O Eνετικός οικισμός Δαλαμπέλο

16

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 2 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

O Eνετικός οικισμός Δαλαμπέλο:

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ

Costas_rallis59@yahoo.gr

Α΄MEΡΟΣ

Μια μικρογραφία στο ιστορικό πλαίσιο των τελευταίων επαναστατικών κινημάτων στα τέλη του 19ου αιώνα

«... Απήτις αποφτιάσανε

Μέρος του ερειπωμένου οικισμού

το Κάστρο του Ρεθέμνου, Επήρε τα φουσάτα ντου και στα χωριά εμπαίνου.... ... Μπαίνει στο Μυλοπόταμο, στο Βώσακο αποσώνει, Σκάφη, κι’ Αξέτη, Σκεπαστή, κι’ Αγγελιανά σκλαβώνει.....»

105, 106 Μπουνιαλής Με αυτούς τους στίχους μας διηγείται ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής την προέλαση των Τούρκων από το Ρέθυμνο προς το Ηράκλειο και την κατάληψη του Μυλοποτάμου μετά την πτώση της πόλης και της Φορτέτζας του Ρεθύμνου, στις 20 Οκτωβρίου 1646. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η διαδρομή του οικισμού Δαλαμπέλο αμέσως μετά την κατάληψη της επαρχίας Μυλοποτάμου από τους Τούρκους, με βάση την επισκόπηση των διαθέσιμων ως τώρα πληροφοριών, από τα οθωμανικά φορολογικά απογραφικά κατάστιχα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα έγγραφα που έχουν σχέση με την ιστορία του οικισμού, και αναλύεται η πληθυσμιακή του εξέλιξη. Με αναφορές σε συμβολαιογραφικά έγγραφα από τα αρχεία των συμβολαιογράφων Μυλοποτάμου Ι. Νικολακάκη και Ματθαίου Ματθαιουδάκη που εντοπίσαμε στα Γ.Α.Κ., θα δώσουμε το σφυγμό της εποχής σε συνάρτηση με τα επαναστατικά κινήματα του 1889 και 1896-98, μέχρι την οριστική εγκατάλειψη του οικισμού από τους μουσουλμάνους.

Aπό τα συμβολαιογραφικά αυτά έγγραφα καθώς και από προγράμματα πλειστηριασμών σε εφημερίδες της εποχής θα αντλήσουμε πληροφορίες σχετικά με τα τοπωνύμια της περιοχής και θα παρουσιάσουμε μερικά από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα του οικισμού. Ακόμη θα αναλύσουμε την ανατροπή των ισορροπιών που έφερε η σύμβαση της Χαλέπας, και την πολιτική διαμάχη για τον έλεγχο της διοίκησης με το κίνημα του 1889. Τέλος, θα αναφερθούμε στην πληθυσμιακή συρρίκνωση και οικονομική αποδυνάμωση του μουσουλμανικού στοιχείου και στις καταστροφές οικοδομών και ελαιοδέντρων του οικισμού καθώς και της ευρύτερης περιοχής, από τις πληροφορίες που αντλήσαμε από το κατάστιχο αποζημιώσεων της επαρχίας Μυλοποτάμου. (Διπλωματική εργασία Στέφανου Πούλιου, Ρεθ. 2007).

Mαργαρίτες και Αγγελιανά εκχωρούνται στο Μεγάλο Βεζύρη

Ο μεγάλος βεζύρης Κιοπρουλού Φαζίλ Αχμέτ Πασάς (1635-1676)

Μετά την κατάκτηση του Χανδακα, ο Φαζίλ (Δίκαιος) Αχμέτ πασάς Κιοπρουλού έλαβε ως δώρο για την επιτυχία του αυτή τις Μαγαρίτες (Μαργαρίτες) η Νευς Μυλοπόταμο, έδρα της επαρχίας Μυλοποτάμου, ως μούλκι, καθώς και τα γειτονικά Αγγελιανά.

(Τ.Α.Η., κωδ. 2, 127, Σταυρινίδης 1986, Α’, ΑΡ.370)

Η κατάληψη του χωριού Δαλαμπέλου σε έγγραφο του Ιεροδικείου Ρεθύμνης του 1659 Η κατάληψη του Δαλαμπέλου αναφέρεται στο υπ’ αριθμόν 103 έγγραφο του Ιεροδικείου Ρέθύμνης (βλ. Παπιομύτογλου, οι μεταφράσεις του «Βήματος» Ρεθύμνης από τον Εσάτ Σιδεράκη).

ζητούσε από τον καδή να 23 Δεκεμβρίου 1069 εξετάσει το θέμα με βάση (1659) τη σαρία και, αν πράγματι ΥΨΗΛΗ ΔΙΑΤΑΓΗ ίσχυε η καταγγελία, να επιΤου στρατάρχου Γαζή βάλει την επιστροφή των Χουσεϊν Πασά προσόδων στον Αλή, χωρίς Προς τον νομομαθέστανα επιβαρυνθούν διπλά οι τον Ιεροδίκην Ρεθύμνης ραγιάδες». Εκ των εξεχόντων προΣτήν ίδια εργασία αναφέσώπων ο Αλής υπέβαλεν ρεται κάποια Χατούν Αλιμέ, αναφοράν προς το Στρακόρη Αμπντουλάχ, κάτοιταρχείον μου και λέγει: κος Μυλοποτάμου (Μαργα«Είμαι εις των εκ των ριτών), η οποία, το 1658, πιστών δούλων του Σουλπούλησε στον Οσμάν τάνου και καθ’ όλην την Μπέη, γιό Ιμπραήμ, δύο διάρκειαν των πολλών πλήρους κυριότητας (μούυπηρεσιών μου ουδέποτε λκια) σπίτια της στο χωριό υπέπεσα εις παράπτωμα». Νταλαμπέλλω, χωράφια Και με παρακαλεί όπως Οι οικισμοί του Μυλοποτάμου και αμπέλι της, τα οποία παραχωρηθή εις αυτόν ο το 1671 Τ.Α.Η., κωδ.3, 250 και κωδ. 4, 273 ήταν η κληρονομιά της. φόρος της δεκάτης του (ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΗΣ 1986, Α’, ΑΡ.414 και Β’, αρ.699) εντός της περιφερείας σας (Τ.Α.Η. Κωδ. 1, 38. Πρβλ. νεοκατακτηθέντος χωρίου γενικότερα Νταλαμπέλο αντί μισθώματος ένδεκα χιλιάδων παράδων, PIERCE 2003, 154-161) τους οποίους προσέφερε και άλλος ονομαζόμενος Εμπού Μπεκήρ. Προηγουμένως το τιμάριον τούτο το κατείχεν άρχων ονοO Nαχιγιές Μυλοποτάμου στο Οθωμανικό μαζόμενος... (Στ.Μ. Το όνομά του δεν αναγράφεται εις το κείμενον, υπάρχει δε εις την θέσιν αυτού κενόν) ο οποίος Κτηματολόγιο – Η περίπτωση Δαλαμπέλου εισέπραττε τους φόρους της δεκάτης. Εάν ούτος έχει εισπράξει από τους κατοίκους τον φόρον της δεκάτης του Όπως συνηθιζόταν για κάθε νεοκατακτημένο τόπο, οι ελαίου του τρέχοντος έτους, είνε πολύ άδικον να εισπραχθή Οθωμανοί διενεργούσαν απογραφή ώστε να καταγραφούν εκ νέου. Διά τον λόγον τούτον να εξετάσετε και εάν ο άρχων οι παραγωγικές δυνατότητες, και να επιδικαστεί ο φόρος. εισέπραξε τον φόρον να πράξητε κατά το Ιερόν Δίκαιον. Δι«Δι’ αντιγράφου αυτοκρατορικού διατάγματος του κραταιότι δεν επιτρέπεται να εισπραχθή δύο φοράς ο αυτός. Και να ού ημών Άνακτος, εις ον όλος ο κόσμος υπακούει, διετάχθη μην απομακρυνθής ούτε κατ’ ελάχιστον του Ιερού Νόμου. όπως, βάσει των εν τοις βιβλίοις του Ιερού Νόμου αναφεΟ Ιεροδίκης ρομένων διατάξεων, συντελεστή η απογραφή των εις την Χατζή Μουσταφά Εφένδης φορολογίαν του κεφαλικού φόρου υπαγομένων κατοίκων, (ΒΗΜΑ ΡΕΘ. φ.558/31-12-1932) γίνη δε και η κτηματογράφησις των φορολογουμένων γαιών» σημειώνεται στον κανουνναμέ της Κρήτης, τη φορολοΤο διάταγμα αυτό υπάρχει επίσης στο Τ.Α.Η. κωδ. 1, 129, γική νομοθεσία που συνοδεύει συνήθως τις απογραφές των και το είχε εντοπίσει ο Ηλίας Κολοβός. Το ότι διαφέρει η επαρχιών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. ημερομηνία δεν μας απασχολεί, καθώς είναι γνωστό ότι έκαΤα κατάστιχα δεν φέρουν χρονολογία. Γνωρίζουμε ωστόσο νε συνήθως λάθος στη μετατροπή ο Ρεθύμνιος μεταφρα- πως η απογραφή διενεργήθηκε το 1670 από τον Εμπού Μπεστής Εσάτ και κατόπιν Γεώργιος Σιδεράκης. (https://www. κίρ Εφέντη, τον πρώτο ντεφτερντάρη της Κρήτης. rethemnosnews.gr/apopseis/664261_i-istoria-toy-georgioyΣτον Ναχιγιέ Μυλοποτάμου υποτελείς φόρου είναι 4.301 sideraki-thrylos-kai-pragmatikotita). ιδιοκτήτες σε 74 χωριά και 8 μοναστήρια. Στην εργασία του «Ο ναχιγιές του Μυλοποτάμου το 1671» Καταγράφονται 16.334 χωράφια (σε τσερίπια, τουρκική αναφέρει: μονάδα έκτασης), 36.156 λιόδεντρα, 3.855 αμπέλια, 2,5 κή«Χάρη σε ένα διάταγμα (buyuruldu) με ημερομηνία 19 Νο- ποι, 18 περιβόλια, 4.025 ακαλλιέργητες γαίες και ο φόρος εμβρίου 1658 προς τον καδή Ρεθύμνου, μπορούμε να εντοπί- που αναλογεί συνολικά είναι 1.213.897 άσπρα. σουμε μια μοναδική στη διάρκεια του Κρητικού Πολέμου πεΓια τον οικισμό Δαλαμπέλο το 1650 ο φορολογούμενος ρίπτωση εφήμερου χριστιανού τιμαριούχου στο Μυλοπόταμο. πληθυσμός είναι 30 οικογένειες και 4 άγαμοι (Μπαλτά 107, Πρόκειται για ένα ζιμί που αναφέρεται ότι τα προηγούμενα 148). χρόνια κατείχε ως τιμάριο το χωριό Νταλαμπέλλω, έφερε Το 1659 η δεκάτη του χωριού έφτανε τους 11.000 παράδες. τον τίτλο του άρχοντα (arhonda) και το όνομά του είχε μείΣτο κατάστιχο κεφαλικού φόρου του έτους 1671/2 το χωνει κενό στο έγγραφο. Το 1658 το τιμάριο είχε μεταβιβαστεί ριό καταγράφεται με 13 χαράτζια. στον Αλή και απέφερε πρόσοδο 11.000 άσπρων. Σε ιεροδικαστικό έγγραφο του 1659 αναφέρεται ότι το Ο Αλή διαμαρτυρήθηκε, ωστόσο, με αναφορά που υπέ- χωριό αποτελούσε τιμάριο 11.000 άσπρων(Παπιομύτογλου βαλε στο σουλτανικό στρατό, επειδή ο ζιμί άρχοντας είχε αρ.103). εισπράξει αυθαίρετα τις δεκάτες των ελαίων και του μούΣτο Οθωμανικό Κτηματολόγιο αναφέρεται στον Ναχιγιέ στου που συνέπεσαν με την ημερομηνία μεταβίβασης του Μυλοποτάμου με 39 ιδιοκτήτες, 209,5 χωράφια, 668 λιόδετιμαρίου. Στο διάταγμά του, ο αρχιστράτηγος της Κρήτης ντρα, 12,5 αμπέλια και 7 ακαλλιέργητες γαίες.

17

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 2 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

Πληθυσμιακή εξέλιξη του οικισμού Δαλαμπέλο και της επαρχίας Μυλοποτάμου γενικότερα - Διοικητικές αλλαγές από τη Βενετοκρατία μέχρι σήμερα

Oι οικισμοί του Μυλοποτάμου το 1671 (Ηλίας Κολοβός)

Η προέλευση της ονομασίας του οικισμού Πιθανότατα, η ονομασία του οικισμού προήλθε από τον πρώτο οικιστή. Στον κατάλογο του οικισμού στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο (ΜΠΑΛΤΑ-OGUZ, 245), αναφέρεται κάποιος Paskolo Dalabelo (από το ιταλικό Dal Bello). Στον Trivian (1644) μεταξύ των Cittadini Originali di Retimo υπάρχει οικογένεια Dallabella. (M. Mανούσακα, η παρά Trivian απογραφή της Κρήτης, Κρητικά Χρονικά 3, 1946, 56). Σήμερα το επίθετο Δαλαμβέλλας υπάρχει στις Μαργαρίτες. Ακόμη, το επίθετο Δαλαμπέλα το συναντήσαμε σε πρόγραμμα πλειστηριασμού στην εφημερίδα ΙΔΗ (10-121888) στο χωριό Ατσιπόπουλο. Ο οικισμός, άγνωστο γιατί, δεν αναφέρεται σε καμιά βενετική απογραφή. Αναμφίβολα πρόκειται για ενετικό οικισμό. Μας το μαρτυρεί η ονομασία του αλλά και τα λείψανα των κτισμάτων.

Απέναντι από το μέρος αυτό υπάρχει ένα λιμάνι που λέγεται Στόμιο (Astomia) όπου οι Μαλτέζοι βγήκαν στην ξηρά φέτος και πήραν μαζί τους περισσότερους από είκοσι Τούρκους από ένα χωριό που λέγεται Δαλαμπέλο (Delabolou) που απέχει σχεδόν μία λεύγα από τη θάλασσα. Λέγεται ότι η απόβαση αυτή προκλήθηκε από έναν υπηρέτη του αγά του χωριού, ο οποίος έχοντας δεχτεί

Στην απογραφή του 1583 ο οικισμός δεν αναφέρεται. Στην απογραφή του 1671 όπου οι Μαγαρίτες (Μαργαρίτες), ή το Νευς Μυλοπόταμο είναι η πρωτεύουσα της επαρχίας Μυλοποτάμου, ο οικισμός αναφέρεται ως Dalablo με 13 κατοίκους (μη μουσουλμάνους, φόρου υποτελείς) εκ των οποίων οι 9 ήταν πλούσιοι και οι 4 μεσαίας τάξεως. (Ν. Σταυρινίδη, Ανέκδοτα έγγραφα της Τουρκοκρατίας εν Κρήτη). Στην απογραφή του 1881 ανήκει στον Δήμο Μελιδονίου της επαρχίας Μυλοποτάμου. Είναι ένα από τα 18 χωριά με 39 άρρενες και 33 θήλεις κατοίκους, σε σύνολο 72.

23 Μουσουλμανικές και 2 Χριστιανικές οικογένειες. Συγκεκριμένα οι 8 ήταν Χριστιανοί (7 άντρες και 1 γυναίκα) και 64 Μουσουλμάνοι (32 άντρες και 32 γυναίκες). (Σταυράκη, Στατιστική Κρήτης)

Αριστερά: O χάρτης της Κρήτης από το βιβλίο του περιηγητή Richard Pococke. Δεξιά: Μάρκο Μποσίνι 1651,Το Καστέλι (Πάνορμο). Ο καπνός πάνω στο λόφο δείχνει ότι υπήρχε πύργος για σινιάλα. Πίσω από το λόφο ήταν το Δαλαμπέλο

Μαλτέζοι πειρατές στο Δαλαμπέλο Την πληροφορία μας τη δίνει ο περιηγητής Richard Pococke (1704-1765), ο Άγγλος περιηγητής που είχε επισκεφτεί την Κρήτη το 1739.

κακομεταχείρηση από τον αφέντη του, πήγε στους Μαλτέζους στη Γαύδο, τους έδειξε το δρόμο, και, λένε, είχε την εκδικητικότητα να βοηθήσει στο δέσιμο του αφέντη του. (Οι Μαλτέζοι πειρατές ανεφοδιάζονταν στη Γαύδο).

Καταγραφή περιουσίας εύπορου θανόντος στο Δαλαμπελο Ο περιηγητής Richard Pococke (1704-1765) Στο περιηγητικό του βιβλίο «Κρήτη 1739» που μας είχε κάνει γνωστό ο αείμνηστος Γ. Εκκεκάκης διαβάζουμε: «Ξεκινήσαμε από τον Χάνδακα στις 24 Αυγούστου και προχωρώντας προς τα δυτικά περάσαμε πάνω από το όρος Στρούμπουλα και βρεθήκαμε σ’ ένα χάνι, στο χωριό που λεγόταν Δαμάστα. Στις 25 φτάσαμε σε μια περιοχή με ευχάριστη όψη γεμάτη μικρούς λόφους σκεπασμένους με βαλανιδιές, ελιές και πλατάνους γύρω στους οποίους πλέκονται κλήματα. Από εκεί ταξιδέψαμε 12 μίλια ως ένα χάνι και μια πηγή που λεγόταν του Παπά η Βρύση. Προχωρώντας δύο μίλια είδαμε τον ψηλό λόφο της Μονής Μπαλή (Val Monastere) στα δεξιά και στο τέλος μιας διαδρομής έξι ακόμη μιλίων φτάσαμε στο χωριό Πέραμα (Perameh), σε έναν ποταμό με το ίδιο όνομα.

Οι Δήμοι ουσιαστικά οργανώθηκαν με την ψήφιση του Δημοτικού Νόμου από τη Γενική Συνέλευση που συνήλθε το 1879, αμέσως μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας. Ο Δήμαρχος, ο Δημαρχικός Πάρεδρος και το οκταμελές Δημοτικό Συμβούλιο και οι ειδικοί πάρεδροι ήταν Χριστιανοί ή Μουσουλμάνοι ανάλογα με την κατανομή των δύο θρησκευμάτων στον πληθυσμό στον αντίστοιχο δήμο. Ο νομός Ρεθύμνης διαιρέθηκε σε 16 δήμους, από τους οποίους οι 6 περιλαμβάνονταν στην επαρχία Μυλοποτάμου. Οι δήμοι αυτοί ήταν: 1) Δήμος Μελιδονίου με έδρα το Μελιδόνι με 18 χωριά.

2) Δήμος Αβδανιτών με έδρα τις Αβδανίτες με 13 χωριά.

3) Δήμος Ανωγείων με έδρα τα Ανώγεια με 8 χωριά.

4) Δήμος Δαμάστας με έδρα τη Δαμάστα με 14 χωριά.

5) Δήμος Μαργαριτών με έδρα τις Μαργαρίτες με 19 χωριά.

6) Δήμος Γαράζου με έδρα το Γαράζο με 13 χωριά. Ο οικισμός Δαλαμπέλο ανήκε στο Δήμο Μελιδονίου καθώς και τα χωριά Μελιδόνι, Καλαμάς, Εξάντη, Σιριπιδιανά, Σκεπαστή, Αχλαδόκαμπος, Ρουμελί, Πέραμα (έδρα της επαρχί-

25 Σαφέρ 1234 (24-12-1818) Το έγγραφο απευθύνεται στον ναίπη του καζά Ρεθύμνου και ιεροδιδάσκαλο (muderris) Μεχμέτ Εμίν Εφέντη. Ο μακαρίτης κάτοικος του χωριού Νταλαμπέλλω Μυλοποτάμου Ουφανούογλου Μεχμέτ ανήκει στους γνωστούς και πλούσιους της περιοχής. Έτσι, όπως έγινε και μετά το θάνατο του πατέρα του, πρέπει με τη βοήθεια του Ιεροδικείου να απογραφεί ολόκληρη η ακίνητη και κινητή περιουσία του και το κατάστιχο να αποσταλεί στη διοίκηση με τον μουμπασίρη που διορίστηκε γι’ αυτή την υπόθεση. Σκοπός της απογραφής είναι, αν έρθει απεσταλμένος της Υψηλής Πύλης, να υπάρξει σχετική ενημέρωση προς την Κων/πολη. (Οθωμανική Διοίκηση και Κοινωνία στην Προεπαναστατική δυτική Κρήτη, Μέρος Β’, Περιλήψεις εγγράφων (αρ.160, σελ. 262), Γιάννης Σπυρόπουλος, επιμέλεια Ασπασία Παπαδάκη, Ρέθυμνο 2015)

Το 1211, με την αποχώρηση του E. Pescatore με τους Γενουάτες, αρχίζει η περίοδος της Βενετοκρατίας. Η σημερινή επαρχία του Μυλοποτάμου την εποχή αυτή ήταν ευρύτερη και περιλάμβανε κάποια χωριά που σήμερα ανήκουν διοικητικά στο νομό Ηρακλείου, ήταν μια από τις τρεις τούρμες του σεξτερίου του Καστέλου (Sestiere Castello).

Oι άλλες δύο ήταν το Άριο (ή Άγριο) και η Απάνω Σύβριτος (Αμάρι). Από τον 14ο αιώνα η Κρήτη χωρίζεται σε 4 διαμερίσματα (territori). Kάθε περιφέρεια ήταν χωρισμένη σε Καστελανίες. Το διαμέρισμα του Ρεθύμνου ήταν χωρισμένο σε 3 Καστελανίες: Μυλοποτάμου (Castel Milopotamo), Aγ. Βασιλείου (Castel S. Baseglio), και Αμαρίου (Castel Amari).

H έδρα της Καστελανίας Μυλοποτάμου βρισκόταν στη θέση του σημερινού Πανόρμου. Με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1669, έδρα της επαρχίας Μυλοποτάμου ήταν οι Μαργαρίτες. (Nefs Mylopotama).

(N. Σταυρινίδης, Ανέκδοτα έγγραφα της Τουρκοκρατίας εν Κρήτη). Στην επαρχία Μυλοποτάμου Έπαρχος ήταν Χριστιανός και έδρευε στο Πέραμα, όπου και μεταφέρθηκε η έδρα της επαρχίας (18781889), μέχρι το 1889 οπότε πυρπολήθηκε το Επαρχείο και το τζαμί. (Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου είχε μετατραπεί σε τζαμί).

ας), Μπραχίμο, Κάμπου Μετόχια, Αγγελιανά, Πασσαλίτες, Μελισουργάκι, Κρασούνα,Αγιά, Χουμέρι, Βλυχάδα και Μονή Μπαλί. Με το Σύνταγμα του 1899 η Κρήτη αποτελεί πλέον αυτόνομη πολιτεία. Στην απογραφή του 1900 που έγινε με διαταγή του ύπατου αρμοστή Κρήτης Πρίγκηπα Γεώργιου, ο Δήμος Μαργαριτών μετονομάζεται σε Δήμο Ελευθερναίων, μεταφέρεται η έδρα του Δήμου Μελιδονίου από το Μελιδόνι στο Καστέλλι (Πάνορμο), και των Αβδανιτών από τις Αβδανίτες στις Αλιάκες. Στην απογραφή του 1911 το Δαλαμπέλο ανήκει στο Δήμο Πανόρμου. Το 1913 η Κρήτη ενώνεται με την Ελλάδα, ο νομός Σφακίων καταργείται και εντάσσεται στο νομό Χανίων όπως και η επαρχία Αποκορώνου. Το 1925 η επαρχία Μυλοποτάμου χωρίζεται σε κοινότητες. Ο οικισμός Δαλαμπέλο ανήκει στην κοινότητα Αγγελιανών με τους οικισμούς Σκλοπιανά, Μετόχια Κάμπου, Αγγελιανά, Πέραμα, Λούτρα, Ξουζανά και Χανοθιανά. Συνοψίζοντας, στην απογραφή του 1583 ο οικισμός δεν αναφέρεται να κατοικείται. Στην απογραφή του 1671 αναφέρονται 39 φόρου υποτελείς. Στην απογραφή του 1881 έχει 72 κατοίκους. Στην απογραφή του 1900 δεν κατοικείται. Στην απογραφή του 1920 έχει 26 κατοίκους (17 άντρες και 9 γυναίκες) Το 1924 έχει 28 πρόσφυγες, 13 άντρες και 15 γυναίκες.(Παρασκευάς Συριανόγλου, Μετοικεσία, Ρέθυμνο 2019). Στην απογραφή του 1928 έχει 37 κατοίκους (19 άντρες και 18 γυναίκες). Ο τελευταίος κάτοικος του οικισμού ήταν ο Γιώργης Οικονομάκης, που έζησε στον οικισμό μέχρι τα τέλη της δεκαετίας 1990. ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΦΥΛΛΟ ΤΟ Β’ ΜΕΡΟΣ

16

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ

Costas_rallis59@yahoo.gr

ΣΑΒΒΑΤΟ 9 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

O Eνετικός οικισμός Δαλαμπέλο: Μια μικρογραφία στο ιστορικό πλαίσιο των τελευταίων επαναστατικών κινημάτων στα τέλη του 19ου αιώνα

B΄MEΡΟΣ Το σπίτι και δίπλα το μοναδικό ελαιοτριβείο του Ιμπραήμ Ορφανουδάκη με έντονα στοιχεία της ενετικής αρχιτεκτονικής

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 189828 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΟ ΔΑΛΑΜΠΕΛΟ ΤΟ 1924 Η πληθυσμιακή ιστορία του Μυλοποτάμου σηματοδοτήθηκε από δύο τομές, ανάλογες με αυτές που γνώρισε το σύνολο του νησιού. Πρόκειται για τις επιπτώσεις από την επανάσταση του 1821 και από την απόφαση για την παραχώρηση Αυτονομίας κατά το 1898. (Μάνος Περάκης, Πληθυσμός και οικονομικές δραστηριότητες στον Μυλοπόταμο από την επανάσταση του 1821 μέχρι τον Μεσοπόλεμο). Αν και απουσιάζει η πληροφόρηση για το ύψος του πληθυσμού του Μυλοποτάμου στην προ επανάστασης 1821 εποχή, οι απώλειες από την επανάσταση του 1821 ήταν μεγάλες, όπως μαρτυρούν οι πηγές. Από τις περιηγητικές αναφορές του Robert Pashley το 1834 εξάγεται μια εικόνα πληθυσμιακής συρρίκνωσης στον Μυλοπόταμο, οφειλόμενη στην παρατεταμένη επαναστατική περίοδο. Το χωριό Πέραμα χαρακτηριζόταν ως ερειπωμένο. Η μείωση του πληθυσμού στο χωριό Μελιδόνι έφτανε το 50%. Παρά τη σχετικά μικρή παρουσία Μουσουλμάνων στο Μυλοπόταμο, δεν απουσίασε και εκεί η σύγκρουση μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων στα τέλη του 19ου αιώνα. Η σύγκρουση διαφαίνεται από τις καταστροφές κυρίως των ελαιοδέντρων στους δήμους Ελευθερναίων και Μελιδονίου, όπου κατά το 1881 ζούσε το 97% περίπου των Μουσουλμάνων του Μυλοποτάμου. Η αποχώρηση των Μουσουλμάνων συνεπαγόταν και τη μεταβίβαση των περιουσιών τους στους Χριστιανούς. Από την επεξεργασία της αξίας των πωλητηρίων γαιών «υπό Οθωμανών προς Χριστιανούς» τα οποία συντάχθηκαν από τους συμβολαιογράφους Μυλοποτάμου Μ. Ματθιουδάκη και Γ.Νικολακάκη κατά την πενταετία 1898-1902, διαπιστώθηκε ότι το 84,7% της αξίας των πωλητηρίων είχαν συναφθεί κατά τα έτη 1898 (7,9%), 1899 (41,5%), και 1900 (43,2%). Το 1900 στην περιοχή είχαν απομείνει μόνο 35 Μουσουλμάνοι. Από το 1923 η είσοδος στο νησί προσφυγικών πληθυσμών λόγω της υποχρεωτικής ανταλλαγής, δεν επηρέασε αισθητά τη συνολική πληθυσμιακή εικόνα του Μυλοποτάμου. Στον Μυλοπόταμο εισήλθαν μόνο 233 άτομα. Ο οικισμός Νέα Μαγνησία αποτέλεσε τον μοναδικό αυτούσιο προσφυγικό οικισμό της περιοχής με 62 πρόσφυγες. Ο οικισμός Έρφοι φιλοξένησε 58, τα Μετόχια Κάμπου 2, το Καστέλλι 9, ο Κρασούνας 1, το Μελιδόνι 3, Το Νταλαμπέλο 28, το Πέραμα 15, το Ρουμελί 8, το Χουμέρι 4, τα Μουρτζανά 17, τα Ανώγεια 6, η Βιρανεπισκοπή 2, ο Καιναρτζές 17 και οι Μαργαρίτες 1. Οι προσφυγες στο Νταλαμπέλο δεν πρέπει να ρίζωσαν, αφού σύμφωνα με την απογραφή του 1940, ο οικισμός έχει ερημωθεί. Σύμφωνα με προφορική πηγή, αυτό οφείλεται στην άσχημη συμπεριφορά των ντόπιων προς τους πρόσφυγες.(https:// www.youtube.com/watch?v=r4jwl18tvUM). Οι πρόσφυγες που πήγαν και κατοίκησαν στο Δαλαμπέλο ήταν: Η Θεοδώρα Ελευθεράκη από το Βατζίκι με τα τέσσερά της παιδιά, η οικογένεια του Ιωάννη και της Φιλίτσας Κιεκιέ από τα Αλάτσατα με τα εφτά τους παιδιά, η οικογένεια του Αντωνίου και Λουλούδης Τσιμπούκα από το Βατζίκι με τα τρία τους παιδιά και η οικογένεια του Γεώργιου και της Κυριακούλας Τσιμπούκα από το Βατζίκι με τα έξι τους παιδιά. (Παρασκευά Συριανόγλου, Μετοικεσία). Από το βιβλίο «Κτήματα- Ακίνητα» του Ταμείου Εφέδρων Πολεμιστών Ρεθύμνης που υπάρχει στα Γ.Α.Κ.-Νομός Ρεθύμνης, εντοπίσαμε τα κτήματα των τουρκοκρητικών που παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες στην περιοχή Ρουμελή και Δαλαμπέλου. Έτσι, τα κτήματα των: 1. Αλή Λαμεράκη στις θέσεις Γηριανά, Σόχωρο Αμπέλι, Θυμές, Γιάχνη, 2. Μεχμέτ Λαμεράκη στις θέσεις Καυκάλα και Καρέ, 3. Αδηλέ Μαυροματοπούλα στη θέση Αλώνι, 4. Χουσάνενας Μπριαμιτζοπούλας στις θέσεις Σκάφες, Σκατζές ή Μουκατάς, Αρχοντισάμπελο και Κάμπος, 5. Μεχμέτ Ορφανουδάκη στις θέσεις Λιγαριδές, Πατέρα Λάκος, Καστρινού Λάκοςκαι Λουμπινές, 6. Σεμισέ Ορφανουδάκη, συζύγου του Χασάν Ρισβανάκη, στις θέσεις Στριφώματα, Λιγαριδές, Λακούδια Χασιλέ, Απάνω Στράτι, Ξερό Πηγάδι, Αλώνι, Κάτω Λάκος, Επάνω Λάκος, Κάτω Στράτι και 7.Χαλιμέ Ορφανουδάκη στη θέση Τσίναλη, παραχωρήθηκαν στους: Θεοδώρα Ελευθεράκη, Γεώργιο Τσιμπούκα, Αντ. Τσιμπούκα, Παναγιώτη Κάτσουρα, Ιωάννη Κιεκιέ, Παναγιώτη Κοτζάμπαση, Σπ. Πατεράκη, Κυριάκο Παναγιωτάκη, Γεωρ. Γιαλαμά, Δημ. Κα-

ραγιάννη, Φίλιππο Προδρόμου, Αριστείδη Χατζηλαμπή, Κων. Κοτζάμπαση, Θεόδ. Μελινάκη και Ανδρέα Πετσετάκη.

ΚΑΜΠΟΥ ΜΕΤΟΧΙΑ- ΑΓΓΕΛΙΑΝΑ

Οι άλλοτε χωριστοί οικισμοί Αγγελιανά και Κάμπου Μετόχια έχουν πλέον ενωθεί. Παλιότερα, τα Μετόχια Κάμπου τα αποτελούσαν τα Αγγελιανά, το Δαλαμπέλο, τα Σκλοπιανά, τα Χανοθιανά και το νεότερο Χάνι Αλεξάνδρου. Στη σύγχρονη τοπική κοινότητα απέμειναν τα Αγγελιανά, τα Χανοθιανά και το Χάνι του Αλεξάνδρου. Στα Αγγελιανά υπάρχουν οι παρακάτω εκκλησίες: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Αγία Τριάδα (1832), Άγιος Ιωάννης, (1842), Άγιος Αντώνιος, με αξιόλογες τοιχογραφίες, ο οποίος ανήκει στη Μονή Αττάλης. Μόλις το 1915 η Μονή Αρκαδίου είχε παραχωρήσει οικόπεδο τριών περίπου στρεμμάτων για την οικοδόμηση σχολείου το οποίο ανεγέρθηκε τη διετία 1927-29. Το διδακτήριο αυτό χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Από αυτό αποφοίτησε ο Μιχαήλ Νικ. Σγουρός (1872-1949), ο οποίος συνέχισε σπουδές στο ελληνικό σχολείο του Μελιδονίου και στο γυμνάσιο Αθηνών. Φοίτησε ένα χρόνο στη Νομική Σχολή Αθηνών αλλά διέκοψε για να εργαστεί στο σχολείο του χωριού του, και στη συνέχεια στο σχολαρχείο Πανόρμου. Το 1895 εκλέχτηκε πληρεξούσιος Μυλοποτάμου στην Επαναστατική Συνέλευση και το 1907 εκλέχτηκε για την Κρητική Συντακτική Συνέλευση. Τον ίδιο χρόνο διορίστηκε νομάρχης Σφακίων και τον επόμενο αρχηγός κατάρτισης ομάδας στη Βόρεια Ήπειρο. Το 1912-15 ήταν βουλευτής Ρεθύμνης και για ένα διάστημα υπουργός. Σε ολόκληρο τον 19ο αιώνα, τα Αγγελιανά, και εξαιτίας της θέσης τους, υπήρξαν θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων και κέντρο συναθροίσεων και αποφάσεων για το μέλλον της Κρήτης. Εντελώς ενδεικτικά αναφερόμαστε στις επιχειρήσεις των Τούρκων στις 19 Ιουλίου 1823 και στις 14 Ιουλίου 1867, κατά τις οποίες οι κάτοικοι της περιοχής γνώρισαν περισσότερο την αγριότητά τους. Σε άλλες επιχειρήσεις, όπως τον Μάιο του 1867, οι Κρήτες επαναστάτες, οι Αγγελιανοί, ο Πάνος Κορωναίος και οι εθελοντές έδωσαν νικηφόρες μάχες και σημείωσαν εξαιρετικές επιτυχίες. Στους αγώνες αυτούς διακρίθηκαν ο οπλαρχηγός Γεώργιος Καλούδης, καθώς και οι βαθμοφόροι αγωνιστές Εμμανουήλ Τζώρτζης και Εμμ. Ανδρ. Μονιάκης από τα Κάμπου Μετόχια. Κορυφαία στιγμή για την περιοχή υπήρξε η συγκέντρωση περισσότερων των χιλίων Μυλοποταμιτών στα Κάμπου Μετόχια την 2 Φεβρουαρίου 1897 (Μιχάλης Τρούλης, Ο Μυλοπόταμος του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2020, 35-46). Για το γεγονός αυτό στο ημερολόγιο του Βασ.Ν.Δρανδάκη διαβάζουμε:

«Κυριακή 2 Φεβρουαρίου1897. Συνήλθεν η Επαρχία Μυλοποτάμου πλέον των 1000 ανδρών εξ όλων των χωρίων εκ του ενός άκρου μέχρι του άλλου εις Μετόχια Κάμπου και περί την 8 μ.μ. ώραν εγένετο εκτενής δέησις και παράκλησις εν άκρα σιγή και εκηρύχθη πανδήμως η μετά της Ελλάδος ένωσις των σημαιών υψωθεισών εν μέσω χιλιάδων πυροβολισμών συνετάχθη δε και υπεγράφη το επόμενον Ψήφισμα: Εν ονόματι του Θεού και της πατρίδος Ψήφισμα Ο Χριστιανικός λαός της Επαρχίας Μυλοποτάμου συνελθών σήμερον την 2 Φεβρουαρίου έτους 1897 εν Μετοχίοις Κάμπου Ψηφίζει Αποκηρύττει την επι της νήσου Κρήτην Κυριαρχίαν του Αυτοκράτορος των Τούρκων Σουλτάν Χαμίτ Β’. Κηρύττει την Ένωσιν της νήσου Κρήτης μετά του ελευθέρου Βασιλείου της Ελλάδος»

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΔΡΑΝΔΑΚΗ

Από το ημερολόγιο αυτό του Βασ. Δρανδάκη επίσης διαβάζουμε: «19 Ιανουαρίου 1897, Κυριακή. Εφόνευσαν έξωθι του Ρουμελί οι Χριστιανοί Στρατιώτην ούτινος αφήρεσαν το όπλον και τον ημίονον εφ’ ου επέβαινεν ανήκοντα του Κολαγασή (βαθμός τουρκικού στρατού) του Στρατού. Μετέβην εις Ρουμελί δια την ημέραν ταύτην προς καθησύχασιν του Στρατού. Επυρπολήθησαν τα Χανιά την ημέραν ταύτην.

20 Ιανουαρίου, Δευτέρα. Μετέβην εις Καιναρτσέ όπου είχον τους Οθωμανούς πολιορκημένους ών η πολιορκία τη παρακλήσει του Επισκόπου Ρεθύμνης (Διονύσιου Καστρινογιαννάκη), του Καλογέννητου (έμπορος Ρεθύμνου) και άλλων εξελθόντων εις Αρσάνι ελύθη.

23 Ιανουαρίου, Πέμπτη. Μετέβην εις Ρουμελί και εκείθεν εις Δαλαμπέλον και μετέφερον εκ των μερών τούτων τον Στρατόν εις Καστέλλι και Πύργον Σκαλέτας, μετά τούτο μετέβην εις Σταυρωμένον όπου οι Χριστιανοί επολιόρκουν τους Τούρκους των χωρίων Πρίνου και Καιναρτσέ και πλέον των 700 ζώων αυτών όπως πείσω τους Οθωμανούς να επανέλθωσιν εις τα χωρία των αλλ’ ούτοι ηρνήθησαν.

24 Ιανουαρίου, Παρασκευή. Λίαν πρωί ο Στρατός (Οθωμανικός) ο εν Καστελλίω εκίνησεν προς αναχώρησιν, ως δε εξήρχετο του Καστελλίου επυροβολήθη το πρώτον υπό 4 Χριστιανών ους κατόπιν ηκολούθησαν πάντες οι των χωρίων Χριστιανοί κάτοικοι ο Στρατός πυροβολούμενος έφτασεν εις Πύργον αφείς καθ’ οδόν τας πλείστας αποσκευάς του, εν άλογον, εφονεύθη δε και έτερον. Όλην την ημέραν διήρκει ο πυροβολισμός, εφονεύθησαν δύο Χριστιανοί, ο του ιατρού Βερικίου υιός και εις από Μετόχια και δύο Στρατιώται.

25 Ιανουαρίου, Σάββατον. Από πρωίας πυροβολισμός κατά του Πύργου ήρξατο, περί την 8 έφθασεν εκ Ρεθύμνης στρατός εις Σταυρωμένον όπου οι Οθωμανοί εισέτι ευρίσκοντο και οίτινες αφέθησαν ελεύθεροι και απήλθον εις Ρέθυμνον μεθ’ ο απήλθεν εις Σκαλέταν και ο εν τω Πύργω Στρατός αφείς όλας τα αποσκευάς του και τρόφιμα άτινα εκ του ύψους του Βράχου

Αριστερά: Μιχαήλ Σγουρός (Ιστορική-Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης) Δεξιά: Ο Πάνος Κορωναίος έλαβε μέρος στην Κρητική Επανάσταση του 1866 και ανδραγάθησε επικεφαλής ομάδας εθελοντών

17

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 9 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

H φρουρά των Αγγελιανών (Μιχάλη Τρούλη, Ο Μυλοπόταμος του Ρεθύμνου)

έχυσεν απεχώρησεν την αυτήν ημέραν απεχώρησαν και οι εν τω χωρίω Έρφοι ευρισκόμενοι 20 Στρατιώται οίτινες καθ’ οδόν επυροβολήθησαν υπό Χριστιανών και εφονεύθη εις. Εφόνευσαν δε και ούτοι έναν Χριστιανόν. Μετέβην εις Σκουλούφια όπου οι Χριστιανοί επολιόρκουν τους εκεί 24 ευρεθέντες Οθωμανούς.

27 Ιανουαρίου, Δευτέρα- 31 Παρασκευή. Ήρξατο η ανταλλαγή των υπό των Χριστιανών και Οθωμανών κρατουμένων αιχμαλώτων ους πάντας απέλυσαν, και οι μεν και οι δε.....» Κατά την πτώση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών, στη θέση Λατζιμάς, πολλοί κάτοικοι πολέμησαν εμαντίον τους. Σε αντίποινα οι Γερμανοί συνέλαβαν τέσσερα άτομα και τα εκτέλεσαν. Στη συνέχεια οι Γερμανοί κατέλαβαν το χωριό και έστελναν συχνά κατοίκους στο Τυμπάκι για αγγαρείες. Τον Οκτώβριο του 1943 οι Γερμανοί έφυγαν από το χωριό.

λος του Πύργου όπως προκύπτει από δημοσίευμα δικαστικής πώλησης στην εφημερίδα Νέος Ραδάμανθυς της 22 Ιανουαρίου 1833.

ΠΥΡΓΟΙ ΚΑΙ ΚΟΥΛΕΔΕΣ

Μετά την επανάσταση στην Κρήτη την περίοδο 1866-1869 ο Αβνή πασάς, προκειμένου να ελέγξει απόπειρες με επαναστατικά κινήματα των Κρητικών, έδωσε εντολή να κατασκευαστούν σε καίρια σημεία μικροί η μεγαλύτεροι πύργοι- κουλέδες, που δεν ήταν απλά μικρές σκοπιές-βίγλες όπως παλιά αλλά μεγαλύτερα σε έκταση και κατασκευή στρατιωτικά κτίσματα και να υπάρχουν μέσα σε αυτά μόνιμες στρατιωτικές μονάδες. Για να επιβλέπουν τις επαρχίες και τους επαναστάτες Κρητικούς κατέληξαν ότι έπρεπε να οικοδομηθούν κουλέδες σε επίκαιρες θέσεις στην Κρήτη. Κτίστηκαν περίπου 150 τέτοιοι κουλέδες και σήμερα γνωρίζουμε την ύπαρξη περίπου των μισών από αυτών καθώς πολλοί καταστράφηκαν μετά. Είναι πολύ πιθανό να υπήρχε πύργος στο Δαλαμπέλο και μέσω άλλου ενδιάμεσου να είχε επικοινωνία με σινιάλα. Σε γκραβούρα του Μάρκο Μποσίνι (1651) με το Φρούριο Καστελλίου, φαίνεται πύργος πάνω στο λόφο, που πιθανόν να είχε οπτική επαφή με τον πύργο του Δαλαμπέλου. Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν τον ενετικό Πύργο των Αγγελιανών, τον τούρκικο Πύργο της Σκαλέτας που λεγόταν και Αρσανιανός Πύργος γιατί ανήκε στη Μονή Αρσανίου. Στο κατάστιχο της επαρχίας Μυλοποτάμου γίνεται αναφορά για επιδιορθώσεις ενός πύργου που καταστράφηκε και βρισκόταν ανάμεσα στα χωριά Αλφά και Πρίνος στην τοποθεσία Γκραζοστάτι.

Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΙΑΝΩΝ

Ο Πύργος αυτός, σήμερα τουριστικό κατάλυμα, είχε χρήση ελαιοτριβείου και λεγόταν ο Μύ-

Ο ασυνήθιστα ψηλός τρούλος της εκκλησίας του Αγίου Αντωνίου στη θέση Λούτρα Ο εν λόγω Πύργος ανήκε από κοινού στους: Νικόλαο, Κωνσταντίνο, Αντώνιο, Μαρίκα, Γαροφαλιά Καλούδη, Ευθύμιο και Νικόλαο Μαθιουδάκη, Σπυρ. Μονιάκη, Γρηγόρη Πετζέτη, Δημήτρη Καλούδη, κάτοικοι Αγγελιανών και Χ. Ιβραήμ Ορφανό και Σελήμ Χουσεινάκη , κάτοικοι Δαλαμπέλο.

ΤΟ ΔΑΛΑΜΠΕΛΟ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ Σε Οθωμανικό έγγραφο ο Διευθυντής των Μουσουλμανικών Θρησκευτικών Ιδρυμάτων της περιφέρειας του Ιεροδικείου Ρεθύμνης, Μουσταφά Κεμάλ Καρατζεδάκης,καταθέτει αγωγή κατά του Ιωσήφ Λουλουδάκη κάτοικο Δαλαμπέλου στις 29 Νοεμβρίου 1917. Στην πρόταση αναφέρεται: «Εν τη περιφερεία του χωρίου Δαλαμπέλου της επαρχίας Μυλοποτάμου και εν τη ιδιαιτέρα θέσει «Μεζάρια» κείται μουσουλμανικόν νεκροταφείον του οποίου η όλη έκτασις είνε ως έγγιστα εξήκοντα οκάδων με διάφορα δέντρα. Εκ του νεκροταφείου τούτου ο αντίδικος κατά τον Δεκέμβριον του 1916 και Ιανουάριον του 1917 κατέλαβε μέρος εκτάσεως δεκαπέντε οκά-

Ο Πύργος των Αγγελιανών, ενετικό κτίσμα, σήμερα τουριστικό κατάλυμα

Κρήτες Επαναστάτες

δων ως έγγιστα με δέκα μικράς χαρουπέας και κατέστρεψε τα σύνορα άτινα το εχώριζον εκ του δικού του παρακείμενου αγρού και το ήνωσεν μετ’ αυτού. Περαιτέρω ο αντίδικος εκαθάρισε τα δέντρα, εκαλλιέργησε τον αγρόν και εν γένει επιχείρησε πράξεις μόνω κυρίων επιτρεπομένας. Αιτούμαι: Να γίνη δεκτή η παρούσα μου. Ν’ αναγνωρισθή το δικαίωμα της νομής μου επί του εν τω ιστορικώ περιγραφομένου κτήματος. Ν’ απαγορευθή τω αντιδίκω επί χρηματικής ποινής δρχ. τριακοσίας πάσα πράξις νέας διαταράξεως. Να κηρυχθή προσωρινώς εκτελεστή η εκδοθησόμενη απόφασις. Να καταδικασθή ο αντίδικος εις τα δικαστικά έξοδα.

8 Οκτωβρίου 1917 Ο πληρεξούσιος δικηγόρος

1) Εις θέσιν «Λάκκους» αγρόν ενός κοιλού περιέχοντος 10 ελαιόδεντρα συνορ. κτήμασι ορφανών Χασάν Χανιωτάκη, ορφανών Λεωνίδα Βαρούχα και Αχμέτ Σκοτουλάκη.

2) Εις την αυτήν θέσιν «Λάκκους» αγρόν 2 ½ κοιλών περιέχοντος 15 ελαιόδεντρα μεγάλα, 5 κεντράδες και 3 χαρουπέας συνορ. κτήμασι Αχμέτ Ορφανού, Ιωάννη Φραγγιαδάκη, Μιχ. Πλατοκούκη και Δερβίς Μουσαδάκη.

3) Εις θέσιν «Τζίγκουνα» το 1/6 εξ αδιανεμήτου εξ αγρού 3 κοιλών με 70 μικρά ελαιόδεντρα, 5 μεγάλα, 2 χαρουπέας, και 1 αμύγδαλον, συνορ. κτήμασι Αλή Ιβραιμαγαδάκη, Τζαμικά και κληρονόμων Γ. Σαριδάκη.

4) Εις θέσιν «Λακούδια» 15 οκ. Αγρόν με αγκυνάρες συνορ. γύρωθεν κτήμασι Β.Σαριδάκη, Ιβραήμ Ορφανού και συζύγου Χουσείν Ορφανού το 1/6.

5) Εις θέσιν «Τζίγκουνα» αγρόν 15 οκ. το 1/6 εξ αδιανεμήτου εξ αγρού συνορ. κτήμασι Αλή Καντεμάκη συζύγου Ιβραήμ Ορφανού και δρόμου.

6) Εις θέσιν «Τζίγκουνα» το 1/6 εξ αδιανεμήτου εξ αγρού 15 οκ. συνορ. κτήμασι Αλή Καντεμάκη συζύγου Ιβραήμ Ορφανού και δρόμου.

7) Εις θέσιν «Κάτω Πηγάδι» της αυτής περιφερείας αγρόν ½ κοιλού με όσα δέντρα εμπεριέχει συνορευομένου κτήμασι Χασάν Χανιωτάκη, Χουσείν Δαμαεράκη, Εμμ. Λιοδάκη, συζύγου Μουσά Γιούσπαση και δρόμου.

8) Εντός του χωρίου Δαλαμπέλου και εις την συνοικίαν «Μεσογειτονιά» μίαν οικίαν ερειπωμένην συγκείμενη εξ ενός δωματίου αυλής και εισόδου συνορ. κτήμασι Ορφανού Μουλά, Χουσείν Τσιπλάκη και Καντής Ζεκοροπούλας και 9) Εις την αυτήν συνοικίαν του αυτού χωρίου το ήμισυ εξ αδιαιρέτου ενός εσοχώρου εκτάσεως ½ κοιλού περιέχοντος 6 χαρουπέας 1 συκήν και

Σε άλλο έγγραφο της Διεύθυνσης των Μουσουλμανικών Θρησκευτικών Ιδρυμάτων της 5 Αυγούστου1918 που αφορά στην ενοικίαση για 4 χρόνια με πλειοδοσία, βακουφικών κτημάτων στην περιφέρεια του χωριού Δαλαμπέλου. Ο Πέτρος Σκαρβελάκης, πρώτος πλειοδότης προσέφερε 400 δρχ. «Μετά την λήξιν της ώρας της δημοπρασίας μηδενός άλλου προσφέροντος πλείονα, κατακυρούται εν τω πρακτικώ αναφερόμενα κτήματα, εις τον τελευταίον πλειοδότην Χρίστον Βεργάκην κάτοικον Πανόρμου διά τέσσερα έτη». Όμως, μιά βδομάδα μετά η δημοπρασία επαναλήφτηκε με πλειοδοτήσαντα τον Εμμ. Πρινιανάκη που πρόσφερε 910 δρχ. Τα κτήματα τελικά τα νοίκιασε ο Χρίστος Βεργάκης που πλειοδότησε με 1.170 δρχ. Όμως, σε συνεδρίαση της Μουσουλμανικής Δημογεροντίας στις 14 Αυγούστου Αγωγή κατά Ιωσήφ Λουλου δάκη, κατοίκου Δαλαμπέλου 1918 θεωρήθηκε ασύμφορο (29 Νοεμβρίου 1917) το ποσό και έτσι ακύρωσε το πρακτικό της ενοικίασης.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΛΕΙΣΤΗΡΙΑΣΜΩΝ ΣΕ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ Είναι σημαντικές οι πληροφορίες που αντλούμε από πλειστηριασμούς, τόσο για τα τοπωνύμια, όσο και για τα πρόσωπα που κατοικούσαν στον οικισμό. Ενδεικτικά, το παρακάτω πρόγραμμα πλειστηριασμού που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Κρητική Εφημερίς» του Στυλ. Κωστογιάνη στις 27 Οκτωβρίου 1901 αναφέρει: Πρόγραμμα πλειστηριασμού Χαραλ. Ν. Δρανδάκη πληρεξουσίου επιτρόπου της εμπορικής εταιρείας «Ιατρουδάκης, Καλογέννητος και Σας» Κατά Χασάν Γιουσπασάκη πρώην κατοίκου του χωρίου Δαλαμπέλου Μυλοποτάμου, νυν δε αγνώστου διαμονής. Εκτίθημι εις δημόσιον πλειστηριασμόν εκποιήσεως τα εξής ακίνητα κτήματά του κείμενα εν τη κτηματική περιφερεία του χωρίου Δαλαμπέλου του Δήμου Μελιδονίου της επαρχίας Μυλοποτάμου.

1 μωρέαν συνορ. κτήμασι Αλή και Μεχμέτ Ορφανουδάκη κληρονόμων Γ. Σαριδάκη και δρόμον. Ο πλειστηριασμός των κτημάτων τούτων γενήσεται ενώπιον του συμβολαιογράφου Μυλοποτάμου κ. Ι Ν. Νικολακάκη η του νομίμου αυτού αναπληρωτού εν Πέραμα Μυλοποτάμου και έξωθεν του καφενείου του Κ.Νικολακάκη κατά την 9 του μηνός Δεκεμβρίου 1901, ημέραν Κυριακήν και ώραν 10-12 π.μ. Αρμόδιος δικαστικός κλητήρ ενεργησάτω τας υπό του νόμου οριζομένας επιδόσεις τοιχοκολήσεις και δημοσιεύσεις του παρόντος ως και την διατασσομένην καταμέτρησιν και πραγματογνώμονα των εκπλειστηριαζομένων κτημάτων Καστέλλι Μυλοποτάμου τη 19 Οκτωβρίου 1901 Ο πληρεξούσιος δικηγόρος του επισπεύδοντος υπό τας εκτεθείσας ι διότητάς του Ν. Α. Καφφάτος ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΦΥΛΛΟ ΤΟ Γ’ ΜΕΡΟΣ

16

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ

Costas_rallis59@yahoo.gr

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

O Eνετικός οικισμός Δαλαμπέλο: Μια μικρογραφία στο ιστορικό πλαίσιο των τελευταίων επαναστατικών κινημάτων στα τέλη του 19ου αιώνα

Γ΄MEΡΟΣ

Φάκελος του αρχείου του συμβολαιογράφου Μυλοποτάμου Ι. Νικολακάκη

ΤΟ ΔΑΛΑΜΠΕΛΟ ΣΕ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥΔΑΚΗ Πέραν των αναφορών των μουσουλμάνων προς τη διοίκηση, των απογραφικών στοιχείων, της εκτίμησης της κατάστασης στη ύπαιθρο γενικότερα και των εκχριστιανισμών, για να γίνει κατανοητή η μείωση του μουσουλμανικού πληθυσμού στη δεκαετία που εξετάζουμε, με αποκορύφωμα τα γεγονότα του 1889 και αργότερα του 1896-98, αξίζει να μελετήσει κανείς τις συμβολαιογραφικές πράξεις της εποχής και ιδιαίτερα τις αγοραπωλησίες. Για την περίπτωση του Μυλοποτάμου σώζονται αρκετά συμβολαιογραφικά έγγραφα. Στις πράξεις αυτές στη δεκαετία του 1880 στο Κάτω Μυλοπόταμο καταγράφεται μια σταθερή δυναμική πώλησης μουσουλμανικών κτημάτων σε χριστιανούς. Ψάξαμε στα Γ.Α.Κ., νομού Ρεθύμνης στα αρχεία των συμβολαιογράφων Μυλοποτάμου και παρουσιάζουμε μερικές πράξεις που παρουσιάζουν ενδιαφέρον: - Αριθμός πράξης 76, Συμφωνητικόν (1895). Οι αδελφοί Μουσταφά και Οσμάν Πινιαλάκη του Χασάν, κτηματίαι, κάτοικοι Ρεθύμνου, παρέχουν γη για βοσκή των προβάτων σε περιοχή του Δαλαμπέλου, στους Γεώργιο Σηφάκη και Εμμ.Τζαγκαράκη - Αριθμός πράξης 129, Πωλητήριον (1895), ο Χατζή Χασάν Σκοτουλάκης, κάτοικος Ρουμελή πωλεί κτήμα εις Δαλαμπέλον εις θέσιν «Ακουτσακιά» η «Κόκκινα χώματα».

- Αριθμός πράξης 130, Εκχωρητήριον (1895), του Ιβραήμ αγά Ορφανουδάκη του Χασάν, κάτοικος Δαλαμβέλου Μυλοποτάμου.

-

Oι 46 φάκελοι που ισοδυναμούν σε 18.710 δικαιοπρακτικά έγγραφα του αρχείου του συμβολαιογράφου Μυλοποτάμου Ι.Νικολακάκη (1879-1898) στα Γ.Α.Κ., Νομού Ρεθύμνης και ποταμού, αντί τιμήματος γροσίων διακοσίων ήτοι δραχμών τεσσαράκοντα. Αγοραστής:Εμμ. Μανωλάκης, πωλητής: Αλή Εφένδης Σελημεφενδάκης, κάτοικος Ρουμελή.

- Αριθμός πράξης 173, Πωλητήριον (1899). Ο Σελήμ Σουμανάκης η Χουσεινάκης, εργατικός, εκ του χωρίου Δαλαμπέλου Μυλοποτάμου, κάτοικος της πόλεως Ρεθύμνης, προσωρινώς διαμένων εις Κάμπου Μετόχια, αφ’ ετέρου ο Ματθαίος Τσιμπισκάκης, φοιτητής Ιατρικής, κάτοικος Αχλαδέ Μυλοποτάμου, εις θέσιν «Καζάνα» αγρόν δύο περίπου κοιλών εις κτηματικήν περιφέρειαν του χωρίου Δαλαμπέλου, Δήμου Μελιδονίου Μυλοποτάμου, με οκτώ ελαιόδεντρα, τέσσερα κεκαυμένα, πέντε χαρουπιές, συνορ. κτήμασιν Αχμέτ Ορφανού, κληρονόμου Ζαχαρίου Ζαχαριουδάκη, κληρονόμων Βασ. Σκαρβελάκη, Λεωνίδα Πετυχάκη, αντί τιμήματος δρχ. εκατόν εβδομήκοντα εξ και είκοσι εκατοστών 176 20/100, τας οποίας επληρώθη. Μελετώντας τις διαθέσιμες συμβολαιογραφικές πράξεις ανάμεσα στις δυό επαναστάσεις με βάση το ευρετήριο του συμβολαιογράφου Ιωάννη Δ. Νικολακάκη για την επαρχία Μυλοποτάμου προκύπτουν αξιόλογες πληροφορίες τόσο για την κοινωνική και οικονομική ανασφάλεια των μουσουλμάνων της περιοχής όσο και για τις οικονομικές τους δραστηριότητες. Τα στοιχεία που μας προσφέρει αναφορικά με τη φυγή των μουσουλμάνων πριν από τα γεγονότα του 1889 είναι εντυπωσιακά.

ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΟΥ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ 1889- ΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ

Συμβολαιογραφικό έγγραφο του 1879 του συμβολαιογράφου Μυλοποτάμου Ιωάννη Νικολακάκη Αριθμός πράξης 139, Πωλητήριον (1895), του Μουσταφά Μπερμπεράκη του Τζεμάλ, γεωργού, κατοίκου του χωρίου Δαλαμπέλου.

- Αριθμός πράξης 145, Δανειστικόν (1895), του Χαράλαμπου Δ.Κονταράτου, κατοίκου του χωρίου Δαλαμπέλου, υπηκόου οθωμανού.

- Αριθμός πράξης 167, Πωλητήριον (1895),αφορά τα κτήματα που πουλά ο Μεχμέτ Μπεκυράκης του Αλή, γεωργός, κάτοικος Δαλαμπέλου.

- Αριθμός πράξης 326, Ενοικιαστήριον (1896), του Μουσταφά Σκοτουλάκη, κατοίκου Δαλαμπέλου, στον Εμμ. Αλεξανδράκη αντί ελαίου.

- Αριθμός πράξης 251, Πωλητήριον (1896), του Μεχμέτ Τσολακάκη η Κουρανάκη του Μεχμέτ, κάτοικου Δαλαμπέλου.

- Αριθμός πράξης 234, Πωλητήριον(1899) Εις την κτηματικήν περιφέρειαν του χωρίου Δαλαμπέλου, Δήμου Μελιδονίου Μυλοποτάμου, εις θέσιν «Αγκουζακιά» η «Κοκκινοχώματα» κτήμα με εξ ελαιόδεντρα και εν κεκαυμένον συνορ. κτήμασι Ελένης Μιχελακοπούλας, Εμίν Λαμεράκη

Η μουσουλμανική παρουσία στο Μυλοπόταμο ανάγεται στα πρώτα χρόνια μετά την οθωμανική κατάκτηση της περιοχής. Όπως σε όλο το νησί, η παρουσία των μουσουλμάνων επήλθε κυρίως με εξισλαμισμούς Κρητών και σε πολύ μικρότερο βαθμό με την άφιξη μιας πολιτικοστρατιωτικής ελίτ η μεταναστών. Ειδικά στην ύπαιθρο, μεγάλοι αριθμοί χωρικών εξισλαμίστηκαν για ποικίλους λόγους, οι οποίοι συνοπτικά μπορούν να εντοπιστούν στα οικονομικά και κοινωνικά προνόμια που εξα-

σφάλιζε ο εξισλαμισμός, στη δυνατότητα ένταξης στο σώμα των γενιτσάρων, στις επιγαμίες και στην εκτεταμένη διάρκεια του κρητικού πολέμου. Ο Pashley δίνει ένα συνολικό αριθμό των οικογενειών, 920 χριστιανικών και 310 μουσουλμανικών, δηλαδή μια αναλογία 3/1. Συνδυάζοντας τις αναφορές μουσουλμάνων στις πηγές, καθώς και τα αναλυτικά κατά χωριό στοιχεία της απογραφής 1881 για το Μυλοπόταμο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των 310 μουσουλμανικών οικογενειών πρέπει να ήταν εγκατεστειμένο στα χωριά του Κάτω Μυλοποτάμου και ειδικότερα στο Νταλαμπέλλο, Αλφά, Ρουμελί, Σκουλούφια, Έρφοι, Χουμέρι, Πέραμα, Σκεπαστή, Λαγκά, Βιράν Επισκοπή, Επισκοπή, Αγγελιανά, Μπραχίμο, Πασαλίτες, Καστέλι(Πάνορμο) και Σιριπιδιανά. Μόνο σε 4 χωριά του Πάνω Μυλοποτάμου εντοπίζουμε ισχυρή μουσουλμανική παρουσία, στα Αβδανίτες, Κεραμωτά, Κρασούνα και Δαμαβόλου. Μισό αιώνα αργότερα ο πληθυσμός του Μυλοποτάμου γνώρισε ραγδαία αύξηση, αλλά ο μουσουλμανικός μειώθηκε δραστικά σε αναλογία προς το χριστιανικό. Στην απογραφή του 1881 σε συνολικό πληθυσμό 14.485 κατοίκων απογράφονται μόνο 851 μουσουλμάνοι. Ενώ λοιπόν το 1834 οι μουσουλμάνοι ανέρχονταν στο 25,2% του πληθυσμού της επαρχίας Μυλοποτάμου, μισό αιώνα αργότερα δεν ξεπερνούσαν το 6%. Σε καμιά επαρχία της Κρήτης η μείωση δεν ήταν τόσο αισθητή. Η μείωση αυτή επιχειρήθηκε αρχικά να ερμηνευτεί με την ύπαρξη των κρυπτοχριστιανών.

ΟΙ ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΙ Στη δεκαετία που εξετάζεται, εντοπίζονται αρκετές αναφορές σε εκχριστιανισμούς στο Μυλοπόταμο. Οι καταστροφές των μουσουλμανικών περιουσιών και οι αντεκδικήσεις δεν επέτρεπαν στους μουσουλμάνους κατοίκους απομακρυσμένων από τις πόλεις χωριών να νοιώθουν ασφάλεια, η να μην αντιμετωπίζουν προβλήματα σε περιόδους εντάσεων. Παράγοντες που ωθούσαν κάποιους μουσουλμάνους να επιλέγουν την ένταξή τους στη χριστιανική κοινότητα ήταν η απομόνωση, ο εξωκοινοτισμός τους και η προσπάθεια να διασώσουν τις περιουσίες και την ύπαρξη τους σε μια δύσκολη για αυτούς περίοδο. Τα κοινωνικά και οικονομικά αίτια αυτών των μεταστροφών θα γίνουν ακόμη πιο έκδηλα στις δεκαετίες έως την τελική αποχώρηση των μουσουλμάνων από το νησί το 1924, όταν πολλοί για να μπορέσουν να παραμείνουν στο νησί θα επιλέξουν να βαπτιστούν χριστιανοί. Στη δεκαετία του 1880 αρκετές είναι οι περιπτώσεις μουσουλμάνων του Μυλοποτάμου που βαπτίστηκαν χριστιανοί. Στην εφημερίδα Νέος Ραδάμανθυς αναφέρονται εκχριστιανισμοί στον Άγιο Ιωάννη και στην Επισκοπή. Ο Πεπονάκης, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό δέχεται το ερμηνευτικό σχήμα των κρυπτοχριστιανών, υπονοεί ότι στη δεκαετία του 1889 οι ατομικοί εκχριστιανισμοί συνδέονταν περισσότερο με τη μειονεκτική θέση των μουσουλμάνων που είχε διαμορφωθεί στο νησί παρά με τον κρυπτοχριστιανισμό.

ΟΙ ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΙ ΜΕΤΑ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ (1878-1899)

Πωλητήριο μουσουλμάνου κατοίκου Δαλαμπέλου. Η υπογραφή του πωλητή είναι στα οθωμανικά

Τα πλεονεκτήματα που παραχωρήθηκαν στους χριστιανούς της Κρήτης από το «Χάρτη της Χαλέπας» του 1878, είχαν σημαντικές επιπτώσεις στις σχέσεις των δύο κοινοτήτων του νησιού. Η διεύρυνση μάλιστα της συμμετοχής των χριστιανών στη Γενική Συνέλευση, στην οποία διέθεταν πλέον των 49 από τα 80 μέλη και η ανάθεση της διοίκησης στον χριστιανό Φωτιάδη πασά, στάθηκαν η αφετηρία της εξάλειψης αδικιών σε βάρος του χριστιανικού πληθυσμού.

17

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

Ακόμη και στα σπίτια που δεν είχαν καεί, τα περισσότερα ξύλινα τμήματά τους είχαν αφαιρεθεί.

O χάρτης του Πετρώφ (1887) με το Νταλαμπέλο και άλλους τρείς οικισμούς ανατολικότερα που δεν υπάρχουν σήμερα και δεν έχουν καταγραφεί (Χάρης Στρατιδάκης) Στα 1880 ο Φωτιάδης επέτρεψε την ελεύθερη αλλαγή θρησκείας σε όσους είχαν συμπληρώσει το εικοστό πρώτο έτος της ηλικίας και έτσι δέχτηκε το αίτημα που πρόβαλαν στα 1876 οι χριστιανοί. Πολλοί από τους μουσουλμάνους της Κρήτης είχαν συνειδητοποιήσει ότι το τέλος της κυριαρχίας τους ήταν ζήτημα χρόνου και δέχονταν να τεθεί η Κρήτη υπό την προστασία ξένης δύναμης, για να νοιώθουν ασφαλείς απέναντι στους χριστιανούς συμπατριώτες τους. Συνέπεια της νέας κατάστασης ήταν οι ατομικοί εκχριστιανισμοί που πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα 1881-1884 σε διάφορα χωριά, κυρίως του Ρεθύμνου, αλλά και της υπόλοιπης Κρήτης.(Πεπονάκης, 118). Την οριστική όμως λύση για την τύχη των μουσουλμάνων της Κρήτης έδωσε η Συνθήκη της Λωζάνης το 1923. Με βάση αυτή, οι τελευταίοι 19.181 μουσουλμάνοι του νησιού, που καταγράφηκαν στην απογραφή του 1920, υποχρεώθηκαν να εγκατασταθούν στη Μ. Ασία, παραχωρώντας τη θέση τους σε 33.900 πρόσφυγες.

Ένα από τα 19 σπίτια στο Δαλαμπέλο που καταστράφηκε

τάμου συμμετείχαν στην επιτροπή τα μέλη του συμβουλίου της επαρχίας Χουσείν Ορφανουδάκης και Γιάννης Μπιράκης ως καταμετρητές και οι πάρεδροι του ειρηνοδικείου Μολά Μουσταφά Μεμισογλουδάκης και Νικόλαος Μελιδόνης( έμπορος από το Καστέλι) Τους παραπάνω πλαισίωναν δύο εκτιμητές των ζημιών, ένας χριΣτο κίνημα του 1889 στιανός κι ένας μουσουλμάνος από το χωριό λεηλατήθηκε τα χωριά Αχλαδέ και Σιριπιδιανά και εγκαταλείφθηκε αντίστοιχα. Οι δυό εκτιμητές ορκίστηκαν να υποστηρίζουν το δίκαιο στη διαδικασία του υπολογισμού των ζημιών. Στην περίπτωση του Μυλοποτάμου τα μέλη της επιτροπής θα λάμβαναν ημερήσια αποζημίωση τριάντα γροσίων έναντι είκοσι πέντε των εκτιμητών και του γραμματέα. Η καταγραφή γινόταν σύμφωνα με τις οδηγίες του διατάγματος, το οποίο επέβαλλε την ονομαστική καταγραφή των δικαιούχων αποζημίωσης για οικοδομές και ελαιόδεντρα. Η εκτίμηση επί των ελαιοδέντρων θα ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ 1889γινόταν με βάση την ηλικία τους. ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟ Από το συνολικό κατάστιχο κάθε επαρχίας, η εξελεγκτική επιτροπή της διοίκησης Ρεθύμνου Η επιτροπή εκτίμησης καταστροφών της ήταν υποχρεωμένη να τηρήσει αντίγραφα για επαρχίας Μυλοποτάμου, (Milopotamo kazasi κάθε δήμο (nahiye) ξεχωριστά σε δύο γλώσσες, kesif komisyonu), συνεδρίασε στο κτίριο της τούρκικα και ελληνικά. διοίκησης του Ρεθύμνου στις 12 Φεβρουαρίου Το κατάστιχο Μυλοποτάμου εμπεριέχει τις 1891 και ορίστηκαν τα μέλη της. εκτιμήσεις για οικοδομές και ελαιόδεντρα, ενώ Πρόεδρος ορίστηκε ο καιμακάμης Καλοειδάς σώζονται στο Τούρκικο Αρχείο Χανίων και δύο εφέντης και εκπρόσωποι της διοίκησης οι Χουσεαντίγραφα καταστροφών οικοδομών του αναλυΪν Μουραμπουτάκης ως βοηθός του καιμακάμη τικού καταστίχου, ένα για το ναχιγιέ Μελιδονίου και ο Αντώνης Σαρρής ως μέλος της διοίκησης. και ένα για το ναχιγιέ Μαργαριτών με χρονολοΑπό τους κρατικούς υπαλλήλους του Μυλοπογία 12 Αυγούστου 1307(1891).

Το λιοτρίβι και το εσωτερικό του ελαιοτριβείου του Ιμπραήμ Ορφανουδάκη

Οι αποζημιώσεις κάλυπταν σπίτια, ελαιοτριβεία και άλλες παραγωγικές μονάδες, τεμένη και ελαιόδεντρα. Το είδος της ζημιάς χωριζόταν σε δύο κατηγορίες: καταστροφή η ερείπωση και εμπρησμός. Ο προσδιορισμός του είδους της καταστροφής συνεπαγόταν ανάλογο τρόπο υπολογισμού της αποζημίωσης.

ΟΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΩΝ ΖΗΜΙΩΝ ΑΡΧΙΖΟΥΝ ΑΠΟ ΤΟ ΝΤΑΛΑΜΠΕΛΛΟΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ Το πρώτο χωριό που εκτιμήθηκε ήταν το Νταλαμπέλλο και η επιλογή δεν έγινε τυχαία, αφού δύο μέλη της επιτροπής και ο γραμματέας του λογιστηρίου κατάγονταν από εκεί. Ο βοηθός του διοικητή Χασάν Μουραμπουτάκης, ο οποίος μάλιστα τον αντικατέστησε μόνο στην εκτίμηση του χωριού Νταλαμπέλλο, ενώ στα υπόλοιπα χωριά υπογράφει ο Καλοειδάς, ο διοικητικός σύμβουλος ΧουσεΪν Ορφανουδάκης και ο γραμματέας και συγγενής του προηγούμενου Ιμπραήμ Ορφανουδάκης. Το Νταλαμπέλλο βρισκόταν βορειοανατολικά των Αγγελιανών, σε μια από τις ευφορότερες περιοχές του Κάτω Μυλοποτάμου. Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία. Στο κίνημα του 1889 οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό τους, το οποίο, όπως φαίνεται από τις αποζημιώσεις, λεηλατήθηκε. Καταστράφηκαν 19 σπίτια από τα οποία δύο πυρπολήθηκαν. Το ένα καμένο σπίτι ήταν του χριστιανού Μάρκου Σαριδάκη. Εκτιμήθηκε δύο εβδομάδες μετά και καταγράφτηκε σε ξεχωριστό κεφάλαιο του καταστίχου. (“Dalonbelo karyesine mahsus tahribatin maba’ di” T.A.X., A.A.K. 2868, 14) Tο ποσό που εγκρίθηκε ισοδυναμούσε με τη συνολική αξία σχεδόν όλων των υπόλοιπων καταστροφών στο χωριό(15.935 γρόσια έναντι 13.865 για τα υπόλοιπα σπίτια). Η πιθανότερη ερμηνεία της μεγάλης διαφοράς βρίσκεται στο γεγονός πως ο Σαριδάκης δε φαίνεται να είχε πάρει ξυλεία από το κράτος η αποζημίωση από τους θύτες. Αντίθετα, στην καταληκτική πρόταση με την οποία επικυρώνονται οι εκτιμήσεις των ζημιών για τα υπόλοιπα σπίτια του χωριού σημειώνεται

σε παρένθεση ότι αφαιρέθηκε η αξία του συμβιβασμού και της ξυλείας. Οι αποκλίσεις στα ποσά που εγκρίθηκαν για τους υπόλοιπους κατοίκους, πλην Σαριδάκη, είναι μικρότερες. Τα μεγαλύτερα ποσά (1.610 έως 2.516 γρόσια ανά σπίτι) τα εξασφάλιζαν οι «ισχυροί του χωριού», δηλαδή οι οικογένειες του βοηθού του διοικητή και των διοικητικών υπαλλήλων. Μία άλλη κατηγορία ευνοημένων αποτελούσαν τα ορφανά του Αλή αγά Ορφανουδάκη και του Ισμαήλ ΙμπραΪμαγαδάκη, που ανήκαν στις ίδιες οικογένειες. Δεν αποκλείεται ωστόσο, οι υψηλές εκτιμήσεις να μην ήταν αποτέλεσμα πολιτικής επιρροής, αλλά να ανταποκρίνονταν στην κοινωνική πραγματικότητα, εφόσον οι περιουσίες των οικογενειών αυτών ήταν μεγαλύτερες και τα σπίτια τους καλύτερα. Τόσο οι Μουραμπατάκηδες όσο και οι Ορφανουδάκηδες καταγράφονται στα συμβολαιογραφικά έγγραφα ως κτηματίες και παρουσιάζονται να ενοικιάζουν περιουσίες τους σε χριστιανούς, να πουλούν κτήματα και να μεσολαβούν για υποθέσεις άλλων, χρησιμοποιώντας πιθανώς την πολιτική επιρροή και την οικονομική ισχύ τους. Ο Ιμπραήμ Ορφανουδάκης διατηρούσε το μόνο ελαιοτριβείο που αναφέρεται στο χωριό και έλαβε αποζημίωση 1.170 γροσίων για αυτό. Ο ίδιος νοίκιαζε υδρόμυλο και περιβόλι σε χριστιανούς από το χωριό Ρουμελί έναντι μεριδίου της παραγωγής. Οι αποζημιώσεις των υπόλοιπων μουσουλμάνων του χωριού δεν ξεπερνούσαν τα 500 γρόσια. Εξαίρεση αποτελούσε το δεύτερο καμένο σπίτι του χωριού του Αχμέτ Σκοτουλάκη, γεωργού, το οποίο εκτιμήθηκε στα 1.245 γρόσια. Ο Σκοτουλάκης έλαβε ξυλεία από το κράτος και αποκατέστησε πιθανώς τις καταστροφές από τον εμπρησμό σε μεγάλο βαθμό. Επίσης πήρε αποζημίωση 300 γροσίων για μιά καμένη ελιά πιθανώς στην αυλή του σπιτιού. Κατά τους πρώτους 11 μήνες εφαρμογής της αύξησης των φόρων χαρτοσήμου,αλατιού και καπνού συγκεντρώθηκε το ποσό των 847.188 γροσίων. Από αυτά αφαιρέθηκαν τα 67.188 γρόσια για τα έξοδα των επιτροπών. Τα υπόλοιπα μοιράστηκαν στις επαρχίες κατά αναλογία των εκτιμήσεων αποζημιώσεων. Στο Νταλαμπέλλο κατοικούσαν 64 μουσουλμάνοι και δυό η τρείς χριστιανικές οικογένειες. Δύο χριστιανοί που εντοπίστηκαν στα συμβολαιογραφικά έγγραφα που αφορούν στο χωριό πρίν το 1890 καταγράφονται ως κτηματίες (Ι.Φραγκιαδάκης και Ι.Στεφαντωνάκης) Μετά τη φυγή των μουσουλμάνων το 1898, το χωριό εγκαταλείφθηκε και οι καλλιέργειες πέρασαν στα χέρια χριστιανών. Σήμερα είναι ακατοίκητο. Σώζονται ερείπια λίγων κτιρίων ενώ η περιοχή είναι γεμάτη με ελαιοκαλλιέργειες. ΤΟ Δ’ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΙΟΥΛΙΟΥ

16

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ

Costas_rallis59@yahoo.gr

ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

O Eνετικός οικισμός Δαλαμπέλο: Μια μικρογραφία στο ιστορικό πλαίσιο των τελευταίων επαναστατικών κινημάτων στα τέλη του 19ου αιώνα

Δ΄MEΡΟΣ Η ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ Η συρρίκνωση του μουσουλμανικού στοιχείου πραγματοποιούνταν σε συνάρτηση με τη συνεχή ανάπτυξη του χριστιανικού, όχι μόνο δημογραφικά, αλλά και οικονομικά και κοινωνικά. Πρώτο μέλημα των ενόπλων επαναστατών υπήρξε η εκκαθάριση του μουσουλμανικού στοιχείου της υπαίθρου για να διευκολυνθούν οι επιχειρήσεις τους στρατιωτικά και οικονομικά. Στρατιωτικά με τη δημιουργία καθαρών ζωνών, με διαχωριστικό όριο το θρήσκευμα, και οικονομικά με την εξασφάλιση λείας, που ήταν το πιό βασικό οικονομικό καύσιμο των επαναστατών. Η φυγή των μουσουλμάνων από την ύπαιθρο, θα δούμε ότι σχετίζεται άμεσα με την οικονομική του αποδυνάμωση. Έτσι, οι μουσουλμάνοι εκδιώκονταν από την ύπαιθρο και οι οικονομικές τους βάσεις καταστρέφονταν η λεηλατούνταν. Το κόστος φυγής ήταν πολύ μεγάλο και με την πάροδο του χρόνου το είχαν κατανοήσει οι εμπλεκόμενοι, καθώς γνώριζαν πως η γεωργική τους παραγωγή θα χάνονταν και θα καταστρέφονταν και πως με την επιστροφή τους θα εύρισκαν τα σπίτια τους λεηλατημένα. Οπότε συσχετίζεται η αναδιανομή του πλούτου μεταξύ των χριστιανών και η φυγή των μουσουλμάνων από την ύπαιθρο με την καταστροφή των περιουσιών το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Τουρκοκρητικοί (Αρχείο Γινούς Τσεγκέλ)

Μουσουλμανική παρουσία στην επαρχία Μυλοποτάμου έως τις αρχές του 19ου αι. μηχανισμού οδήγησαν το νησί στις εντονότερες κρίσεις της δεκαετίας. Η εκτροπή έλαβε μεγαλύτερες διαστάσεις κατά τα έτη 1887-89 επειδη πολιτικοί παράγοντες επέτρεψαν την επιδείνωση της κατάστασης. Ο ανταγωνισμός για πολιτική διαχείρηση εντάθηκε μετά τις εκλογικές νίκες του κόμματος των φιλελευθέρων για τη γενική συνέλευση του 1888. Οι συντηρητικοί θεωρώντας το γενικό διοικητή Σαρτίνσκη πασά υπεύθυνο για την ανάληψη δημοσίων θέσεων από τους πολιτικούς του αντιπάλους, ευνόησαν τη δημιουργία προβλημάτων στη διοίκηση με στόχο την αντικατάσταση του γενικού διοικητή. Η πίεση κλιμακώθηκε το 1889 με δολοφονίες, τραυματισμούς και δημιουργία ζωνών επιρροής καθώς και συμμαχιών. Συνέπεια του πολιτικού ανταγωνισμού υπήρξε το κίνημα του 1889. Στις εκλογές του 1889 οι φιλελεύθεροι επικράτησαν με άνεση και η νίκη τους οδήγησε τους συντηρητικούς στο κίνημα του ΜαΪου κατά το οποίο ζήτησαν Ένωση με την Ελλάδα.

την αντίθεσή της και αποκήρυξε την επανάσταση. Η Τουρκία από την πλευρά της αντέδρασε βίαια, επιβάλλοντας στρατιωτικό νόμο και ανακαλώντας όλες τις διατάξεις της Σύμβασης της Χαλέπας. Έτσι στο νησί για μιά εξαετία (1890-1895), επικράτησε καθεστώς τρομοκρατίας με σφαγές, λεηλασίες, βαρύτατη φορολογία και όλες τις τραγικές καταστάσεις των παλαιότερων ετών, χάνοντας ό, τι μέχρι τώρα είχε κερδίσει.

1889: ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΑ ΚΟΜΜΑΤΙΚΑ ΠΑΘΗ Μετά τη λήξη του κινήματος του 1889 η οθωμανική διοίκηση στο νησί αποπειράθηκε για πρώτη φορά να καταγράψει συστηματικά το μέγεθος των καταστροφών και να αποζημιώσει τα θύματα. Τα κατάστιχα των καταστροφών φυλάσσονται στο οθωμανικό αρχείο των Γενικών Αρχείων του Κράτους στα Χανιά και αφορούν σε Μυλοπόταμο και Αμάρι. Επίσης προξενικά έγγραφα αλλά και εφημερίδες καθώς και ευρετήρια συμβολαιογραφικών πράξεων μας βοηθούν στο να κατανοήσουμε την πραγματικότητα που σχετίζονταν με τις καταστροφές των μουσουλμανικών περιουσιών.

Η ΣΥΣΠΕΙΡΩΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΛΑΜΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Αν ο ελληνικός εθνικισμός κατόρθωσε να συσπειρώσει τους χριστιανούς της Κρήτης, οι μουσουλμάνοι συσπειρώθηκαν πίσω από την ισλαμική ενότητα, ταυτιζόμενοι με την πολιτική του πανισλαμισμού του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ Β’. Δεν μπόρεσαν όμως να προβλέψουν πως η αποξένωση των δύο αντιμαχόμενων κοινοτήτων θα οδηγούσε στην ήττα της δικής τους πλευράς. Η συσπείρωση με βάση τη θρησκεία δε στάθηκε ικανή να σταματήσει την αποδυνάμωση του μουσουλμανικού στοιχείου, το οποίο αποτελούσε στις αρχές του 19ου αιώνα σχεδόν το μισό πληθυσμό της Κρήτης, ενώ στα τέλη του δεν ξεπερνούσε το ¼ του συνόλου, έχοντας μάλιστα χάσει την πρόσβαση στους οικονομικούς πόρους του νησιού λόγω της αναγκαστικής αστικοποίησης. Ειδικά στην Κρήτη οι χριστιανοί σταδιακά αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερο έλεγχο της εξουσίας με αποκορύφωμα τη σύμβαση της Χαλέπας.

Το διάστημα από το 1878 έως το 1889 στην Κρήτη κυριαρχούσαν τα κομματικά πάθη. Δημιουργήθηκαν δύο κόμματα, των Συντηρητικών ή Καραβανάδων, (αρχηγός ο Μίνως Ησυχάκης και συναρχηγός ο Χασάν Καουρζαδέ), και των Φιλελεύθερων η Ξυπόλητων (αρχηγός ο Κων/νος Μητσοτάκης και συναρχηγός ο Αχμέτ Αργυράκης), με το οποίο πολιτεύεται ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Οι οπαδοί των δύο κομμάτων αυτών διακατέχονται από φανατισμό και επιδίδονται πολλές φορές σε πράξεις βίας. Στις εκλογές του 1888 που νίκησε για πρώτη φορά το κόμμα των Φιλελευθέρων, οι Συντηρητικοί τους κατηγόρησαν για νοθεία. Στις εκλογές που ακολούθησαν στις 2 Απριλίου 1889 νίκησαν ξανά οι Φιλελεύθεροι με μεγάλη διαφορά και ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκλέχθηκε για πρώτη φορά πληρεξούσιος Κυδωνίας. Οι Συντηρητικοί ως αντίδραση στην ήττα τους κατέθεσαν στις 6 ΜαΪου 1889 ψήφισμα κηρύσσοντας την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η πράξη αυτή δήλωνε την έναρξη νέου επαναστατικού κινήματος το οποίο κλιμακώθηκε μέσα σε δυσμενείς συνθήκες. Η ελληνική κυβέρνηση με τον Χαρίλαο Τρικούπη δήλωσε

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ- ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ 1889 Μια σειρά από δολοφονίες και αντεκδικήσεις οι οποίες εντάθηκαν το 1883 και το 1888, σε συνδυσμό με την πολιτική διαμάχη για τον έλεγχο της διοίκησης και του κρατικού

Στις 6 ΜαΪου 1889 οι «Καραβανάδες» κατέθεσαν ψήφισμα με το οποίο διακήρυτταν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα οδηγώντας σε μια νέα επανάσταση που καταπνίγηκε από τους Τούρκους.

Πρόγραμμα πλειστηριασμού κατά των Ρετζέπ, Ζεκήρη, Μεχμέτ, Αλή, Αλιγιές, ανηλίκων ορφανών του θανόντος οφειλέτου Μουγιεντίν Αλβανού, κατοίκου του χωρίου Δαλαμβέλου

Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΕΛΙΤ Η αγροτική ελίτ των μουσουλμάνων, μέλη της οποίας αναγνωρίσαμε στα κατάστιχα, κατόρθωνε να επιβιώνει σε συνθήκες πίεσης λόγω της πολιτικής επιρροής της ως το 1895. Ο πλούτος τους τους έδινε τη δυνατότητα σε συνθήκες οικονομικής πίεσης να δανείζουν χρήματα με υψηλό τόκο, ελλείψει μάλιστα ανταγωνισμού και πιστωτικών ιδρυμάτων, η να υποθηκεύουν περιουσίες μικροκαλλιεργητών η να λειτουργούν ως μεσάζοντες. Τα παραπάνω αίτια μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε την επιβίωση ισχυρών μουσουλμανικών οικογενειών, όπως οι Ορφανουδάκηδες στο Νταλαμπέλο, σε συνθήκες αντίξοες για τους περισσότερους μουσουλμάνους της υπαίθρου. Μπορεί οι καταστροφές του 1889 προσωρινά να τους ζημίωσαν, έδωσαν όμως σε κάποιους τη δυνατότητα να διατηρήσουν την οικονομική και κοινωνική τους δύναμη για λίγα χρόνια ακόμη, μέχρι το 1895. Οι χριστιανοί είναι φανερό ότι επωφελήθηκαν από την αρπαγή και την οικειοποίηση των μουσουλμανικών περιουσιών. Επιπλέον, οι εν δυνάμει αγοραστές των μουσουλμανικών περιουσιών ήταν κατά βάση χριστιανοί ακόμη και όταν δεν διέθεταν οικονομική ρευστότητα. Ωστόσο, από τη διαδικασία φυγής των μουσουλμάνων, περισσότερο ωφελήθηκαν οι χριστιανοί που είχαν τη δυνατότητα να δανείσουν η να αγοράσουν σε χαμηλές τιμές, δηλαδή, κατά βάση ήταν κτηματίες και έμποροι.

17

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022

Η αφαίρεση της στέγης καθιστούσε το σπίτι μη κατοικίσιμο

Πιθανόν το κονάκι μουσουλμάνου μεγαλοκτηματία

Λεπτομέρεια τοιχοποιίας

ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΝΤΑΛΑΜΠΕΛΛΟ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΑ ΓΥΡΩ ΧΩΡΙΑ Την προφορική πληροφορία του αείμνηστου δασκάλου Μάρκου Μαθιουδάκη έρχεται να επιβεβαιώσει ο κατάλογος αποζημιώσεων, ότι στο Νταλαμπέλλο λειτουργούσε τζαμί. Το ποσό της αποζημίωσης για το κατεστραμμένο τζαμί ανερχόταν στο ποσό των 1.504 γροσίων. Η καταγραφή του 1889 ανάφερε δύο κατεστραμμένα τζαμιά στο Μυλοπόταμο. Οι αναλυτικές εκτιμήσεις του 1891 συμπίπτουν με την πρώτη καταγραφή, καθώς αποζημιώνονται δύο τζαμιά. Το δεύτερο βρισκόταν στο Πέραμα. Για το τζαμί στο κοντινό Ρουμελί δεν υπάρχει κάποια αναφορά.

των παραπάνω χωριών υπέστησαν καταστροφές κατά το κίνημα του 1889. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν έως τον Νοέμβριο του 1889, σε όλη την Κρήτη, 6.440 νοικοκυριά μουσουλμάνων υπέστησαν καταστροφές και 2.456 χριστιανών. Ζημιές υπέστησαν επίσης 57 τζαμιά και 14 εκκλησίες, καθώς και 37 μουσουλμανικά και 115 χριστιανικά σχολεία.

ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΧΩΡΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ

Δεν σημειώθηκαν καταστροφές μουσουλμανικών περιουσιών στα χωριά Δαμαβόλου, Κρασούνα, Καλανταρέ, Λαγκά, Επισκοπή, Ρουμελή, Σκεπαστή και Σκουλούφια όπου κατοικούσαν άλλες 97 οικογένειες μουσουλμάνων. Η πιθανότερη ερμηνεία σχετίζεΆποψη της εύφορης γης της περιοχής ται με τη στάση των χριστιανών στα χωριά αυτά οι οποίοι φρόντισαν ή μπόρεσαν να προστατέψουν τις εγκατελειμένες περιουσίες των συγχωριανών τους. Αποζημιώσεις εγκρίθηκαν και για δέκα συνολικά χριστιανούς της επαρχίας Μυλοποτάμου. Σε άλλες περιοχές της Κρήτης όπως στη Σητεία την Ιεράπετρα αλλά και τα Σφακιά, δεν καταγράφονται καθόλου καταστροφές κτιρίων. Στο Λασίθι η καθολική υπεροΣτα γειτονικά Αγγελιανά καταστράφηκαν χή των φιλελεύθερων δεν επέτρεψε την κατέσσερα μουσουλμανικά σπίτια. Όπως και στο ταστροφή των μουσουλμανικών περιουσιών. Νταλαμπέλλο, ο αριθμός αντιστοιχεί στον μου- Πράγμα που σημαίνει πως οι πολιτικοί αρχηγοί των χριστιανών φρόντισαν να περιφρουρήσουλμανικό πληθυσμό του χωριού. Στην απογραφή του 1889 κατοικούσαν στα σουν τις περιουσίες των μουσουλμάνων. Η Πύλη αδυνατώντας να πληρώσει άμεσα Αγγελιανά τέσσερις μουσουλμανικές οικογένειες. αποζημιώσεις, περιορίστηκε αρχικά στην αποΑνάλογες ήταν οι εκτιμήσεις για τα περισσότερα από τα υπόλοιπα χωριά που υπέστησαν καταστροφές, καθώς ο αριθμός των μουσουλμανικών οικογενειών σχεδόν συμπίπτει με τον αριθμό των κατεστραμμένων σπιτιών. Στους Πασαλίτες καταστράφηκαν 7 σπίτια, ένα ελαιοτριβείο, στα Σιριπιδιανά 4 σπίτια και κάηκε ένα ελαιοτριβείο, στην Αλφά ερειπώθηκαν 6 σπίτια, στους οικισμούς Πρίνος, ΚαΪναρτζέ και Βιράν Επισκοπή ερειπώθηκαν 10 σπίτια. Συνολικά, ο πληθυσμός των παραπάνω χωριών δεν ξεπερνούσε τις 40 μουσουλμανικές οικογένειες κατα την απογραφή του 1881 και κατά το κίνημα του 1889 καταστράφηκαν 32 σπίτια. Όπως γίνεται αντιληπτό, η συντριπτική πλειονότητα των μουσουλμσνικών σπιτιών Κατεστραμμένος φούρνος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ Εφημερίδες: Νέος Ραδάμανθυς, Ίδη, Κρητική Εφημερίς Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, Ο Κρητικός Πόλεμος(1645-1699), Εισαγωγή, Επιμέλεια Α.Ν.Νενεδάκη, Αθήνα 1979. Γιάννη Γρυντάκη, Η Κατάκτηση της Δυτικής Κρήτης από τους Τούρκους, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, Ρέθυμνο 1998. Επιμέλεια Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης, 17ος-18ος αι.-Οι Μεταφράσεις του Βήματος Ρεθύμνης, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, Ρέθυμνο 1995. Ευαγγ. Μπαλτά- Mustafa Oguz, To Oθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου, Tapu- Tahrir 822, Iστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2007 M. Mανούσακα, η παρά Trivian απογραφή της Κρήτης, Κρητικά Χρονικά 3, 1946 Αριστείδη Τσαντηρόπουλου, Χωριά και Οικισμοί της Επαρχίας Μυλοποτάμου, Πληθυσμιακά Στοιχεία και Διοικητικές Αλλαγές απο την Εποχή της Βενετοκρατίας μέχρι σήμερα, Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, Κρητολογικά Γράμματα 9-11, Ρέθυμνο, 1994-95. Οθωμανική Διοίκηση και Κοινωνία στην Προεπαναστατική δυτική

στολή ξυλείας, ρυζιού και σιταριού. Σύμφωνα με τον Biliotti, η κυβέρνηση έστειλε 58.000 κομμάτια ξύλου για την επισκευή των σπιτιών. Το νησί αποδεικνυόταν ζημιογόνο οικονομικά για την κεντρική κυβέρνηση, καθώς πέραν των τελωνειακών δασμών, μέρος των οποίων κατέληγε στο κεντρικό θησαυροφυλάκιο, και των έμμεσων φόρων καπνού, αλατιού και χαρτοσήμου, όλα τα υπόλοιπα έσοδα εισπράττονταν από το δημόσιο ταμείο του νησιού. Επιπλέον η Πύλη κάλυπτε τα ελλείματα του προΫπολογισμού του νησιού έως το 1887 επιστρέφοντας τα μισά τελωνειακά έσοδα του νησιού στην τοπική διοίκηση. Ακόμη, η κεντρική κυβέρνηση πλήρωνε όλες τις στρατιωτικές δαπάνες φρουρών, πλοίων και στρατιωτικών κτιρίων. Η απόδοση αποζημιώσεων θα επιβάρυνε ακόμη περισσότερο τον οικονομικό προΫπολογισμό. Αναζητήθηκε τρόπος να εξοικονομηθούν χρήματα με στόχο το ποσό των 60.000 λιρών για την αποζημίωση ελιών και σπιτιών. Έτσι αποφασίστηκε, μετά από πρόταση των προξένων, των μουσουλμάνων προκρίτων και χριστιανών εκπροσώπων των Χανίων και Σφακίων η αύξηση των φόρων που προοριζόταν για την κεντρική διοίκηση, δηλαδή αλατιού, καπνού και χαρτοσήμου. Υπολογίστηκε ότι σε τέσσερα χρόνια θα μπορούσαν να εξοικονομηθούν 60.000 λίρες.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Φαίνεται λοιπόν πως η φυγή των μουσουλμάνων από την ύπαιθρο είναι αποτέλεσμα της επιθετικότητας των χριστιανών. Η επιθετικότητα αυτή είχε πολιτικά και οικονομικά κίνητρα, όπως αποδεικνύει το πολιτικό πλαίσιο του κινήματος του 1889, και η συστηματική καταστροφή και λεηλασία των μουσουλμανικών περιουσιών.

Κατεστραμμένα σπίτια

Κρήτη, Μέρος Β’, Περιλήψεις εγγράφων(αρ.160, σελ. 262), Γιάννης Σπυρόπουλος, επιμέλεια Ασπασία Παπαδάκη, Ρέθυμνο 2015. Μάνου Περάκη, Πληθυσμός και Οικονομικές Δραστηριότητες στο Μυλοπόταμο από την Επανάσταση του 1821 μέχρι το Μεσοπόλεμο, Νέα Χριστιανική Κρήτη, Τεύχος 33,119-202, Ρέθυμνο 2014. Πεπονάκης Μανόλης Γ., Εξισλαμισμοί και επανεκχριστιανισμοί στην Κρήτη(1645-1899), Νέα Χριστιανική Κρήτη, Ρέθυμνο 1997 Pashley Robert, Tαξίδια στην Κρήτη, 2 τόμοι, μτφρ. Δ.Γ. Γόντικα, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1991 Νικ.Σταυράκη, Στατιστική του Πληθυσμού της Κρήτης, Αθήνησι 1890, Τυπογραφείον «Παλλλιγγενεσία» Ιω. Αγγελοπούλου. Μιχάλη Τρούλη, Ο Μυλοπόταμος του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2020. Παρασκευά Συριανόγλου, Μετοικεσία, Ρέθυμνο 2019. Χάρη Στρατιδάκη, Η εκπαίδευση στο Ρέθυμνο (1795-1940).Σχολικό και διδακτηριακό δίκτυο.

Richard Pococke, Kρήτη 1739, Επιμέλεια Γ.Π. Εκκεκάκη, Ρέθυμνο 2002. Ν.Σταυρινίδη, «Ανέκδοτα έγγραφα της Τουρκοκρατίας εν Κρήτη». Βασ. Ν. Δρανδάκη, Κρητολογικά Γράμματα (Ρεθ.) 9/10 Φθινόπωρ.1994, 137-164, Δρανδάκης Γεώργιος Β., «Βιβλιάριον αναφερόμενον εις την επανάστασιν 1897»

Οι χριστιανοί του νησιού μετέτρεψαν κατά τον 19ο αιώνα την όποια μειονεκτική θέση τους των προηγούμενων αιώνων σε πλεονεκτική, συρρικνώνοντας οικονομικά και πληθυσμιακά το μουσουλμανικό στοιχείο του νησιού. Για να γίνει κατανοητό αυτό, αναλύθηκε η πληθυσμιακή συρρίκνωση του μουσουλμανικού στοιχείου κατά τον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στην επαρχία Μυλοποτάμου για την οποία διαθέτουμε αναλυτικά στοιχεία για τις καταστροφές του 1889. Επιπλέον, η σύμβαση της Χαλέπας το 1878 επιτάχυνε την ανατροπή των ισορροπιών στο νησί. Μετά τη σύμβαση της Χαλέπας η πίεση σε βάρος των μουσουλμάνων της υπαίθρου αυξήθηκε με αποκορύφωμα τα δύο τελευταία κινήματα του 1889 και του 1896-98 κατά τα οποία οι χριστιανοί στράφηκαν κατά των ιδιοκτησιών των μουσουλμάνων της υπαίθρου. Η κοινωνική δυσαρέσκεια που προυπήρχε με όχημά της τον εθνικισμό στόχευε στην αναδιανομή του πλούτου και στη συνέχεια στη διεκδίκηση μεγαλύτερου μεριδίου στην πολιτική διαχείριση και την εκμετάλλευση των οικονομικών πόρων. Η πραγματικότητα αυτή εξηγεί την ακόμη μαζικότερη καταστροφή των μουσουλμανικών περιουσιών το 1896-98. Παρά τις μεταρυθμίσεις και τη χορήγηση προνομίων που υπαγορευόταν τόσο από τις διεθνείς πιέσεις όσο και από την αμφισβήτηση της οθωμανικής μοναρχίας εκ μέρους πολλών ομάδων, η κεντρική οθωμανική διοίκηση, πολλά χρόνια μετά την πρώτη επανάσταση, μπορούμε να υποθέσουμε πως αδυνατούσε να συλλάβει την παραπάνω κοινωνική πραγματικότητα ενός επιθετικού οικονομικού και πολιτικού εθνικισμού που απέβλεπε, όχι στην ισότητα αλλά στην υπεροχή και στην ένωση με την Ελλάδα. Η καταστροφή του οικισμού του Νταλαμπέλου και η εγκατάλειψή του από τους μουσουλμάνους κατοίκους του είναι η μικροιστορία, μέρος της ιστορίας της Κρήτης γενικότερα, στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ζαχαρίου Πρακτικίδου, Χωρογραφία της Κρήτης συνταχθείσα τω 1818, Ηράκλειο 1983. https://www.dimosmylopotamou.gr/sightseeing/landscape/ ageliana.html http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource. html?tab=01&id=448934 Αρχείο Συμβολαιογράφου Μυλοποτάμου Ιωάννη Δ. Νικολακάκη. Γ.Α.Κ., Ρέθυμνο, Αρχείο Συμβολαιογράφου Μυλοποτάμου Ματθαίου Ματθαιουδάκη(1895-1902) https://www.youtube.com/watch?v=r4jwl18tvUM Στέφανου Πούλιου, Το κίνημα του 1889 στην Κρήτη και η εγκατάλειψη της υπαίθρου από τους μουσουλμάνους: καταστροφές περιουσιών, κρατική αντίδραση και ιδεολογικές προεκτάσεις. Τελική μεταπτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Τουρκολογία (σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών/Ι.Τ.Ε.), Ρέθυμνο 2007. Ηλία Κολοβού, Ο ναχιγιές του Μυλοποτάμου το 1671: τα νέα δεδομένα της οθωμανικής κατάκτησης. Φωτογραφίες: Γιάννης Ράλλης