19
www.rethemnosnews.gr
τοπική ιστορία
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 ΙΟΥΝΙΟΥ 2020 Υπάρχει μια φωτογραφία στις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, η οποία έχει περιληφθεί στο λεύκωμα «Κρήτη/Crete», που έχει εκδώσει το ίδιο Μουσείο το 20011. Η φωτογραφία είναι του Γαλλο-ελβετού φωτογράφου Frédéric Boissonnas (Μπουασονά) και έχει τραβηχτεί το 1920. Ο αείμνηστος συμπολίτης Γιάννης Σπανδάγος ήξερε τη φωτογραφία πριν την έκδοση του παραπάνω λευκώματος και την περιέλαβε στο βιβλίο του «Ρέθυμνο: Λιμάνι και προκυμαία»2. Στο ίδιο βιβλίο ο Σπανδάγος δημοσιεύει τοιχογραφία του Ρεθεμνιώτη ζωγράφου Γ. Γαληνού από το σπίτι του Αλή Βαφή Σελιανάκη στην οδό Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, την οποία χρονολογεί στο 1905. Το λευκό δίπατο κτίριο που εικονίζεται στην εικαστική απεικόνιση του Γαληνού (Εικ. 1) και στην φωτογραφική του Boissonnas (Εικ. 2 & 2A) θα μας απασχολήσει στο παρόν δημοσίευμα. Το κτίριο αυτό, που σήμερα δεν υπάρχει, δεν είναι ευρύτερα γνωστό, γιατί είχε διάρκεια
γράφει ο ΓΙΑΝΝΗΣ Ζ. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ papioan66@gmail.com
Μια άγνωστη ιστορία ενός κτιρίου δη πασά ότι στην παράγραφο 3 αναφέρεται: Ὄταν πλοῖόν τι ἤ ἀτμόπλοιον καταπλεῦσαν εἴς τινα λιμένα τῆς νήσου ἤθελε τινά μεταξύ τῶν ἐπιβατῶν ἤ τῶν ναυτῶν τοῦ πληρώματός του νοσοῦντα ἀπό εὐλογίαν ἤ τῦφον ἤ μέ συμπτώματα έμφαίνοντα ὑπόνοιαν τῶν νοσημάτων τούτων, ὁ ἐνεργῶν τήν ἐπιθεώρησιν ἁρμόδιος δημοτικός ἰατρός διατάττει τήν άποβίβασιν τοῦ νοσοῦντος ἐκ τοῦ πλοίου καί τόν ἀποχωρισμόν αὐτοῦ εἰς οἴκημά τι μεμονωμένον και ὅσον οἷόν τε ἀπόκεντρον πρός νοσήλευσιν καί θεραπείαν4. Επομένως στο εν λόγω οίκημα πιθανόν να στεγαζόταν η υγειονομική υπηρεσία, όμως αυτό δεν μαρτυρείται από άλλη πηγή. Τελωνείο
ζωής μόλις τριάντα χρόνων και υπάρχει σε ελάχιστες απεικονίσεις. Η χρήση του παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα, παρά το γεγονός ότι ο Γιάννης Σπανδάγος μας δίνει κάποιες πληροφορίες. Συγκεκριμένα αναφέρει στη λεζάντα της φωτογραφίας του Boissonnas: …Στο κέντρο το λευκό κτίριο είναι το Γραφείο Υγιεινής, όπου αργότερα στεγάστηκε το Λιμενικό Ταμείο μέχρι που κατεδαφίστηκε περί το 1935…». Το σίγουρο είναι ότι στέγασε κάποιες κρατικές λειτουργίες του λιμανιού, μπορεί και όλες, αφού δεν υπήρχε κάποιος άλλος χώρος για να στεγαστούν. Υγειονομείο Οι πληροφορίες που μας δίνει ο Γιάννης Σπανδάγος είναι πολύτιμες, αλλά δεν αναφέρει από πού τις αντλεί, έτσι δεν μπορεί να ληφθούν υπόψη ως δεδομένες. Όντως στα μεγάλα λιμάνια υπήρχε, από την εποχή της ύστερης Τουρκοκρατίας, υγειονομική υπηρεσία για την αντιμετώπιση περιστατικών με λοιμώδεις νόσους που πιθανόν να έρχονταν με τα πλοία. Το 1887 αναφέρονται 8 υγειονόμοι στην Κρήτη, που κατανέμονταν ως εξής: Στα Χανιά, στη Σούδα, στο Ηράκλειο, στο Ρέθυμνο, στα Σφακιά, στην Ιεράπετρα, στη Σητεία και στη Σπιναλόγκα3. Η τακτική της απομόνωσης ήταν ανέκαθεν το πιο αποτελεσματικό μέτρο για την αντιμετώπιση επιδημιών που μάστιζαν και μαστίζουν την ανθρωπότητα. Βλέπουμε ήδη από το 1881 σε διάταγμα του Γεν. Διοικητή Κρήτης Φωτιά-
Τον Νοέμβρη του 1900 στην ΕΕΚΠ5 δημοσιεύεται διακήρυξη για την κατασκευή κτιρίου στο λιμάνι του Ρεθύμνου, στην οποία αναφέρεται επί λέξει η χρήση για την οποία προορίζεται να χρησιμοποιηθεί. Συγκεκριμένα ο τίτλος της διακήρυξης είναι: Διακήρυξις δημοπρασίας διά τήν κατασκευήν Τελωνειακῶν καταστημάτων, Γενικῶν ἀποθηκών καί Λιμεναρχείου ἐν Ρεθύμνῃ. Είναι προφανές ότι πρόκειται για το κτίριο που μας απασχολεί, αφού: α) Δημοπρατείται το 1900 και το 1905 υπάρχει ήδη, σύμφωνα με την τοιχογραφία του Γαληνού, που προαναφέρθηκε και β) Το σημερινό Τελωνείο χτίστηκε το 1931, άρα μέχρι τότε η υπηρεσία του Τελωνείου πρέπει να στεγαζόταν στο κτίριο αυτό. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι η παραπάνω διακήρυξη περιλαμβάνει και την κατασκευή Γενικών Αποθηκών, που όμως είναι αδύνατον να στεγαστούν στο μικρό κτίριο που μας απασχολεί. Λιμεναρχείο Είναι γνωστό στους Ρεθεμνιώτες ότι το Λιμεναρχείο Ρεθύμνης για πάρα πολλά χρόνια, ακόμη και μέχρι τις μέρες μας, δεν έχει ιδιόκτητη στέγη και στεγάζεται σε διάφορους χώρους, είτε μισθωμένους είτε παραχωρημένους από το κράτος. Άρα είναι φυσικό και λογικό να στεγάστηκε εκεί για όσο διάστημα το κτίσμα ήταν σε καλή κατάσταση, αφού, όπως είδαμε πιο πάνω, η διακήρυξη που προαναφέρθηκε αναφέρει ρητά τη λέξη Λιμεναρχείο. Επομένως είναι σίγουρο πως το Λιμεναρχείο Ρεθύμνης στεγάστηκε αρχικά στο κτίριο που εξετάζουμε μέχρι που κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του
1930. Πρώτος Λιμενάρχης του Ρεθύμνου ήταν ο πλοίαρχος Νικόλαος Ε. Μαλανδράκης ή Τζουριός (1862-1931) με καταγωγή από τη Χώρα Σφακίων, που εικονίζεται σε καρτ ποστάλ των αρχών του 20ου αιώνα με τη υπηρεσιακή στολή όταν υπηρετούσε ως Λιμενάρχης Ρεθύμνης (Εικ. 3). Λιμενικό Ταμείο Είναι πολύ πιθανό –άλλωστε το αναφέρει και ο Γιάννης Σπανδάγος– το Λιμενικό Ταμείο Ρεθύμνης να στεγάστηκε αρχικά στο κτίριο που μας απασχολεί μέχρι περίπου το 1930. Μετά την ερείπωση του κτιρίου εγκαταστάθηκε σε διάφορους μισθωμένους χώρους μέχρι το 1945, οπότε στεγάστηκε στο μικρό δίχωρο κτίριο της αποβάθρας, το οποίο χτίστηκε το 1929 και στο οποίο παρέμεινε η υπηρεσία του Λιμενικού Ταμείου μέχρι πρόσφατα πριν στεγαστεί στο Δελφίνι. Μια άγνωστη φωτογραφία Η ενασχόλησή μου με το κτίριο που μας απασχολεί και η αναζήτηση στοιχείων γι’ αυτό μου
θύμισε μια φωτογραφία που είχα δει παλιότερα όταν εργαζόμουν στη Δημόσια Βιβλιοθήκη. Η φωτογραφία παρουσίαζε ένα ερειπωμένο κτίριο, το οποίο απ’ ότι θυμόμουν βρισκόταν στην ίδια θέση που βρίσκεται το λευκό δίπατο κτίριο της εικ. 2. Αναζήτησα τη φωτογραφία και τη βρήκα στη Βιβλιοθήκη και είναι η εικόνα με τον αριθμό 4. Η φωτογραφία αυτή είναι από το αρχείο του αείμνηστου γιατρού Νίκου Κοκονά6 και φέρει στην πίσω όψη τη σφραγίδα του γιατρού και την ένδειξη: Ρέθυμνον 8 Νοεμβρίου 1935. Η πληροφορία, ότι το κτίριο κατεδαφίστηκε το 1935, ταυτίζεται με την χρονολογία που φέρει η φωτογραφία, επομένως θα ήταν μια ιδανική περίπτωση επιβεβαίωσης ή όχι της πληροφορίας που μας δίνει ο Γιάννης Σπανδάγος, αν ο άγνωστος φωτογράφος είχε εστιάσει λίγο αριστερότερα και είχε περιλάβει και το σημείο που βρισκόταν το κτίριο. Δυστυχώς αυτό δεν συνέβη, έχουμε όμως την εικόνα της περιοχής το 1935 και ένα ερειπωμένο κτίσμα, στη θέση του οποίου χτίστηκε αργότερα η κλινική Κοκονά. Πέντε χρόνια αργότερα, δηλαδή το 1940, σε αεροφωτογραφία (Εικ. 5) της περιοχής βλέπουμε ότι δεν υπάρχει ούτε ίχνος του κτιρίου, η θέση του οποίου σημειώνεται με ένα «Χ», ενώ η θέση του ερειπωμένου κτίσματος σημειώνεται με ένα «Α». Πολύ αργότερα σε φωτογραφία του Σπ. Μελετζή του έτους 1955 βλέπουμε ότι στο σημείο που βρισκόταν το εν λόγω κτίριο υπάρχει ένα περίπτερο, ενώ στο σημείο του ερειπωμένου κτίσματος της εικόνας 4 υπάρχει η κλινική Κοκονά με έναν όροφο. Άλλη μια φωτογραφία Υπάρχει άλλη μια φωτογραφία (Εικ. 7) για την οποία έχει γίνει πολύς λόγος, όσον αφορά για το αν είναι Ρέθυμνο ή όχι. Η επικρατούσα άποψη, με την οποία συμφωνώ, είναι ότι στη φωτογραφία εικονίζεται η είσοδος στον Τουρκικό προμαχώνα του λιμανιού, η οποία βρισκόταν πίσω από το λευκό δίπατο κτίριο της εικόνας αριθ. 2. Η φωτογραφία είναι επίσης του Fr. Boissonnas και πρέπει να τραβήχτηκε το 1920, μπορεί και την ίδια μέρα με την εικόνα αριθ. 2. Μπορεί να μην καταλήξαμε σε στέρεα συμπεράσματα όσον αφορά στη χρήση, στο έτος κατασκευής και στο έτος κατεδάφισης του συγκεκριμένου κτιρίου, όμως θεωρούμε ότι το κάναμε ευρύτερα γνωστό και ίσως παρακινηθούν και άλλοι να ασχοληθούν με το θέμα. 1. Κ ρήτη/Crete, Μουσείο Μπένάκη, Αθήνα 2001, σελ. 116,117. 2. Σ πανδάγος Γιάννης, Ρέθυμνο: Λιμάνι και προκυμαία, Μίτος, 1999, σελ. 27. 3. Εφημερίδα Κρήτη, φ. 911/22-12-1887. 4. Εφημερίδα Κρήτη, φ. 588/17-2-1881. 5. Ε πίσημος Εφημερίς Κρητικής Πολιτείας, τχ. Γ, φ. 73/411-1900. 6. Ο γιατρός Νίκος Αλ. Κοκονάς (1924-2007) δώρησε στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου σημαντικές φωτογραφίες, κυρίως από την περίοδο της Γερμανοκατοχής.