Κάθε τόπος και ιστορία, κάθε χωριό και σκληρή ανάμνηση

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 21 ΜΑΪΟΥ 2022

Ιστορικές περιηγήσεις 49

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής-Συγγραφέας strharis@yahoo.gr, 2831055031

Κάθε τόπος και ιστορία, κάθε χωριό και σκληρή ανάμνηση. 50 στάσεις στο επαρχιακό Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου Επετειακές μέρες αυτές που διανύουμε, 82 χρόνια μετά την είσοδο της χώρας μας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ένα λιγότερο από τη Μάχη της Κρήτης. Πέρυσι τέτοια εποχή είχαμε αφιερώσει τις «Ιστορικές περιηγήσεις» μας σε 35 στάσεις μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου, πράγμα που θα κάνουμε κι εφέτος παρακάτω, με περισσότερες στην ενδοχώρα του. Παράλληλα στις 13 Οκτωβρίου 2021, επέτειο της απελευθέρωσης της πόλης, είχαμε διοργανώσει με τις «Ημέρες Ρεθύμνου» αντίστοιχη ξενάγηση, η οποία είχε καταλήξει στο Σπίτι του Πολιτισμού.

Μονή Αρκαδίου. Το ιστορικό μοναστήρι επί Μάχης της Κρήτης και επί Γερμανοκατοχής αποτελούσε το σημαντικότερο αντιστασιακό κέντρο του Ρεθύμνου, με πρωτεργάτη τον καθαιρεμένο από τις αρχές Κατοχής ηγούμενο Διονύσιο Ψαρουδάκη.

3 Αγία Γαλήνη, μεγάλο πυροβολείο. Μια καλά διατηρημένη υπόγεια σήραγγα πυροβολείου διασώζεται στην Αγία Γαλήνη. Διαθέτει δύο διαδρόμους, από τους οποίους ο ένας είναι ισόπεδος και καταλήγει σε αδιέξοδο και ο άλλος είναι ανηφορικός, με βαθμίδες από οπλισμένο σκυρόδεμα. Καταλήγει σε ύψωμα, δίπλα στον σημερινό αμαξιτό δρόμο.

Άγιος Ιωάννης Αμαρίου. Ο Άγιος Ιωάννης Χλιαρός αποτέλεσε σημαντικό αντιστασιακό κέντρο επί Γερμανοκατοχής και θρήνησε θύματα κατά τον τορπιλισμό του πλοίου Petrella τον Νοέμβριο του 1943. Στη φωτογραφία το μνημείο της βύθισης στην παραλία της Γεωργιούπολης.

Σ’ αυτήν είχαμε πραγματοποιήσει προβολή με 100 συνολικά στάσεις ενώ μας είχε προσφέρει μια εξαιρετική εισήγηση για την διατροφή του Ρεθύμνου επί Γερμανοκατοχής η Κατερίνα Ξεκάλου κι ο Δήμος Ρεθύμνης είχε προσφέρει σ’ όσους συμμετείχαν το βιβλιαράκι μας «Ιστορικός περίπατος στο Ρέθυμνο, του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Γερμανοκατοχής και του Εμφυλίου». Δυστυχώς δεν βρήκαμε μέχρι σήμερα αντίστοιχο φορέα ν’ αναλάβει τη διοργάνωση αντίστοιχης ξενάγησης στην ενδοχώρα. Ας ελπίσουμε για του χρόνου, θεού θέλοντος και κορωνοϊού επιτρέποντος!

Άγιος Κωνσταντίνος. Στον Άγιο Κωνσταντίνο διασώζονται σε άριστη κατάσταση οι εγκαταστάσεις στρατωνισμού των γερμανικών δυνάμεων που έδρευαν στο κεφαλοχώρι αυτό του δυτικού Ρεθύμνου. Το κτήριο ακούγεται σήμερα ως «Στρατώνα» και θα ήταν το ιδανικό για τη δημιουργία Μουσείου της Μάχης της Κρήτης στο Ρέθυμνο. Αρμένοι, στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Στο λεκανοπέδιο των Αρμένων είχαν οικοδομηθεί σημαντικές εγκαταστάσεις πυρομαχικών και στρατωνισμού δυνάμεων Είχε επίσης διαμορφωθεί πρόχειρος αεροδιάδρομος (στην αεροφωτογραφία η περιοχή του όπως είναι σήμερα), ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για τη μεταφορά πολεμοφοδίων στα στρατεύματα του Africa Korps στη βόρεια Αφρική. Την 1η Οκτωβρίου 1944 οι δυνάμεις κατοχής είχαν ανατινάξει ένα μέρος των φυλασσόμενων εκεί πυρομαχικών, ενώ όσα εγκαταλείφθηκαν υπήρξαν στη συνέχεια αιτίες ακρωτηριασμών και θανατώσεων 22 πολιτών.

Άδελε, νοσοκομείο. Στην περιοχή του χωριού Άδελε λειτούργησε συμμαχικό στρατιωτικό νοσοκομείο, στο οποίο έλαβαν περίθαλψη όχι μόνο Σύμμαχοι αλλά και Γερμανοί τραυματίες.

Γεροπόταμος, παραλία. Ελάχιστοι απ’ όσους σήμερα απολαμβάνουν το μπάνιο τους στην εκβολή του Γεροπόταμου (Στόμιο) μπορούν να φανταστούν ότι είχε μετατραπεί σε γερμανικό οχυρό κατά τη Μάχη της Κρήτης και ότι οι κροκάλες είχαν χρησιμεύσει για την αναγραφή ενός ολόκληρου κειμένου για ενημέρωση της αεροπορίας: «Χρειαζόμαστε όπλα. Συνεχής διοικητική μέριμνα (τρόφιμα, νερό, πυρομαχικά, φάρμακα). SOS στον Wiedeman ανατολικά Ρέθυμνο. Εφόδια επειγόντως προς επιβίωση. Να κρύψετε στη θάλασσα...».

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 21 ΜΑΪΟΥ 2022

12 Καρωτή, Λαμπιώτες Σαϊτούρες κ.λπ., βομβαρδισμοί. Πολλά ρεθεμνιώτικα χωριά βομβαρδίστηκαν, αν και δεν είχαν κανένα στρατιωτικό ενδιαφέρον, προκειμένου να προκληθεί πανικός στον πληθυσμό και να μην αντισταθεί στη συνέχεια στην από αέρος εισβολή. Στη φωτογραφία Καρωθιανοί (Ε. Τζουγανάκης, Γ. Δαμανάκης κ.ά.) που πολεμούσαν την ίδια περίοδο στο μέτωπο της Αλβανίας.

13 Καρίνες, αντιστασιακό κέντρο. Το χωριό υπήρξε δυναμικό αντιστασιακό κέντρο, προσφέροντας μεταξύ άλλων στον αγώνα τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ Νικόλαο Παπαδάκη (Καπετάν Λεμονιά). Στον δρόμο προς Κοξαρέ έχει ανεγερθεί μνημείο γι’ αυτόν και τον Μανούσο Πορτάλιο.

Θρόνος και Μοναστηράκι, παράνομες ανασκαφές. Στον λόφο Κεφάλα του Θρόνους (εικόνα) και στην περιοχή Κόκκινος Χάρακας Μοναστηρακιού ο Γερμανός αρχαιολόγος Ε. Kirsten διεξήγαγε ανασκαφές που θεωρούνται παράνομες και δημοσιεύτηκαν μετά τον Πόλεμο.

Λατζιμάς, Μνημείο. Δίπλα στο ναό της Παναγίας στον Λατζιμά έχει ανεγερθεί προ τριακονταετίας από την Πολιτιστική Κίνηση Μυλοποταμιτών αναμνηστικό της αντίστασης που προβλήθηκε στην ευρύτερη περιοχή από τους κατοίκους της επαρχίας Μυλοποτάμου τον Μάιο του 1941. Το Μνημείο αποτελεί κεντρικό σημείο εορτασμού κατά τις ανά έτος αναμνηστικές τελετές.

Μέλαμπες, αντιστασιακό κέντρο. Οι Μέλαμπες υπήρξαν σημαντικό αντιστασιακό κέντρο του νομού Ρεθύμνης, με μεγάλη προσφορά και σημαντικές απώλειες τόσο κατά την Κατοχή όσο και κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο.

Κοξαρέ, αντιστασιακό κέντρο. Και το χωριό αυτό αποτέλεσε δυναμικό αντιστασιακό κέντρο, αποκαλούμενο «Μικρή Μόσχα» εξαιτίας της αριστερής κατεύθυνσης σημαντικού μέρους των κατοίκων, με πρωτοστάτη τον κοινοτάρχη Αλέκο Μαθιουδάκη. Στις 29 Αυγούστου 1944 γερμανικές δυνάμεις το έκαψαν. Στη θέση Αγριμοχώραφο, όπου την 1η Μαΐου 1944 είχε συναφθεί μάχη, έχει ανεγερθεί μνημείο.

Λοχριά, εμφύλιος πόλεμος. Κατά τον Β΄ Εμφύλιο Πόλεμο, στις 28-30/6/1947 στην περιοχή Μελιδονόσκαλα του Ψηλορείτη συντρίφτηκε το υπό την ηγεσία του Γιάννη Ποδιά απόσπασμα του Δημοκρατικού Στρατού, γεγονός που σήμανε την ουσιαστική λήξη του δεύτερου εμφυλίου στην περιφέρεια του Ρεθύμνου. Οι λιγοστοί επιζήσαντες ενώθηκαν με τις δυνάμεις των Χανίων.

Μαργαρίτες, εκτελέσεις Γερμανών στρατιωτών. Στις 31 Ιουλίου 1944 τέσσερις Γερμανοί μοτοσικλετιστές παρέκκλιναν της πορείας τους και διανυκτέρευσαν στο χωριό, απ’ όπου και την επομένη απήχθησαν από τον ΕΛΑΣ και εκτελέστηκαν στο λημέρι της οργάνωσης. Η αδικαιολόγητη αυτή επιχείρηση έθεσε σε κίνδυνο το χωριό, οι άνδρες του οποίου συνελήφθησαν προς εκτέλεση, η οποία τελικά απεφεύχθη. Ανάμεσά τους βρισκόταν και ο νεαρός τότε Βασίλης Γαλλιάκης (φωτογραφία).

Μέση, σπήλαιο θυσίας. Στο σπήλαιο Κιουμπρά έγινε συμπλοκή αντιστασιακών με γερμανικό απόσπασμα. Στο εξωτερικό του έχει στηθεί μνημείο και διεξάγονται αναμνηστικές τελετές.

Μονή Προφήτη Ηλία Ρουστίκων, ΙΑΚ. Στη Μονή Προφήτη Ηλία μεταφέρθηκε από τον διευθυντή του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης το αρχειακό του υλικό, όπου διαφυλάχτηκε και διασώθηκε.

Πηγή, στρατώνες. Στο χωριό Πηγή, το οποίο ήταν συρματοπλεγμένο, έδρευαν σημαντικές γερμανικές δυνάμεις, οι οποίες στρατωνίζονταν μεταξύ άλλων στη διασωζόμενη μέχρι σήμερα «Στρατώνα». Σ’ αυτό μαρτύρησε κυριολεκτικά ο ενωμοτάρχης της Χωροφυλακής Νικόλαος Γιαπιντζάκης.

Μάχη Ποταμών. Σε ανάμνηση της ομώνυμης μάχης, που διεξήχθη στις 11-9-1944 και η οποία υπήρξε η μεγαλύτερη αντιστασιακή εκ παρατάξεως, έχει στηθεί στον αμαριώτικο δρόμο μνημείο, στο οποίο πραγματοποιούνται αναμνηστικές τελετές.

Μονή Ασωμάτων, Γεωργική Σχολή. Στη Γεωργική Σχολή Ασωμάτων κρατούνταν πολλές δεκάδες Ιταλών αιχμαλώτων από το Αλβανικό μέτωπο. Η Σχολή επί Κατοχής διέθετε διοικητή και απόσπασμα φύλαξης και είχε μετατραπεί σε παραγωγικό κέντρο του γερμανικού στρατού, με αγγαρείες ανδρών από τα γύρω χωριά (η φωτογραφία τραβήχτηκε οκτώ χρόνια αργότερα).

Νέα Μαγνησία, μάχες. Η Νέα Μαγνησία, γνωστή από γερμανικές και συμμαχικές πηγές περισσότερο ως Κιμάρι, έγινε επίκεντρο σημαντικών μαχών των αντίπαλων δυνάμεων κατά τη Μάχη της Κρήτης, με αποτέλεσμα να περιέλθει τελικά σε γερμανικά χέρια.

Πηγής κάμπος, αεροδιάδρομος. Οι συμμαχικές δυνάμεις που αμέσως μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου είχαν αποβιβαστεί στην Κρήτη διαμόρφωσαν στον κάμπο της Πηγής έναν πρόχειρο αεροδιάδρομο (φωτογραφία αρχείου Δ. Σκαρτσιλάκη), για την κατάληψη του οποίου τον Μάιο του 1941 δόθηκαν σκληρές μάχες, χωρίς τελικά να επιτευχθεί. Αποχωρώντας οι δυνάμεις κατοχής στις 10-10-1944 του προκάλεσαν σημαντικές αβαρίες, ώστε να καταστεί αχρησιμοποίητος. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΤΕΛΙΔΑ 18

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 21 ΜΑΪΟΥ 2022

Πλατάνια, κέντρο επιμελητείας. Τα Πλατάνια Αμαρίου υπήρξαν το κέντρο της επιμελητείας του ΕΑΜ, συνδεόμενα με τα χωριά Πρινές Μυλοποτάμου, Κοξαρέ, Σελλιά, Σπήλι, Ορνέ, Μέλαμπες και με την Αμπαδιά. Επικεφαλής της επιμελητείας ήταν ο 25 Στρατής Δημητρακάκης, ο υπεύθυνος της ΕΠΟΝ Αμαρίου Λευτέρης Λίτινας και ο Μανόλης Λίτινας, που σκοτώθηκε αργότερα στην Κοξαρέ.

Πρέβελη, αντιστασιακό κέντρο. Η Μονή Πρέβελη αμέσως μετά την Μάχη της Κρήτης λειτούργησε ως αντιστασιακό κέντρο, συγκεντρώνοντας κοντά της, διατρέφοντας και διασώζοντας εκατοντάδες άνδρες των συμμαχικών δυνάμεων που δεν πρόλαβαν να αποχωρήσουν από την Κρήτη. Σε ανταπόδοση οι διασωθέντες έχουν ανεγείρει εδώ σχετικό Μνημείο, ενώ στην Αυστραλία έχει οικοδομήσει ομώνυμο χωριό και οι απόγονοί τους διεξάγουν ετήσιες αναμνηστικές τελετές.

Σταυρωμένος, μάχες και μνημείο. Στην ευρύτερη περιοχή του Σταυρωμένου διεξήχθησαν λυσσώδεις μάχες για την κατάληψη του εκεί αεροδιαδρόμου. Σε ανάμνησή τους έχει ανεγερθεί Μνημείο Αυστραλών και Ελλήνων πολεμιστών που έπεσαν στον αγώνα και κάθε χρόνο διεξάγονται αναμνηστικές τελετές. Στις περιοχές Σχοινοκέφαλα και Τσικουριανά διασώζονται δύο τουλάχιστον γερμανικές πούγκες, με τμήματα των διαδρόμων προσέγγισής τους.

31 Ανατίναξη γεφυρών. Τα γερμανικά στρατεύματα κατά την υποχώρησή τους στην Οχυρά Θέση Κρήτης περί τα Χανιά τον Οκτώβριο του 1944 ανατίναξαν 12 γέφυρες του νομού Ρεθύμνης (Αγιασμάτσι Μυλοποτάμου, Άγιος Σύλλας, Δρυγιές, Καμπανού, Κούφη, Μουρτζανά, Κοξαρέ κ.α.). Πιο γνωστή είναι η ανατίναξη της γέφυρας του Ατσιπόπουλου στο ρέμα του Αγίου Αντωνίου στις 13 Οκτωβρίου, της σημαντικότερης για την επικοινωνία του Ρεθύμνου με τα Χανιά. Απαγωγή Κράιπε. Ήταν ίσως η πιο επεισοδιακή μετακίνηση των νεότερων χρόνων στην Κρήτη. Ήταν μια μετακίνηση αναγκαστική για τον υποστράτηγο Χάινριχ Κράιπε (αντί του στρατηγού Μίλερ), που στις 26 Απριλίου του 1944 απήχθη από Βρετανούς κομάντος της SOE, υπό τους Πάτρικ Λη Φέρμορ και Γουίλιαμ Στάνλεϊ Μος, σε συνεργασία με Κρήτες αντιστασιακούς. Η διαδρομή που ακολούθησαν προκειμένου να οδηγήσουν τον απαχθέντα στα νότια παράλια και από εκεί με υποβρύχιο στην Αίγυπτο, ήταν περίπλοκη, εφόσον το σύνολο των γερμανικών δυνάμεων κατοχής είχε τεθεί σε συναγερμό για τον εντοπισμό τους, για λόγους κυρίως γοήτρου: Αρχάνες, Γενί Καβέ, Ανώγεια, Νίθαυρη, Κόλλητα, Αγία Παρασκευή Αμαρίου, Άνω Μέρος, Δρυγιές, Βρύσες, Γερακάρι, Πατσός, Βιλανδρέδο, Αλώνες, Ροδάκινο και Περιστερές Ροδάκινου. Η απαγωγή προκάλεσε πολλά δεινά στον ρεθεμνιώτικο πληθυσμό (εμπρησμοί χωριών, εκτελέσεις κ.ά.) χωρίς προφανές στρατηγικό αποτέλεσμα, πέραν του εντυπωσιασμού.

Χρωμοναστήρι, Μουσείο. Στο Στρατιωτικό Μουσείο του χωριού Χρωμοναστήρι έχει διαμορφωθεί ειδική αίθουσα για τη Μάχη της Κρήτης και εκτίθεται αυθεντικό υλικό από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Πρινές Ρεθύμνου, αντιστασιακό κέντρο. Ο Πρινές Ρεθύμνου λειτούργησε ως αντιστασιακό κέντρο, με επικεφαλής τον καταγόμενο από το χωριό αυτό συνταγματάρχη Χρήστο Τζιφάκη. Το λημέρι της οργάνωσής του διασώζεται μέχρι σήμερα.

Σπήλαια καταφυγής. απόκρυψης και αντίστασης. Τα σπήλαια του Ρεθύμνου έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για καταφυγή κατά τους βομβαρδισμούς της Μάχης της Κρήτης, για απόκρυψη των συμμάχων στρατιωτών (εικόνα) που δεν μπόρεσαν να αποχωρήσουν για την Αίγυπτο και για καθαυτή αντίσταση. Γι’ αυτά θα μπορούσε να γραφεί ειδική μονογραφία. Γνωστή είναι η μάχη που δόθηκε μπροστά στο Σπήλαιο του Φακουλά στην Μπαλέ στις 3-2-1944.

Εμπρησμοί χωριών και εκτελέσεις. Τα σημαντικότερα δεινά της Γερμανοκατοχής στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου ήταν οι εμπρησμοί χωριών και οι εκτελέσεις των ανδρών τους. Αβδελάς, περιοχή Γουρνόλακκος: στις 4 Σεπτεμβρίου 1943 στη θέση Γουρνόλακκος Λιβαδίων εκτελέστηκαν 7 βοσκοί και την επομένη άλλοι 25 συντοπίτες τους, που ανέβηκαν στο βουνό για να τους θάψουν. Οι περισσότεροι προέρχονταν από τον Αβδελά και άλλοι από τον Άγιο Μάμα, την Κάλυβο, τα Λιβάδια και τους Αβδανίτες. Άδελε: στην περιοχή Σαρακίνα εκτελέστηκαν 18 Αδελιανοί άνδρες στις 2 Ιουνίου 1941. Άνω Μέρος: το Άνω Μέρος κάηκε από γερμανικές δυνάμεις στις 22 Αυγούστου 1944 και εκτελέστηκαν 38 άνδρες, μεταξύ των οποίων και ανήμποροι να μετακινηθούν γέροντες. Ανώγεια: τα Ανώγεια κάηκαν από γερμανικές δυνάμεις το διάστημα 13 Αυγούστου – 5 Σεπτεμβρίου 1944, ενώ 25 περίπου ηλικιωμένοι και ανάπηροι εκτελέστηκαν. Αστέρι: στο Αστέρι πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες στην Κρήτη μαζικές εκτελέσεις, στις 1 Ιουνίου 1941, ενώ δύο ημέρες αργότερα τα στρατεύματα επανήλθαν, καίγοντας το χωριό και σκοτώνοντας ένα ζευγάρι χωριανών. Βρύσες Αμαρίου: οι Βρύσες κάηκαν στις 22 Αυγούστου 1944 από γερμανικές δυνάμεις, ενώ εκτελέστηκαν 30 άνδρες τους. Γερακάρι: το Γερακάρι υπήρξε ένα από τα σημαντι32 κότερα αντιστασιακά κέντρα του Ρεθύμνου. Στις 22 Αυγούστου 1944 γερμανικές δυνάμεις το έκαψαν και εκτέλεσαν 32 άνδρες. Γουργούθοι: στις 22 Αυγούστου 1944 γερμανικές δυνάμεις έκαψαν το χωριό και εκτέλεσαν 3 άνδρες στο γειτονικό Καρδάκι. Ο ηλικιωμένος δάσκαλος Μιχαήλ Γενεράλις είχε σηκώσει στην πλάτη του την 95χρονη μητέρα του και την μετέφερε μέχρι τις Ελένες, μένοντας έτσι στην τοπική ιστορία ως ο «Αινείας των Γουργούθων». Καλή Συκιά: στις 6 Οκτωβρίου 1943 γερμανικές δυνάμεις εκτέλεσαν 12 γυναίκες, τις οποίες έριξαν στο καιόμενα σπίτια τους, καθώς και 5 άνδρες. Καρδάκι: στις 22 Αυγούστου 1944 γερμανικές δυνάμεις έκαψαν το χωριό και εκτέλεσαν 20 άνδρες. Κρύα Βρύση: στις 22 Αυγούστου 1944 γερμανικές δυνάμεις έκαψαν το χωριό και εκτέλεσαν συνολικά 35 άνδρες. Λούτρα: στις 3 Ιουνίου 1941 οι γερμανικές δυνάμεις εκτέλεσαν ως αντίποινα 11 άνδρες του χωριού (εικόνα), μεταξύ των οποίων τον ιερέα. Λοχριά: στις 4 Μαΐου 1944 οι γερμανικές δυνάμεις ισοπέδωσαν το χωριό, εκτέλεσαν 3 άνδρες και οδήγησαν στις φυλακές της Αγιάς άλλους 10, από τους οποίους επέστρεψαν μόλις δύο. Παγκαλοχώρι: στην περιοχή Τσαγκάρη εκτελέστηκαν στις 3-6-1941 σε αντίποινα 8 ντόπιοι κι ένας ιερομόναχος της Μονής Αρσανίου. Σακτούρια: το χωριό Σακτούρια, όντας κέντρο αντίστασης, κοντά στο Λιβυκό Πέλαγος, κάηκε από γερμανικό απόσπασμα στις 3-5-1944 και πολλοί άνδρες του στάλθηκαν ως όμηροι στις φυλακές Αγιάς, όπου 15 εκτελέστηκαν. Σίσαρχα: στις 28-8-1944 γερμανικό απόσπασμα εκτέλεσε στα Σίσαρχα Μυλοποτάμου 36 κατοίκους από την γύρω περιοχή. Σμιλές: το χωριό Σμιλές ανατινάχθηκε από γερμανικές δυνάμεις στις 22-8-1944 και μερικοί από τους άνδρες του εκτελέστηκαν στις γειτονικές Βρύσες. Ροδάκινο: η ευρύτερη περιοχή του Ροδάκινου λειτούργησε ως κέντρο αντίστασης. Σε αντίποινα στις 20 Αυγούστου 1943 γερμανικές δυνάμεις έκαψαν κατοικίες του χωριού και μία γυναίκα και εκτέλεσαν τρεις άνδρες. Εδώ σταματούμε σήμερα την περιήγησή μας στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με στάσεις, που θα μπορούσε άνετα να είναι και διπλάσιες, αφού στο κρίσιμο χρονικό διάστημα των εννέα ετών (ελληλοϊταλικός πόλεμος, ελληνογερμανικός, κατοχή, α΄ και β΄ εμφύλιος) πολλά συνέβησαν στον τόπο μας. Πολλές είναι και οι ιστορικές περιηγήσεις που θα μπορούσαμε να κάνουμε δια ζώσης, κατά τόπους κατά χρονολογική περίοδο ή και θεματικές. Όρεξη μόνο να υπάρχει, αφού ούτως ή άλλως τα χώματά μας κρύβουν πολλή ιστορία και άφθονο αίμα.

Στα χωριά μας θα έχουμε την ευκαιρία να συναντήσουμε τα παιδιά των ανθρώπων της γενιάς του ’40, τα οποία διατηρούν τις αναμνήσεις των γονέων τους ζωντανές. Μπορούμε να επισκεφθούμε τους αυθεντικούς χώρους καταφυγής, μαχών και θυσιών και να βρεθούμε μπροστά σε αυθεντικά αντικείμενα-ιστορικά τεκμήρια του πολέμου, όπως οπλισμό, αντικείμενα εφοδιασμού, υλικά περίφραξης, ακόμα και σιδηροδιαδρόμους από το αεροδρόμιο του Τυμπακιού, που ακόμα μέχρι σήμερα διακοσμούν διάσπαρτοι τους οικισμούς, ιδιαίτερα του Αμαρίου (εικόνα). Πολλά απ’ αυτά θα μπορούσαν να εκτεθούν σ’ ένα μουσείο της περιόδου, το οποίο ποτέ δεν αποκτήσαμε, παρόλες τις προσπάθειες του Μάρκου Πολιουδάκη αλλά και νεότερων, όπως ο Δημήτρης Σκαρτσιλάκης.

Μέχρι τότε μπορούμε να καταφεύγουμε στα βιβλία, που ευτυχώς δεν λείπουν για την περίοδο με την οποία απασχοληθήκαμε. Μπορούμε να ξαναγυρίσουμε στα βιβλία του Γιάννη Μανούσακα (ιδιαίτερα για τον εμφύλιο και την περίοδο της φυγοδικίας), του Μάρκου Πολιουδάκη (για την μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο και την αντίσταση), του Σπύρου Μαρνιέρου (για την ολοκαύτωση των χωριών του Κέντρους), του Νίκου Κοκονά και του Μανώλη Τσιριμονάκη (για την αντίσταση), του Μιχάλη Χριστοφοράκη (για την αντίσταση και τον εμφύλιο), του Αντώνη Βιστάκη (για το σύνολο της περιόδου) και του Μιχάλη Παπαδάκη (Δάνδολου) για τη βιβλιογραφία της. Κι ακόμα μπορούμε να διαβάσουμε τα βιβλία της νεότερης γενιάς, του Γιώργου Σταράκη και του δημοσιογράφου Μανόλη Παντινάκη, που έχει μπει βαθιά στο πεδίο, ως άξιος συνεχιστής των παλιότερων. Και βέβαια μπορούμε να καταφύγουμε σε βιβλία συμμαχικά ή γερμανικά, στην ελληνική, αγγλική και γερμανική γλώσσα, προκειμένου να αποκτήσουμε ολοκληρωμένη άποψη. Όρεξη μόνο για διάβασμα να έχουμε!