APRIL 2018, NO. 3 – DE BESTE BRON VOOR FILOSOFISCHE BOEKEN
Verbeelding aan de macht
STEPHAN VAN FLETEREN
Met Femke Halsema, Ger Groot en De Jonge Denkers
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 2
VERBEELDING AAN DE MACHT THEMA
Brengt filosofie de verbeelding aan de macht?
‘Als de verbeelding werkelijk aan de macht zou komen, zou ze ophouden verbeelding te zijn. Ze zou verslaafd raken aan de eigen macht en dus de vrijheid kwijtraken die bij de verbeelding hoort.’
Paul van Tongeren is emeritus-hoogleraar filosofie van de Radboud Universiteit Nijmegen en de Katholieke Universiteit Leuven. Hij schrijft regelmatig een column voor de Boekenkrant en de BKFilosofie. Voor info zie: www.paulvantongeren.nl
Het was een van de bekendste leuzen van mei ’68: L’imagination au pouvoir! Inmiddels is de slogan van anti-burgerlijkheid zozeer ingeburgerd dat hij gebruikt wordt als naam van de Facebookpagina van jonge Franse socialisten, als titel van een festival in Frankrijk en in Nederland als thema van de maand van de filosofie. Heeft de oproep daarmee succes gehad, of wordt er op die manier juist onrecht gedaan aan de bedoeling van de leuze? Door Paul van Tongeren
I
k denk dat we de leuze moeten lezen als een paradox, een beetje vergelijkbaar met een spreuk die ik rond dezelfde tijd in Amsterdam op een muur gekalkt zag staan: Wij eisen geluk. Het is voor iedereen duidelijk, ook voor de auteur van die tekst, dat geluk niet opgeëist kan worden; je moet er geluk voor hebben. Maar bij een paradox is de onmogelijkheid niet simpelweg onzinnig. Er is wel degelijk een betekenis, maar die is niet zonder meer gegeven. Op z’n minst heeft de zin zich nu al vijftig jaar in mijn geheugen geprent. Hij betekent – denk ik – zoiets als: wij eisen dat erkend wordt dat we uiteindelijk gelukkig willen zijn. Of: wat jullie, politici, bestuurders, allemaal doen, zogenaamd voor de samenleving, wat heeft dat eigenlijk te maken met waar het ons om gaat: geluk? En daarmee komt deze spreuk in de buurt van die beroemde kreet, die de verbeelding aan de macht
wil. Die uitspraak is evenzeer een paradox. We kunnen haar misschien als volgt verduidelijken: verbeelding is fantasie, de vrije gang van gedachten en voorstellingen, niet gehinderd door de werkelijkheid van vastgeroeste patronen en verwachtingen. Wie de macht heeft, argumenteert altijd in termen van wat mogelijk is, gezien de omstandigheden. Politiek wordt wel gedefinieerd als de kunst van het mogelijke, maar dit laatste wordt altijd gevormd door heersende patronen, opvattingen en machtsverhoudingen. Daarom kunnen we van machthebbers nooit echte verandering verwachten. De verbeelding staat dus lijnrecht tegenover de macht. Maar als de verbeelding zelf aan de macht zou komen, zou ze ophouden verbeelding te zijn. Ze zou verslaafd raken aan de eigen macht en dus de vrijheid kwijtraken die bij de
verbeelding hoort. Filosofie is het domein van de verbeelding. Wat doen filosofen anders, dan – op soms ingewikkelde manieren – voorstellingen ontwerpen van de werkelijkheid. Ze proberen een beschrijving te geven van de werkelijkheid waardoor we die ineens iets anders gaan zien. Daartoe storen ze zich niet aan heersende vanzelfsprekendheden. Filosofen bouwen in zekere zin luchtkastelen. Maar hun verbeeldingen maken wel duidelijk dat ook de heersende opvattingen ooit zulke luchtkastelen waren. Daarom is filosofie zo belangrijk, en blijft ze onvermijdelijk ook altijd een beetje tegendraads. Daarom is het maar goed dat filosofen niet de macht hebben, want dan zouden ze zich te veel gaan verbeelden of inbeelden. En die verbeelding van de macht is het tegendeel van de bevrijdende verbeelding.
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 3
IN DEZE EDITIE Op de barricade?
FILOSOFIE IN BEELD
Thomas Cathcart, Komt een filosoof bij de dokter, Uitgeverij Lemniscaat, 184 pagina’s (€ 14,95)
IN DEZE KRANT FEMKE HALSEMA
4
OSWALD SPENGLER
7
WAT ALS…?
9
DE GEEST UIT DE FLES
12
DE JONGE DENKERS
16
STRAATPOLITIEK
21
SOCRATESWISSELBEKER
25
De voormalig politica schrijft het essay voor de Maand van de Filosofie. De digitale omgeving bij de klassieker De ondergang van het Avondland. Samen met Jeroen Hopster buigen we ons over ‘wat als’-vragen. Ger Groot vertelt ons hoe wij in de eenentwintigste eeuw zijn geworden wie we zijn. Filosofieleerlingen spreken zich uit over de actualiteit. In gesprek met Femke Kaulingfreks over het politieke engagement van jongeren. MAURICE QUENTIN DE LA TOUR
Regine Dugardyn, adviseur BK Filosofie
+++ Op 14 april zal voor de eerste keer de Hypatia-prijs worden uitgereikt, een onderscheiding voor het meest prikkelende en actuele filosofieboek uit 2016 en 2017 geschreven door een vrouw. De vereniging Society for Women in Philosophy (SWIP) biedt hiermee een podium aan vrouwelijke filosofen uit Nederland en Vlaanderen. Op de longlist staan o.a. Eva Meijer, Marli Huijer en Sabine Wassenberg. +++ Het festival Thinking Planet op 21 april staat in het teken van uiteenlopende denktradities. Je kunt kennismaken met oosterse wijsheid, islamitische levenskunst en het Latijns-Amerikaanse Buen Vivir. Daarnaast vertelt Antjie Krog ons alles over het diepgaande belang van de Ubuntu-filosofie, dat ten grondslag ligt aan het Afrikaanse denken. +++ Op pagina 9 stellen we De Jonge Denkers voor, leerlingen uit het Voortgezet Onderwijs die zich uitspreken over de actualiteit. Ook de Nederlandse Filosofie Olympiade is een jaarlijks terugkerend evenement voor middelbare scholieren. Lukas Graff en Daantje de Leur wonnen dit jaar de bijbehorende essaywedstrijd en mogen ons land gaan vertegenwoordigen tijdens de International Philosophy Olympiad in Montenegro. +++ Jeanne Holierhoek heeft de Martinus Nijhoff Vertaalprijs gewonnen. Haar oeuvre omvat onder meer werken van belangrijke filosofen als Montesquieu, Voltaire, Jean Paul Sartre en Simone de Beauvoir. De afgelopen twee jaar werkte ze aan Michel Foucaults driedelige Geschiedenis van de seksualiteit, dat dit najaar verschijnt. +++
KARINA TUROK
Deze BKFilosofie is gewijd aan de verbeelding. In haar essay laat Femke Halsema zien dat het gedachtegoed van ‘mei 68’ relevant is voor het huidige publieke debat. Femke Kaulingfreks vertelt in deze editie hoe het engagement van de huidige generatie jongeren eruitziet. Net als hun leeftijdgenoten van toen, zenden ze via hun leefstijl en muziek politieke signalen uit. Ook komen vwo-leerlingen aan het woord die in de prijzen vielen voor de essaywedstrijd ‘Jonge Denkers des Vaderlands’. Een bijdrage aan de wereld leveren zij het liefst door open discussies. Verder vertelt Ger Groot over zijn ‘geschiedenis van de moderniteit,’ die hij aan de hand van iconische beelden schreef, gebruikt Jeroen Hopster zijn verbeelding om ‘What-if’ vragen te stellen en is er aandacht voor de beroemde ‘dystopie’ van Oswald Spengler. Kortom, verbeelding in allerlei soorten en maten.
MOHAMMAD-ABDULAZEZ
REDACTIONEEL
Welk filosofieboek gaat met
deze prijs aan de haal? EN VERDER Agenda Vooruitblik Prijsvraag Colofon
28 31 31 31
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 4
ESSAY VAN DE MAAND VAN DE FILOSOFIE
Een progressieve erfenis nieuw leven inblazen FEMKE
In Macht en verbeelding brengt Femke Halsema de progressieve denkbeelden uit de roemruchte jaren zestig weer tot leven. Aan de hand van inspirerende denkers laat ze zien hoe relevant die erfenis is voor het huidige publieke debat. Door Regine Dugardyn
P
rogressief Nederland is de trots op zijn hoogtijdagen kwijtgeraakt, toen ‘de verbeelding’ nog ‘aan de macht’ was, constateert Halsema in haar essay voor de Maand van de Filosofie. Progressieven hebben zich hun erfenis laten ontnemen door conservatieve politici zoals Frits Bolkenstein en Thierry Baudet. Zij hebben stelselmatig en doelbewust de progressieve idealen versmald tot het extremisme van een kleine groep uiterst fanatieke marxisten uit de jaren zestig en zeventig. OER-HOLLANDS
Femke Halsema, Macht en verbeelding, uitgave van de Stichting Maand van de Filosofie (€ 4,95)
De progressieve erfenis blaast Halsema nieuw leven in door haar huidige relevantie tastbaar te maken. Nationale identiteit hoef je niet per se te verbinden aan etniciteit of ‘eigen volk eerst’, zoals populisten ons doen geloven. ‘Zoals […] Sinterklaas in de negentiende eeuw is bedacht om kinderen te stichten, kan een Sint zonder zwarte piet met evenveel gemak een
oer-Hollandse traditie worden.’ Nationale identiteit is volgens Halsema een product van de verbeelding, in die zin dat ze tot op zekere hoogte gemaakt kan worden. Met instemming citeert zij de Amerikaanse politiek denker Benedict Anderson (19362015), die al in de jaren tachtig een gezond nationalisme als voorwaarde voor een bloeiende democratie omschreef. Dit in tegenstelling tot zijn agressieve, xenofobe variant. Een nationale identiteit stelt burgers in staat zich met elkaar verbonden te voelen, dwars door alle sociale tegenstellingen heen, aldus Anderson. LINKSE BOEZEM
Voor de verwatering van progressieve idealen, wijst Halsema niet alleen naar rechts; de hand gaat ook in de eigen, linkse boezem. Ze was er zelf bij toen in de jaren negentig PvdA-premier Wim Kok zijn ‘ideologische veren’ afschudde en bevlogen politiek plaatsmaakte voor het doorvoeren van kleine ‘technocratische beleidsaanpassingen’, die vergezeld gaan van ‘kleine gedachtes’. Natuurlijk werd hier oppositie tegen gevoerd, bijvoorbeeld door voormalig SP-leider Jan Marijnissen met Stop de uitverkoop van de beschaving (2001), een pamflet dat destijds door een grote groep intellectuelen, kunstenaars en ondernemers werd ondertekend. En hoewel Halsema de kritiek van Marijnissen op het doorgeschoten neoliberalisme deelt, enthousiast is ze niet over zijn betoog, omdat het geen enkel perspectief op verbetering biedt. In navolging van politiek filosoof Richard Rorty (1931-2007) noemt ze juist de overtuiging dat
In navolging van politiek filosoof Richard Rorty noemt Halsema de overtuiging dat de samenleving zichzelf kan verbeteren de kern van progressieve politiek. de samenleving zichzelf kan verbeteren de kern van progressieve politiek. In Achieving our Country (1998) beschrijft Rorty hoe in de Verenigde Staten progressief links plaatsgemaakt heeft voor cultureel links en het activisme tegen sociale ongelijkheid, discriminatie en andere vormen van onrecht vervangen is door afstandelijke beschouwing. Links wordt cultuurpessimistisch en verliest daarmee zijn hoop. VOORZICHTIG UTOPISME
Eenzelfde ontwikkeling heeft volgens Halsema ook in Nederland plaatsgevonden. Gebrek aan hoop werkt maatschappelijk gezien ontwrichtend. In een pessimistisch klimaat groeit en bloeit, zowel bij ‘nieuw rechts’ als bij traditionele rechtse partijen, ‘de overtuiging dat ons land kapotgaat aan islamisering, misdaad en algehele slapte’. Dit in weerwil van allerlei onderzoeken die aantonen dat het migratiesaldo lager ligt dan algemeen wordt aangenomen, criminaliteit afneemt en zware straffen niet werken. Hoe kunnen we die hoop weer tot leven wekken? Voorzichtig rehabiliteert Halsema het utopisme. De utopieën in Rusland, China en Cambodja zijn allemaal
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 5
STEPHAN VAN FLETEREN
Halsema slaagt er in om met haar intellectuele analyses boven het partijpolitieke gekrakeel uit te stijgen.
Femke Halsema uitgemond in ongekend wrede dystopieën, maar daar zijn ze door een totalitair bewind klakkeloos als een soort blauwdruk doorgevoerd. Daartegenover plaatst Halsema het utopisme als ‘een vrijplaats voor […] overdenking van mogelijke verandering van de samenleving’. Ze illustreert dit onder meer met de aanpak van klimaatverandering en ongelijke toegang tot voedsel en andere hulpbronnen. Daarvoor zullen we ‘bereid [moeten] zijn de mogelijkheid van een
alternatieve economie te verkennen die niet langer op harde competitie is gebouwd.’ Macht en verbeelding voldoet zowat aan alles aan wat je mag verwachten van een essay voor de Maand voor de Filosofie. Het prikkelt, het schuurt en sluit aan bij de actualiteit. Halsema slaagt er bovendien in om met haar intellectuele analyses boven het partijpolitieke gekrakeel uit te stijgen. Alleen had ze in haar onderzoek naar de teloorgang
van progressieve idealen toch even naar GroenLinks moeten afdalen. De omslag van ‘progressief links naar cultureel links’ doet verdacht veel denken aan haar nadagen als partijleider, toen de achterban van haar partij in opstand kwam tegen de koers van haar opvolger en erfgenaam Jolande Sap. Die omissie zij haar vergeven, want de perspectieven die ze schetst geven de burger weer de hoop dat een gure politieke wind kan overwaaien, al zal dat niet vanzelf gebeuren.
Een greep uit onze filosofie-uitgaven
Cicero Het bestaan van de goden Vincent Hunink
Diagnose van de moderne filosoof Waarom filosofen gek zijn Nicole des Bouvrie
Als dan dus daarom Introductie taalfilosofie Sjoerd van der Niet
Onderweg in Zijn en Tijd Inleiding in het leven en werk van Martin Heidegger Alfred Denker
Een zekere twijfel Inleiding in de westerse filosofie Onno Zijlstra
Ubuntu en Nelson Mandela Afrikaanse filosofie van verzoening Henk Haenen
www.damon.nl
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 7
OSWALD SPENGLER ONDERGANG
Spengler op het net Met de publicatie van De ondergang van het Avondland is Uitgeverij Boom met iets nieuws op de proppen gekomen. Gelijktijdig met de verschijning van het boek zijn een bijbehorende website en app gelanceerd. Leesspengler.nl vormt een toegankelijk platform voor discussie en verheldering van deze klassieker. Door Pieter-Jan Sterenborg
S
inds oktober is er na bijna honderd jaar eindelijk een Nederlandse vertaling van Oswald Spenglers roemruchte en controversiële klassieker Der Untergang des Abendlandes. In dit tweedelige boek ontvouwt hij in meer dan duizend bladzijden zijn ideeën over de opkomst, bloei en ondergang van culturen en concludeert hij dat de westerse, faustische beschaving in haar laatste fase is aanbeland. De Duitse filosoof en historicus uit het interbellum moest niets hebben van de nazi’s, maar vele critici zijn van mening dat er een verband bestaat tussen zijn ideeën en de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Spenglers relevantie staat echter niet ter discussie. Zo gaven Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger en Henry Kissinger aan diepgaand door De ondergang van het Avondland te zijn beïnvloed. Het boek is een gelaagde tekst die voor hedendaagse lezers lastig te interpreteren kan zijn. Tijdens mijn studie heb ik zelf enorm zitten worstelen met het Duitse origineel, de uitleg van mijn docent in diens Spengleriaans Nederlands ten spijt. abiedt gelukkig voor ieder hoofdstuk een begrijpelijke samenvatting en een videocollege. Daarnaast worden per hoofdstuk de belangrijkste begrippen – zoals
www.leesspengler.nl
Naast een schatlading aan informatie, bevat de website talloze artikelen van vooraanstaande wetenschappers en journalisten. morfologie, kosmische tact en microkosmisch verstand – van een uitgebreide uitleg voorzien. Hierdoor ben je als lezer een stuk beter in staat om je een weg te banen door Spenglers multiinterpretabele proza. Naast deze schat aan verhelderende informatie, bevat de website talloze artikelen van vooraanstaande wetenschappers en journalisten. Hierin worden de ideeën van Spengler bediscussieerd en verbonden
Oswald Spengler
met de actualiteit. Zo buigt Joris Luyendijk zich over de vraag of Donald Trump een door Spengler voorspelde nieuwe Caesar is, een sterke persoonlijkheid die de malaise en chaos van de democratie doet vergeten en beargumenteert historicus Guido van Hengel dat Spenglers antiempirische methode hem tot een vroege verspreider van alternative facts maakte. De site bevat ook bijdragen van studenten. In de rubriek Spenglerlab wisselen ze met elkaar van gedachten over actuele kwesties die een link hebben met de onderwerpen uit De ondergang van het Avondland. Het is helaas nog niet mogelijk om bij de artikelen reacties te plaatsen en dus echt online discussies te voeren, maar de site biedt zonder twijfel enorm veel stof tot nadenken. Kortom, leesspengler.nl is een fantastische aanvulling op De ondergang van het Avondland. De samenvattingen, videocolleges en blogs bieden lezers een handvat om de bijna honderd jaar oude tekst beter te begrijpen en te verbinden met het heden. De site slaagt er op deze manier in om het boek een stuk toegankelijker te maken. Dit experiment van uitgeverij Boom heeft dan ook zeker potentie voor de toekomst. Een geschiedfilosofisch werk als dat van Spengler leent zich bijzonder goed voor een aanvullende website, dus dit concept is zeker ook toepasbaar op andere klassiekers die helaas vaak ongelezen de boekenkast sieren.
DE ONDER GANG VAN HET AVOND LAND DE ONDER GANG VAN HET AVOND LAND 1
OSWALD SPENGLER
2
OSWALD SPENGLER
Oswald Spengler, De ondergang van het Avondland 1 & 2, vertaling: Mark Wildschut, Uitgeverij Boom, 1200 pagina’s (€ 89,00)
Alle maanden filosofie bij Boom VERSCHIJNT
30 MAART
NIEUW
‘René ten Bos zou Heidegger aan een vierjarige kunnen uitleggen.’ – De Standaard
‘Gusman en Kleinherenbrink kloppen nadrukkelijk op de deur van de vaderlandse filosofie-elite.’ – Nederlands Dagblad
‘Peter Sloterdijk is Doktor Zeitgeist.’ – The New Yorker
‘De filosoof-profeet van het antropoceen.’ – The Guardian
‘Veelzijdige, genuanceerde en diepgravende beschouwingen.’ **** - Trouw
‘Femke Kaulingfreks voorspelt een brede gekleurde burgerbeweging. Met rapper Boef als de nieuwe James Dean.’ - Trouw
www.boomfilosofie.nl
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 9
JEROEN HOPSTER WHAT IF?
Het gesloten verleden weer openen Replaying the tape of life, zo noemde bioloog Stephen Jay Gould het gedachteexperiment waarin hij zich voorstelde hoe de evolutie anders had kunnen lopen. Was het ontstaan van de menselijke soort onvermijdelijk? Absoluut niet, was Goulds antwoord; er waren talloze andere uitkomsten mogelijk. Wat kunnen we met deze kennis? Door Erik de Vries Lentsch
‘Als je terugblikt op het verleden, krijgen dingen snel de schijn van onvermijdelijkheid. De open toekomst die wij voor ons zien, wordt een gesloten verleden.’
O
m die vraag te beantwoorden, heb je een filosoof nodig. Jeroen Hopster (1987) raakte geïntrigeerd door de evolutie tijdens zijn studie filosofie. Hij verdiepte zich in Gould en zag een parallel tussen evolutionaire en historische what if-vragen. Die laatste waren tijdens zijn eerdere studie geschiedenis strikt verboden. Als historicus mag je je namelijk niet bezighouden met de vraag: als Hitler was geaccepteerd aan de kunstacademie, had zijn politieke opmars dan nooit plaatsgevonden? Hoe fascinerend dat ook is, in de geschiedwetenschap moet je dit soort gedachten overlaten aan romanciers. Op een tragische manier diende de what if-vraag zich ook aan in het persoonlijke leven van de auteur. Door een ongeluk in Vietnam overleed een goede vriend op jonge leeftijd. Hopster herinnert zich hoe een kennis hem probeerde te troosten. ‘Hij zei: “misschien heeft het zo moeten zijn.” Daarmee bedoelde hij te zeggen: Misschien kun je troost vinden in het idee dat het in de sterren stond geschreven. Maar hoe goedbedoeld zijn opmerking ook was, voor mij sloeg hij de
Jeroen Hopster CORA HENDRIKS
plank mis, omdat mijn verdriet er juist in zat dat het níet zo had hoeven zijn. Wat als mijn vriend die dag bijvoorbeeld een uur eerder was opgestaan?’ Hopster besefte dat what ifgedachten niet alleen intellectueel interessant zijn, maar ook aan de menselijke beleving raken. ‘De werkelijkheid krijgt verdieping door de mogelijkheden die zich niet hebben verwezenlijkt,’ zegt hij. Die verdieping illustreert hij in zijn boek aan de hand van een breed scala aan voorbeelden. ‘Als je terugblikt op het verleden, krijgen dingen snel de schijn van onvermijdelijkheid. De open toekomst die wij voor ons zien, wordt een gesloten verleden. Ik
probeer die openheid erin terug te brengen.’ Het besef dat een vroegtijdige dood voorkomen had kunnen worden, dat je je grote liefde gemakkelijk had kunnen mislopen, dat de slavenhoudende staten misschien wel de Amerikaanse Burgeroorlog hadden kunnen winnen, dat Neanderthalers de Homo Sapiens voorbij hadden kunnen snellen in de evolutionaire race: dat alles maakt het pad dat zich in de werkelijkheid heeft voltrokken, des te bijzonderder. ‘En,’ voegt Hopster toe, ‘een what if-voorstelling kan je doen beseffen dat wat jij in het heden doet, verschil maakt. Het is een empowering gedachte. Dat hoop ik mensen mee te geven.’
Jeroen Hopster, De andere afslag. Hoe had het leven anders kunnen lopen, Amsterdam University Press, 232 pagina’s (€ 19,99)
VERSCHENEN BIJ ISVW UITGEVERS
AAN HET WERK MET HANNAH ARENDT
DE ESSENTIE VAN MONTAIGNE
DE ESSENTIE VAN SCHOPENHAUER
DE ESSENTIE VAN SPINOZA MAARTEN VAN BUUREN
JOOP BERDING RED.
BLZ. 228 | LUXE PAPERBACK | € 17,50
BLZ. 104 | LUXE PAPERBACK | € 14,95
BLZ. 136 | LUXE PAPERBACK | € 14,95
BLZ. 224 | LUXE PAPERBACK | € 19,95
FRANS JACOBS
FRANS JACOBS
Trouw:
2e druk! 10e druk!
SOCRATISCH GESPREK VOOR BEGINNERS
MARLOU VAN PARIDON
BLZ. 120 | LUXE PAPERBACK | € 14,95
AMBACHTELIJK ZINGEVEN PETER HENK STEENHUIS
BLZ. 120 | LUXE PAPERBACK IN KLEUR | € 9,95
STANDUP FILOSOOF
ER ZIT IETS ACHTER
WILMA DE REK
ARTHUR D’ANSEMBOURG
BLZ. 160 | LUXE PAPERBACK | € 14,95
BLZ. 384 | LUXESOFTBACK | € 44,95
Deze boeken of andere producten bestellen? Ga naar www.isvw.nl/winkel 5e druk! 4e druk!
STOÏCIJNSE LEVENSKUNST
FILOSOFEREN MAAKT EEN EIND AAN AL HET GEZEUR
WIJ.
LIEFHEBBEN
MIRIAM VAN REIJEN
FRANCIEN HOMAN
LAURA VAN DOLRON
LAURA VAN DOLRON
BLZ. 168 | LUXE PAPERBACK | € 17,50
BLZ. 184 | LUXE PAPERBACK | € 14,95
BLZ. 120 | LUXE PAPERBACK | € 14,50
BLZ. 128 | LUXE PAPERBACK | € 13,50
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 11
BOEKFRAGMENT: ECOLOGISCH WEZEN Als je écht ecologisch wilt wezen, moet je vooral beseffen dat je reeds een ecologisch wezen bent. Daarvoor kun je volgens Timothy Morton beter naar Björk of de Talking Heads luisteren, Duitse filosofen lezen of je kat aaien dan je onder te dompelen in factoïden, die zich voordoen als feiten.
Timothy Morton, Ecologisch wezen, vertaling: Rijk Schipper, Uitgeverij Ten Have, 256 pagina’s (€ 19,99) www.uitgeverijtenhave.nl
L
aten we eens nadenken over de stijl waarin ecologische adviezen worden gegeven. ‘Rijd minder auto,’ ‘doe je boodschappen in de buurt,’ ‘bespaar energie’. Al het gebruikelijke ‘je moet dit en je moet dat’ waarmee we worden overladen. Dit soort preken krijgen we zo vaak te horen dat we ons slecht gaan voelen en onze gewoonten veranderen, om ons zo misschien beter te gaan voelen, omdat we denken dat de buitenwereld dan anders over ons gaat denken. Of anders krijgen we de les gelezen en voelen we ons machteloos, omdat de gedachte aan revolutie of aan andere grootse politieke veranderingen wel heel inspirerend is, maar ook voeding geeft aan gedachten over hoe die veranderingen kunnen worden tegengehouden of ingeperkt. De heersende machten zijn te sterk en revoluties worden altijd ingelijfd… Zijn ze niet gewoon onmogelijk op een schaal die ertoe doet? Soms denk ik: ‘Zou het echt zo zijn? Moet ik eerst een enorme groep mensen om me heen verzamelen en zonder uitstel een revolutie ontketenen, voordat ik verbonden kan zijn met de ijsberen?’ Toch hoeft bewustzijn van het bestaan van andere levende wezens geen grootse ideeën of handelingen met zich mee te brengen. Denk eens aan een bezoek aan het plaatselijke tuincentrum, alleen maar om de planten te ruiken. Waarom oriënteren mensen zich
voortdurend en heel concreet op de toekomst, op wat ‘moet worden gedaan’, om ecologisch te kunnen wezen? Dat is een soort zwaartekrachtput waarin het ecologisch denken over ethiek en politiek vast kan komen te zitten. Zodra je aan de toekomst denkt, heb je geen oog meer voor het heden. Je denkt: ‘Ik moet mijn mentale instelling nu veranderen, want pas dan kan ik echt iets presteren.’ Dan denk je volgens de patronen van de agrarische religie, die vooral is ontworpen om agrarische hiërarchieën in stand te houden. Ook probeer je de juiste houding aan te nemen tegenover een bepaald transcendent principe; met andere woorden: je opereert binnen de taal van goed en kwaad, schuld en verzoening. De agrarische religies (jodendom, christendom, hindoeïsme enzovoort) zijn impliciet hiërarchisch: er is een hoogste rang en een laagste, waarbij het woord ‘hiërarchie’ betekent: ‘heerschappij van de priesters’. Als je in dat soort termen over ecologische actie spreekt, ben je net zo goed die zwaartekrachtput ingezogen, hoewel je daarbeneden niet speciaal een ecologische ruimte aantreft. In veel opzichten helpt dat je zaak niet. Er is bijvoorbeeld echt geen reden om je individueel schuldig te voelen, want je individuele handelingen zijn statistisch onbetekenend. […] Laat ik het eens op een heel andere wijze benaderen. Ik wil je ervan overtuigen dat je nu al ecologisch bent, en dat er waarschijnlijk geen radicale, religieuze verandering nodig is om daaraan in de sociale ruimte uitdrukking te geven. Denk niet dat er daarom niets verandert, en dat je dezelfde blijft wanneer je op de hoogte bent van ecologisch wezen. Hoe moeilijk het ook is om dit te beschrijven, er gebeurt wel degelijk iets. Het is alsof iemand jouw wezen heeft doorkliefd met een heel scherp en daarom onopgemerkt mesje. Je bent overal gaan
bloeden: zo moet je het zien. Enkele jaren geleden werd ik geïnterviewd voor een tijdschrift. De interviewer stelde veel vragen in de stijl van de advocaat van de duivel, zoveel zelfs dat ik begon te vermoeden dat er iets anders achter zat. Zou hij soms een afkeer hebben van ecologisch handelen? Ik vroeg me af hoe ik hem moest overtuigen, en vervolgens of de stijl van het overtuigen de beste manier was om hem op zijn standpunt aan te spreken. Zoals ik eerder heb beschreven, bevat deze stijl waarschijnlijk enkele gebreken die voortkomen uit religieus spraakgebruik. Dat had oorspronkelijk de bedoeling om een massieve brandmuur op te werpen tussen menselijke en niet-menselijke wezens (vee hier, kikkers daarginds, de lieve – of misschien wel verdachte – katten in het grensgebied tussen hier en daarginds). Ecologisch handelen heeft overduidelijk niets met zo’n brandmuur te maken. Toen schoot me iets te binnen. ‘Heb je een kat?’ vroeg ik. ‘Zeker,’ antwoordde hij, mogelijk wat uit het veld geslagen door deze terloopse, simpele vraag. ‘Vind je het leuk om haar of hem te aaien?’ ‘Nou en of!’ ‘Dan ben je al verbonden met een niet-menselijk wezen, zonder daarvoor een speciale reden te hebben. Je bent nu al ecologisch.’
BKFILOSOFIE
MEI ’68
APRIL 2018 – PAGINA 12
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 13
MEI ’68
Filosofie is overal zichtbaar ERFENIS
In zijn boek De Geest uit de fles schetst Ger Groot de filosofische ontwikkelingen van de afgelopen vier eeuwen aan de hand van talloze illustraties, beeld- en geluidsfragmenten. Die geschiedenis beschouwt hij als één lange worsteling met de erfenis van religie. Door Pim Cornelussen Hoe is het idee voor het boek ontstaan? ‘Het gaat terug op een collegereeks die ik destijds gaf aan eerstejaars-filosofiestudenten aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ik kreeg op een gegeven moment een cd in handen met muziek van Friedrich Nietzsche. Het was fijn om eens op een andere manier kennis te maken met zo’n figuur. Voor studenten was het werken met beeld en geluid ook eens iets anders dan een pratend hoofd dat college geeft. De bedoeling van het boek is te laten zien dat filosofie niet enkel in teksten van overleden auteurs zit, maar dat ze overal nog zichtbaar is, zolang je je ogen en oren openzet.’
Ger Groot, De geest uit de fles. Hoe de moderne mens werd wie hij is, Uitgeverij Lemniscaat, 360 pagina’s (€ 34,50)
Zelfs in de keuken… ‘Jazeker. Neem het structuralisme. Volgens die stroming delen we onze wereld in paarsgewijze tegenstellingen in. Links en rechts, boven en
zeventig komt daar het groeiende ecologische bewustzijn en het feminisme bij. Je ziet dat we nog steeds met de erfenis van die jaren worstelen. Politici als Baudet en Wilders verwijzen naar de jaren zestig als de tijd waarin alles misging, maar zij zijn juist zelf ook beïnvloed door die tijd.’ Ger Groot
‘Ik kreeg op een gegeven moment een cd in handen met muziek van Friedrich Nietzsche. Het was fijn om eens op een andere manier kennis te maken met zo’n figuur.’ onder, hemel en aarde. Dit heb ik geïllustreerd aan de hand van de orthodox-joodse keuken. Vleesen melkproducten mogen daarin niet vermengd worden. Je hebt daar letterlijk twee keukens voor beide producten.’ Dit jaar herdenken we ‘mei ’68’, waarin velen zich wilden bevrijden van alle opgelegde structuren. Wat is het belang van die periode? ‘Mei ’68 kun je lezen als een late uitbarsting en verwerkelijking van het existentialisme. Het idee van het vrije individu, dat niet gebonden is door structuren van buitenaf. De nadruk op de spontaniteit van de verbeeldingskracht. Die ideeën werden op een vreemde manier verbonden met het marxisme. Begin jaren
Sinds de Verlichting zijn we volgens jou het ‘goddelijke ankerpunt’ kwijt. Wat is hier de consequentie van geweest? ‘We zitten nog volop in een transformatie. God is langzamerhand uit het filosofische panorama verdwenen en men heeft diens lege plaats trachten op te vullen door de mens in zijn plaats neer te zetten. Sartre zegt letterlijk dat de mens een absolutum is. Maar daarmee houdt het hedendaags humanisme zichzelf ernstig voor de gek. God weg, de mens in zijn plaats en dan zijn we er. Maar in tegenstelling tot het goddelijke zijn wij eindig en onvolkomen. Dat zie je bijvoorbeeld in het ecologische denken. Vanaf de jaren zestig dachten we dat we met de aarde konden doen wat we wilden. Dat is op enorme milieurampen uitgelopen, in de eerste plaats in Sovjet-Rusland. Langzaam is een bewustzijn tot stand gekomen dat de aarde niet alleen iets is dat we bestieren, maar waar we ons ook naar moeten voegen. Het is niet mijn bedoeling is om weer terug te gaan naar het verleden, toen dat goddelijk ankerpunt er nog wel was. Ik wil laten zien dat we een andere manier van denken nodig hebben, waarin we onszelf een bescheidener rol toekennen.’ Voor beeld- en geluidsfragmenten, zie www.degeestuitdefles.com
Levenslessen met de dood voor ogen Kerry Egan, een geestelijk verzorger in een hospice, doet in Over leven getuigenis van, wat zij noemt, het spirituele werk van sterven. In plaats van te praten luistert ze: naar verhalen van hoop en spijt, schaamte en trots, dromen en verraad, over lang bewaarde geheimen. Maar bovenal over liefde.
€ 17,99 ISBN 9789043529259 | 200 blz
kok.nl
‘Een indrukwekkend portret.’ – h et paro ol
Het nieuwste deel in de filosofische reeks Nieuw licht
‘Jannah Loontjens is een moedige schrijver. Ze herschept de moeilijkste maatschappelijke gebeurtenissen tot een ontroerende roman.’ – fe mke ha l se ma
‘Seksuele vrijheid gaat niet over het uitspreken van seksuele identiteiten, maar over de vrijheid tot het doen van liefde,’ vindt filosoof Marli Huijer. Ze herlas Foucaults Geschiedenis van de seksualiteit en vraagt zich af hoe we kunnen beminnen zonder ons in een identiteit vast te leggen.
www.amboanthos.nl/wieweet
www.nieuwlicht.nl
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 15
BOEKFRAGMENT: UIT DE PUINHOPEN In Uit de puinhopen laat de Engelse onderzoeksjournalist, George Monbiot, zien hoe we in de – ecologische, politieke, en maatschappelijke – crisis terecht zijn gekomen – en vooral, hoe we daar weer uit kunnen komen.
George Monbiot, Uit de puinhopen, vertaling: Rogier van Kappel, Uitgeverij Lemniscaat, 248 pagina’s (€ 18,95) www.lemniscaat.nl
D
e oude wereld, die ooit zo stabiel leek – onveranderlijk zelfs, is aan het instorten. Er breekt een nieuw tijdperk aan, en dat kan heel gevaarlijk worden als we er niet goed op inspelen. Maar als we onze kansen weten te grijpen, zindert het van beloften. Of de systemen die voortkomen uit deze breuk beter of slechter zijn dan de huidige wereldorde zal afhangen van ons vermogen om een nieuw verhaal te vertellen, een verhaal dat leert van het verleden, vertelt wat onze plaats is in het heden, en een leidraad biedt voor de toekomst. Wanhoop is de toestand waarin we verzeild raken als onze verbeelding tekortschiet. Zonder verhalen die het heden beschrijven en ons de weg wijzen naar de toekomst gaat alle hoop in rook op. Politiek falen is, in wezen, een tekortschieten van de verbeeldingskracht. Er verandert niets zonder een nieuw verhaal, dat positief is en met nieuwe voorstellen komt in plaats van alleen maar reactief te zijn en zich overal tegen te keren. Maar een dergelijk verhaal verandert alles. Met enkele politiek geëngageerde vrienden heb ik een lijst met beginselen opgesteld die zouden kunnen bijdragen aan een nieuw politiek verhaal. Een beginselverklaring 1. We willen leven in een wereld die wordt geleid door empathie, respect, rechtvaardigheid, generositeit, moed, plezier en liefde. 2. We willen leven in een wereld die wordt bestuurd op basis
van te goeder trouw gevormde oordelen, ondersteund door bewijsmateriaal, die op transparante wijze tot stand zijn gekomen en waarover verantwoording wordt afgelegd. 3. We willen leven in een wereld waar in ieders behoefte wordt voorzien, zonder de leefomgeving schade te berokkenen of de bloei van toekomstige generaties te ondermijnen. 4. We willen leven in een wereld waarin de vruchten van onze arbeid en de natuurlijke hulpbronnen die we gebruiken in brede kring eerlijk verdeeld zijn, waar gedeelde welvaart algemeen wordt nagestreefd en waar het doel van het economische leven bestaat uit de verwezenlijking van welzijn voor allen. 5. We willen leven in een wereld waar alle mensen gelijke rechten hebben, zowel in theorie als in de praktijk. 6. We willen leven in een wereld waar alle mensen zich veilig en geborgen kunnen voelen. 7. We willen leven in een wereld waar alle mensen, onafhankelijk van hun geboorteplaats, in een buurt of wijk wonen waarop ze trots kunnen zijn en waarin ze vrijelijk kunnen deelnemen aan het gemeenschapsleven. 8. We willen leven in een wereld waarin trots en standvastig steun wordt geboden aan mensen die hulp nodig hebben, waaronder aan mensen die gevlucht zijn voor gevaar en vervolging in het buitenland. 9. We willen leven in een wereld waarin een welig tierende natuur zowel een toevluchtoord biedt aan een rijk en overvloedig dierenleven als aan mensen die de drukte en het rumoer van het alledaagse bestaan willen ontvluchten. 10. We willen leven in een wereld met een eerlijk, op evenredige vertegenwoordiging
gebaseerd politiek systeem, waarin iedereen een stem heeft en elke stem telt, waar besluiten niet te koop zijn, en de besluitvorming al evenmin op andere oneigenlijke wijzen beïnvloed kan worden. 11. We willen leven in een wereld waarin beslissingen worden genomen op het meest gepaste niveau, om daarmee democratische participatie en betrokkenheid te bevorderen. 12. We willen leven in een wereld waar alle mensen toegang hebben tot alle informatie die nodig is om zinvolle democratische keuzes te maken, en waar het politieke debat eerlijk, toegankelijk en inclusief is. 13. We willen leven in een wereld waar onderwijs een vreugdevol proces is, waar kinderen enthousiast aan kunnen deelnemen, ongeacht hun vermogens, en dat het volwassenen mogelijk maakt om hun hele leven lang te blijven leren. 14. We willen leven in een wereld waar goede huisvesting, snelle en effectieve gezondheidszorg en een gezond en toereikend dieet voor alle mensen beschikbaar zijn. 15. We willen leven in een wereld die een bijdrage levert aan het opbouwen van een veilige, welvarende en veerkrachtige gemeenschap van naties. 16. We willen leven in een wereld die openstaat voor nieuwe ideeën en informatie, en die waarde hecht aan creativiteit, onderzoek en ontdekking.
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 16
JONGE DENKERS
Constructief disrespect JONGEREN
‘Ze zijn niet zo heel snel onder de indruk van autoriteit en gewichtigdoenerij.’
De Jonge Denkers, Verbeelding aan de macht. Filosofische essays van De Jonge Denkers 2018, Uitgeverij Lemniscaat, 160 pagina’s (€ 4,95)
‘Ik vind het wel typerend voor jongeren dat zij overal een mening over hebben,’ schrijft de zeventienjarige Julia in De verbeelding aan de macht, een bundel essays van veertien Jonge Denkers rondom het thema van de Maand van de Filosofie. Door Yannick Schueler
F
ilosofiedocenten uit het hele land kregen de uitnodiging scholieren uit de bovenbouw aan te zetten tot het schrijven van een column en de drie meest prikkelende stukken in te sturen. Dat levert een grote variatie aan inzichten van de winnaars op. ‘Ik denk dat jongeren goede ideeën hebben, creatief zijn en dat ze nog niet zo vast zitten qua belangen en opvattingen,’ zegt Julia. Dennis de Gruijter, filosofiedocent op de Goudse Scholengemeenschap Leo Vroman, beaamt dit. ‘Constructief disrespectvol,’ noemt hij de onbevangen houding van zijn leerlingen ten aanzien van mastodonten zoals Descartes en Kant. ‘Ze zijn niet zo heel snel onder de indruk van autoriteit en gewichtigdoenerij. Wat is daar nu eigenlijk bijzonder aan, vragen ze zich af.’ Dat is een van de voordelen van werken binnen het voortgezet onderwijs, vindt hij. ‘Je krijgt heel pure reacties op wat je zegt,
schrijft en denkt. Jongeren willen gewoon zelf aan de bak.’ Wie echter verwacht dat die pure reacties in De verbeelding aan de macht een jeugdige Sturm und Drang dragen komt bedrogen uit. ‘Laten we niet te idealistisch denken,’ waarschuwt Douwe (16). ‘Een ideale wereld: dat is zo ideaal nog niet’, luidt de veelzeggende titel van Iza’s (18) bijdrage. Verrast over deze houding is De Gruijter na tien jaar lesgeven allang niet meer. ‘Daar komt dat disrespectvolle weer terug: behalve van Dennis de Gruijter grote namen, zijn ze ook niet snel onder de indruk van grote idealen.’ Hun ‘Diversiteit houdt de mens scherp, zet creatieve breinen aan idealisme lijkt meer gebed in het denken en houdt de filosofie kalme contemplatie en realisme. op gang,’ meent Iza. ‘Idealen zorDe barricades hebben misschien gen voor strijd,’ schrijft ook Lente een minder grote aantrekkings(16), ‘maar tegelijkertijd zorgen ze kracht op de jongeren van nu in er ook voor dat mensen iets wiltegenstelling tot eerdere genelen doen aan deze strijd.’ Of zoals raties, maar hun strijdbaarheid Emma (17) het formuleert: ‘Uit moeten we niet op straat maar eerder in het debat zoeken. ‘Laten afkeer tegen de ideologie, ontstaat er één.’ Houd het gesprek we de tijd nemen, erover blijven daarom open, oppert ze ter afsluidiscussiëren, maar laten we toch ting, ‘misschien is dat wel de ideook vooral in onze eigen idealen ale ideologie...’ blijven geloven,’ vervolgt Douwe ‘Er wordt altijd op die nieuwe zijn betoog. ‘Een touw waaraan generatie afgegeven, dat ze vanaf twee kanten getrokken onverschillig of oppervlakkig wordt komt in elk geval niet slap zijn,’ verzucht docent De Gruijter. te hangen.’ Die nadruk op de discussie herin- ‘En dat zijn ze ook, maar alleen op de punten die wij belangrijk vinnert ons aan het belang van pluden. Zodra zich een kans zoals de raliteit. Eva (17) schrijft dan ook dat ‘het leven geen solo-avontuur Jonge Denkers voordoet, zie je ze opeens op hun eigen voorwaaris: je bent altijd met anderen op den naar buiten stappen.’ weg, je moet samen navigeren.’
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 17
Douwe Ridder
Julia Herni
Iza Valkema
Emma Ligthart
Eva Spek
Lente Neefjes
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 19
BOEKFRAGMENT: ONDERGESCHIKT Vooronderstellingen over vrouwen kleuren nog steeds de uitkomsten van veel wetenschappelijk onderzoek. In Ondergeschikt legt Angela Saini uit waarom échte wetenschap aan de kant van het feminisme staat.
Angela Saini, Ondergeschikt. Hoe kennis over vrouwen ons misleidt en wat we daaraan kunnen doen, vertaling: Ernst Boer & Ankie Klootwijk, Uitgeverij Ten Have, 288 pagina’s (€ 19,99) www.uitgeverijtenhave.nl
A
ls de zomer ten einde loopt en de bladeren onder je voeten knisperen, ziet de University of Cambridge er net zo mooi uit als toen Charles Darwin er in het begin van de negentiende eeuw studeerde. In de rustige noordwesthoek van de bibliotheek met zijn hoge plafonds zijn nog steeds sporen van hem te vinden. In de manuscriptenzaal zit ik aan een tafel met een leren schrijfblad, en heb ik drie vergeelde brieven voor me liggen met verbleekte letters en diepe bruine vouwen. Samen vertellen ze een verhaal over hoe men tegen vrouwen aankeek op een van de belangrijkste momenten in de geschiedenis van de moderne wetenschap: toen de fundamenten van de biologie werden gelegd. De eerste brief, gericht aan Darwin, is op een velletje dik, crèmekleurig papier geschreven in een keurig recht handschrift. Hij dateert van december 1881 en is afkomstig van mevrouw Caroline Kennard uit Brookline, Massachusetts, een rijk stadje buiten Boston. Kennard speelde een vooraanstaande rol in de vrouwenbeweging van haar stad en maakte zich sterk voor de verbetering van de status van vrouwen (ze heeft er ooit voor gepleit dat de politie vrouwelijke agenten in dienst zou nemen). Ze was ook geïnteresseerd in wetenschap. In haar brief aan Darwin deed ze hem een eenvoudig verzoek, dat voortvloeide uit een stuitende confrontatie tijdens een bijeenkomst van vrouwen in Boston. Iemand had het standpunt
ingenomen, schrijft Kennard, dat ‘de ondergeschiktheid van vrouwen; in het verleden, het heden en de toekomst, gebaseerd was op wetenschappelijke principes’. De persoon in kwestie ontleende deze schandelijke uitspraak aan een van Darwins eigen boeken. Toen Kennards brief eindelijk in Engeland aankwam, had Darwin nog maar een paar maanden te leven. Jaren geleden had hij zijn belangrijkste werken gepubliceerd, Over de oorsprong der soorten in 1859, en De afstamming van de mens, dat twaalf jaar later verscheen. In zijn boeken legde hij uit hoe de moderne mens had kunnen evolueren uit lagere levensvormen doordat hij kenmerken had ontwikkeld die het makkelijker maakten om te overleven en meer nakomelingen te krijgen. Dit was de kern van zijn evolutietheorie, die gebaseerd was op natuurlijke en seksuele selectie, en die als een bom insloeg in de victoriaanse samenleving en de denkbeelden over de oorsprong van de mens op z’n kop zette. Zijn erfenis lag voor eens en voor altijd vast. In haar brief gaat Kennard er als vanzelfsprekend van uit dat een genie als Darwin niet echt zou geloven dat vrouwen van nature ondergeschikt zijn aan mannen. Het kon toch niet anders of die persoon had zijn boek verkeerd geïnterpreteerd? ‘Als er sprake is van een vergissing moet het grote aanzien van uw mening en gezag van blaam worden gezuiverd,’ verzoekt ze hem. ‘De kwestie waar u op doelt is een zeer lastige,’ antwoordt Darwin de maand daarop vanuit zijn huis in Downe, in Kent. Hij heeft zo’n kriebelig, vrijwel onleesbaar handschrift dat iemand de hele brief woord voor woord heeft overgeschreven op een ander vel papier dat naast het origineel in de archieven van de University of Cambridge wordt bewaard. Maar het is niet zijn handschrift dat het meest bedenkelijk is: het
is de inhoud van zijn brief. Als de beschaafde mevrouw Kennard dacht dat de grootste wetenschapper van die tijd haar zou geruststellen en zeggen dat vrouwen niet ondergeschikt zijn aan mannen, dan stond haar een teleurstelling te wachten. ‘Ik denk zeker dat vrouwen, hoewel in moreel opzicht doorgaans superieur aan mannen, in intellectueel opzicht inferieur zijn,’ schrijft hij, ‘en het lijkt mij dat, gelet op de wetten van de erfelijkheidsleer, het buitengewoon lastig voor hen is (als ik die wetten goed begrepen heb) om intellectueel gezien de gelijke van de man te worden.’ Maar dat is niet alles. Als vrouwen die biologische ongelijkheid willen overwinnen, voegt hij eraan toe, dan zouden ze net als mannen kostwinner moeten worden. En dat zou geen goed idee zijn omdat het jonge kinderen zou kunnen schaden en het huiselijk geluk in gevaar zou brengen. Darwin laat mevrouw Kennard weten dat vrouwen niet alleen in intellectueel opzicht inferieur zijn aan mannen maar dat ze er ook beter aan doen om geen levensvervulling buiten het gezin te ambiëren. Daarmee verwerpt hij alles waar Kennard en de vrouwenbeweging in die tijd voor streden.
T H E M A M A A N D VAN DE FILOSOFIE APRIL 2018:
VERBEELDING AA N D E MACH T 50 J A AR NA M E I ’ 6 8
Femke Halsema schreef het essay voor de Maand van de Filosofie april 2018 Macht en verbeelding
© stephan vanfleteren
© marina abramović
€ 4,95
0HHU LQIRUPDWLH ZZZ PDDQGYDQGHŵ ORVRŵ H QO
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 21
FEMKE KAULINGFREKS JONGEREN
Politiek van de straat Vijftig jaar na het revolutionaire jaar 1968, waarin wereldwijd conservatieve systemen en traditionele maatschappelijke verhoudingen werden aangevochten, spreek ik met antropoloog en filosoof Femke Kaulingfreks. In Straatpolitiek bespreekt ze het oude, maar vooral het nieuwe politieke engagement van jongeren. Door Ira Pronk
‘W
aar denk je aan bij het woord politiek?’ Deze vraag stelde Kaulingfreks (1981) aan jongeren die zij sprak voor haar onderzoek naar hun leven in probleemwijken in Utrecht, Den Haag en Parijs. Vaak was hun antwoord overwegend negatief. Met name de jongeren met een migratieachtergrond voelen zich niet meer gerepresenteerd door de politiek. Kaulingfreks begrijpt dit wel: ‘Op het bordes van Paleis Noordeinde staat een compleet wit kabinet, niet één minister heeft een nietwesterse achtergrond. Dat bevestigt enorm de ervaringen die ze voortdurend opdoen.’ Dat zie je ook in de statistieken terug: jongeren verdiepen zich weinig in de politiek, stemmen nauwelijks en worden al helemaal geen meer lid van een partij. Toch moeten we deze leeftijdgroep niet als een apolitieke generatie beschouwen, aldus Kaulingfreks. Doordat we vooral aan de institutionele variant denken, verliezen we andere vormen van politiek uit het oog. Met het begrip Straatpolitiek probeert de filosofe dit brede spectrum aan informele politiek – van uitingen binnen de populaire cultuur (bijvoorbeeld hiphopmuziek) tot aan activisme – te vatten. Hierbij is de beroemde leus ‘Het persoonlijke
Femke Kaulingfreks KHALID AMAKRAN
is politiek’ uit de tweede feministische golf rond de mei ’68-beweging van groot belang: dit devies laat zien dat ook je kledingkeuze of levensstijl politieke uitingen kunnen zijn. ‘Juist wanneer ongelijkheid groeit in de samenleving worden informele vormen van politiek weer heel belangrijk.’ Kaulingfreks laat in haar boek zien dat ook confronterende uitingen en rellen politieke waarde kunnen bezitten. Dit merkte de filosofe toen ze in 2008 voor haar promotie naar Parijs trok om onderzoek te doen naar de rellen in de banlieues. Door het geweld tegen de politie werden de rellen al snel als criminaliteit afgedaan, terwijl deze gingen over hele politieke zaken; over diepgewortelde sociale ongelijkheid en tweederangs burgerschap. In Straatpolitiek draagt ze diverse controversiële figuren aan om te laten zien dat ook mensen die we geneigd zijn af te keuren, een waardevolle maatschappelijke boodschap kunnen hebben. Zo maakte ‘treitervlogger’ Ismail Ilgun de mooie documentaireserie Achter Buurten
voor het Algemeen Dagblad, waarin hij verschillende Nederlandse wijken intrekt om jongeren te interviewen die andere journalisten niet snel te spreken krijgen. Naast alle gesprekken en voorbeelden uit de populaire cultuur, verliest Kaulingfreks ook de filosofie niet uit het oog. Zo wendt ze het werk van de Franse filosoof Jean-luc Nancy aan om te laten zien hoe mensen geen uniform geheel hoeven te zijn om toch een samenleving te vormen. Kaulingfreks hoopt met haar werk een brug te slaan tussen de academische wereld en de wereld van deze jongeren. Zij ziet haar rol als vertaler: ‘Enerzijds kan ik het werk van de grote denkers toegankelijk maken en anderzijds kan ik de belevingswereld van jongeren vertalen voor een publiek dat daar geen inzicht in heeft’. De filosofe hoopt vooral dat lezers zich ook zelf in deze jongeren willen verdiepen, bijvoorbeeld door een vlog te kijken of hun muziek te luisteren. ‘Ik hoef namelijk niet voor de jongeren te spreken, dat kunnen ze prima zelf.’
‘Op het bordes van Paleis Noordeinde staat een compleet wit kabinet, niet één minister heeft een niet-westerse achtergrond.’
Femke Kaulingfreks, Straatpolitiek. Op zoek naar nieuw engagement, Uitgeverij Boom, 308 pagina’s (€ 22,50)
BOEKFRAGMENT: WIE WEET Met Wie weet, een mozaïekroman die zich afspeelt op de vooravond van de grote protestmars in Amsterdam ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de aanslag op Charlie Hebdo, houdt Jannah Loontjens ons een spiegel voor.
Jannah Loontjens, Wie weet, Uitgeverij Ambo|Anthos, 224 pagina’s (€ 18,99) www.amboanthos.nl
‘D
at was de avond dat Liv is verwekt. Op die berg in Toscane.’ Paul kijkt naar zijn gasten. Manon schuift met haar vork een stuk zalm over haar bord. Haar andere hand heeft ze onder de tafel op mijn been gelegd. Ze knijpt even en laat dan weer los. ‘Op die berg was het net iets koeler, nou ja buiten dan, want in de slaapkamer… Ja, ja, de hartstocht vlamde!’ Hij richt zijn metaalgrijze blik op Manon, zoekend naar bevestiging.
Hij heeft iets van een pauw. Trots, maar schichtig nerveus, een nek die gelijkmatig in het hoofd overgaat, maniakale blik in de ogen. Wat een sukkel. ‘Pap!’ roept Liv. Ze schaamt zich. En ze heeft gelijk. Wat hebben wij te maken met het moment van haar verwekking? Manon knijpt weer in mijn dijbeen, alsof ze me in morsecode iets probeert duidelijk te maken. Een geheime boodschap, iets intiems, alleen voor mij bestemd. Ik bekijk haar hand. Haar slanke hand op mijn been. Mijn dijbeen dat mijn spijkerbroek goed vult. Spieren. Komt door al het fietsen. ‘Ik herinner me vooral jouw woede. Toen je dacht dat je auto beschadigd was,’ merkt Manon op. Ze spreekt traag, alsof ze nog nadenkt over wat ze zich herinnert, afgemeten en koel. ‘O, die auto. Wat een fantastisch
ding was dat! Een Maserati Quattroporte Ottocilindri.’ Kijk hem toch trots zijn op zijn fake Italiaans. Zelfs als je een spiegel voor zijn tronie plantte, zou hij zichzelf niet zien. Hij zou een schilderij zien, een staatsieportret, zichzelf als een groot generaal, met epauletten en al. ‘De voorloper van de Evoluzione. Hij haalt het niet bij de Ferrari natuurlijk, maar voor een vakantie was-ie fan-tastisch! We reden, nee, we gleeeeden door de Italiaanse heuvels, naar dat bergdorpje, waar, ja, ik weet het zeker…’
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 23
BOEKFRAGMENT: HET VOLK IN DE GROT Denker des Vaderlands René ten Bos ontwikkelt een nieuwe visie op de tegenstellingen tussen volk en elite aan de hand van Plato’s beroemde allegorie van de grot. WAAROM MENSEN GEEN FEITEN WILLEN
René ten Bos, Het volk in de grot, Uitgeverij Boom, 192 pagina’s (€ 20,00) www.boomfilosofie.nl
L
aat ik beginnen met een bekentenis. Ik geloof in waarheden. En ook in feiten. Ik geloof dat het nu buiten 7 graden is. Ik geloof ook dat roken slecht voor de mens is. Maar nu al wordt het wat moeilijker: mijn geloof in die 7 graden is op een vreemde manier onomstotelijker dan het geloof dat roken slecht is. Toch twijfel ik niet aan het tweede ‘feit’. Ik geloof zeker dat het waar is dat roken slecht is voor de mens, maar het lijkt anders waar dan het eerste geloof. Ik heb een vriend die een moeder van 97 jaar oud heeft. Het oude mens dampt er vrolijk op los. Zeker 25 sigaretten per dag. Zelf is hij inmiddels bijna zeventig en ook hij rookt nog flink. Goede genen, zegt hij. Roken kan bij ons niet zoveel kwaad. Ik heb ook een andere vriend, een cardioloog. Ook dik in de zestig, en over roken uitgesproken negatief. Roken, zo zegt hij, verandert en ondermijnt zelfs ons dna. Roken is een heel concrete bedreiging voor de volksgezondheid. Ik geloof dat hij gelijk heeft, maar het staat op een andere manier vast dan de constatering dat het 7 graden is. Je hebt waarheden en waarheden. Je hebt ook feiten en feiten. Dit boek gaat over waarheden en feiten. Ik moet misschien iets preciezer zijn. Het boek gaat over de vraag hoe wij omgaan met waarheden en feiten. Wie zijn ‘wij’? Laten we zeggen dat ‘wij’ het volk is. Ik weet heel goed dat er een discussie gevoerd wordt over wat ‘volk’ inhoudt. Sommigen zullen
zeggen dat ik geen volk ben. Ik ben hoogleraar en behoor dus tot de elite. Dat ik de zoon ben van een Twentse textielarbeider speelt dan geen rol meer. Ik heb me vervreemd van mijn achtergrond. Het is me steeds voorgehouden. Niets is erger dan je eigen klasse verraden. Vader zei het. Moeder zei het. ‘Als je maar blijft weten waar je vandaan komt’, zei ze nog op haar sterfbed. Ik ben soms heel blij dat ik vervreemd ben van waar ik vandaan kom. Het eigene heb ik vaak als een slangenhuid willen afwerpen. Het is, zo kan ik alle liefhebbers van het eigene verzekeren, niet helemaal gelukt. Maar sommigen zouden mij in dit land als een oikofoob of xenofiel willen omschrijven. Desondanks voel ik een verwantschap met het volk waarvan ik durf te stellen dat menig populist er jaloers op zou zijn. Daarom heb ik dit boek geschreven. Het gaat over de minachting die de filosofie altijd voor het volk heeft gehad. Ik laat zien dat die minachting helemaal teruggaat op Plato (427-347 v.Chr.). Hij dacht dat het volk zich altijd wat laat wijsmaken en dat het de waarheid en de werkelijkheid niet aankan. Deze diagnose is de oorsprong van die minachting. Het volk steekt de kop in het zand als het op feiten aankomt. Het volk geeft er de voorkeur aan om in zijn hol of grot te blijven wonen. Het volk sluit zich af voor de waarheid. Plato komt, zoals bekend, met een soort plan om het volk te verheffen en tot de waarheid te brengen, maar ik zal laten zien dat hij er op de keper beschouwd bodemloos pessimistisch over is. Dat pessimisme ijlt na door de hele geschiedenis van de filosofie. Over het volk en de wil tot waarheid is er, als we veel filosofen mogen geloven, geen goed nieuws. Filosofen kunnen niet omgaan met de onwil van het volk om iets op te steken. Ik zal betogen dat deze houding
tegenwoordig ook door menig journalist en wetenschapper is overgenomen. […] De hardleersheid van het volk is een filosofisch probleem van de hoogste orde en heeft natuurlijk ook een actuele dimensie. Men spreekt vandaag de dag graag over een waarheidscrisis. Mensen raken niet uitgepraat over fakenieuws, valse feiten of de leugenachtigheid van politici. Men weet langzamerhand niet meer wat waar en onwaar is. Over wat feiten zijn, woedt een hevige discussie, die onder meer consequenties heeft voor de wijze waarop we naar wetenschap en journalistiek kijken. Ik geloof niet dat deze waarheidscrisis te wijten is aan het zogenoemde postmodernisme, zoals sommige wijsneuzen met het nodige aplomb beweren.
++++
++++
De Volkskrant:
Trouw:
‘Must read!’
‘Ecologische psychotherapie’
‘Wie Ondergeschikt leest, denkt al snel anders over de vrouw en vooral over de wetenschap’
‘Een briljante, intellectuele vuurwerkshow’ – The Guardian
– NRC Handelsblad
Nu in de boekhandel! www.uitgeverijtenhave.nl
Adv 185x260 mm - Ondergeschikt en Ecologisch wezen e.indd 1
20-03-18 16:02
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 25
NACHT VAN DE FILOSOFIE
LONGLIST
Wie wint de Socrateswisselbeker 2018?
Deze prijs wordt uitgereikt aan de auteur van het meest urgente en prikkelende filosofieboek van het afgelopen jaar. Grasduin alvast door de longlist en vind jouw favoriet! De winnaar wordt op 7 april bekendgemaakt tijdens de Nacht van de Filosofie in Nijmegen. • René ten Bos, Dwalen in het Antropoceen
• Marli Huijer, Leve de publieksfilsofie!
• Ignaas Devisch, Het empathisch teveel
• Arjen Kleinherenbrink, Alles is een machine
Empathie of medeleven: je kunt er niet genoeg van hebben. Het is precies deze gedachte die hoogleraar ethiek en filosofie Devisch ter discussie stelt in Het empathisch teveel. Velen – van Barack Obama tot Jesse Klaver – beschouwen het menselijk vermogen tot inleven als drijvende kracht achter moreel handelen, maar om wereldproblemen op te kunnen lossen is volgens de auteur werkbare onverschilligheid een vereiste.
• Patrick Loobuyck, Samenleven met gezond verstand
• Lieve Goorden, De sprong in de techniek • Ger Groot, De geest uit de fles • Arnon Grunberg, De eerste boze burger • Joke Hermsen, Melancholie van de onrust
• Joost van der Net, Aan de Europese natie • Kris Pint, De wilde tuin van de verbeelding De huidige consumptiemaatschappij vraagt veel van ons. Daar stelt de Belgische schrijver en cultuurwetenschapper Pint aan de hand van citaten van bekende vrijdenkers als Freud, Jung en Barthes De wilde tuin van de verbeelding tegenover. Daarin zijn wij niet langer de tuinier met bewijsdrang, maar de wilde tuin zelf met al haar waardevolle verrassingen. • Miriam Rasch, Zwemmen in de oceaan Bijna iedereen kent het schrik-
beeld van volledige transparantie uit Dave Eggers’ dystopische roman De Cirkel. Onder meer aan de hand van dit boek, maar ook de datahonger van het bedrijfsleven, wifi als eerste levensbehoefte en de krachten van sociale media reflecteert Rasch in Zwemmen in de oceaan op de digitalisering van ons leven. • Eva Rovers, Ik kom in opstand, dus wij zijn • Ton Vink, Een goede dood • André de Vries en Erno Eskens, Amor fati • Kees Vuyk, Oude en nieuwe ongelijkheid • Henk van der Waal, Mystiek voor goddelozen • Jan Warndorff, Geen idee • Sabine Wassenberg, Kinderlogica • Marcel Zuijderland, Gentest of geen test
Over de datahonger van het bedrijfsleven, wifi als eerste levensbehoefte en de krachten van sociale media.
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 27
BOEKFRAGMENT: EEN ZEKERE TWIJFEL Een zekere twijfel is een uitdagende en rijk geïllustreerde inleiding in de westerse filosofie waarin de vier ‘grote vragen’ van Kant de leidraad vormen.
S Onno Zijlstra, Een zekere twijfel. Inleiding in de westerse filosofie, illustraties: Rudy Simon, Uitgeverij Damon, 240 pagina’s (€ 24,90) www.damon.nl
tel, je bent nietsvermoedend naar bed gegaan en in slaap gevallen. Het volgende dat je ervaart is dat je op een toneel staat, het doek gaat op en je hebt de aandacht van een groot publiek. Duizend paar ogen staren je verwachtingsvol aan. Wat gaat er dan door je heen? Wat vraag je je af? Waarschijnlijk komen er vragen bij je op als: Slaap ik nog en is dit een droom? En hoe kom ik daarachter? Waar bevind ik mij precies en hoe ben ik hier terecht gekomen? Kan ik erop vertrouwen dat dit nu even zo blijft, of kan alles ook zomaar weer anders zijn? Wordt het ooit nog anders? Kan ik hier wegkomen? Wat wordt er trouwens van me verwacht? Kan ik zelf aan deze toestand iets veranderen? Dat soort vragen. Het zijn de vragen die mensen zich al millennia stellen over hun realiteit. Het zijn ook de vragen waarop filosofen vanaf zo’n 500 v. Chr. op hun manier beginnen te reflecteren. Het gaat in de filosofie niet om allerlei concrete vragen die ons kunnen verontrusten: Heb ik een ziekte onder de leden? Waar haal ik de tijd vandaan om, naast mijn overvolle baan, een goede tandarts op te sporen en ook nog mijn belastingformulieren op tijd ingevuld te krijgen? Het gaat in de filosofie ook niet om problemen die door wetenschappers geformuleerd worden en waarop zij via empirisch onderzoek antwoorden proberen te vinden. Als mensen filosoferen, denken ze over de zogenaamde ‘grote vragen’ van het bestaan: Wat is werkelijk en wat is schijn? Wat moet ik doen, hoe moet ik leven? Wat is rechtvaardigheid? Zijn we vrij of gedetermineerd? Wat is dat eigenlijk, vrijheid? Hoe geef ik
mijn leven zin? Wat bedoel ik met ‘zin’? Hoe krijgen woorden betekenis? Wat is de mens – geest, brein, ziel, lijf, een combinatie daarvan, of nog weer wat anders? Het zijn vragen waarop we wellicht nooit een definitief antwoord vinden, maar die ons niet loslaten. Volgens de achttiendeeeuwse filosoof Immanuel Kant is het typerend voor de mens met dit soort vragen bezig te zijn. Een van mijn Griekse helden, Sokrates, zegt dat een leven dat niet onderzocht wordt, niet waard is geleefd te worden. Dat klinkt nogal kras. Aan de andere kant, is er wel menselijk leven zonder onderzoek of reflectie? Het leven is niet eenvoudig en leven gaat niet vanzelf. Leven betekent altijd ook over het leven nadenken. In die zin filosoferen we allemaal. We houden er opvattingen op na over hoe de wereld in elkaar steekt, over wat goed is om te doen en wat niet, over wat het leven de moeite waard maakt. Op basis daarvan nemen we ook tal van beslissingen in ons leven. Doorgaans maken we onze keuzes zonder heel expliciet met grote vragen bezig geweest te zijn. Maar soms laten we ons wel met die vragen in; en dat kan helpen. We leven en denken vanuit bepaalde vooronderstellingen. Soms worden we ons daarvan bewust en stellen een vraag. In de film The Truman Show gaat Truman er lange tijd van uit dat alle mensen een leven leiden als het zijne en dat zo’n veilig, verzorgd, vrolijk bestaan, met alleen maar blije mensen om je heen, normaal is. Truman moet zijn beeld van de werkelijkheid drastisch herzien op het moment dat hij ontdekt dat hij, zonder het te weten, de hoofdfiguur is in een strak geregisseerde televisieserie. Wat meer realistisch is het geval van Gianni Orzan, de ik-figuur in de roman In de ban van mijn vader van Sandro Veronesi. Wanneer Gianni toevallig vrienden
heel onaangename dingen over hem en zijn vrouw hoort zeggen, wordt hij overvallen door de vraag of zijn visie op het leven er niet radicaal naast zit. Maar de aanleiding tot het stellen van een fundamentele vraag kan natuurlijk ook een prettige zijn, zoals de geboorte van een kind. Iedereen overkomt zoiets vroeger of later, en slaat dan aan het filosoferen. Maar filosofie is ook een vak dat op scholen en universiteiten gegeven wordt, een vak waar mensen hun beroep van hebben gemaakt, of hun hobby. Het nadenken, mogelijk tobben, over de ‘grote vragen’ die een mens bezig kunnen houden is dan gecultiveerd tot een vak met deelgebieden en met een geschiedenis.
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 28
AGENDA FILOSOFIE IN HET LAND
13 APRIL
7-8 APRIL
Wanneer is verbeelding aan de macht? Wat is verbeelding en hoe functioneert ze? Hoe werkt macht? We gaan te rade bij Foucault en Mudimbe.
NIJMEGEN – Vijftig jaar na het revolutiejaar 1968 wordt tijdens de Nacht van de Filosofie de balans opgemaakt. Wat is er overgebleven van dit idealisme, waarin verbeelding in de strijd werd geworpen tegen de autoriteiten? Kunnen we een betere wereld maken door haar simpelweg anders te verbeelden? Debateer op deze avond over het thema ‘Verbeelding aan de Macht’ met schrijver van het essay van de Maand van de Filosofie Femke Halsema, Denker des Vaderlands René ten Bos, filosoof Jan Bor en nog vele anderen. Dompel je onder in een nacht vol lezingen, gesprekken, standup filosofie, debatten, muziek en een monoloog van acteur Frank Lammers als Karl Marx. Ook wordt tijdens dit evenement de Socratesbeker uitgereikt. Wie is de schrijver van het meest publieksvriendelijke filosofieboek van 2018? www.ru.nl/radboudreflects
GRONINGEN – Heb je drieduizend Facebookvrienden, post je foto’s van je cappuccino’s op Instagram, date je via Tinder? Of ben je juist helemaal klaar met je smartphone, het posten van selfies en maak je je zorgen om de data die over je wordt verzameld? Tijdens de zevende editie van de Groningse Nacht van de Filosofie vertellen wijsgeren en vakfilosofen over offline zijn in een wereld die altijd online is. Te gast zijn onder andere: Maxim Februari, Miriam Rasch, Hans Schnitzler, Marjan Slob, Hans De Bruijn en vele anderen. Denk mee over vragen als: Beleef je de wereld anders als je een periode offline gaat? ‘Ben’ je de data die er over jou is verzameld? En hoe moeten we reageren op bots die verkiezingen beïnvloeden en hackers in onze babyfoons? www.groningerforum.nl
14 APRIL
DEN HAAG – Tijdens de nacht van de Filosofie spreken o.a. Femke Halsema, Tim de Mey, Wout Cornelissen, Henk Manschot, Tom Dommisse, Marli Huijer & Frank Meester, Jannah Loontjens over het thema ‘Verbeelding aan de Macht’. Daarnaast kun je meedoen aan workshops, o.a. socratische gesprekken, aanschuiven bij een filosofisch consult en de finale van de speechwedstrijd voor jongeren bijwonen. www.filosofieindenhaag.nl
14 APRIL
CORBINO
Denker des Vaderlands René ten Bos
AMSTERDAM – Uitreiking van de Hypatia-prijs voor het beste en meest prikkelende en actuele filosofieboek uit 2016 en 2017, geschreven door een vrouw. Met het instellen van deze tweejaarlijkse prijs wil de vereniging Society for Women in Philosophy (SWIP) een podium bieden aan vrouwelijke filosofen die werkzaam zijn in Nederland en Vlaanderen. Op de longlist staan o.a. Miriam Rasch, Daan Roovers, Simone van Saarloos, Marjan Slob en Sabine Wassenberg. www.swip-filosofie.nl
15 APRIL
UTRECHT– Op het eerste festival van The School of Life beleef je op één dag de beste en meest populaire programma’s die zij de afgelopen jaren organiseerden. Van talks van bekende filosofen, schrijvers en andere bijzondere denkers tot kleine workshops en intieme gesprekken die als doel hebben om je helder na te laten denken over de belangrijkste vragen uit het dagelijks leven. Werk, liefde en zelfkennis zijn de thema’s die centraal staan. Zo vertelt Josine Peter, directeur van The School of Life, over waarom wij werken, verdiept bioloog Patrick van Veen zich in de biologie van de liefde en brengt schrijver Jan Wolter Bijleveld je bij hoe je rust in je hoofd creëert. www.theschooloflife.com
15 APRIL
EINDHOVEN – Alfred Denker is te gast bij het Filosofiecafé van boekhandel Van Piere. Hij geeft een lezing over zijn nieuw verschenen boek Onderweg in Zijn en Tijd. Inleiding in het leven en werk van Martin Heidegger.. www.libris.nl/vanpiere
17 APRIL
BRUGGE – Tijdens een lezing zal Ignaas Devisch, professor in filosofie, medische filosofie en ethiek, dieper ingaan op zijn nieuwe essay De naakte waarheid. Daarin gaat hij op zoek naar de rol die evenwicht speelt en hoe we onze blik kunnen verruimen door verschillende standpunten in te nemen. Dit essay schreef Devisch op vraag van de Confituur boekhandels, waar dit boekje exclusief te verkrijgen is. www.dereyghere.be
20 APRIL
ROTTERDAM – Filosoof en econoom Jan Prij presenteert deze middag zijn boek God en geld in boekhandel Donner. Oud-minister Ernst Hirsch Ballin en Ruben van Zwieten nemen het boek in ontvangst. Met God en geld opent Prij een nieuw debat over de tegenstelling tussen God en geld en die tussen het hogere en
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 29
PATRICK POST
NK Poetry Slam-winnaar Ozan Aydogan het lagere. Deze tegenstellingen berusten op een misverstand, zowel over de aard van religie als ook over de aard van economie. In zijn betoog nodigt de auteur je uit om opnieuw te ontdekken waar religie, economie en politiek om draaien. www.donner.nl 21 APRIL
UTRECHT – Tijdens het internationale filosofiefestival Thinking Planet kun je kennismaken met bijzondere niet-westerse filosofie van over de hele wereld. Raak geïnspireerd door ruim veertig nationale en internationale denkers zoals de Zuid-Afrikaanse dichter Antjie Krog, Nigeriaans denker Oyeronke Oyewumi, Ethiopisch filosoof Workineh Kelebssa, theatergroep Building Conversation, schrijver Michiel van Elk en NK Poetry Slam-winnaar Ozan Aydogan. Ontdek bijzondere culturen via lezingen, discussies en workshops en krijg nieuwe inzichten in grote thema’s zoals identiteit, burn-out en het milieu. Leer meer over de oosterse wijsheden van taoïsme en boeddhisme en luister naar sprekers
over Afrikaanse Ubuntu, islamitische levenskunst en Latijns-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie. Doe mee met gespreksoefeningen vanuit inheemse culturen als de Maori, kom tot rust met yoga en meditatie en geniet van wereldse muziek, dichtkunst en verrassende storytellers.
www.filosofie.nl
28 APRIL
GENT – Ook in Gent roerden studenten én proffen zich in 1968 tegen de betuttelende, patriarchale samenleving. Tijdens de dag van de filosofie wordt er aan de erfgenamen van de mei 68’ers, maar ook aan de nieuwste lichting denkers, laureaten van de Belgische Filosofie Olympiade, gevraagd of verbeelding nog steeds in de strijd wordt geworpen tegen autoriteiten? Er wordt ook gekeken naar de toekomst: wat staat er op het spel? Waar kunnen je die macht voor gebruiken? Ook is er aandacht voor de filosofische wortels van verbeelding en macht. Wanneer is verbeelding aan de macht? Wat is verbeelding en hoe functioneert ze?
Hoe werkt macht? We gaan te rade bij Foucault en Mudimbe. Je kunt ook wandelen door Gent en de stad verkennen op een nietevidente, filosofische en verbeeldingsrijke manier met Jean Paul Van Bendegem en stand-up filosofe Laura Van Dolron. www.dagvandefilosofie.be
5 MEI
ANTWERPEN – Op deze dag wordt wereldwijd de tweehonderdste verjaardag gevierd van de Duitse politieke denker Karl Marx (1818-1883). Filosofiehuis Het zoekend hert organiseert achtereenvolgens de boekpresentatie van Marx begrijpen door Prof. Walter Weyns, een dialectisch denksalon om te onderzoeken in welke mate het denken en de levenshouding van Karl Marx nog voorbeeldkrachtig zijn en een lezing door schrijver Walter van den Broeck en zijn zoon Karl van den Broeck, hoofdredacteur van nieuwssite Apache. Zij zullen reflecteren over Marx en de evolutie van marxisme en socialisme, maar zijn gedachtegoed ook plaatsen in de actualiteit. www.hetzoekendhert.be
Ook in Gent roerden studenten én proffen zich in 1968 tegen de betuttelende, patriarchale samenleving.
533
HET Z EKEND HERT
THE SEARCHING DEER
Philosophy & overnight sensations – Koninklijkelaan 43, B-2600 Berchem (Antwerp) ! - ,*+0 ,**
&! &+ #
% % " &$ 0 !( & ,#'/ & '# !
! #
!
/ ! ! # %
! " ,**
! -*
$.0# !( & ) # # &$ ! # ! &!.
" !
#
( & 8 " 534: # . $# # ! ! # 76. 5933 #(* &% #0 # $/ ***0 (-$ # &(0 0
‘Leg die mobiele telefoon weg, klap die laptop dicht en pak dit boek op, voor een dosis vrolijke, humorvolle, speelse doch ernstige filosofie als otium en bellum.’ Martine Prange, de Volkskrant
ent. Neem een abonnem ook: boekenkrant.com/abo
Digitaal aanmelden mag
Ik neem een abonnement op:
Twaalf nummers van de Boekenkrant + alle specials voor â‚Ź 30,Zes nummers van de BKFilosofie voor â‚Ź 15,Zes nummers van de BKJunior voor â‚Ź 15,Zes nummers van de BKYA voor â‚Ź 15,-
BON
naam
m/v
straat
postcode
isbn 978 94 6004 329 1
plaats
j22,50
land
Derde druk!
‘Haarscherp en overtuigend brengt Paul van Tongeren Nietzsche in beeld.’ Wessel ten Boom, Friesch Dagblad
telefoon
IBAN nummer betaling
automatische incasso per factuur (+ 2,50 administratiekosten)
‘Een razend interessant boek, met een hoge actualiteitswaarde.’ Aart Deddens, Sophie
geboortedatum BKF2
handtekening
BKMB2 BKF3
isbn 978 94 6004 098 6
Stuur deze bon naar: Boekenkrant, Visscherplein 160 K22, 3511 LX Utrecht, Nederland
‘De Nederlandse teksten zijn net zo melodieus, klankrijk, kleurrijk, en wispelturig als de originelen en dat is zeker een bewonderenswaardige prestatie.’ Ronald Ohlsen, Tzum
j19,95
www.vantilt.nl
BKFILOSOFIE
APRIL 2018 – PAGINA 31
COLOFON VOORUITBLIK
Socrateslezing 2018
Save the date! Dit jaar zal de Socrateslezing plaatsvinden op 27 mei in De Rode Hoed in Amsterdam en door niemand minder worden gehouden dan Stine Jensen. Dankzij het televisieprogramma Wie is de Mol? is zij op dit moment misschien wel hét gezicht van de Nederlandse publieksfilosofie.
E
ven bekend als de filosofe, programmamaker en kandidaat van het afgelopen seizoen van Wie is de Mol? is ook het thema van de lezing dit jaar zeer actueel. Stine Jensen zal haar luisteraars meenemen in haar gedachten over seksueel geweld. Sinds #metoo is er meer publieke aandacht dan ooit voor dit maatStine Jensen schappelijke probleem. Jensen liet al eerder weten dat #metoo volgens haar niet over erotiek gaat, maar over macht. In haar lezing zal ze ingaan op mannelijkheid, vrouwelijkheid en seksualiteit, en of er sinds de #metoo-discussie wezenlijk iets is veranderd in onze beeldvorming hierover. En nog belangrijker: hoe nu verder? De Socrateslezing wordt sinds 1984 één of twee keer per jaar georganiseerd door het Humanistisch Verbond. Bekende namen als Joris Luyendijk en Bas Heijne gingen Stine Jensen voor en gaven hun mening over maatschappelijke ontwikkelingen vanuit humanistisch perspectief. Kijk voor meer informatie op www.humanistischverbond.nl.
PRIJSVRAAG
COLOFON
BKFilosofie mag een exemplaar weggeven van het boek Verbeelding aan de macht van De Jonge Denkers.
CONTACT
Wil jij kans maken op dit boek? Beantwoord dan de volgende vraag: Hoeveel Jonge Denkers schreven mee aan de bundel De verbeelding aan de macht? Stuur je antwoord en adresgegevens voor 15 juni 2018 naar redactie@boekenkrant.com onder vermelding van ‘Prijsvraag BKFilosofie’.
DIT BOEK KUN JE WINNEN In Verbeelding aan de macht zijn ter gelegenheid van de Maand van de Filosofie de beste essays van middelbare scholieren rondom het gelijknamige thema van dit jaar gebundeld. Dit levert een veelzijdig boek op waarin jongeren zich voor een groot publiek uitspreken over de actualiteit.
Boekenkrant Visschersplein 160 k22 3511 LX Utrecht Nederland Telefoon: +31 30 2231718 REDACTIE
redactie@boekenkrant.com ABONNEMENTEN
abo@boekenkrant.com Telefoon: +31 172 476085 ADVERTENTIES
verkoop@boekenkrant.com ONLINE
www.boekenkrant.com facebook.com/deboekenkrant twitter.com/boekenkrant instagram.com/boekenkrant
OPLAGE
21.000
VOLGEND NUMMER
De volgende BKFilosofie verschijnt op 5 november 2018. HET TEAM
Eindredacteur Nicole van der Elst Adviseur Regine Dugardyn Redactie Janneke Blok, Danique Roozekrans en Erik de Vries Lentsch Corrector Christine Tinssen Medewerkers Pim Cornelussen, Margreet de Heer, Ira Pronk, Yannick Schueler, Pieter-Jan Sterenborg, Paul van Tongeren Vormgeving Titus Vegter Uitgever Jan Louwers BKFilosofie is een uitgave van de Boekenkrant. De Boekenkrant biedt kwaliteit voor een breed publiek. De onafhankelijke redactie van deze maandelijkste krant besteedt aandacht aan literatuur, spanning, jeugd, non-fictie en strips.
De Jonge Denkers, Verbeelding aan de macht. Filosofische essays van De Jonge Denkers 2018, Uitgeverij Lemniscaat, 160 pagina’s (€ 4,95)
L I R P A 21 ENBURG IVOLI VRED
UTRECHT
U AN UBUNT DENKERS V
TOT TAO
T
ONTMOET
WERELD
WORKSHOPS, LEZINGEN, DISCUSSIES, MUZIEK EN POËZIE MET O.A. ANTJIE KROG OYERONKE OYEWUMI WORKINEH KELBESSA BUILDING CONVERSATION
MEER INFORMATIE EN TICKETS OP WWW.THINKINGPLANET.NL