Het ene goede doel is effectiever dan het andere; met vijfhonderd euro kun je een blindengeleidehond opleiden, met diezelfde vijfhonderd euro kun je voorkomen dat tien Afrikaanse

‘Ik was al een effectieve altruïst voordat er een officiële term voor bestond.’

kinderen blind worden door trachoom. Wat is er dan effectiever? De meeste effectieve altruïsten kiezen zelfs een carrière uit waarmee zij veel geld kunnen verdienen waardoor zij nog meer goed kunnen doen in de wereld.’

Tony Phillips

altruïsme

Wanneer ben je zelf in aanraking gekomen met effectief altruïsme? ‘Ik was al een effectieve altruïst voordat er een officiële term voor bestond. In de jaren zeventig hield ik me er al mee bezig toen ik nog een student was aan de universiteit van Oxford.’ Je beargumenteert dat mensen een goed doel met hun verstand moeten kiezen in plaats van met hun hart. Hoe kunnen mensen het nemen van beslissingen die gebaseerd zijn op emoties overwinnen? ‘Dat verschilt per persoon. Sommige mensen begrijpen meteen dat sommige goede doelen tien of zelfs honderd keer zo effectief zijn als andere goede doelen. Andere mensen houden er niet van om alles te berekenen. Zij geven liever met hun hart dan met hun verstand. Het lijkt wel alsof mensen andere keuzes maken als het gaat om donaties aan goede doelen. Stel dat je een nieuwe laptop wilt kopen, dan wil je toch ook waar voor je geld hebben?’ Hoe kunnen mensen die geen bovenmodaal inkomen hebben bijdragen aan effectief altruïsme? ‘Mensen moeten zichzelf een aantal vragen stellen. Geef ik geld uit aan dingen die ik niet echt nodig heb? Is dat geld beter besteed bij een effectief goed doel? Krijg ik voldoening als ik weet dat ik iemand geholpen heb? Is die voldoening meer waard dan dat waar ik mijn geld in de eerste plaats aan uit wilde geven? In denk dat in ieder geval in welvarende samenlevingen de meeste mensen in staat zijn om een aanzienlijke bijdrage te leveren.’

Peter Singer Is de beweging sinds de publicatie van je boek gegroeid? ‘Ja! Ik zeg niet dat dit alleen maar door mijn boek komt. Er zijn gelukkig ook andere factoren, zoals het boek Doing Good Better van William Macaskill en het ontstaan van organisaties rondom effectief altruïsme. The Life You Can Save en Giving What We Can zijn voorbeelden van zulke organisaties die effectieve goede doelen aanraden. Het is erg bemoedigend om te zien hoe effectief altruïsme groeit, het wordt een wereldwijde beweging.’ Wat zou je het liefst hebben dat een lezer meeneemt na het lezen van het boek? ‘De boodschap zit hem in maximaal goed doen. We moeten niet alleen denken aan goed doen in ons leven, veel mensen doen al heel veel goed, maar dit is nog niet genoeg. Wat we uiteindelijk willen is dat mensen maximaal goed doen met de middelen die zij bereid zijn te doneren om de wereld beter te maken. Ik hoop dat meer mensen gaan nadenken over hoe zij hun middelen het meest effectief kunnen inzetten.’

Peter Singer, Effectief altruïsme. 1. Ontdek hoe je het meeste goed kunt doen in de wereld. 2. Doe het, Uitgeverij Lemniscaat, 200 pagina’s (€ 19,95)

Peter Singer komt naar Nederland! 28 mei: Lezing van Peter Singer en workshops om ‘beter goed te doen’ tijdens de lancering van Stichting Effectief Altruïsme Nederland bij Seats2Meet Utrecht CS. www.effectief altruisme.nl 29 mei: Lezing van Peter Singer en interview over ‘Ethics for One World’ op Roeterseiland te Amsterdam. www.roomfor discussion.com

bkfilosofie

april 2017 – pagina 10

boekfragment: Alles is een machine In dit kraakhelder geschreven boek laat Arjen Klein herenbrink eens en voor altijd zien hoe onze realiteit écht in elkaar zit.

F Arjen Kleinherenbrink, Alles is een machine, Uitgeverij Boom, 260 pagina’s (€ 20,00) www.boomfilosofie.nl

ilosofie begint met het besef dat de werkelijkheid absurd is. We worden iedere dag wakker in een wereld vol oceanen, schoenzolen, orgasmes, vergaderingen, zilver, insecten, zendmasten en andere entiteiten die eigenlijk niets met elkaar te maken hebben. Bovendien vallen al die zaken uiteen in een onthutsende diversiteit aan types en schalen: gigantische sterren bestaan tegelijk met nederige zandkorrels, hypercomplexe mensen met doodsimpele amoebes, dynamische regenwouden met onverstoorbare kiezelstenen, enzovoort. Ten derde zijn al deze objecten vergankelijk. Ongeacht verschillen in hun levensduur zijn ze allemaal verwikkeld in een spel van ontstaan en vergaan. Desalniettemin maakt al dat spul deel uit van één en dezelfde realiteit. Er zijn nergens stukken ‘niets’ die dingen van elkaar scheiden. Op de een of andere manier lijken impala’s, websites, loempia’s, emoties en Alpha Centauri dus bij elkaar te horen, maar hoe? Kennelijk zorgt iets voor hun onderlinge samenhang, maar wat? Voor de eerste filosofen waren de dingen zelf geen serieuze kandidaten voor die functie. Normale objecten leken te zwak, tijdelijk, lokaal en veranderlijk om te dienen als grond of lijm voor alles wat bestaat. Er moest daarom iets anders worden gevonden, iets wat de ultieme realiteit zou vormen waaraan de wereldse dingen hun bestaan konden ontlenen. Dat idee leidde tot een oorlogsverklaring aan de dingen, die tot op de dag van vandaag de filosofie domineert. De Amerikaanse filosoof Graham Harman beschrijft dit als volgt: In het begin was filosofie een

onderneming die tegen het object was georiënteerd. De normale menselijke ervaring stuit op een versplinterde wereld van eenheden: natuurlijke objecten zoals bloemen, sterren en wilde dieren; kunstmatige objecten variërend van piratenschepen tot kopermijnen; en de omvang van zowel de natuurlijke als de kunstmatige soorten varieert enorm, van minuscuul tot gigantisch. Ondanks onze constante ervaring van objecten in het dagelijks leven begon de filosofie […] als een poging om een fundamentelere realiteit beneden al deze entiteiten te vinden. ‘Echt’ denken over de grote vragen die ons op eenzame momenten overvallen zou vanaf dat moment bestaan uit het passeren van objecten in naam van een zoektocht naar een fundamentelere realiteit. Zoeken naar de hoogste waarheden over de belangrijkste kwesties zou voortaan altijd beginnen met het elimineren van lokale dingen en gebeurtenissen. Men vond die laatste slechts irrelevante details die onze aanschouwing van het eeuwige bemoeilijkten. Wie wilde weten wat liefde is moest niet gaan piekeren over een specifieke relatie, maar over liefde in het algemeen. Wie wilde weten wat rechtvaardigheid is moest niet nadenken over Poncke Princen of Edward Snowden, maar over rechtvaardigheid als universele en tijdloze categorie. Wie wilde weten wat de realiteit is moet dan ook beginnen met abstraheren van alle concrete dingen die er bestaan. Het beroemdste verhaal in de filosofie is een legitimatie van deze denkwijze: Socrates die de dingenzwerm afschildert als weinig meer dan schaduwen op de wand van een grot. Wie wijsheid wilde verwerven moest de grot weten te verlaten en afreizen naar een domein van eeuwige vormen en zuivere waarheden,

want alleen dat is realiteit, aldus Socrates. Al het andere is slechts een kopie of reflectie. Deze manier van denken is niet slechts voorbehouden aan oude dode Grieken. Ze is ook nu nog springlevend. In de afgelopen tweehonderd jaar heeft de filosofie gedraaid om een rabiaat antirealisme ten aanzien van de dingenzwerm, zodat het boeken van filosofische vooruitgang gelijkstond aan het elimineren van nóg meer entiteiten. Stuk voor stuk beschuldigden filosofen hun directe voorgangers ervan dat hun systeem nog steeds het bestaan van bepaalde concrete entiteiten vooronderstelde. Goede filosofie, zo was het idee, bestond erin om ook die steevast naar de hoop van oninteressante, irreële en het denken onwaardige zaken te verwijzen. Ook de tussenliggende eeuwen aan filosofie zijn grotendeels een geschiedenis van opeenvolgende dualismes. Een dualisme brengt een absoluut onderscheid aan in de realiteit. Aan de ene kant van die scheidslijn plaatst men de dingenzwerm, aan de andere kant plaatst men één of enkele zaken die voorondersteld worden de motor, oorzaak, bron, essentie van die zwerm te zijn. Dat tweede kamp is daarmee de feitelijke realiteit waar het eerste slechts een magere afspiegeling van is. […] De nieuwe filosofische stroming die ik voorsta, het machinisme, verzet zich te vuur en te zwaard tegen iedere vorm van dualisme.

bkfilosofie

april 2017 – pagina 11

boekfragment: Hersenbeest

Marjan Slob, Hersenbeest. Filosoferen over het brein en de menselijke geest, Uitgeverij Lemniscaat, 211 pagina’s (€17,95) www.lemniscaat.nl

Marjan Slob is essayist, filosoof en columnist voor de Volkskrant. In haar essay Hersenbeest laat ze zien wat er mooi en opwindend is aan hersenwetenschap. Ze belicht ook waar die wetenschap stuit op de grenzen van haar kunnen. Hersenbeest is genomineerd voor het beste filosofieboek van het jaar.

k heb grote moeite met luidruchtige hersenwetenschappers die in de publieksmedia met “wetenschappelijke onthullingen” komen over hoe mensen “echt” in elkaar zouden zitten. Ik hoor hen namelijk niet over de sturende kracht van het vocabulaire dat onderzoekers kiezen om de werkelijkheid te benaderen. Zij lijken niet te beseffen dat woorden de werkelijkheid niet

zijn – en wat dat betekent voor de hele wetenschappelijke onderneming. En vooral ook negeren ze die primaire vraag: hoe kun je als mens een instrumentarium ontwikkelen waarmee je jezelf bestudeert, en desondanks objectiviteit claimen? Hersenwetenschappers die publiekelijk ‘de mens’ gaan duiden, spinnen garen bij dat valse aura van superieure, échte wetenschap dat de hersenwetenschap omgeeft. Dat zou zo erg nog niet zijn, ware het niet dat deze populaire verhalen over ‘hoe we echt in elkaar zitten’ de taal dreigen weg te blazen die we in de loop der eeuwen zorgvuldig hebben opgebouwd in onze pogingen om over onszelf na te denken. Als taal onze belangrijkste en mooiste technologie is, zoals ik beweer, dan hebben juist de geesteswetenschappen op het terrein van het menselijk

zelfbegrip een enorm verfijnd en subtiel instrumentarium te bieden. Wijze hersenwetenschappers profiteren daarvan, in plaats van er neerbuigend over te doen! Ik geloof hartstochtelijk dat we naast die machtige, kwantitatieve hersentaal over de mens ook een taal van de unieke en onberekenbare mens moeten koesteren. Alleen zo kunnen we de vrije ruimte in onze samenleving behouden, alleen met die taal kunnen we onze politieke hoop uitspreken, alleen vanuit die modus kan de liefde ons overrompelen. En er is ook nog een andere, simpele reden om de taal van de geesteswetenschap hoog te houden: de waarheid is ermee gediend.

boekfragment: Paniek in de polder Jos de Mul is hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en is de auteur van Cyberspace Odyssee, De domesticatie van het noodlot en Kunstmatig van nature.

Jos de Mul, Paniek in de Polder. Polytiek in tijden van populisme. Lemniscaat, 328 pagina’s (€ 19,95) www.lemniscaat.nl

at te doen met populistische leiders als Wilders, Trump, Orbán en Erdogan, die de democratie slechts lijken te gebruiken als een middel om een minder democratische of zelfs totalitaire staat te vestigen? In zulke gevallen kan de tragische situatie zich voordoen dat – een deel van – de bevolking of de internationale gemeenschap een pluralistische democratie alleen kan veiligstellen met ondemocratische machtsmiddelen. Dergelijke dilemma’s vormen een reden te meer om het populisme niet als een

‘heilzame ziekte’ te laten uitwoeden en andere partijen te laten infecteren. We kunnen beter proberen het populisme bijtijds te domesticeren door het in het democratische proces te betrekken. De oplossing voor de vermeende ‘crisis van de democratie’, het ‘democratisch tekort’ of ‘de kloof tussen politiek en burger’ is niet gelegen in meer democratie, maar in betere democratie. Dat wil zeggen dat de politieke partijen zich moeten richten op de belangrijke (bovennationale) thema’s – migratie, milieu, globalisering, terrorisme – en daarbij de belangen van alle bevolkingsgroepen dienen te representeren, ook van die groepen die nu hun heil zoeken bij niet-democratische en -rechtsstatelijke partijen als de pvv. Het is Europa in de afgelopen eeuwen gelukt om uiteenlopende vormen van religieus en seculier fundamentalisme – christendom,

communisme, fascisme – te domesticeren en hieraan een meer of minder spanningsvolle plaats toe te wijzen binnen de liberale democratische rechtsstaat. De wereldwijde opmars van het populisme is een indicatie dat de fundamenten van de neoliberale ideologie – de laatste van de grote verhalen - scheuren beginnen te vertonen. De opgave is het populistische verzet te transformeren tot een constructieve kracht. Wie in de Polder leeft, mag zijn zegeningen tellen. In het veelstemmige gekrakeel dat momenteel de rust in de Polder verstoort, wordt dat nogal eens vergeten. Het enige dat nog aan ons Poldergeluk ontbreekt, is een Deltaplan dat de paniek buiten de Polder houdt en het tragisch besef erbinnen.

Een filosofische roman van meesterdenker

PETER SLOTERDIJK Controversieel, non-conformistisch, geestig: Peter Sloterdijk gaat het experiment aan en verrast zijn publiek met een filosofische roman. ‘Sloterdijk is de immer prikkelende en vlijmscherpe analist van onze huidige tijd.’ – Der Spiegel

‘Sloterdijks stijl parelt en schuimt als in zijn filosofische werk (...) Het Schellingproject is een onderhoudende bijdrage aan de geschiedenis van de evolutie.’ – Tages-Anzeige

www.boomfilosofie.nl

bkfilosofie

april 2017 – pagina 13

boekfragment: Ken de wereld In Ken de wereld schetst Richard David Precht met schwung een magi strale geschiedenis van de westerse filosofie vanaf de vroege Oudheid tot de late Middeleeuwen.

W Richard David Precht, Ken de wereld. Een geschiedenis van de filosofie. Deel 1 – Oudheid en middeleeuwen, vertaling: Karl van Klaveren, redactionele bewerking: Michel Meynen, Uitgeverij Ten Have, 576 pagina’s (€ 29,99) www.uitgeverijtenhave.nl

eten en geloven, rationaliteit en mythisch denken, verklaring en zingeving zijn in ons leven onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het ene is niet noodzakelijk ‘beter’ dan het andere. Het dient slechts een ander doel. […] Deze overwegingen helpen ons om de betekenis van de vroege Griekse filosofie voor de geschiedenis van het Avondland te begrijpen. Want blijkbaar hebben we ook in de Ionische natuurfilosofie te maken met een onafscheidelijk mengsel van mythisch en logisch denken. En juist uit dat mengsel ontstaat in het oude Griekenland dat wat we ‘filosofie’ noemen – de ‘liefde voor wijsheid’. De opkomst van de filosofie is dus niet de stapsgewijze vervanging van het mythisch denken, zoals men lange tijd heeft gedacht. Het betreft veeleer een poging om mythe en logos met elkaar te verzoenen – om een verklaring van de natuur en haar processen te vinden, die ‘rationeel’ en zonder religieuze vooroordelen is en toch ook de behoefte aan zin en betekenis bevredigt. Wat met Thales, Anaximander en Anaximenes begint, is niet de vervanging van de mythe door de logos. Maar de logos komt wel langzaam als een tweede denkvorm naast het mythische denken te staan – vooral daar waar een dergelijk alternatief denken zich opdringt. Blijkbaar stoot de ‘rationele’ verklaring op een grote leemte. Homerus en Hesiodus leveren in de 6e eeuw v.Chr. geen bevredigende antwoorden meer op de vragen die men nu heeft: hoe je omgaat met een markt vol ‘goederen’ waar je behoeften en vraag moet zien te

onderscheiden; of hoe je omgaat met gastarbeiders en welk loon die moeten krijgen. Uit de ervaring blijkt ook niet hoe je moerassen drooglegt, aquaducten bouwt, hoe je met andere culturen omgaat, hoe je koloniën inricht, handel organiseert en juridisch onderbouwt, of hoe de armoede in de steden in toom moet worden gehouden. Juist in de nieuwe levensgebieden van de techniek, de natuurwetenschap, de handel, het recht en de politiek doet de logos zijn intrede, het streven naar een logische en redelijke verklaring of fundering van bepaalde dingen. Wat het privéleven betreft kan er nauwelijks van een intrede van de logos sprake zijn. Terwijl het samenleven in de stadstaat, de polis, steeds meer vanuit het perspectief van de redelijke organisatie wordt bezien, blijft de privéhuishouding, de oikos, daar veelal van uitgezonderd. De scheiding van beide levensgebieden in de 6e eeuw v.Chr. heeft al een langere geschiedenis. De wereld van de private oikos is vooral de wereld van de vrouwen, de slaven en de kinderen. De publieke wereld van de polis is daarentegen een mannenzaak. De scheiding van het economische en private leven aan de ene kant en het ideële en politieke leven aan de andere kant is zo scherp, dat men de ene wereld vooral met de vrouwelijke en de andere met de mannelijke natuur identificeert. En hoe meer de logos de wereld van de polis gaat beheersen, des te sterker wordt het onderscheid tussen de zogenoemde mannelijke en vrouwelijke natuur. Het abstracte, ideële en rationele aan de ene kant en het concrete, materiële en irrationele aan de andere kant. Deze splitsing heeft enorme sociale gevolgen en zal ons in het vervolg nog intensief bezighouden. Maar zelfs onder mannen verandert de oude Griekse wereld niet meteen in een kring van logici.

In de polis worden nog jarenlang offers gebracht, culten bedreven en religieuze feesten gehouden en raadpleegt men bij belangrijke beslissingen het orakel van Delphi. […] Bij het voortleven van mythe en bijgeloof door de eeuwen heen voegt zich een sterk verschil tussen de opkomende handelssteden en het rustieke achterland. Uit de landelijke streken is nauwelijks een filosofische tekst bekend en ook geen baanbrekende uitvinding of ontdekking. Blijkbaar hadden de boeren in veel streken niet de problemen die in de handelscentra van Griekenland en Zuid-Italië, Athene of Korinte tot een nieuwe manier van denken leidden, die naast de oude kwam. Het ‘Griekse wonder’ vond dus niet overal plaats, maar slechts op enkele plaatsen. Het was, wat niet vreemd is, een aaneenschakeling van economische en sociale ontwikkelingen die dit wonder mogelijk maakten. En een van de belangrijkste oorzaken van de grote omwenteling in de samenleving en het denken was – het geld!

Bert Keizer ÂŠ Maartje Geels

Filosoof en arts Bert Keizer vertelt in Vroeger waren we onsterfelijk over zijn leven en werk. Hij is met pensioen als verpleeghuisarts en nu werkzaam bij de Levenseindekliniek.

k ben met pensioen gegaan, dat wil zeggen: uit loondienst vertrokken. Voordat je met pensioen gaat, zit er nog een hele wereld tussen jou en de dood, namelijk je werk. Dat werk mag dan verworden zijn tot iets wat je niet wilt doen vanwege de manische computergestuurde robotiserende controlezucht van software-verslaafde zorgverzekeraars, toch hield datzelfde werk je al die jaren mooi weg bij al te lang zeuren over het menselijk tekort, want op het werk zaten mensen op me te wachten. De Engelse schrijver Philip Larkin lachte om wat hij zag als een komische manoeuvre: een mens ontworstelt zich aan het gezin waar hij uit komt, om een stukje verderop zijn kop Bert Keizer in precies weer zoâ&#x20AC;&#x2122;n strop te steken. Zo ook de verse pensioengenieter. Met zachte drang naar buiten geduwd om plichtloos te gaan rondrennen in een eindeloos grote speelwei, meldt hij zich na een minuut of vijf alweer bij een andere deur van het â&#x20AC;&#x2DC;drukdrukdruk-complexâ&#x20AC;&#x2122;, in de hoop weer naar binnen te mogen. Collega Mieke nam de tijd om mij eens rustig te gaan roosteren boven de gloeiende as van mijn uitdovende carriĂ¨re als verpleeghuisarts. â&#x20AC;&#x2DC;Pensioen, wat ga je dan doen?

ď?¨ď?Ľď?Źď?°, ď?˛ď?ľď?łď?´

Die Levenseindekliniek hou je toch niet vol. Er zijn veel leukere dingen. Boek over je moeder schrijven, golfen, e-bike kopen en natuurlijk de Camino naar Santiago de Compostela! Jezelf weer helemaal hervinden, of kwijtraken natuurlijk. Kortom, je moet grondig gaan genieten, echt alleen maar Leuke Dingen doen.â&#x20AC;&#x2122; Ik was inmiddels de gang op gevlucht, waar ze me nog net wist na te roepen: â&#x20AC;&#x2DC;Je hebt nu altijd vakantie, tot je dâ&#x20AC;&#x2122;r dood bij neervalt!â&#x20AC;&#x2122;

EINDELIJK

â&#x201A;Ź 19,95

â&#x201A;Ź 12,50

Vroeger waren we onsterfelijk

Tumult bij de uitgang

Waar blijft de ziel?

literatuur en geneeskunde

rond het graf

Tegen het â&#x20AC;&#x2DC;Breinreductionismeâ&#x20AC;&#x2122; van Dick Swaab

bkfilosofie

april 2017 – pagina 15

Leesadvies

Michael Sandel, Politiek en moraal. Filosofie voor het publieke debat, 384 pagina’s, Uitgeverij Ten Have (€ 29,99)

Helen Westerik

De experts

De boekhandelaar tipt Wat waren dit jaar de beste filosofieboeken? Wij vroegen het aan twee boekhandelaren met een passie voor filosofie. Helen Westerik

Boekhandel Athenaeum in Amsterdam Boek Dierentalen van Eva Meijer

‘H

et is een rijk boekenjaar geweest voor de filosofie. Wat mij opviel is dat er langzamerhand meer diversiteit begint te komen. Waar het lang een discipline is geweest voor witte heren op leeftijd, klinken er nu ook andere geluiden, zoals Kritiek van de Zwarte Rede van Mbembe. ‘Een ander opvallend f enomeen is dat er nu serieuze aandacht is voor dieren. Voorheen stond Peter Singer op eenzame hoogte met zijn pleidooi voor dierenrechten. Nu zijn er studies naar cognitie, communicatie en emotie bij dieren. Promovenda en romanschrijfster Eva Meijer heeft met Dierentalen een toegankelijk

Thomas Barbier van De Reyghere boek geschreven, waarin ze vooral betoogt dat het vermogen van dieren om te communiceren niet te toetsen is aan hoe snel of goed ze mensentaal kunnen leren. Een paard heeft er niets aan tot tien te kunnen tellen. Maar voor een stokstaartje is het wel nuttig om de familie te kunnen waarschuwen als er een man in de buurt is met iets dat een geweer zou kunnen zijn. Ze blijken daar een aardige ‘woordenschat’ voor te hebben, waarbij ze vrij precies de man kunnen beschrijven: kleur trui, afstand, wat hij meedraagt. ‘Het belang van dit boek is het herijken van communicatie. Lange tijd hebben we het gebruik van gereedschap en taal als uniek menselijke eigenschappen gezien. Nu beide dat niet blijken te zijn, moeten we maar eens nadenken over onze plaats in het dierenrijk.’ Thomas Barbier

Boekhandel De Reyghere in Brugge Boek Politiek en moraal. Filosofie voor het publieke debat van Michael Sandel

‘H

oe heeft het economisch denken de politieke wereld overgenomen? Dat is de hoofdvraag die Michael Sandel in zijn nieuwe

boek stelt. De macht van getallen en de drang van de markt om op elk mogelijk goed, elke dienst of zelfs maar ieder idee een euro- of dollarwaarde te plakken is uit de maatschappij niet meer weg te denken. Maar worden we daar ook beter van? Wat gebeurt er immers met onze integriteit wanneer we inherent persoonlijke rechten beginnen verhandelen? ‘Door economie als moreel neutrale wetenschap te beschouwen, ontdoen economen zich van alle verantwoordelijkheid over de gevolgen van hun keuzes. Monetair kan een bedrijf, groep of individu er misschien op vooruitgaan, maar het is slechts een stap richting corruptie en afbreuk aan wat ons net mensen maakt tot op het perverse af. En als alles vermarkt wordt, hoe zit het dan met zaken als kiesrecht, kinderwens, organen, en dergelijke meer? Bovendien wordt ook de kloof tussen rechtenloze armen en rijken die zich alles permitteren steeds groter. ‘Sandel verzamelt in dit boek essays die uitzicht bieden op morele dilemma’s, gaat op zoek naar een manier om normen en waarden in ere te herstellen en componeert op die manier een eigen inconvenient truth voor de politieke klasse.’

Eva Meijer, Dierentalen, ISVW Uitgevers, 176 pagina’s (€ 17,50)

‘En als alles vermarkt wordt, hoe zit het dan met zaken als kiesrecht, kinderwens, organen, en dergelijke meer?’

bkfilosofie

april 2017 – pagina 16

interview

Het beest in de bek kijken interview

In haar voorstelling Wij vraagt de stand-up filosoof Laura van Dolron zich af wat we bedoelen als we ‘wij’ zeggen. Haar politieke en persoonlijke speech is nu ook in boekvorm verschenen. We spraken met Laura over haar werkwijze en de onderwerpen uit haar boek. Door Justin Waerts

Wat is het verschil tussen jouw voorstellingen en cabaret? ‘Er zitten minder grappen in mijn voorstellingen. Ook het verlangen naar de grap is minder groot. Ik heb gewoon gedachten waar mensen soms om moeten lachen. Maar voor mij zijn het gedachten, geen grappen.’ Alles heeft met verwachting te maken? ‘Vooral met het wegnemen ervan. Ik maak vaak naïeve, open

Hoe kwam je op het idee voor Wij? ‘In het theater moet je ver van tevoren een titel voor je voorstelling hebben. Ik weet alleen nooit wat ik ga maken. Ik verzin Sanne van Dort

Je wordt stand-up filosoof genoemd. Wat is dat? ‘Toen ik op de Toneelacademie Maastricht zat, maakte ik voorstellingen waarbij mensen als zichzelf op het podium stonden. Dat was het uitgangspunt, mensen die hardop nadachten. In het café ging het vervolgens over de vraag of mijn voorstellingen theater waren of niet. Dat vond ik zulke oninteressante labelgesprekken. Na veel gedram heb ik een keer geroepen: ‘weet ik veel, stand-up philosophy ofzo.’ Het begon als grap. Toen ik dat later in een interview zei, werd het meteen opgepikt. Het was vooral bedoeld als woord waarmee ik fris de wereld in kon gaan.’

dus vaak eerst een titel, een kapstok waar van alles onder kan. Bij mijn vorige show, Liefhebben, deed ik hetzelfde. Toen wilde ik een warme, helende voorstelling maken. Ik probeerde daar met taal iets positiefs te creëren. Met Wij wilde ik hetzelfde in taal teweegbrengen. Het bleek alleen lastiger dan ik dacht.’

opmerkingen – zo open dat mensen erom moeten lachen. Emilio Guzman (Laura is zijn regisseur – red.) kan bijvoorbeeld zeggen: “In dit stukje moeten nog wat grappen.” Zo werk ik niet. Als ik eenmaal op het podium sta, dan komen er vanzelf meer grappen bij. Het is fantastisch om vierhonderd mensen aan het lachen te maken. Zeker als dat niet van tevoren gepland is.’

Laura van Dolron

‘Bij mijn vorige show, Liefhebben, deed ik hetzelfde. Toen wilde ik een warme, helende voorstelling maken. Ik probeerde daar met taal iets positiefs te creëren.’

Wat gebeurde er? ‘Ik was dat zachte een beetje beu. Liefhebben heb ik twee jaar gespeeld. De echte wereld kwam daardoor in een schril daglicht te staan. Ik heb inmiddels een dochter. Voor die tijd was ik zo’n beetje Alice in Wonderland. Nu ik zelf zo’n engeltje heb rondlopen, krijg ik het gevoel dat ik daar iets tegenover moet stellen. Alsof ik haar moet beschermen. Mijn dochter is zo ontzettend vol van vertrouwen, ze gelooft dat de wereld mooi is, en iedereen lief. Ik wilde me niet tot de tanden toe bewapenen, maar ik had wel behoefte aan een kritische blik.’ Wilde je meteen een boek van de voorstelling maken? ‘Ik hoor vaak dat mensen de oneliners uit mijn voorstellingen willen onthouden. Mijn boeken zijn dus ook een beetje voor het publiek van mijn voorstellingen. Ik zie ze als kleine vredessoldaatjes, die ik na mijn voorstellingen de wereld in stuur, terwijl ik zelf thuis rompertjes vouw. Dat is tegelijk een heel eng idee.’ Hoezo? ‘Mijn voorstellingen zijn elke avond anders. Soms zeg ik iets anders, of het publiek reageert niet zoals verwacht. Op een podium zet je alles in om mensen te laten begrijpen dat het ertoe

bkfilosofie

april 2017 – pagina 17

laura van dolron KAMERICH & BUDWILOWITZ EYES2

‘In mijn boek plaats ik de vluchteling tegenover ons als de ander. We denken vaak dat we in de war raken door anderen, maar je raakt juist in de war als je anderen buitensluit.’ doet. Een boek is een vast gegeven. Het is eng om woorden achter te laten op papier, om zelf niet aanwezig te zijn om het belang ervan te benadrukken.’ Wie zijn ‘wij’ in je boek? ‘Dat is juist mijn zoektocht geweest. Ik denk dat Wij. gaat over de rijke westerling die zonder oorlog is opgegroeid. Die pijn beangstigend vindt, omdat het leven bijna geen lijden meer kent. Natuurlijk weet ik dat er Nederlanders zijn die diep in de shit zitten. Maar mijn boek gaat vooral over mijn theaterpubliek. Dat was tegelijk de kritiek die ik kreeg van een recensent, die zei dat het te veel over de mensen in de zaal ging. De rijke, verwende, Vrij Nederland-lezende persoon. Ik vind dat soms een beetje vermoeiend. Ik richt me toch op het publiek dat naar mij komt kijken? Waarom moet je je als linkse, geëngageerde kunstenaar tot de PVV-stemmer richten, maar zegt niemand tegen Frans Bauer dat hij ook in het Concertgebouw moet zingen?’ Hoe zou je onze identiteitscrisis omschrijven? ‘We kennen de schreeuwende wanhoop van oorlog niet. Dat is voor mij de kern. In mijn boek plaats ik de vluchteling tegenover ons als de ander. We denken vaak dat we in de war raken door anderen, maar je raakt juist in de war als je anderen buitensluit. Omdat je dan niets meer hebt om je toe te verhouden. Mijn boek is een pleidooi voor het zoeken, voor het niet-weten.’ Wordt het juist geen tijd om

Laura van Dolron voor onze idealen te vechten? ‘Je kunt je afvragen of vechten de juiste manier is. Als mensen agressief zijn, moet je er misschien iets anders tegenover zetten. Trump daagt Amerika enorm uit, zodat mensen, media en bedrijven zich beginnen te verdedigen. Ik ben benieuwd of wij hetzelfde zullen doen, stel dat Wilders aan de macht komt. Wij zwelgen iets meer in zelfhaat.’ Waar ligt dat aan? ‘Nederlanders zijn trots op het feit dat zij niet trots zijn. Dan wordt het wel heel lastig. Zelfkritiek is een groot goed, maar bij ons is het onderhuids geworden. We vinden het heel normaal om achter een muurtje weg te duiken als we in het buitenland Nederlanders tegenkomen. Als je Marine Le Pen hoort, die pleit voor een trots Frankrijk, dan denk je: die gedachte ontbreekt hier. We zouden trotser moeten zijn. Nu vind ik dat populisten in Europa niet echt verder komen in

het concreet maken van dat verhaal. Daar zit juist het probleem. Waarop moeten we trots zijn? Als je niet trots op jezelf bent, is het wel zo fijn om iets te hebben waar je tegenop kijkt. God is er niet meer, dat is het hele probleem.’ Dat zei Nietzsche meer dan honderd jaar geleden ook. ‘Ja, wat blijft er over als je God wegneemt? Hartstikke leuk dat je heilige huisjes omverschopt, maar het was ook leuk geweest als er iets anders voor in de plaats kwam. Nu zitten we een beetje glazig naar elkaar te kijken. Ik heb het voordeel dat mijn voorstellingen goed lopen, misschien wel omdat er minder kerken zijn. Ook cabaretiers springen in dat gat. Het blijft alleen lastig om ergens volledig in te geloven. Maar we moeten op zoek blijven gaan. Of zoals René Gude zei: we moeten het beest in de bek kijken. En niet te snel met oplossingen willen komen.’

Laura van Dolron, Wij., Uitgeverij ISVW, 120 pagina’s (€ 14,50)

bkfilosofie

april 2017 – pagina 18

interview

Het onbespreekbare bespreekbaar maken

Sabine Wassenberg, Kinderlogica. Filosoferen op een multiculturele school, Uitgeverij Lemniscaat, 232 pagina’s (€ 16,95)

Workshops Sabine Wassenberg geeft deze maand workshops filosoferen voor jong en oud: 7 april – De Nieuwe Boekhandel te Amsterdam vanaf 10:00. 22 april – lezing tijdens Nacht van de Filosofie in Den Haag. 23 april – Bibliotheek Westwijk in Amstelveen vanaf 11:00.

Ingrid Vente

burgerweeshuis

Deze maand verschijnt Kinderlogica, het nieuwe boek van Sabine Wassenberg (36). De afgelopen jaren gaf ze filosofieles op multiculturele scholen in AmsterdamWest, een ervaring waarbij ze ook haar eigen waarden en oordelen opnieuw in vraag moest stellen. Door Pim Cornelussen

n Kinderlogica gaat Wassenberg met kinderen het gesprek aan over ‘heikele thema’s’ als seksualiteit, terrorisme en discriminatie. Ze beschrijft op levendige wijze hoe kinderen met andere achtergronden denken over ongelijkheid, geloof en waarheid. Een pleidooi voor een open houding. Je vertrekt vanuit de ‘zelfdenkzaamheid’ van kinderen. Is het niet te vroeg om kinderen deze verantwoordelijkheid van zelfstandigheid al te geven? ‘Nederlandse basisscholen zijn verplicht om burgerschap in het onderwijs mee te nemen. Dat kun je uitleggen als het gevoel dat je deel bent van een maatschappij, maar ook dat je om kunt gaan met verschillen. Daarbij is filosofie een mooie ingang om dit bewustzijn te creëren. Ik vind zelf dat een kind er klaar voor is als hij of zij kan schrijven. Dan ben je rond de acht jaar.’ Waarom is filosofie de aangewezen vorm om gevoelige onderwerpen bespreekbaar te maken? ‘Juist omdat je als gespreksleider geen mening hoeft te hebben. Leerkrachten maken zich

Sabine Wassenberg weleens zenuwachtig over de vraag hoe ze zich moeten verhouden tot bepaalde kwesties, zoals homoseksualiteit, terrorisme en geloof. Ik noem dat “heikele thema’s”, dingen die een beetje taboe zijn. Filosofie is dan heel geschikt, omdat elke mening mag. Maar de leerling wordt wel uitgedaagd om die meningen dieper te beargumenteren, en om te luisteren naar de argumenten van de ander, zodat juist het gesprek mogelijk wordt.’ Kan je met deze lessen overal terecht?

‘Bij sommige gelovige scholen is dat moeilijk. Daar zijn bepaalde overtuigingen die als waarheid worden aangenomen, bijvoorbeeld God. Bij een filosofieles worden juist die overtuigingen bevraagd, waardoor het lijntje met God eventjes is doorgeknipt. In die gevallen kan het zijn dat de directie tegen ons zegt: “Je bent welkom, maar spreek maar niet over geloof of cultuur.” Zoiets zou ook op een antroposofische school kunnen voorkomen, want daar heb je ook bepaalde waarheden. Wij hebben daar dan ook begrip voor.’

bkfilosofie

april 2017 – pagina 19

kinderlogica Wat zeggen de kinderen in Sabines les? ‘Kan er niet een rechter zijn die zegt dat oorlog niet meer mag?’

Sara, 11 jaar.

‘Hoe komt een gedachte eigenlijk in je hoofd?’

Achmed, 12 jaar.

‘Maar als iedereen gewoon nadenkt zoals wij, als iedereen aan filosofie doet, dan gaan mensen toch geen oorlog meer voeren?’

Joy, 11 jaar.

‘Eigenlijk is het heel gek dat we geen nationale rouw doen als een stroper een aap doodt.’

David, 12 jaar.

‘Filosofie is beter dan kookles want hier hebben we het over belangrijke dingen.’

Felicity, 12 jaar.

‘De wetenschappers weten op een dag overal iets op. Wat er beter is enzo.’

Ayoub, 11 jaar.

‘Woorden zijn “immaterieel” want je kunt ze niet aanraken, alleen als je het op het bord schrijft, maar het woord zelf niet.’

Marlies, 12 jaar.

‘Als we geen karakter hadden, dan waren we allemaal een!’

Mohammed, 11 jaar.

‘Denken stopt nooit. Er is geen einde aan!’

Youssra, 11 jaar.

‘Hoe weten je hersenen nou wat ze moeten denken?’

Chaima, 11 jaar.

‘Je weet nooit wat woorden precies betekenen, want we hebben ze allemaal zelf verzonnen, zoals het woord ‘ziel’. Dat is waar je bij filosofie achterkomt.’

Pieter, 11 jaar.

‘Het is dus eigenlijk grappig dat ouders en juffen kinderen leren niet te kwetsen, niet te schelden, niet te pesten, maar zodra we volwassen zijn is die les ineens alleen voor kinderen.’ Ben je in de tijd dat je lesgeeft anders tegen de multiculturele samenleving gaan aankijken? ‘Ik kwam als autochtone, blanke Nederlander wel met enkele vooroordelen aan die ik in de loop der tijd heb moeten herzien. Het inzicht waar het wat mij betreft vooral om gaat is dat je op een onbewust, diep niveau denkt dat ‘ze’ zo anders zijn dat ‘ze’ niet echt meetellen voor je eigen beleving van de wereld. Als je zulke grenzen trekt tussen jezelf en de vreemdeling, dan bouw je onbewust een hiërarchie in. Ik heb geprobeerd om door het boek heen te laten schemeren dat je juist een open houding moet aannemen tegen die ander.’ Wat is hierbij de meerwaarde van het gesprek tussen de kinderen? ‘In het gesprek bestaat de verwondering over verschillende standpunten. Kinderen verbazen zich vaak over het feit dat anderen er anders tegenaan kijken dan zijzelf. Dit is vooral zo bij maatschappelijke vragen, zoals “Zijn we allemaal gelijk?” of “Moet je respect hebben voor iedereen?”. Er is niemand die de waarheid in pacht heeft. Ik probeer altijd de discussie die er is helemaal uit te denken, om te polariseren. De kinderen leren op die manier verschillende standpunten in te nemen, zodat ze zich daarin kunnen verplaatsen.’ Je gaat in gesprek met de kinderen op een socratische wijze van niet-weten. Kun je dit proces toelichten? ‘Socrates heeft ooit gezegd: “Ik

weet alleen dat ik niets weet.” Stap één is inzien dat je het absolute antwoord niet weet op heel veel filosofische vragen. Al wil ik natuurlijk een bepaalde richting op met het gesprek, maar ook met de wereld. Ik werk als een socratische vroedvrouw, zodat bepaalde waarden bij de kinderen zelf geboren kunnen worden.’ En wat als de ‘verkeerde’ waarden geboren worden? ‘(lacht) Ha! Dat staat niet in het boek, dat heb ik er allemaal uit geknipt! Maar even serieus, het zou heel goed kunnen dat iemand zich identificeert met een onderdrukte partij in de wereld en vindt dat die zich mag verdedigen vanuit de gedachte “Er vallen bij ons ook onschuldige burgerslachtoffers, dus waarom zou ik dat dan niet doen?” Zo redeneert een IS-strijder wellicht, en je kan best proberen om zelfs in die gedachtegang te kruipen. Ik heb dit alleen nog nooit in mijn lessen meegemaakt. Wat er grappig genoeg altijd gebeurt, is dat de Islamitische kinderen juist heel erg tegen IS zijn. Het gaat erom dat een kind leert kritisch naar zijn eigen redeneringen te kijken, welke mening hij of zij ook heeft.’ Zou je de logica van kinderen kunnen vergelijken met de logica van volwassenen omtrent vrijheid van meningsuiting? ‘Op sommige punten trekken kinderen nog veel naïevere conclusies, maar op een meer liefdevolle en beschermende wijze dan volwassenen. Daarin zie ik dat kinderen worden gedrild met het idee dat je niet mag kwetsen. Het is dus eigenlijk grappig dat ouders en juffen kinderen leren niet te kwetsen, niet te schelden, niet te pesten, maar zodra we volwassen zijn is die les ineens alleen voor kinderen. Waarom hoeven wij ons geen blad meer voor de mond te nemen? Ik denk meer dat het tijd is dat mensen echt volwassen moeten worden en leren niet meer de pestkop uit te hangen.’

Filosofie bij Uitgeverij Vantilt

19,95 ISBN 978 94 6004 290 4

‘Bij het lezen van Blijf de aarde trouw, kwam bij mij een vergeten en weggestopt enthousiasme naar boven.’ Hans Achterhuis, de Volkskrant

17,50

19,95

ISBN 978 94 6004 289 8

‘Van buitenaf hameren op de noodzaak om de islam te hervormen zal tot niets leiden, valt uit Diagne’s boeiende, toegankelijke geschiedenisles op te maken.’ Trouw

ISBN 978 94 6004 315 4

Wat is waanzin? In zijn nieuwe boek zoekt Paul Moyaert naar een positieve definitie van dit verschijnsel.

www.vantilt.nl

boekfragment: geen idee Jan Warndorff is als kind van tropenartsen geboren en getogen in Afrika. In het boek Geen idee gaat hij op zoek naar universeel toegankelijke filosofie.

D Jan Warndorff, Geen idee. Filosofie van het boerenverstand, Uitgeverij Lemniscaat, 233 pagina’s (€ 19,95) www.lemniscaat.nl

e aarde is een eenheid en de mensheid is een eenheid, maar ons hoofd is nog steeds doorschoten van lijnen, grenzen, verschillen, afstand. We kijken nog steeds naar de wereld als door een raster dat alle levende wezens onderscheidt naar species en dat alle mensen verdeelt naar kleur en ras, religie en cultuur, en vooral ook naar het meest oppervlakkige fenomeen van allemaal: nationaliteit. De grenzen die onze (over)grootvaders trokken op papier zien wij nog steeds doorgedrukt in de realiteit, en nog steeds zijn mensen bereid te doden en te sterven vanwege het toeval dat ze aan

deze of gene zijde van zo’n denkbeeldige grens zijn geboren. In het mondiale dorp hebben we dringend behoefte aan een visie en een moraal die niet alleen mensen verbindt en tot een gezamenlijke toekomst inspireert, maar ons ook bevrijdt uit het naargeestige keurslijf van ‘functioneren in de maatschappij’. Een levensfilosofie die ons aanmoedigt om goed te zorgen voor onszelf, voor elkaar, voor deze gehele planeet; en die recht doet aan en gegrond is in wat elk mens met eigen ogen kan zien en met eigen verstand kan bevatten, ongeacht zijn culturele achtergrond. De hoogste tijd, kortom, voor een zogenaamde filosofie van het boerenverstand. Met ‘boerenverstand’ probeer ik de rijke betekenis te vangen van het Engelse begrip common sense, waarbij common zowel alledaags als gemeenschappelijk

betekent en sense verwijst naar zowel verstand als waarneming. Want het doel van deze filosofie is om te benoemen en te doordenken wat – naast en te midden van alle langs-elkaar-heenschurende en op-elkaar-botsende historisch en cultureel bepaalde waarden en waarheden – alle mensen in ieder geval met elkaar gemeen hebben. Ofwel: wat is in de eenentwintigste eeuw onze common ground?

bkfilosofie

april 2017 – pagina 21

Bastiaan Musscher

theorie van alles

Arjen Kleinherenbrink

waagstuk

Denken in tijden van machinisme: Is ‘alles’ een machine? In tijden van argwaan tegenover elke metafysische pretentie vraagt het lef om zich als filosoof te wagen aan een theorie van ‘alles’. Toch onderneemt Arjen Kleinherenbrink dit waagstuk in Alles is een machine. Door Dimitri Goossens

en ‘dingenzwerm’, zo noemt Kleinherenbrink de werkelijkheid vanwege haar pluriformiteit, veelheid en veranderlijkheid. Om die pluriformiteit recht te doen, heeft hij een ‘niet-reducerende metafysica’ ontwikkeld. Zijn boek Alles is een machine is een nomadische trektocht die relaties aanknoopt met de Franse denkers Gilles Deleuze, Henri Bergson en Michel Serres. Het boek opent met de vaststelling dat de filosofische traditie vaak diversiteit en verandering heeft willen temmen door reductie. Deze manier van denken verdeelt de werkelijkheid in actieve en passieve principes, zoals vorm en materie, ziel en lichaam.

Met dit dualisme probeert men begrip en controle op de dingen te krijgen, aldus Kleinherenbrink. Met dit boek wil hij terug naar de ‘dingmatigheid’ der dingen, die zich niet laat temmen en een veel ruimere reikwijdte kent dan ons alledaagse gebruik van het woord ‘ding’. Volgens hem zijn dingen ‘machines’, die van alles zouden kunnen zijn: balpennen, honden, feestjes, dagdromen, ruzies of mensenmeutes. De werkelijkheid bestaat zo uit een ‘zwerm’ van machines. Elke machine heeft een onkenbare en onmededeelbare kern. In die machine, bijvoorbeeld de mens, kunnen zich vermogens vormen via de interactie met andere machines – zo kan de mens met behulp van een pen de vaardigheid om te schrijven ontwikkelen. Die vermogens zijn medebepalend voor het oppervlak dat de machine kan aanwenden in zijn ontmoetingen met andere machines. Niets in deze machinale dans van de werkelijkheid is onveranderlijk, in tegenstelling tot het onveranderlijke houvast dat de klassieke metafysica zocht.

a het presenteren van het technische jargon om zijn ‘machinisme’ te kunnen vatten, neemt de schrijver in het tweede deel het werelden mensbeeld onder de loep dat een dergelijke machinale werkelijkheidsvisie vooronderstelt. In zwermend jargon worden verschillende types machines onderscheiden: van de matte machine (weinig daadkracht) tot het zwarte gat (alles naar zich toetrekkend). Er worden machines geproduceerd met veel effect op andere machines (de Europese Unie) en kleinschaligere machines (burenfeest). Elke machine is, vanuit zijn relaties, tegelijk generator van andere machines én een product van machines. Er rest ons zo een nomadisme van leven en denken in en met machines. Dit vanuit het besef dat identiteit meer hybride is dan we denken. Zoals het een goed metafysicus behoort, koppelt de auteur aan zijn machinistische

werkelijkheidsvisie een ethische bedenking: om zoveel mogelijk diversiteit en ontplooiingsmogelijkheden te garanderen, moeten ‘opslorpende’ machines die dit in de weg staan, bestreden worden. Zo hebben machines met een alcohol- of drugsverslaving de neiging om allesverslindend te worden. Deze morele wending lijkt op gespannen voet te staan met de poging van Kleinherenbrink om ‘bij de dingen te blijven’. Hoe neem je een ethisch standpunt in tegenover parasitaire of opslorpende machines als een verheffing boven de dingenzwerm een onmogelijk, extern standpunt lijkt? Toch levert het goed geschreven en leesbare boek van Kleinherenbrink een mooi contrast tussen klassieke en hedendaagse metafysica. Al blijft de vraag wel of het prikkelende ‘machinisme’ van de schrijver de heersende metafysische argwaan van deze tijd echt kan overwinnen.

Arjen Kleinherenbrink, Alles is een machine, Uitgeverij Boom, 260 pagina’s (€ 20,00)

Niets in deze machinale dans van de werkelijkheid is onveran derlijk.

Filosofische Klassiekers

J O SÉ O R T EG A Y G A S S ET

A LE XI S DE TO CQUE VI LLE

JEAN-PAUL SARTRE

K ARL POPPER

De opstand van de massamens (pb.) €29,95 Vertaling Diederik Boomsma Nabeschouwing Mario Vargas Llosa ‘Een priemende analyse.’ – Thijs Kleinpaste in N R C Handelsblad*****

Over de democratie in Amerika (pb.) €39,95 Nabeschouwing Andreas Kinneging ‘Ach, je kunt wel blijven citeren. Koop dat boek en denk zelf.’ – Martin Sommer in de Volkskrant *****

Het zijn en het niet (pb.) €34,95 Voorwoord Frans de Haan ‘Een indrukwekkend moreel appèl dat korte metten maakt met de al te menselijke neiging de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen.’ – Ger Groot in Filosofie Magazine

De open samenleving en haar vijanden (pb.) €39,95 Inleiding Guy Verhofstadt ‘Een van de belangrijkste boeken van de eeuw.’ – The Times

J OH N R A W L S

CHA R LE S TA YLO R

C HARLES TAYLOR

PAUL FEYERABEND

Een theorie van rechtvaardigheid (pb.) €39,95 Inleiding Percy B. Lehning Volgens Filosofie Magazine het belangrijkste filosofische werk aller tijden na Aristoteles’ Ethica, Kants Kritik en Plato’s Politeia.

Een seculiere tijd (pb.) €34,95 Inleiding Ger Groot Winnaar Templeton Prize ‘De bekroning van een denkersleven dat vanaf het begin geweigerd heeft zich tevreden te stellen met de idées reçues van het dominante academische of culturele klimaat.’ – Ger Groot

Bronnen van het zelf €34,95 Inleiding Joep Dohmen ‘Er zijn niet zoveel boeken die het leven van een mens kunnen veranderen. Dit boek is er zeker een.’ – Joep Dohmen

Tegen de methode (geb.) € 29,95 Inleiding André Klukhuhn & Rein Gerritsen ‘Als we Poppers filosofie beschouwen als een appel, en die van Kuhn als een sinaasappel, dan is Feyerabends pluralisme een hele fruitmand.’ - André Klukhuhn

bkfilosofie

april 2017 – pagina 23

boekfragment: De verovering van de vrijheid De filosofe Alicja Gescinska presenteert het tv-programma Wanderlust waarin ze gerenommeerde denkers interviewt. Met De verovering van de vrijheid won ze de prijs deMens.nu voor het beste non-fictieboek.

Alicja Gescinska, De verovering van de vrijheid. Van luie mensen, de dingen die voorbijgaan, Uitgeverij Lemniscaat, 220 pagina’s (€ 19,95) www.lemniscaat.nl

et cliché wil dat angst een slechte raadgever is, maar dat klopt niet. Wanneer je een giftige slang ziet, is het heel handig dat je als het ware geprogrammeerd bent om angst voor slangen te voelen en het dus maar beter op een lopen zet. Als er een zware brand uitbreekt in je huis, is het goed dat je bang bent en niet even doodleuk een wasmachine gaat aanzetten en een kop koffie maken, vooraleer je aan de vlammen probeert te ontsnappen. Angst is vaak een goede raad-

gever, maar het is wel meestal een erg slechte basis voor vrijheid. Wie in angst leeft, leeft in onvrijheid en zal zijn doen en laten niet laten afhangen van wat hij wil, maar van wat hij vreest. Bovendien zet angst mensen aan om hun vrijheid te verzaken. De mens wil graag veiligheid én vrijheid, maar de twee gaan niet altijd goed samen. Daarom is democratisch bestuur altijd schipperen en is dit schipperen de kerntaak van de politiek. Wie niet schippert, zal uiteindelijk het schip van de democratie doen zinken. Alles van waarde is weerloos, zei Lucebert ooit. Daardoor vergt het vaak veel moeite om die dingen die het belangrijkst zijn in ons leven te verwerven en weinig moeite om ze weer te verliezen. Dat geldt voor liefde en vriendschap en ook voor vrijheid. Je mag ze nooit voor

vanzelfsprekend aannemen, want zodra je dat doet, beginnen ze je al te ontglippen. Vrijheid is nooit een gegeven, maar altijd een verworvenheid. Dat zoveel mensen zich vandaag de dag druk maken over onze vrijheid en haar toekomst, is daardoor misschien paradoxaal genoeg niet enkel een verontrustend, maar vooral ook een heel geruststellend fenomeen, en een reden tot hoop en optimisme. De democratie staat met haar vrijheden onder druk, zoals altijd, maar op sterven na dood is ze niet. Nog niet. En hopelijk nog lang niet.

boekfragment: De wereld van Sofie

Jostein Gaarder, De wereld van Sofie, vertaling: Janke Klok, Lucy Pijttersen, Kim Snoeijing en Paula Stevens, Uitgeverij Houtekiet, 560 pagina’s (€ 19,99) www.houtekiet.be

In De wereld van Sofie beschrijft Jostein Gaarder de geschiedenis van het denken als ‘een drama in veel bedrijven’. Ter lering en vermaak verweeft hij de inzichten van klassieke filosofen met Shakespeare en de sprookjes van Andersen, met Winnie de Pooh en Alice in Wonderland, zelfs met de mogelijkheden van het legoblokkenspel.

n een doordachte combinatie van literatuur, informatie en educatie presenteert hij een attractieve staalkaart van de westerse geesteswereld. Jostein Gaarder verhaalt gestructureerd maar toch verlokkend, soms sprookjesachtig. Kenmerkend is de terugkerende beeldspraak waarbij de schrijver het universum vergelijkt met een gigantisch wit

konijn, dat al dan niet door een goochelaar uit zijn hoed is getoverd. (…) De schrijver probeert aldus te betoveren, maar verhult niet altijd zijn voorkeuren, die duidelijk humanistisch van aard zijn. Hij verweeft de rijke ontwikkelingsgeschiedenis van de filosofie met het bewustwordingsproces van een zoekende enkeling, dynamisch gecombineerd met de inbreng van een raadselachtige leraar. De verteller reikt geen kant-en-klare antwoorden aan op de grote levensvragen. Hij laat zijn personages voorbeschikking en bijgeloof in vraag stellen, maar dat niet alleen. Een almachtige schepper van het universum kan niet gedetecteerd worden, of het zou de Grote Goochelaar dan wel een onbekende ‘majoor’ moeten zijn. De heldin van het verhaal, de veertienjarige Sofie Amundsen,

wordt intens gegrepen door de wil tot weten. Bij het begin van het boek leeft zij geestelijk geïsoleerd. Haar bestaan raakt verstoord als ze anonieme briefjes ontvangt met een serie zinderende zijnsvragen en uitdagende gedachte-experimenten. Deze briefjes brengen Sofie in vervoering en ontvouwen voor haar een nieuw levenspad met wegwijzers naar hoogwaardige denkers en hun theorieën. De geheimzinnige leermeester die het denkavontuur in gang zet, bezorgt haar vervolgens een correspondentiecursus filosofie in afleveringen. Om te voorkomen dat Sofie tijdens het opgroeien afgestompt raakt, wordt ze geprovoceerd en finaal geconfronteerd met misschien wel de wezenlijkste aller vragen: Besta ik eigenlijk wel?

WORKSHOP

‘SCHRIJVEN EN WANDELEN: EEN PERFECTE RELATIE’ I.S.M. ROMANSCHRIJFSTER EN DICHTER HILDE KETELEER (WWW.HILDEKETELEER.EU) EN OUTDOOR COACH LINDA DESMET (WWW.ACTIFCOACHING.BE)

26 - 31 AUGUSTUS 2017 MAX. 8 DEELNEMERS INTERESSE IN DEZE UITZONDERLIJKE WORKSHOP? Vind meer informatie en schrijf je in op: WWW.GITES-AUVERGNE.BE/WORKSHOP

DE NIEUWE COEN SIMON OORDEEL ZELF

Advertentie-gites-auvergne2.indd 1

Thinking Planet advertentie 128x193.indd 1

15/03/2017 12:18

15/03/17 14:43

bkfilosofie

april 2017 – pagina 25

boekfragment: Dwalen in het Antropoceen De nieuwe Denker des Vaderlands presenteert een verontrustende analyse van het dringendste vraagstuk van deze tijd: de verwoestende invloed van de mens op de aarde.

René ten Bos, Dwalen in het Antropoceen, Uitgeverij Boom, 192 pagina’s (€ 20,00) www.boomfilosofie.nl

eologen zijn het erover eens dat het holoceen ongeveer tienduizend jaar geleden begon. Het is een zogenaamde interglaciaal, dat wil zeggen, een warmteperiode tussen twee ijstijden in. Dat dergelijke warmte- en koudeperiodes elkaar afwisselen, heeft geen antropogene, maar astronomische oorzaken. Mensen oefenen er met andere woorden geen invloed op uit. De verklaring voor de warmte-koudeafwisseling hangt samen met de stand van de aarde ten opzichte van haar belangrijkste warmtebron: de zon. Men heeft op grond van de astronomische kennis kunnen berekenen dat een interglaciaal normaal gesproken ongeveer tienduizend jaar duurt. Als het holoceen, dat wil zeggen, het huidige interglaciaal, zo’n tienduizend jaar oud is, dan zouden we op dit moment langzaam maar zeker een kouder tijdperk in moeten gaan. Maar zie daar! We gaan helemaal geen kouder tijdperk in! Integendeel zelfs, het lijkt alleen maar warmer te worden. Deze observatie geldt als een bewijs dat er iets geks aan de hand is. In de wetenschap spreekt men van een anomalie. Anomalieën kun je negeren, iets wat meestal gebeurt, of je kunt ze serieus nemen. Als je deze anomalie – een interglaciaal waar geen einde aan wil komen – serieus neemt, dan is het holoceen het holoceen niet meer. Het wordt verdrongen door een nieuw tijdvak, dat van het antropoceen. En dit tijdvak kenmerkt zich hierdoor: dat het de normale warmtekoudeafwisseling op aarde doorbreekt. Dat heeft ernstige

gevolgen. Klimatologen komen dus met de bekende lijst van rampen: broeikaseffect, te hoge stikstofconcentraties, het smelten van de gletsjers, de zeespiegelstijging, het ontdooien van de permafrost in Canada en Siberië, de methaangassen die erdoor vrijkomen, het smelten van de Noordelijke IJszee, seizoenen die in de war zijn geraakt waardoor de planten en de dieren van de leg raken, enzovoort. Vooral klimatologen kunnen goed uit de voeten met de gedachte dat er geen onschuldige praatjes over het weer meer zijn. Ik ga hier niet nog eens alle geologische of stratigrafische ongenoegens bespreken. Nu gaat het erom in het kort wat discussiepunten te schetsen die onder klimaatdeskundigen zelf spelen. Er is bijvoorbeeld veel gedoe over de datering van Crutzen. De Amerikaanse paleoklimatoloog en zeegeoloog William Ruddiman (geb. 1943) ziet niet in waarom het huidige interglaciaal precies tienduizend jaar zou moeten duren voordat het zou overgaan in het antropoceen. Bij ijsboringen ontdekte hij dat het aandeel methaan (CH4) in de atmosfeer al vanaf ongeveer achtduizend jaar geleden steeds groter is geworden. Dit kan vanzelfsprekend natuurlijke oorzaken hebben: als het warmer wordt, komt er normaal gesproken meer methaan vrij. Vreemd wordt het echter als dat methaanaandeel na vijfduizend jaar – dus als het interglaciaal over zijn hoogtepunt heen is en de wereld weer langzaam zou moeten afkoelen – juist niet afneemt. Er moet dus iets aan de hand zijn. Wat blijkt? De mens, die er al sinds het pleistoceen is, lange tijd als jager en verzamelaar leefde en als zodanig weinig impact op de wereld had, laat vanaf tien- of elfduizend jaar geleden ineens zijn invloed gelden. In de Vruchtbare Sikkel – het gebied dat grofweg van het zuiden van het

huidige Israël via een lus door Zuid-Anatolië naar Mesopotamië loopt – kapt hij wouden, gaat hij vee houden en bedrijft hij landbouw. Ook verlegt hij de loop van rivieren, roeit hij schadelijke dieren uit en bouwt hij huizen. Niet heel veel later zien we dezelfde ontwikkelingen in andere delen van de wereld: China en India. In Noordwest- Europa zou deze landbouwrevolutie, die beter bekend is als de neolithische revolutie, pas later doordringen. Dat deze revolutie een catastrofe betekende voor de planeet is een gedachte die we verderop in dit boek nog uitvoerig zullen bespreken. Ik beperk me nu even tot de discussie die Ruddiman probeerde aan te zwengelen. Hij is goochem genoeg om de feiten – opwarming en landbouw – bij elkaar op te tellen en constateert dat het holoceen een tijdperk is waarin de mens zijn invloed op het klimaat laat gelden. Je kunt het ook anders zeggen: in het holoceen is het klimaat niet langer alleen maar natuurlijk, maar ook, en misschien wel vooral, antropogeen. Het is mij niet bekend of Ruddiman zelf de conclusie trok, maar als ik hem goed begrijp, dan komt de zogenaamde ‘vroeg-antropoceenthese’ waar hij om bekendstaat, simpelweg neer op de volgende formule: holoceen = antropoceen

Wouter Kusters Wouter Kusters is filosoof, taalwetenschapper en ervaringsdeskundige op het gebied van waanzin. Hij won tot twee keer toe de Socratesbeker.

e hoort het vaak zeggen: ik heb rust nodig, wanneer krijg ik eindelijk rust? Daar klinkt iets lijdelijks, iets berustends in door. Alsof we moe zijn van alles; moe en boos van de deprimerende politieke boodschappen over verdeeldheid, haat en chaos; moe en angstig van de alarmerende signalen over klimaatverandering. Maar ook te moe om nog de boel draaiende te houden, om bij te blijven, de nieuwste updates te verwerken, nieuwe apps te omarmen. Alsof je met een grote armveeg alle rommel aan de kant zou willen schuiven, de deur op slot, televisie en beeldschermen uit, connections disconnected. Eindelijk rust. In mijn boek Filosofie van de waanzin verwees ik naar dat ideaal als volgt: ‘Daar is het eind in zicht. Einde van het gesprek, einde aan de voortdurende zinnen, de jakkerende woorden. Alsof je een stad uit bent gelopen van gegons en geren, alsof je alleen nog maar door een vrij korenveld hoeft te waden, een delta, op weg naar zee. Het geklets gezoem geworden, het gepraat verstomd, achter je nog wat verstuivend verkeerslawaai en wegwaaiende kinderstemmen. Voor je uitgestrekt alleen de bloemen en de bijen, de leeuw naast het lam, de zwarte zwaan en de witte eenhoorn. Op naar de stilte, waar de weg verbreedt tot vlakte, de wegwijzers geen pijl meer dragen en waar lucht en water samengaan.’ Legio zijn de aanbiedingen over hoe je een dergelijk ideaal van rust kunt bereiken: met een hobby, door middel van een zelfhulpboek of desnoods via een direct op het zenuwstelsel aangrijpend medicijn. Probleem van dergelijke rustbrengers is dat ze een ‘recept’ bieden waar je heel onrustig van kunt worden. Doe ik het wel goed? Is dit nou de rust die ze beloofden? Er wordt tijdelijk rust en verlichting geboden, maar je blijft wel binnen hetzelfde onrustbarende systeem. Dat is valse rust: rust in de eigen bubble, met buitensluiting van de rest van de wereld. Wat mij betreft begint de betere uitweg uit de alledaagse onrust met filosofie. Daar kun je je werkelijk onthechten

van de dwingende patronen van maatschappij en cultuur, de ketenen van actie en reflexmatige

FILOSOFIE

  

reactie, de verslavende infotainment-agressie van media en actualiteit. Niet om je te isoleren in een luchtkasteel, maar om in alle rust contact te maken met een diepere vorm van onrust, waar rust en onrust twee namen voor hetzelfde zijn – een geestestoestand waarin je zelf de bedachtzaam-rustige jager zult zijn en niet langer de geagiteerd-onrustige prooi. Het is van het allergrootste belang dat we ‘ongerust’ zijn en blijven over de weidse horizon, over politiek-maatschappelijk onheil, over de toekomst in tijden van klimaatverandering, zo niet het uitsterven van vele natuurlijke soorten en wellicht ook de mens (waaronder onze kinderen!). Dat is een onrust die zeker niet moet worden bedwelmd in een egocentrische sfeer van narcistische verdoving.

waanzin (pb.) € 39,95 Fundamentele en grensoverschrijdende inzichten

Pure waanzin € 19,95 Een zoektocht naar de psychotische ervaring

bkfilosofie

april 2017 – pagina 27

interessant nut van de filosofie

Intuïtief én tegen-intuïtief

Toen ik ruim 35 jaar geleden filosofie ging studeren, oogstte ik behalve waardering, ook gefronste wenkbrauwen. ‘Interessant, maar wat kun je ermee?’ Door Regine Dugardyn

ijn studievrienden kwamen goed terecht: eentje werd zelfs ambassadeur, een ander hoogleraar. Maar meer nog dan die fijne banen, gaf de studie een bepaalde kijk op de wereld, waar we nog dagelijks de vruchten van plukken. Je hebt er overigens niet per se een filosofiediploma voor nodig. Daar zijn ook genoeg toegankelijke filosofieboeken voor, die vooral een gezond stel hersens vergen.

Regine Dugardyn is adviseur van de BKFilosofie en voormalig uitgever van Ten Have. Ze runt Socrates &co, een agentschap voor filosofie en ideeën.

goed samenleven met anderen’. Bij Daan thuis geen cynisme aan de keukentafel dus, maar een positieve grondhouding. Niet dat Arendt met een pasklare oplossing komt voor haar opvoeddilemma. Maar door te ontrafelen welke morele waarden haar al dan niet bewust sturen, geeft Daan woorden aan haar diepste intuïties – en die van gelijkgestemden. En zo stelt ze hen in staat een fatsoenlijke discussie op basis van argumenten te voeren met mensen die er anders over denken.

ritme [snijdt], alsof hij danst’. Of neem een concertpianiste. Hoeveel jaren van saaie toonladders en andere riedels heeft ze nodig gehad, voor ze helemaal in haar spel kan opgaan of zomaar een wijsje kan naspelen?

Daarnaast kunnen filosofen je ogen openen voor verschijnselen waar je tot nu toe nauwelijks aandacht aan besteedde, maar die je leven wel degelijk beïnvloeNeem bijvoorbeeld den. Dat gebeurde Mensen maken. Nieuw in ieder geval met licht op opvoeden van Michael Foley, Leuk hè? De filosofie van plezier mij bij het lezen van Daan Roovers, een maken, Uitgeverij Atlas Leuk hè? De filosoessay dat op mijn pad Contact, 384 pagina’s fie van plezier maken kwam toen zij mij Soms is filosofie juist (€ 24,99) van de Ierse filosoof vroeg of ik mee wilde tegen-intuïtief en Daan Roovers, Menen schrijver Michael Foley. Het lezen. Zij werd een tart ze onze denksen maken. Nieuw licht boek begint met een hilarische paar maanden gelebeelden. Dat doet op opvoeden, Uitgeverij anekdote, waarin hij zich door den nogal overvalbijvoorbeeld Zuang Ambo|Anthos (€ 10,00) een jonge Amerikaan laat meelen door haar zoontje Zi (vierde eeuw slepen voor een zeiltocht in een van zeven: ‘Mama, in Duitsland is voor Christus), die een hoofdveel te klein bootje. ‘Leuk hè’, een jongen van twaalf opgepakt rol speelt in De Weg. Wat Chischreeuwt de Amedie van plan was een aanslag te nese filosofen ons over rikaan hem voortduplegen op een Kerstmarkt!’ Zijn het goede leven leren rend toe. Maar Foley, ‘nieuwtje’ over de jeugdige terrovan Michael Puett gehuld in een specirist illustreert misschien wel het en Christine Grossaal voor de gelegenlastigste opvoed-dilemma van Loh. Volgens Zuang Zi heid aangeschafte deze tijd. Daan verwoordt het zo: is spontaniteit aanzwembroek waar ‘Ik wil mijn kinderen opvoeden geleerd, een kwestie twee witte spillebetot geïnteresseerde en verantvan oefenen en nog nen uitsteken, vind woordelijke burgers, maar ik wil eens oefenen. Terwijl er geen ruk aan. Met ze ook beschermen tegen nieuws wij ‘spontaan’ juist een flinke dosis irodat hun misschien wat naïeve, associëren met zegnie beschrijft hij maar optimistische wereldbeeld gen wat je denkt en hoe ‘het leuk hebdefinitief krassen toebrengt.’ gewoon doen waar ben’ een modern Om dit dilemma te d oorgronden je zin in hebt. Hoezo Michael Puett en Christine Gross-Loh, De weg. Wat verschijnsel is, stergaat ze onder anderen te rade aangeleerd? Chinese filosofen ons over ker nog, het is tegenbij haar ‘heldin’ Hannah Arendt Met zijn parabel het goede leven leren, verwoordig een plicht: (1906–1975). In het werk van over de kok Ding taling: Jelle Noorman, Uit‘De eis om het leuk deze Joods-Amerikaanse fi losoof legt Zuang Zi uit wat geverij Ten Have, 240 pagite hebben lijkt vaak speelt het begrip ‘amor mundi’ hij bedoelt. Schijnna’s (€ 19,99) uit te monden in de een centrale rol. Wil je kinderen baar moeiteloos kan aanvechting om datgene wat er leren dealen met het wereldleed, Ding een homp vlees in mooie gebeurt als leuk te interpreteren, dan is het cruciaal dat je ze ook stukken hakken. Maar er is heel om erop te staan dat álles leuk liefde voor deze wereld bijbrengt, wat snijwerk aan voorafgegaan moet zijn.’ ‘als een plek om te streven naar voor de kok ‘in een volmaakt

Alle maanden filosofie bij Boom

Shortlist Socratesbeker

Japanse filosofie uitgelegd door Japankenner, filosoof en kendokampioen Henk Oosterling

‘Ik beschouw Arjen Kleinherenbrink als een van de grootste talenten in de Nederlandse filosofie.’ – René ten Bos

‘Kris Pint toont hoe we aan onszelf kunnen ontsnappen.’ – NRC Handelsblad

‘Actueel, origineel. Een boeiend pleidooi voor herwaardering van achterblijvers.’ **** – Trouw

Toegankelijk geschreven boek voor jongeren over de vraag die iedereen aangaat: ‘Wie ben ik?’

Het hoofdwerk van Hannah Arendt nu in een nieuwe vormgeving in de Grote Klassieken.

Volg ons nu ook op Facebook, Twitter en Instagram www.boomfilosofie.nl

bkfilosofie

april 2017 – pagina 29

(filo-)sofie driemaal

Filosofie is kinderspel! Filosoferen is niet alleen weggelegd voor volwassenen; dat kon je al lezen in het interview met Sabine Wassenberg op pagina 18. Ook in de kinderliteratuur maakt de filosofie zijn opwachting. Verder lezen? Hier zetten we een paar aanraders op een rijtje. Door Anouk Abels De wereld van Sofie

Uitgeverij Houtekiet komt dit jaar met een opgefriste editie van het bekendste kinderfilosofieboek dat er is: De wereld van Sofie (1991). ‘[Het] heeft iets van een heilig boek,’ schrijft Eddy Strauven van filosofiehuis Het zoekend hert in het nawoord van deze editie. ‘Maar dan verlucht met speelse personages, heidense elementen en een open einde.’ Het verhaal van de Noorse schrijver Jostein Gaarder draait om een tienermeisje dat dagelijks diepgaande filosofische vragen bij de post aantreft. Aan de hand van die vragen leert ze niet alleen zelf na te denken over de meest uiteenlopende kwesties, maar maakt ze tevens kennis met grote denkers uit de wereldfilosofie. De invloed van De wereld van Sofie wordt prachtig geïllustreerd door Gaarder in een interview

Uit: De wereld van Sofie met De Groene Amsterdammer uit 1994. Hierin vertelt hij over een wonderbaarlijk dankbriefje dat hij van een van zijn jonge lezers had ontvangen. ‘Ik vond mijn lichaam en mijn gezicht raar, vond mijn ouders vreemd en dacht altijd maar weer, wat is dit voor een mens?’ schreef deze lezer. ‘Nu begrijp ik dat ik niet gek ben, dat deze vragen van alle tijden zijn en dat ze zelfs een naam hebben: filosofie.’ Er zit een gat in. de wereld van Spriet

Coen Simon maakte met Er zit een gat in. De wereld van Spriet (2016) een boek voor filosofen in de dop vanaf zeven jaar. Het prentenboek – effectief en vrolijk geïllustreerd door Linda de

Uit: Er zit een gat in. De wereld van Spriet

Haan – introduceert Spriet, een jongen met stekelig haar en een skateboard. Hij leeft in een wereld waar een mysterieus gat in zit. De meeste mensen worden daar maar treurig van. ‘Want val je in het gat, dan kom je dus in het niets terecht. En wie in het niets verdwijnt, […] komt nooit meer terug.’ Alleen Spriet wordt blij van het gat, dat hem doet nadenken over ‘iets’, ‘niets’ en alles daartussenin. Dit boek maakt een aantal moeilijke vragen bespreekbaar voor kinderen. Wat is de dood? Wat moet je met de wetenschap dat er ooit aan alles een einde komt? En is dat eigenlijk wel zo verdrietig? Dankzij de opgewekte benadering van Spriet en consorten is Er zit een gat in. De wereld van Spriet een prachtige eerste kennismaking met denken over het leven én de dood voor de allerkleinsten. Alles wat ik voel

In 2015 won Stine Jensen een Zilveren Griffel voor Lieve Stine, weet jij het?, waarin ze alledaagse kindervragen beantwoordde aan de hand van oude wijsheden binnen de filosofie. Nu is er haar tweede kinderboek: Alles wat ik voel. Wat zeg je als iemand vraagt hoe het met je gaat? Misschien antwoord je met ‘goed’, maar voel je je eigenlijk helemaal niet zo fijn. Alles wat ik voel laat je nadenken over je eigen gevoelens en emoties. ‘Want alles wat je voelt mág je voelen,’ aldus Jensen. Net als in Lieve Stine, weet jij het? gebruikt Jensen uitspraken van bekende filosofen om moderne vraagstukken op te lossen. Ben je bang voor honden, verveel je je dood of ben je heel verdrietig omdat je knuffel kwijt is? Met de hulp van grootheden als Foucault en Erasmus schept Jensen op speelse wijze orde in de chaos in je hoofd én hart.

Jostein Gaarder, De wereld van Sofie, vertaling: Janke Klok, Lucy Pijttersen, Kim Snoeijing en Paula Stevens, Uitgeverij Houtekiet, 560 pagina’s (€ 19,99)

Coen Simon, Er zit een gat in. De wereld van Spriet, illustraties: Linda de Haan, Uitgeverij Luitingh-Sijthoff, 40 pagina’s (€ 15,99)

Stine Jensen, Alles wat ik voel. Het grote emotieboek, Uitgeverij Kluitman, 160 pagina’s (€ 18,99)

HU_Adv_Boekbl_130317_v1.indd 1

13-03-17 13:52

bkfilosofie

april 2017 – pagina 31

boekfragment: Leve de publieksfilosofie In Leve de publieksfilosofie! blikt Marli Huijer terug op haar tweejarige termijn als Denker des Vaderlands en reflecteert zij op het typisch Nederlandse fenomeen ‘publieksfilosofie’.

Marli Huijer, Leve de publieksfilosofie!, Uitgeverij Boom (€ 14,90) www.boomfilosofie.nl

a een tweejarige termijn als Denkers des Vaderlands wilde ik van binnenuit en van buitenaf onderzoeken wat het betekent om als publieksfilosoof bij te dragen aan het denken, weten en spreken en de reflectie op het heden. Welke taken, verantwoordelijkheden of verplichtingen heeft de publieksfilosoof? Welke middelen heeft de publieksfilosoof tot haar beschikking om het vak op een goede manier te beoefenen? In hoeverre doet de persoon van de publieksfilosoof ertoe? En hoe ernstig of krachtig moet de Denker zijn? Is hij of zij een moraalridder, een profeet of een schertsfiguur? Of is het gewoon iemand die scherper dan wie dan ook vragen op tafel kan leggen die anders niet worden gesteld? Diep in mijn hart hoop ik, Foucault parafraserend, een ander mens te zijn wanneer ik deze exercitie heb volbracht. De belangrijkste uitdaging voor een Denker des Vaderlands is volgens mij om het beroep van publieksfilosoof zo goed mogelijk uit te oefenen. Maar hoe doe je dat als er geen arbeidscontract of lijstje met welomschreven taken ligt? Welke verplichting vloeit voort uit het beroep? Het korte antwoord op die vragen luidt: de Denker spant zich in om de liefde voor de filosofie met een groot publiek te delen. Het langere antwoord is dat de Denker – en de publieksfilosoof in het algemeen – mensen aanzet tot denken, tot consistent redeneren, tot kritisch denken, tot een open en nieuwsgierige houding en tot het aangaan van gesprekken en debatten met mensen die

andere opvattingen en inzichten hebben dan zijzelf. De publieksfilosoof heeft daartoe een gereedschapskist, of beter een naaidoos vol prikkelende gedachten (spelden), begrippen (naaipatronen), denkmethoden (scharen, naalden, knopen, klosjes garen) en theorieën (naaitijdschriften). Die methoden en theorieën geven verdieping aan het denken en kunnen het denken in onverwachte richtingen sturen. De publieksfilosoof opent de naaidoos voor een zo groot en divers mogelijk aantal mensen. Terugkijkend op wat de Denkers en publieksfilosofen doen en wat hun werkwijze is, zou ik hun takenpakket omschrijven als: • de actualiteit analyseren en verdiepen • bijdragen aan het publieke debat en verschillende vormen van denken beheersen • een divers publiek aanspreken • filosofische begrippen en theorieën vertalen naar de praktijk • vrijmoedig zijn (dit onderwerp komt in een later hoofdstuk aan de orde) • zich duurzaam inzetten. Van een publieksfilosoof, en zeker van een Denker des Vaderlands, mag je verwachten dat deze in staat is om bij gebeurtenissen die Nederland en de Nederlanders raken, een doordachte reactie te geven. Hij of zij moet het nieuws kunnen duiden en van verdieping kunnen voorzien. Maar waarom zou een filosoof dat beter kunnen dan anderen? Misschien omdat filosofen goed thuis zijn in teksten die duizenden jaren en duizenden kilometers omspannen. Dat maakt dat de goede filosoof een incident of gebeurtenis niet op zichzelf onderzoekt, maar plaatst in een werelden millennia-omspannend perspectief: terreuraanslagen in ons heden, en de reactie erop, blijken dan gelijkenissen te vertonen met een terreurdaad in het Rome van de vijfde

eeuw voor onze jaartelling zoals beschreven door de Romeinse schrijver Titus Livius in Ab urbe condita. De filosoof legt langlopende lijnen of terugkerende patronen bloot, zowel in ruimte als in tijd, en verbindt daarmee het denken over de gebeurtenissen hier en nu met de gedachten en ideeën die elders en eerder op vergelijkbare gebeurtenissen zijn geformuleerd. Wat kunnen we van Immanuel Kant leren als het over kolonialisme en vluchtelingen gaat? Wat leert Hannah Arendts studie over de opkomst van totalitaire bewegingen aan het begin van de twintigste eeuw ons over het huidige populisme? Om de link te kunnen leggen tussen het heden en de filosofische gedachten over vergelijkbare situaties elders of in het verleden, is het natuurlijk wel nodig om eerst de actualiteit zelf goed te analyseren. Wat heeft er precies plaatsgevonden? Wat is het specifieke van deze gebeurtenis? Wat maakt dat we deze gebeurtenis als problematisch ervaren? Wat is er aan de gebeurtenis voorafgegaan, wat heeft de gebeurtenis mogelijk gemaakt? Had het ook anders kunnen lopen, waardoor de gebeurtenis wellicht niet had plaatsgevonden? Hoe kunnen we op de gebeurtenis reageren? Wat zouden we nu de gebeurtenis eenmaal heeft plaatsgevonden, anders willen en wat is er nodig aan regels, handelingen of ideeën om dat te bereiken?

DENKVAKANTIES Een week op Landgoed ISVW is een feest. Tijdens deze denkvakantie krijgt u college van de beste docenten, geniet u van heerlijke 3-gangenmaaltijden (gemaakt van verantwoorde ingrediënten), wandelt u door de bossen en ontmoet u geestverwanten. Actie loopt tot 1 juni 2017 God is dood: kunnen we ons met het lot verzoenen?

Stoïcijnse levenskunst: word van een lijder een leider

Docenten: o.a. prof. dr. mr. Herman Philipse, prof. dr. Paul van Tongeren, mr. dr. Machteld Zee, prof. dr. Joep Dohmen

Docent: dr. Miriam van Reijen

Anders denken: postmoderne levenskunsten: wat vinden we gewoon en waarom?

10 T/M 14 JULI 2017

Docent: dr. Jannah Loontjens

Tao en Qigong: filosofie en meditatie UITVERKOCHT

24 T/M 28 JULI 2017

24 T/M 28 APRIL 2017

Big History: geschiedenis van het universum en de mensheid Docenten: o.a. prof. dr.Vincent Icke, prof. dr. Salomon Kroonenberg en prof. dr. Jos de Mul 22 T/M 26 MEI 2017

Ethiek in het dagelijks leven Docent: Jan Flameling 3 T/M 7 JULI 2017

Frontiers of Astronomy: de grenzen van het menselijk voorstellingsvermogen Docenten: o.a. prof. dr.Vincent Icke, Govert Schilling, prof. dr. Ignas Snellen, prof. dr. Koenraad Kuijken, dr. ir. Frans Snik, prof. Simon Portegies Zwart 3 T/M 7 JULI 2017

Vrouwelijke denkers: filosofie van vrouwen uit de geschiedenis Docent: o.a. Joyce Peijnenburg 10 T/M 14 JULI 2017

Docenten: Woei-Lien Chong en Robert-Jan Schippers 12 T/M 16 JULI 2017

Het einde: over utopie en realisme Docent: prof. dr. Jan Verplaetse 12 T/M 16 JULI 2017

De mooiste filosofie: niet de waarheid maar de schoonheid van de filosofie Docenten: prof. dr. Frans Jacobs en Florian Jacobs 17 T/M 21 JULI 2017

Het keren van de munt: wat gebeurt er als dingen een andere waarde krijgen? Docenten: prof. dr. Marli Huijer en prof. dr. Christien Brinkgreve 17 T/M 21 JULI 2017

Moderne levenskunsten: vijf levenskunsten uit de moderne filosofie Docent: Dick Kleinlugtenbelt 17 T/M 21 JULI 2017

Jezelf begrijpen: kunnen de hersenwetenschappen iets over onszelf vertellen? Docent: Marjan Slob 26 T/M 30 JULI 2017

Sokratisch gesprek: een methode om je eigen ervaring tot op het bot te onderzoeken, of waar een echt goed gesprek toe kan leiden Docenten: Loes de Jong en Sandra Aerts 31 JULI T/M 4 AUGUSTUS 2017

Een andere kijk op Shakespeare: filosoof Girard laat je heel anders naar Hamlet kijken Docenten: Thérèse Onderdenwijngaard en Els Launspach 31 JULI T/M 4 AUGUSTUS 2017

Bestel de nieuwe gratis programmagids En ontvang het boek Je Brein of je leven van Jan Bransen ter waarde van € 7,50 gratis.

Ga naar www.isvw.nl/bk Vriendschap: ideaal of werkelijkheid? Docent: prof. dr. Paul van Tongeren

Over liefde en verlangen: waar gaat het echt om in liefde en relaties?

2 T/M 6 AUGUSTUS 2017

Docent: Marlou van Paridon

Vrij zijn en inspiratie: onderzoek de aard van je eigen bewustzijn

14 T/M 18 AUGUSTUS 2017

Docent: Rogier Huffnagel 7 T/M 11 AUGUSTUS 2017

Hoe vrij is de vrije markt? Is er vrijheid in een neoliberale samenleving? Docent: prof. dr. Laurens ten Kate 9 T/M 13 AUGUSTUS 2017

Mystiek en literatuur: kan poëzie een mystieke ervaring beschrijven? Docenten: Michel Dijkstra en Joyce Pijnenburg 16 T/M 20 AUGUSTUS 2017

Spinoza in grote lijnen: vijf thema’s uit de Ethica Docent: prof. dr. Maarten van Buuren 16 – 20 AUGUSTUS 2017

OPEN DAG ISVW 14 MEI 2017

De zomer staat voor de deur en dat vieren we bij de ISVW met een gezellige open dag.We presenteren met onze docenten alle programma’s voor de zomer en het najaar van 2017 en u bent welkom bij een optreden van comedian Tobi Kooiman (Juryprijs Amsterdams Studenten Cabaret Festival, Publieksprijs Comedyhuis Comedy Competitie, Delft Talent Comedy Award) Kijk op www.isvw.nl voor meer info en aanmelding.

De kunst van het anders denken: bevraag je aannames en ga anders kijken naar je leven Docent: dr. Karim Benammar 21 T/M 25 AUGUSTUS 2017

Frontiers of Physics: nieuwste ontwikkelingen in de natuurkunde Docenten: o.a. prof. dr.Vincent Icke, Charlotte Lemmens Icke 23 T/M 27 OKTOBER 2017

DIERENTALEN EVA MEIJER

SHORT SOCRATLEISST BEKER 2017

DE ESSENTIE VAN SPINOZA MAARTEN VAN BUUREN

Op Europees niveau worden dieren nu al erkend als sentient beings, voor wezens die pijn en vreugde kunnen ervaren, en daar ook over kunnen communiceren. In haar boek 'Dierentalen' toont Meijer sterke staaltjes van deze communicatie. Dolfijnen blijken elkaar bij de naam te noemen, bijen voeren dansjes uit waarbij ze symbolisch informatie doorgeven, en olifanten lijken een abstract begrip te hebben van de dood.

Spinoza begrijpen is niet zo heel moeilijk. Tenminste, niet als je dit kleine handboekje leest. Maarten van Buuren legt hierin op begrijpelijke wijze uit waarom Baruch de Spinoza niet alleen Nederlands belangrijkste denker is geweest, maar waarom hij ook wereldwijd tot de toppers wordt gerekend. Bij Spinoza krijgt het idee van ‘vrijheid van meningsuiting’ voor het eerst goed vorm. Spinoza is ook de man die God bevrijdt uit zijn theologische harnas.

176 BLZ | LUXE PAPERBACK | €17,50

136 BLZ. | LUXE PAPERBACK | € 14,95

LEVENSKUNST À LA MONTAIGNE

STAND-UP FILOSOOF. DE ANTWOORDEN VAN RENÉ GUDE WILMA DE REK

Je kunt naar een coach gaan om te zoeken naar je diepste gevoelens, maar je kunt beter eerst dit boek lezen. Het beschrijft wat jij, hier en nu, kunt opsteken van de levenskunst van de Franse filosoof Michel de Montaigne. Deze zestiende-eeuwse denker hield er een aantal verrassende denkbeelden op na. Zo beschrijft hij de mens als een veranderlijk wezen, boordevol tegenstellingen.

Voor dit boek vuurde Wilma de Rek, journalist van de Volkskrant, honderden vragen af op René Gude. In klare antwoorden bestrijkt hij de hele mens: leven, liefde, cynisme, kennis, aardigheid, de ander, de naderende dood, de (on)tembare ziel, diepmenselijke emoties en nog veel meer.

128 BLZ | LUXE PAPERBACK | €14,95

160 BLZ | LUXE PAPERBACK | €14,95

STOÏCIJNSE LEVENSKUNST MIRIAM VAN REIJEN

BASISBOEK OOSTERSE FILOSOFIE MICHEL DIJKSTRA

Mensen lijden niet door andere mensen of door de dingen die hen overkomen, maar door hun eigen gedachten daarover. Irrationele gedachten veroorzaken negatieve emoties als irritatie, angst, teleurstelling, jaloezie en schuldgevoel. Dit soort emoties heeft geen enkele positieve functie. In dit boek vertelt Miriam van Reijen – zelf enthousiast stoïcijn – hoe de filosofie je kan helpen om te leven zonder al die negatieve emoties.

Wie was Confucius en wat onderwees hij? Draait zen alleen om het bereiken van een serene levenshouding? En wat is precies het verschil tussen hindoeïstisch en boeddhistisch denken? Op deze en andere vragen geeft het inleidende Basisboek oosterse filosofie een helder antwoord. Dit boek biedt een kernachtig overzicht van de drie belangrijkste tradities uit het oosterse gedachtegoed (India, China en Japan) en laat zien hoe rijk al deze tradities zijn. 148 BLZ. | LUXE PAPERBACK | € 17,50

168 BLZ. | LUXE PAPERBACK | € 17,50

WIJ gaat over nee-stemmers en ja-knikkers, over Kant en je kleiner maken dan je bent, over Beethoven en emoticons, over vluchtelingen en vluchters, over in het donker met je kind op een bootje stappen op de Middellandse Zee, of je neus begraven in de krullen van je dochter…

Ook van Laura van Dolron:

Wij.

Laura van Dolron 120 BLZ. | HARDCOVER | € 14,50

‘Op z’n Van Dolrons – prettig onnadrukkelijk, soms ironisch, nooit cynisch – fileert ze deze ‘wij’… De conclusie van WIJ is troostend’. de Volkskrant

128 BLZ. LUXE PAPERBACK € 12,50

van der Heiden - Pieter Lemmens 09| Hans Achterhuis - Johan Braeckman 10| Focus op de Phoenix 11| Pijn en plezier van het politieke dier 12-13| Ronald Tinnevelt over Martha Nussbaum 14-16| Synthese: Bleri Lleshi en Manu Claeys 17| Boekpresentatie Macht en onmacht van Tinneke Beeckman 18| Face-to-face Philosophy. Filosofische contactdag voor de Lage Landen 19| De Spoorzoekers met Midas Dekkers (foto) en Bernard Dewulf

HET Z!EKEND HERT

THE SEARCHING DEER

Philosophy & overnight sensations – Koninklijkelaan 43, B-2600 Berchem (Antwerp)

EEN INTIEME DENKPLAATS, TUSSEN GEHEIMTIP EN COCKPIT

EEN KUNSTZINNIG FILOSOFIEHUIS, WAAR EMOTIES TOT REDE KUNNEN KOMEN IN EEN INTIEME DENKPLAATS nabij Antwerpen organiseert filosofiehuis Het zoekend hert ° The searching deer lezingen, boekpresentaties, meesterklassen, kunstwandelingen en andere zingevende activiteiten. Het filosofiehuis besteedt aandacht aan ontwikkelingen in de filosofische levenshouding en aan de grensgebieden tussen literatuur, poëzie, beeldend werk, muziek en andere artistieke disciplines. Het gaat hierbij om aspecten van filosofie die baat hebben bij een indringende dialoog en die elders te weinig aan bod komen. Het art-decopand uit 1924 bevindt zich in een sfeervolle woonwijk uit het interbellum en draagt ten zeerste bij aan de inspirende ontmoetingen. INFO: www.hetzoekendhert.be - hetzoekendhert@gmail.com.

EEN IDEËEL IDEËENHUIS, WAAR VORMEN VAN SAMENWERKING TOT STAND KOMEN IN DE BUITENWERELD was Het zoekend hert in 2015 medestichter van het Vlaams-Nederlands FORUMvoorFILOSOFIE, in samenspraak met de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW), Brandstof Amsterdam en Filosofie Magazine. Het forum organiseert halfjaarlijkse platformvergaderingen met filosofische initiatiefnemers uit de Lage Landen, afwisselend in Vlaanderen en Nederland, onder leiding van Tinneke Beeckman en Paul van Tongeren. INFO: forumvoorfilosofie@gmail.com.

EEN WARM WERKHUIS, VAN WAARUIT VOOR KRUISBESTUIVING WORDT GEZORGD IN DE COCKPIT van Het zoekend hert bevindt zich de kernredactie van de speciale portaalsite Filosofiezoeker.eu. Deze website bevat meer dan 1100 links naar filosofische initiatieven in de Lage Landen – voor communicatieve filosofen, organisatoren, verenigingen, scholen, pers en publiek. Zo vinden organisatoren hier overzichtelijke connectiemogelijkheden als ze op zoek zijn naar denkers, sprekers, auteurs of uitgeverijen voor activiteiten. De informatie is opengesteld in vier hoofdrubrieken: 1. Academische en onderwijsfilosofie, 2. Filosofische organisaties en verenigingen, 3. Auteurs, redacteurs en practici, 4. Filosofische media en uitgeverijen. INFO: www.filosofiezoeker.eu.

Ik neem een abonnement op:

Twaalf nummers van de Boekenkrant + alle specials voor € 30,Zes nummers van de BKFilosofie voor € 15,Zes nummers van de BKJunior voor € 15,Zes nummers van de BKYA voor € 15,Zes nummers van de BKStrips voor € 15,-

BON

naam

Neem een abonnement.

onNeem voor € 30,- een jaarab t, ran nk eke Bo nement op de ls! cia spe e inclusief all onneren Of u kunt zich voor € 15,- ab BKFilosofie, op een van onze specials: . BKJunior, BKYA of BKStrips

g ook: Digitaal aanmelden ma o ab m/ .co boekenkrant

m/v

straat

postcode

plaats

land

e-mail

telefoon

IBAN nummer betaling

automatische incasso per factuur (+ 2,50 administratiekosten)

geboortedatum handtekening

Stuur deze bon naar: Boekenkrant, Visscherplein 160 K22, 3511 LX Utrecht, Nederland

BKF1

bkfilosofie

april 2017 – pagina 35

colofon agenda

Prijsvraag

colofon

8 april

BKFilosofie mag een exemplaar weggeven van Schizofrenie. Een filosofisch essay over waanzin.

Contact

TILBURG – Dag van de Filosofie 2017 in Theater Cinecitta. Het thema ‘rust’ wordt van alle kanten bekeken, gewogen en besproken door een keur aan filosofen, wetenschappers, politici en kunstenaars. Met o.a. Jan Terlouw, Marli Huijer en Esther Porcelijn. www.tilburguniversity.edu

10 april

AMSTERDAM – Ode aan de vrouwenstem in De Nieuwe Liefde. Een avond met schrijvers, dichters, artiesten, politici, poëzie en columns. Het hoogtepunt van de avond is de uitreiking van de #ikschrijf essaywedstrijd 2017. Wie van de 263 vrouwen schreef het beste essay? www.ikschrijf.com

15 april

UTRECHT – TivoliVredenburg. Tijdens het festival Thinking Planet staat de wereldfilosofie centraal. Geniet in vijf zalen van optredens, colleges en presentaties van meer dan 40 nationale en internationale sprekers, kunstenaars en muzikanten. Met o.a. Michael Puett, Marli Huijer en Stephen Harris. www.tivolivredenburg.nl

21 april

NIJMEGEN – Nacht van de Filosofie. Festival met lezingen, workshops, muziek en meer. Met René ten Bos, Joke Hermsen, Marli Huijer en vele anderen. www.ru.nl

Wil jij kans maken op dit boek? Beantwoord dan de volgende vraag: Het woord schizofrenie komt van de Griekse woorden ‘schizo’ en ‘frenie’. Wat betekenen deze twee woorden? Stuur je antwoord en adres voor 1 juni 2017 naar redactie@boekenkrant.com onder vermelding van ‘Prijsvraag BKFilosofie’.

Dit boek kun je winnen Schizofrenie is de meest pregnante vorm van waanzin. In het spoor van de Franse filosoof Gilles Deleuze verkent Paul Moyaert dit onderwerp vanuit zijn eigen kracht, vanuit zijn vermogen zich te organiseren binnen het kader van de problematiek die hem bestookt. Hij zoekt dus niet naar de oorzaak, maar concentreert zich op de vraag: wat is waanzin?

22 april

Redactie

redactie@boekenkrant.com Abonnementen

abo@boekenkrant.com Telefoon: +31 172 476085 Advertenties

verkoop@boekenkrant.com Online

www.boekenkrant.com facebook.com/deboekenkrant twitter.com/boekenkrant instagram.com/boekenkrant Oplage

15.000

Volgend nummer

De volgende B KFilosofie verschijnt op 4 september 2017. Het team

Hoofdredacteur Anouk Abels Adviseur Regine Dugardyn Redacteur Nicole van der Elst Corrector Christine Tinssen Titelmanager Caroline van der Lee

DEN HAAG – Nacht van de Filosofie. D enkers van naam en aanstormend filosofietalent geven lezingen en workshops. Met o.a. Martijntje Smits, Elize de Mul en Sjoerd van Tuinen. www.nachtvandefilosofiedenhaag.nl

Medewerkers Thomas Barbier, Pim Cornelussen, Dimitri Goossens, Margreet de Heer, Alex Hoogendoorn, Nora van Ouwerkerk, Ira Pronk, Justin Waerts en Helen Westerik

23 april

EINDHOVEN – Boekhandel Van Piere. Filosofiecafé met Arnold Ziegelaar. Mensen hebben, zo zeggen we, een materiële, lichamelijke kant en een geestelijke, zielsmatige kant. Van oudsher roept dit onderscheid fundamentele vragen op: hoe verhouden deze twee kanten zich tot elkaar? www.vanpiere.nl

Vormgeving/ontwerp Titus Vegter Uitgever Jan Louwers

24-28 april

LEUSDEN – NRC Academie: ‘God is dood’. Verblijf een week lang op het landgoed van de Internationale School voor Wijsbegeerte. Volg colleges van o.a. Joep Dohmen, Bastiaan Rijpkema en Paul van Tongeren over het verdwijnen van God en het geloof uit onze maatschappij. www.isvw.nl

Boekenkrant Visschersplein 160 k22 3511 LX Utrecht Nederland Telefoon: +31 30 2231718

Paul Moyaert, Schizofrenie. Een filosofisch essay over waanzin, Uitgeverij Vantilt, 160 pagina’s (€ 19,95)

BKFilosofie is een uitgave van de Boekenkrant. De Boekenkrant biedt kwaliteit voor een breed publiek. De onafhankelijke redactie van deze maandelijkste krant besteedt aandacht aan literatuur, spanning, jeugd, non-fictie en strips.

RENÉ TEN BOS DENKER DES VADERLANDS 2017-2019

Nu met € 2,50 korting*

Nu met € 2,50 korting* * geldig tot 30 april a.s.