16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Costas_rallis59@yahoo.gr
ΣΑΒΒΑΤΟ 11 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2021
«Η Κυρία των Αγγέλων» Η διαδρομή του ναού στο χρόνο
A΄MEΡΟΣ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Η οδός Νικηφόρου Φωκά, η οδός Ενώσεως, όπως λεγόταν επί Κρητικής Πολιτείας, το Ουζούν- Γιόλ (μακρύς δρόμος), όπως λεγόταν επί οθωμανικής κατοχής, το «Μακρύ Στενό», είναι ο δρόμος που χωρίζει την παλιά πόλη σε δύο μέρη. Στη μέση του «Μακρύ Στενού», στην πλατεία, είναι κτισμένη η «Κυρία των Αγγέλων», η Μικρή Παναγία του Ρεθύμνου, η εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Εκτός από ονομασία της Εκκλησίας είναι και ονομασία της συνοικίας. Από την Ενετοκρατία, σε πολλούς νοτάριους γίνεται μνεία -πέραν του ναού- και «συνοικίας Κυρίας των Αγγέλων». Πρόκειται, μάλιστα, για την πιό αριστοκρατική συνοικία της πόλης, στην οποία κατοικούσαν οι περισσότεροι ευγενείς βενετοί.(Santa Maria degli Angeli). Η συνοικία αυτή αναφέρεται, σε άλλες χρονικές περιόδους, και ως συνοικία «Αγίου Λαζάρου», συνοικία του Κομμένου μιναρέ, και συνοικία Μουσαλά. KAΘΟΛΙΚΟΣ Ή ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΝΑΟΣ Από το γεγονός ότι στον εν λόγω ναό αναφέρεται εφημέριος ο παπα-Σταμάτης Δόνος, στον οποίο θέλει να ταφεί ο Νικόλαος Κοσμάς (Τρωίλος, πρ. 27) και από το γεγονός, ακόμα, ότι ο Νικολός Γαβαλάς- οικογένειας που ανήκε στους Nobili Cretensi (Κρητικοί Ευγενείς), επιθυμούσε να ταφεί στην Παναγία των Αγγέλων, στον τάφο που έφτιαξε ο ίδιος, στον οποίο είχε ταφεί και ο πατέρας του, (Πάντιμος πρ. 153), ο Β. Ν. Δρανδάκης επιβεβαιώνεται στην άποψή του ότι η Κυρία των Αγγέλων δεν ήταν ο καθολικός ναός της Αγίας Μαγδαληνής (St. Maria Maddalena), όπως είχε υποθέσει ο Gerola. Ο Gerola είχε υποστηρίξει ότι η «Κυρία των Αγγέλων» ήταν η μονή της Μαρίας Μαγδαληνής των Δομινικανών και την ταύτιζε με το τέμενος Αγκεμπούτ. Αντίθετα, ο Ν. Δρανδάκης και ο Μιχ. Παπαδάκης απέδειξαν ότι η Μικρή Εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία (Κυρία) των Αγγέλων. Ήταν, άρα, ορθόδοξος ναός και δεν συνέπιπτε με την ως άνω Maria Maddalena των Δομινικανών. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Δημ. Κασαπίδης, ο οποίος σημειώνει ότι ο εν λόγω ναός σε όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας μνημονεύεται με το όνομα του (Παναγία των Αγγέλων), ενώ και από άλλες αρχειακές μαρτυρίες, μνημονεύονται ταφές και βαφτίσεις ορθοδόξων στην εκκλησία αυτή κατά το χρονικό διάστημα 1585-1642, εποχή, δηλαδή, κατά την οποία έχουμε σαφείς και βέβαιες μαρτυρίες ότι λειτουργούσε ναός της αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής, ως ναός των Δομινικανών, οπότε αποκλείεται να ταυτίζεται με τον συγκεκριμένο ορθόδοξο ναό. Με βάση, πάντως, πράξεις του νοταρίου Καλλέργη, μπορεί να τοποθετηθεί κοντά στη Δημόσια Πλατεία, κάπου στα Τσαγκαράδικα, στο οικοδομικό τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Σουλίου, Κ.Παλαιολόγου και την πλατεία Τ.Πετυχάκη. Ναός Κυρίας των Αγγέλων εν Ρεθύμνη επί Ενετοκρατίας αναφέρεται και υπό του Ρεθύμνιου αγιογράφου και ιερέως Εμμ.Τζάνε Μπουνιαλή «εν αφιερώσει προτασσομένη της Ακολουθίας του Αγίου Γοβδελαά, τυπωθείσης εν
Αεροφωτογραφία του 1940
Βενετία τω 1661». Αναφέρει ότι ο αδελφός του Φραγγίας ειχε αρρωστήσει βαριά και ο πατέρας τους είχε πάει να ενημερώσει τον εφημέριο για να ετοιμάσει τα σχετικά της κηδείας. Προφανώς λοιπόν ο ναός ανήκε στους ορθόδοξους. Ο Β. Ψιλάκης κάνει λόγο για την επιγραφή που υπήρχε στο ανώφλι της μεγάλης πόρτας, ακόμη και μετά τη μετατροπή του ναού σε τέμενος, την οποία αφαίρεσαν οι Μουσουλμάνοι κατα την επανάσταση του 1866 η οποία έγγραφε: «Μαριάμ Κυρία των Αγγέλων» Του το είχε μεταφέρει ο γραμματέας του εφκάφιου Τίτος Ζακάκης. H ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑΣ Η ονομασία της εν λόγω Παναγίας αφορά σε τιμητική προσωνυμία της Θεοτόκου, που είναι η κατ΄εξοχήν «Κυρία», οικοδέσποινα και αφέντρα του κόσμου και των ανθρώπων και υποδηλώνει, ακριβώς, τον βαθύτατο σεβασμό που ο απλός λαός αισθάνεται προς το πρόσωπο της Μητέρας του Θεού. Εδώ το «Κυρία» επεκτείνεται περαιτέρω και στον αόρατο κόσμο των Αγγέλων του Ουρανού.
Η προσωνυμία αυτή της Θεοτόκου προήλθε από τον εικονογραφικό τύπο της «Κυρίας των Αγγέλων» που παρουσιάστηκε κυρίως τον 15ο αιώνα και στον οποίο εικονίζεται η Παναγία κατενώπιον, καθισμένη σε θρόνο, με τον Χριστό στα χέρια Της. Στις επάνω γωνίες της εικόνας, σε στηθάρια, εικονίζονται οι μορφές των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, ή, σε άλλες παραστάσεις οι Αρχάγγελοι ολόσωμοι δεξιά και αριστερά της Παναγίας, αποδίδοντας σεβασμό και τιμή σ’ εκείνη που είναι η «Κυρία των Αγγέλων». Στην Κρήτη (Ακρωτήρι Χανίων), στη Κέρκυρα κ.α. υπάρχουν μοναστήρια αφιερωμένα στην «Κυρία των Αγγέλων», καθώς και εκκλησίες στη Ζάκυνθο, και, βέβαια, η συγκεκριμένη στην πόλη μας. Η ΧΡΟΝΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥΟΙ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Η εκκλησιαστική ιστορία της Κρήτης θα μπορούσε να εξεταστεί μέσα στα πλαίσια της πολιτικής ιστορίας, σε επτά περιόδους:
Πρόσφατη αεροφωτογραφία
1. Περίοδος των ρωμαικών διωγμών, η η παλαιοχριστιανική περίοδος (33-313 μ.Χ.) 2. Α’ βυζαντινή περίοδος (313-823/828 μ.Χ.) 3. Περίοδος της Αραβοκρατίας (823/828-961 μ.Χ.) 4. Η β’ βυζαντινή περίοδος (961-1204) 5. Περίοδος της Ενετοκρατίας (1204/12111645/1669) 6.Περίοδος της Τουρκοκρατίας 1645/1669-1898) 7. Η σύγχρονη περίοδος (1898 και εξής) ΠΟΤΕ ΚΤΙΣΤΗΚΕ Ο ΝΑΟΣ Πότε ακριβώς και από ποιόν κτίστηκε η εκκλησία δεν είναι γνωστό. Σε σύγκριση πάντως με μνημεία των βυζαντινών περιόδων βγαίνει εύκολα το συμπέρασμα πως δεν ανήκει ούτε στη δεύτερη περίοδο (961-1204). Η εκκλησία, σύμφωνα με τα δεδομένα που έχουμε, υπήρχε τα τελευταία χρόνια της ενετοκρατίας. Από αρχειακές μαρτυρίες μνημονεύονται ταφές και βαπτίσεις ορθοδόξων από το1585 μέχρι το 1645. Δηλαδή στα τέλη της 5ης περιόδου.
Κάτοψη της εκκλησίας (σχέδιο Gerola)
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 11 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2021
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Η εκκλησία είναι τρίκλητος Βασιλική άνευ τρούλου, το μεσαίο κλίτος είναι μακρύτερο από τα άλλα δύο. Το 1920 χαλάστηκε η πρόσοψη και δημιουργήθηκε χώρος για να τοποθετηθεί το κωδωνοστάσιο. Τον ίδιο χρόνο έγιναν επισκευές και στρώθηκαν κεραμίδια. Ο ναός εμφανίζει σε κάτοψη σχήμα σταυρού που μοιάζει με Τ. Το νότιο κλίτος είναι αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα και τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και το βόρειο κλίτος στον Άγιο Ελευθέριο. Ο Gerola επισκέφτηκε το ναό το 1900 και είχε αναφέρει τα εξής: «Ο νότιος τοίχος ξαναχτίστηκε από τους Τούρκους, ευρύνοντας έτσι την εκκλησία. Η εκκλησία ήταν από παλιά με τρία κλίτη, ίσα μεταξύ των. Από αυτά λείπει το μεσημβρινό, μα τα ίχνη σύνδεσής του με το σημερινό κτήριο, και της επικοινωνίας του με τα άλλα κλίτη είναι φανερά. Το κεντρικό κλίτος διατηρείται ακόμη. Στεγάζεται με κυλινδρικό θόλο, που υποβαστάζεται από τρία τόξα, που στηρίζονται σε μανσολίνες με λουλούδια. Από εκεί αρχίζει μια κορνίζα που διακόπτεται στον ανατολικό τοίχο, εκει που φαίνεται πως ήταν η παλιά αψίδα. Η ανακαίνιση του κτηρίου φαίνεται να’ναι τούρκικη, σ’αυτή δε οφείλεται η αφαίρεση του νοτικού τοίχου και η επέκταση του βορεινού στον οποίο προσκολήθηκε ο μιναρές, και η προσθήκη τέταρτου κλίτους. Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ Στα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατάκτησης ο ναός αφέθηκε στους χριστιανούς για τις λατρευτικές τους ανάγκες. Λίγο αργότερα, ο Δελή Χουσείν πασάς, μόνο με την προφορική διαταγή του, τη μετέτρεψε σε τζαμί και παραχώρησε στους χριστιανούς ένα μικρό ναό που βρισκόταν στη θέση του σημερινού ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου. Η ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΕ ΤΖΑΜΙ Η επίσημη πράξη με την οποία μετατράπηκε σε τζαμί η εκκλησία υπάρχει σε έγγραφο του Ιεροδικείου Ρεθύμνης που είχε μεταφράσει ο Γεώργιος Σιδεράκης. Συγκεκριμένα αναφέρεται: 8 Οκτωβρίου 1119 (1707) Ενώπιον εμού του Ιεροδίκου Ρεθύμνης, Ιντρίς Εφέντη συνήλθε Συμβούλιον αποτελούμενον από τον Διοικητήν Ρεθύμνης Στρατάρχην (Σερδάρ) Αχμέτ Πασάν, τον Αρχηγόν των Γιανιτσάρων, τους αξιωματικούς των Γιανιτσάρων και τους προκρίτους της πόλεως.Προς το Συμβούλιον ο Αχμέτ Πασάς δηλοί τα εξής: «Το τέως προσκύνημα (ναός) των αλλοπίστων το ευρισκόμενον εντός της πόλεως Ρεθύμνης εις την συνοικίαν Ουζούν Σοκάκι (Μακρύ Στενό) επιθυμώ να επισκευάσω και να ιδρύσω Ιερόν Τέμενος και να ονομάσω αυτό Ανκιμπούτ και να μετονομάσω τον εαυτόν μου εις Στρατάρχην Ανκιμπούτ Αχμέτ Πασάν και να διορίσω διαχειριστήν και Ιμάμην τον Μεχμέτ υιόν του Αβδουλλάχ. Και προς εκτέλεσιν του ιερού κανόνος των πέντε δεήσεων και δια την πληρωμήν του μισθού του Ιμάμη και του Κήρυκος (Μουεζίνη) και των λοιπών εξόδων, αφιερώνω τα μαγαζιά μου τα ευρισκόμενα εις την Μεσαίαν Πόρταν και μίαν οικίαν μου εις την συνοικίαν Μουσαλά δια να πληρώνονται από τα εισοδήματα αυτής τα έξοδα δι’ ένα Μελβούτι. Εφ’ όσον ζω τας δαπάνας του Τεμένους και τα έξοδα δια το Μελβούτι θα καταβάλλω εξ ιδίων και θα είμαι ο ίδιος διαχειριστής, μετά τον θάνατόν μου δε ταύτα θα πληρώνονται από τα εισοδήματα των μαγαζιών και της οικίας και ορίζω να είναι διαχειριστής ο Μεχμέτ του Αβδουλλάχ. Μετά δε τον θάνατον εμού και του Ιμάμη τούτου αφίεται εις την κρίσιν του Ιεροδίκου και του Μουφτή να διορίζουν πρόσωπον εγγράμματον και ικανόν προς εκτέλεσιν της υπηρεσίας αυτής» Ο Ιεροδίκης κάνει δεκτή την αφιέρωση και την καταχωρεί. Ακολουθούν οι υπογραφές των μαρτύρων. ΤΟ ΑΦΙΕΡΩΤΗΡΙΟ Το αφιερωτήριο του Αγκεμπούτ Αχμέτ πασά σε μετάφραση Νικ. Σταυρινίδη λέει: «Τούτο το κτήριον εις τον δρόμον Ουζούνγιολ ήτο προ της αλώσεως εκκλησία ειδωλολατρών και το μετέτρεψα μετά την άλωσιν, Σουλτανική αδεία εις Τέμενος τοποθετείσας μιχράμπ δια την άσκησιν των θρησκευτικών καθηκόντων των πιστών και διορίζω ιεροκή-
Ένταλμα πληρωμής για τη μισθοδοσία του Δεκεμβρίου 1905 δρχ 18 στον Μουσταφά Κουναλάκη, ψάλτη και κανδηλανάφτη του τεμένους Αγκεμπούτ
ρυκα ο οποίος αμοίβεται με δέκα πέντε άσπρα ημερησίως. Επίσης ο ιμάμης θα λαμβάνη δέκα επτά άσπρα ημερησίως, εκ των δύο μουεζίνηδων, ο μεν πρώτος δώδεκα άσπρα και ο δεύτερος δέκα άσπρα ημερησίως, εκ των δύο νεωκόρων, ο πρώτος θα λαμβάνη δέκα άσπρα και ο δεύτερος οκτώ άσπρα, οι δύο ψάλται θα λαμβάνουν ανά δύο άσπρα ημερησίως. Εν πρόσωπον όπου θα διαβάζη ευχάς (ευχολόγος), θα λαμβάνη τρία άσπρα ημερησίως. Ένας καλός γνώστης του Κορανίου διδάσκαλος των αρρένων θα αμοίβεται με δέκα άσπρα ημερησίως και ένα επίσης φιλόθρησκον άτομον θα είναι αντικαταστάτης εν τω σχολείω τούτω, θα λαμβάνη πέντε άσπρα ημερησίως και από τους ουλεμάδες δέκα άτομα εκάστην ημέραν να διαβάζουν από το υψηλόν Κοράνιον ένα κεφάλαιον και επίσης να εύχωνται υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του ιδρυτού και λαμβάνωσιν ως μισθόν έκαστος δύο άσπρα ημερησίως. Και δύο άτομα διάγοντα βίον μοναχικόν θα παίρνουν ημερησίως δύο άσπρα και πάλιν τρείς γνώσται του Κορανίου, κάθε ημέραν όταν θα είναι συγκεντρωμένοι οι Μουσουλμάνοι εν τω Τεμένει να αναγιγνώσκωσιν εν κεφάλαιον εκ του Κορανίου και υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του ιδρυτού εις δόξαν του Μωάμεθ και να παίρνη ο καθένας δύο άσπρα ημερησίως. Επίσης εις τον επί των υδάτων του τεμένους άνθρωπον να δίδωνται ημερησίως δύο άσπρα. Επίσης δια τον κηρόν και το άναμμα του ημερησίως οκτώ άσπρα. Διά έλαιον των κανδηλών
Ένταλμα πληρωμής. Δρχ, 28 για τη μισθοδοσία του Νοεμβρίου 1905 στον Μουσταφά Φουρναράκη, Ιμάμη του τεμένους Αγκεμπούτ
ημερησίως οκτώ άσπρα. Προμήθειαν κανδηλίων και ψαθών εξ άσπρα, δια φιτίλιον και κανδηλίθρες δύο άσπρα. Επίσης δια την καθαριότητα των πλησίον του Τεμένους αποχωρητηρίων τέσσερα άσπρα ημερησίως». Η ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΒΛΗΓΙΑ ΤΣΕΛΕΜΠΗ Ο Τούρκος περιηγητής EVLIYA CELEBI στο βιβλίο του Seyahatnamesi (=Οδοιπορικό), αναφέρει ότι είδε το τζαμί Αγκεμπούτ πασά όταν ήρθε στο Ρέθεμνος την άνοιξη του 1667 η 1670. Η ΑΝΑΦΟΡΑ G.GEROLA Ο Gerola επισκέφτηκε ο ίδιος το μνημείο και το φωτογράφησε στα 1900. Για την εκκλησία Κυρία των Αγγέλων αναφέρει: Santa Maria Maddalena. Chiesa dei Domenicani. «Αγία Μαρία η Μαγδαληνή. Εκκλησία των Δομινικανών. Άλλη παράδοσις πολύ εύλογος την οποία δεν ημπορεί τις να αρνηθή, υποστηρίζει ότι εις την Αγία Μαρία τη Μαγδαληνή ήτο αφιερωμένη κατ’αρχάς, εκείνη που είναι τώρα το τέμενος του Αγκεπούτ. Αρχικώς η εκκλησία έπρεπε να είναι με τρία κλίτη, ίσα μεταξύ των. Από αυτά σήμερον ελλείπει το νότιο, αλλά υπάρχουν καθαρά ίχνη της θεμελιώσεως και της επικοινωνίας του (με το μεσαίο κλίτος) που είναι τώρα κτισμένη. Το κεντρικό, διατηρείται ακόμη σκεπασμένο με καμαροσκεπή θόλο που στηρίζεται επί τριών τόξων.
Η Κυρία των Αγγέλων τζαμί με τον κομμένο μιναρέ όπως τη φωτογράφησε ο Gerola το 1900
Τουρκικό έργο πρέπει να είναι ο μετασχηματισμός του παλαιού οικοδομήματος δια του οποίου αφηρέθη το νότιο κλίτος, εμεγάλωσε το βόρειο και προς τούτοις με την κατασκευή του μιναρέ προσετέθη τέταρτο κλίτος». Η ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣ. ΨΙΛΑΚΗ Στο βιβλίο του «Ιστορία της Κρήτης», ο Βασ. Ψιλάκης αναφέρει: «Εν τη συνοικία Μακρεί Στενώ υπήρχε (κατά την κατάληψι του Ρεθέμνου από τους Τούρκους) ναός επ’ονόματι της Παναγίας. Επί του ανωφλίου της έξω μεγάλης θύρας του προαυλείου τούτου ήτο εγκεχαραγμένη επιγραφή «ΜΑΡΙΑΜ ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ» εδωρήθη δε ούτος εις τους υπολειφθέντας και διασωθέντας μετά την άλωσιν της πόλεως χριστιανούς υπό του πορθητού αυτής στρατάρχου Δελή Χουσείν, όπως ούτοι ιερουργώσιν εν αυτώ και μόνω. Κυριακήν εν τούτοις τινά, κατερχόμενος ο πασάς εκ της ακροπόλεως (Φορτέτζας), ένθα κατώκει και ακούσας ψαλμωδίαν εισήλθε και εξεδίωξε και ιερέα και λαικούς αποπέμψας αυτούς επί τω λόγω ότι ηνώχλουν και εσκανδάλιζον τους εν τη συνοικία Οθωμανούς και παρεχώρησεν την σημερινήν μητρόπολιν των Εισοδίων, μικράν τότε οικογενειακήν εκκλησίαν, επί δε του προειρημένου ναού της Παναγίας προσέταξε τον ιμάμην να ανέλθη και αναφωνήση την μωαμεθανικήν προσευχήν. Επί δύο δ’ αιώνας παρέβλεψαν εξ αμελείας την εν τω ανοφλίω επιγραφήν εκείνην, αλλά κατά την μεγάλην του 1866 επανάστασιν απήλειψαν και ταύτην μαρτύριον εξ ενός και εκατέρωθεν σκάνδαλον ούσαν». Η ΑΝΑΦΟΡΑ ΝΟΥΜΑΝΑΚΗ Ο Τουρκορεθύμνιος Μουχαρέμ Ουζάλ Νουμανάκης είχε γράψει: «Το Τέμενος Κομμένος μιναρές, ήτο μικρή εκκλησία του πολύ εγγραμμάτου αρχιερέως Ενετών Βερναρδίνου και λέγεται ότι ο αρχιερεύς ούτος ευρέθη καμμένος εις ηλικίαν 90 ετών εξ αιτίας ίσκας με την οποίαν άναβε τον καπνόν του και ετάφη εις την αυλήν του ναού τούτου και πλησίον του τάφου μιάς γυναικός λεγομένης Μαγδαλένας η οποία ηρωικώς επολέμησε μετά των πολεμιστών Ενετών. Ο δε θρησκευτικός κλήρος εν γένει των Ενετών Ρεθύμνου, διέμενεν εις τας επί της οδού Θεσσαλονίκης και σωζομένας πλησίον της εκκλησίας οικίας ενετικού ρυθμού και ανηκούσας προ της ανταλλαγής εις τους αδελφούς Χουσείν, Αλή και Χασάν Χωριατοβραιμάκη. Μετά την κυρίευσιν της Κρήτης παρά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και επί της εποχής του πέμπτου κατα σειράν στρατιωτικού και πολιτικού διοικητού της επαρχίας και του νομού Ρεθύμνης (μουτεσαρίφη), Αγκεμπούτ Αχμέτ Πασά συγκεκριμένως το έτος 1687, η ενετική αύτη εκκλησία μετετράπη εις μουσουλμανικόν τέμενος, εκτίσθη μιναρές και έλαβεν επισήμως το όνομα «Τέμενος Αγκεμπούτ Αχμέτ Πασά» Ο πασάς ούτος ελέγετο και Ανδενλίπ Πασάς, υπέγραφε δε και με τα δύο ταύτα ονόματα». Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΦΥΛΛΟ
16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Costas_rallis59@yahoo.gr
ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2021
«Η Κυρία των Αγγέλων» Η διαδρομή του ναού στο χρόνο
B΄MEΡΟΣ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΡΕΘΥΜΝΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ Ο Ρεθεμνιώτης καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Νίκος Δρανδάκης στην εργασία του «Η Ρεθυμνία Εικών της Παναγίας του Πάθους» είχε γράψει: «Η εικών, τιμώμενη και υπό των Τούρκων, έφερε το όνομα «η Κυρία των Αγγέλων» και ευρίσκετο ποτε εις τον ομώνυμον ναόν της Ρεθύμνης. Από της μετατροπής όμως τούτου εις τουρκικόν τέμενος μετεκομίσθη αύτη εις την σημερινήν Μητρόπολιν. Εν τω πίνακι, του οποίου αι διαστάσεις είναι 1,217x1,006, η Θεοτόκος ζωγραφείται εν προτομή , εις φυσικόν μέγεθος ελαφρώς εστραμμένη επ’αριστερά κλίνει την κεφαλήν και βαστάζει δια της αριστεράς τον Ιησούν. Πράσινος, βαθύχρους είναι ο χιτών της, ομοιόχρωμον το κρήδεμνον και το μαφόριον βαθέος χρώματος κόκων ροιάς. Ολίγα και άτονα γράφονται επί των ενδυμάτων τα φώτα. Αι σκιαί αποδίδονται δια βαθυτέρου, σχεδόν μελανού χρώματος. Το ωοειδές πρόσωπον της Παναγίας, στενόν τα κάτω, εμφανίζει ικανήν πλαστικότητα.Βραχείαι, λοξαί, παράλληλοι, λεπταί, ωχρόλευκοι γραμμαί φωτίζουσι το ύπερθεν της δεξιάς οφρύος τμήμα του μετώπου και άλλα μέρη του προσώπου και του σώματος. Ο Ιησούς φέρει λευκόν χειριδωτόν χιτώνα, πλατέλιαν πτυχωτήν, ερυθράν ζώνην, κεραμόχρουν, ανοικτόχρωμον ιμάτιον.Το δεξιόν του σανδάλιον λελυμένον κρέμαται υπό τον πόδα.
Η εικόνα της Ρεθύμνιας Παναγίας του Πάθους. Την τιμούσαν και οι Τούρκοι. Μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη όταν ο ναός της Κυρίας των Αγγέλων μετατράπηκε σε τζαμί.
Το παιδίον κρατεί δι’αμφοτέρων των χειρών την δεξιάν της Παρθένου, υψουμένην προ του στήθους της, και στρέφει οπίσω την κεφαλήν προς τον ζωγραφούμενον άνω αρχάγγελον Γαβριήλ, όστις φέρει ρόδινον ιμάτιον με ωχρά φώτα και κρατεί μεταξύ των χειρών του, κεκαλυμμένων δια της άκρας του επιβλήματος, σταυρόν μετά τριών κεραιών και δύο μικρούς ήλους. Υπό της μέσης κεραίας συγκρατείται ανηρτημένος ακάνθινος στέφανος. Αριστερά της κεφαλής της Θεοτόκου εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ, φέρων πράσινον ένδυμα και κρατών το «όξους μεστόν σκεύος», εξ ου προβάλει η λόγχη και ο κάλαμος με τον σπόγγον. Υπό τον Γαβριήλ αναγιγνώσκεται, γεγραμμένον εις πέντε σειράς δια γραμμάτων ερυθρού χρώματος, ερμηνευτικόν της παραστάσεως τετράστιχον ιαμβείον, σχεδόν πάντοτε ακολουθούν τας εικόνας του προκειμένου τύπου. Υπέρ τους Αρχαγγέλους και εκατέρωθεν του φωτοστεφάνου της Θεοτόκου εντός δύο ερυ-
Ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Βοργιαδάκης. Από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας. Με εξαιρετική πατριωτική και θρησκευτική δράση
θρών δίσκων αι βραχυγραφίαι Μ(ητ)ΗΡ Θ(εο) Υ εν μέσω χρυσών διακοσμήσεων. Κατά παράδοσιν, «όπου και να την πάνε αυτή την εικόνα ξαναγυρίζει στο Ρέθεμνος.Είναι η κερά τση χώρας». Ο εικονογραφικός τύπος, εις τον οποίον ανήκει η περιγραφείσα εικών, θεωρηθείς άλλοτε ως συνθετική δημιουργία του Κρητός αγιογράφου Ανδρέου Ρίτζου, αποτελεί διασκευήν της εικονογραφικής συνθέσεως του Ιησού Αναπεσόντος. Η Ρεθυμνιακή εικών είναι αχρονολόγητος και ανυπόγραφος.Εάν λάβωμεν ως όριον το έτος 1646 δυνάμεθα να τοποθετήσωμεν την Ρεθυμνιακήν εικόνα εις το τέλος του 16ου η εντός του πρώτου ημίσεως του 17ου αιώνος». Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗ Τέλη Σεπτέμβρη 1916. Για την επικράτησή του ο Βενιζέλος επιστρατεύει τους εφέδρους κάτω από το μεγαλόπνοο όραμα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων. Σ΄αυτή την επιστράτευση οι Ρεθεμνιώτες που εκαλούντο στα όπλα αποτέλεσαν το 8ο σύνταγμα πεζικού, ένα από τα τρία της Μεραρχίας της Κρήτης, για το στρατό της Εθνικής Αμύνης. Χώρος για στρατωνισμό στην πόλη δεν υπήρχε και έτσι επιτάχθηκαν τζαμιά και άλλα δημόσια κτήρια και σχολεία. Στο τζαμί του Αγκεμπούτ πασά στρατωνίζονται δύο διμοιρίες δίπλα στο τζαμί. Το βράδυ της Δευτέρας του Πάσχα, στις 3 Απριλίου 1917, συνέβη κάτι περίεργο. Πλήθος κόσμου είχε μαζευτεί έξω από το τζαμί, άντρες
Η μεγάλη επαργυρωμένη εικόνα που είχε βρεθεί από τον στρατιώτη στη βάση του άμβωνα του Χότζα (αφιέρωμα οικογένειας Κ. Μουάτσου, διαστάσεις 0,52χ0,038)
οπλισμένοι, γυναικόπαιδα και στρατιώτες. Εκεί στεκόταν ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Βοργιαδάκης, κρατώντας στα χέρια του μια εικόνα της Παναγίας και ψάλλοντας το Χριστός Ανέστη.
Ο περίβολος της εκκλησίας
Κάνοντας αναφορά στο Αρκάδι και την Αγιά Σοφιά, λέει, πως κανείς δε μπορεί να εμποδίσει τους χριστιανούς να πάρουν την εκκλησία τους πίσω. Σκηνοθετήθηκε το γεγονός ότι ένας στρατιώτης έβλεπε στον ύπνο του μια γυναίκα που τον παρακινούσε να βρει την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας στο πρώτο σκαλοπάτι του ξύλινου άμβωνα που έβγαινε ο χότζας να κηρύξει. Μετά από τέσσερεις μέρες δόθηκε εντολή να φύγουν οι στρατιώτες από το τζαμί και έτσι έγινε πάλι χριστιανική εκκλησία. Λίγες μέρες αργότερα, ένα πρωί μαζεύτηκε πλήθος ανθρώπων και μέσα σε λίγες ώρες κατεδάφισε τον κομμένο μιναρέ. 16 Φλεβάρη 1918. Ο Νομάρχης Ρεθύμνης ζητά από τον Ιεροδίκη ένα πίνακα που να δείχνει την ονομασία όλων των αναγνωρισμένων τεμενών και τεκέδων του νομού. Στο όγδοο τέμενος, του Αγκεμπούτ πασά, υπάρχει η εξής σημείωση: «Το Τέμενος τούτο, εζητήθη υπό του διοικητού του 8ου Συντάγματος προς οίκησιν στρατού, και παρεδόθη εις αυτόν και εγκατεστάθη εν αυτώ στρατός. Μέχρι τούδε δεν παρεδόθη εις την Διεύθυνσιν. Κατά τον μήνα όμως Μάιον 1917 το Τέμενος τούτο πρίν επιστραφεί υπό των στρατιωτικών αρχών εις την Διεύθυνσιν των Ιδρυμάτων, κατελήφθη υπό των Χριστιανών και μετετράπη εις εκκλησίαν». Ο ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ Μέχρι το 1959, ο περίβολος της εκκλησίας ήταν πολύ μεγαλύτερος. Ήταν περιτριγυρισμένος με τοίχο ύψους 1,50 μέτρου με κίωνες ύψους 1,20 μ. Λόγω όμως της αυξημένης κίνησης των αυτοκινήτων, χαλάστηκε ο τοίχος και μεγάλο μέρος του περιβόλου πήραν οι δρόμοι. Στο εσωτερικό του περιβόλου, εκτός από τους δύο τάφους, βρέθηκαν και τρία πηγάδια. Ακόμη, υπήρχε μια βρύση έξω και μια μέσα στον περίβολο, όπου έπλυναν τα πόδια τους οι μουσουλμάνοι πριν μπουν στην προσευχή. Μια σιδερόπορτα στην οδό Θεσσαλονίκης (Αραμπατζόγλου), έκλεινε τον όλο θρησκευτικό χώρο. ΤΟ ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟ Στο κωδωνοστάσιο του ναού εντοιχίστηκε το 1920 μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή:
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2021
Η ΕΝΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ Από τότε που χωρίστηκε σε ενορίες η πόλη του Ρεθύμνου, η Εκκλησία της Κυρίας των Αγγέλων είναι ο καθεδρικός ναός της ομώνυμης ενορίας. Στην ενορία υπάγεται το Διοικητήριο, η Διοίκηση Χωροφυλακής και το Αστυνομικό Τμήμα της πόλης. Στην ενορία επίσης υπάγονται τα παρεκκλήσια του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Σπυρίδωνος, της Αγίας Αικατερίνης (σήμερα δεν υπάρχει) και του Αγίου Θεόδωρου του Τριχινά στη Φορτέτζα. Η ενορία προγραμμάτισε τη δημιουργία στην περιφέρειά της, την εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου. Αγόρασε το οικόπεδο από εισφορές ευσεβών, καθώς ο χώρος της Κυρία των Αγγέλων ήταν ανεπαρκής να περιλάβει τους ενορίτες στις μεγάλες γιορτές. Η θεμελίωση έγινε το 1971, χοροστατήσαντος του Σεβ. Μητροπολίτου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Κου Κου Τίτου.
ΤΟΥ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ ΠΑΝΣΕΠΤΟΥ ΝΑΟΥ ΜΗΝΙ ΜΑΙΩ 1917 ΥΠ’ ΕΥΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΑΝΑΚΤΗΘΕΝΤΟΣ ΥΠΑΤΙΑΣ Κ.Δ. ΜΟΑΤΣΟΥ ΕΙΚΟΣΑΕΤΙΔΟΣ ΠΡΟΣ ΚΥΡΙΟΝ ΕΚΜΗΔΗΣΑΣΗΣ ΕΥΣΕΒΕΙ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΔΕ ΤΟ ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟΝ ΙΔΡΥΤΑΙ ΣΩΤΗΡΙΩ ΕΤΕΙ 1920 ΕΚΠΟΝΗΣΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Δ. ΜΑΡΙΝΟΥ
Ο ΑΓΙΟΣ ΓΟΒΔΕΛΑΑΣ Ο ΠΕΡΣΗΣ
Η Υπατία Μοάτσου ήταν κόρη του Κωνσταντίνου, αδελφού του γιατρού του Δημοτικού Νοσοκομείου Ρεθύμνης και βουλευτή κατά το 1915, Θεμιστοκλή Μοάτσου. Όταν έγινε είκοσι χρόνων ασθένησε από ανίατη αρρώστια της εποχής. Ανάθεσε στο θείο και κηδεμόνα της την υποχρέωση να προσφέρει από την προίκα της το ποσό για την κατασκευή ενός καμπαναριού, που έλλειπε από το ναό αφού πριν ήταν τζαμί.
Στο ναό της Κυρίας των Αγγέλων, εκτός από το Ευαγγελισμό, τιμούνται ακόμη ο Άγιος Ελευθέριος,(βόρειο κλίτος), η Αγία Τριάδα και ο Αγ.Κωνσταντίνος και Ελένη, αλλα και εξ αιτίας ενός θαύματος του 1640, ο Πέρσης Άγιος Γοβδελαάς. Σε ακολουθία του Αγίου Γοβδελαά του Πέρσου, που εξέδωσε στη Βενετία το 1661 ο Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλής αναφέρεται:
Η βόρεια πλευρά του ναού
«Όντες λοιπόν εις την δύστυχη πατρίδα, ήγουν εις το Ρέθεμνος, είχομεν και άλλους αδελφούς κατά σάρκα από τους οποίους ένας, ονόματι Φραγγίας....», συνεχίζοντας αναφέρει το θαύμα σωτηρίας από τον Αγ. Γοβδελαά. Ο πατέρας Τζάνε, όταν ο γιός του Φραγγίας αρρώστησε βαριά και οι γιατροί δεν του έδωσαν ελπίδες ζωής, πήγε στις 29 Σεπτεμβρίου, (ημέρα γιορτής του Αγ. Γοβδελαά) πριν το 1646 στο ναό της «Κυρίας των Αγγέλων» ζητώντας από τον εφημέριο να ετοιμάσει την ταφή και να διαβάσει το συναξάρι, του Αγ. Γοβδελαά, τον οποίο είχε παρακαλέσει τάσσοντας να του κάμει την εικόνα. Επιστρέφοντας στο σπίτι, βρήκε το γιό του να είναι καλά και να του ομολογεί ότι ένας κοκκινοφόρος νέος τον εσκέπαζε όταν κοιμόταν, τότε όλη η οικογένεια δόξαζε τον Αγ. Γοβδελαά. «Δια τούτο λοιπόν και ημείς την ημέραν προς ζωήν ήλθεν και δια τούτο λοιπόν και ημείς την εικόναν εποιήσαμεν και την αγίαν εορτήν κατ’ έτος δεν οκνούμεν». Στην εικόνα ο Αγ. Γοβδελαάς εικονίζεται μέχρι τους μηρούς με στρατιωτική στολή και στέμμα με φτερά. Με το δεξί κρατά σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου του. Ο μεγαλομάρτυρας ήταν γιός του βασιλιά της Περσίας Δαβωρίου (310-379), με εντολή του οποίου θανατώθηκε επειδή ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Η πρωτότυπη εικόνα από τον Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή σώζεται και βρίσκεται στον μητροπολιτικό ναό της Κέρκυρας, όπου είχε καταφύγει ο αγιογράφος, ενώ αντίγραφό της από τον αγιογράφο Χαρωνίτη υπάρχει στον
ναό της Κυρίας των Αγγέλων και γι’ αυτο κάθε 29 Σεπτεμβρίου τιμάται στο ναό αυτό. Η εικόνα έγινε το 1655 από τον ιερομόναχο, συγγραφέα εκκλησιαστικών λειτουργιών και ύμνων Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή. Η φορητή αυτή εικόνα αποτέλεσε το πρότυπο για σειρά από εικόνες, τοιχογραφίες και χαλκογραφίες. Ο δημιουργός της θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της λεγόμενης Ιταλοκρητικής Σχολής. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ήταν τελικά ο ιστορούμενος ναός η Επισκοπή του ενετού αρχιερέα Βερναρδίνου, όπως είχε γράψει ο Νουμανάκης; Η μήπως της Αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής των Δομινικανών μοναχών, όπως είχε ισχυριστεί ο Gerola; Μήπως ο Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλής λέγοντας «Κυρία των Αγγέλων» εννοούσε το ναό της Παναγίας της Παλαοιοκαστρινής, στη θέση του μετέπειτα πενταγωνικού οχυρού; Οι πληροφορίες που έχουμε είναι αντιφατικές. Προσωπικά θα ταχθώ υπέρ της εκδοχής των Ν. Δρανδάκη, Μιχ. Παπαδάκη και Δημ. Κασαπίδη. Ότι ο ναός ήταν εξ αρχής ορθόδοξος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ 1. Μ ιχάλη Παπαδάκι, Το Χρονικό της Κυρίας των Αγγέλων του Ρεθύμνου, 1972 2. Κ ωστή Ηλ. Παπαδάκη, Εκκλησίες και Μονές (Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών) της πόλης του Ρεθύμνου κατά την Ενετοκρατία, αναφερόμενες στα κατάστιχα των Νοταρί Νέα Χριστιανική Κρήτη τεύχος 33 (2014) 3. Β ασ. Ψιλάκη, Ιστορία της Κρήτης, Χανιά 1909
Η Υπατία Μοάτσου
Για την κατασκευή του κάλεσαν από την Αθήνα ειδικό αρχιτέκτονα, τον Δ. Μαρίνο. Χαλάστηκε η πρόσοψη, η δυτική πλευρά του μεσαίου κλίτους και στην οριζόντια γραμμή του Π που σχηματίστικε τοποθετήθηκε το κυρίως κωδωνοστάσιο. Ανάμεσα στις κάθετες πλευρές του Π, κάτω από το αέτωμα, δημιουργήθηκε η νέα κύρια είσοδος της Εκκλησίας. Μέσα στο κωδωνοστάσιο κρεμάστηκαν τέσσερις καμπάνες, και φέρουν όλες το όνομα της δωρήτριας Υπατίας Μοάτσου και το έτος κατασκευής τους (1921) και το εργαστήρι που κατασκευάστηκαν «Στυλιανού Κ. Βαλαράκη, Ρέθυμνον». ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ Ο Ρεθεμνιώτης τεχνίτης Ευάγγελος Μουνδριανάκης προσφέρθηκε να κατασκευάσει το τέμπλο επί πιστώσει. Το 1928 με τον ξυλογλύπτη Σπύρο Ξένο υπέβαλαν στο εκκλησιαστικό συμβούλιο μερικά σχέδια. Το σχέδιο που εγκρίθηκε παραδόθηκε έτοιμο σε επιτροπή υπό τον Τιμόθεο Βενέρη. Η κατασκευή, αν και δεν τηρήθηκε πιστά με τα συμφωνηθέντα, ήταν επιμελής, καλλιτεχνική και το ξύλο εξαιρετικής ποιότητας, δρύινο.
4. Δ ημ. Ν. Κασαπίδη, «Συμβολή στην ιστορία της εγκατάστασης των Δομηνικανών στον ελληνικό χώρο: Η περίπτωση του Ρεθύμνου, Βενετία 2003» 5. Βασ. Στεφανίδη, Εκκλησιαστική Ιστορία 6. Κ ωστή Ηλ. Παπαδάκη, Γλυπτά και ενεπίγραφες πλάκες του Ρεθύμνου 7. Έ γγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης, 17ος-18ος αι., επιμέλεια Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, μετάφραση Γεώργιου Σιδεράκη, έκδοση Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης 8. Χ άρη Στρατιδάκη, 370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου 9. Ι στοσελίδα Ιεράς Μητρόπολης και Αυλοποτάμου www.imra.gr 10. Nικ.Β. Δρανδάκη, Κρητικά Χρονικά 1951 11. Σ τέργιου Γ. Σπανάκη, Βενετικά Μνημεία της Κρήτης, 1993 12. Ε μμ.Σ. Λαμπρινάκη, Γεωγραφία της Κρήτης, 1890 13. Λ ευτέρη Κρυοβρυσανάκη, ο άγιος Γοβδελαάς ο Πέρσης και ο Δάδας 14. Ν ικ. Δασκαλάκη, «Η Κυρία των Αγγέλων στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου» 15. Μιχ. Τρούλη, Ξαναταξιδεύοντας στο Ρέθυμνο, 2019 16. Β ασ. Θ. Σταυρίδου (Καθηγητού της Ιεράς Θεολογικής Σχολής Χάλκης), Η Εκκλησία της Κρήτης.