Καλοκαιριάζει, προκλητικά Κάθε δρόμος και ιστορία, κάθε γωνιά κι ανάμνηση.

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΜΑΪΟΥ 2021

Ιστορικές περιηγήσεις 45

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ

Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr

Κάθε δρόμος και ιστορία, κάθε γωνιά κι ανάμνηση. 35 στάσεις στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου 1

Το φιλόξενο «Ρέθεμνος» μας δίνει σήμερα την ευκαιρία να περιηγηθούμε -έστω και εικονικά- στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στο Ρέθυμνο δηλαδή του Αλβανικού μετώπου, της Μάχης της Κρήτης, της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου. Παράλληλα και στα πλαίσια των «Ημερών Ρεθύμνου 2021» θα το περιηγηθούμε και δια ζώσης, όχι όμως αυτή την εβδομάδα, που έχουμε την 80ή επέτειο της Μάχης της Κρήτης, αλλά στην επέτειο της απελευθέρωσης του Ρεθύμνου, στις 13 Οκτωβρίου. Τότε θα έχουμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε τα περιγραφόμενα μέρη, θα πούμε επιτόπου πολύ περισσότερα και θα παρακολουθήσουμε την καθιερωμένη πια προβολή-συζήτηση, με ακόμα περισσότερα στοιχεία και εικονιστικό υλικό. Το ίδιο ελπίζω να μπορέσουμε να κάνουμε κάποια στιγμή και στα περίχωρα της πόλης αλλά και σε επίπεδο νομού Ρεθύμνης. Θεού θέλοντος και Κορωνοϊού επιτρέποντος!

Ρέμα Συνατσάκη και Ορφανοτροφείο. Ο φούρνος Σταγάκη στην οδό Πορτάλιου καταστράφηκε ολοσχερώς από τους βομβαρδισμούς. Απέναντι, δίπλα στο ρέμα, το γωνιακό καφεπαντοπωλείο του Βασίλη Συνατσάκη επιτάχθηκε και μετατράπηκε σε συνεργείο οχημάτων. Στο Πάρκινγκ Συνατσάκη αγγαρεμένοι πολίτες άνοιγαν για δύο ολόκληρα χρόνια πούγκες. Λίγο δυτικότερα, τα ορφανά του Ορφανοτροφείου μεταφέρθηκαν από τους κατακτητές σε κτήριο του Κουμπέ και το οίκημα μετατράπηκε σε γερμανικό στρατιωτικό νοσοκομείο (εικόνα). Μετά την απελευθέρωση, οι αντάρτες είχαν εκπαραθυρώσει από την ταράτσα του τον θεωρούμενο ως δωσίλογο Φραγκιά. Ακριβώς μπροστά, στο σημερινό παρκάκι, μια μεγάλων διαστάσεων βόμβα είχε εκεί καρφωθεί, χωρίς τελικά να εκραγεί.

Σχολή Χωροφυλακής, Ζυμβρακάκη και Κουντουριώτη. Το συγκρότημα της μεταγενέστερης Σχολής Χωροφυλακής, τότε Δημοτικό Νοσοκομείο (εικόνα), αν και βομβαρδισμένο, χρησιμοποιήθηκε από τις δυνάμεις κατοχής για στρατιωτικούς σκοπούς. Στη διάρκεια των βομβαρδισμών είχε τραυματιστεί στους πνεύμονες ο γιατρός Ανδρέας Σφηνιάς, γεγονός που τον κατέστησε στη συνέχεια ασθματικό. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΤΕΛΙΔΑ 16

Κόρακα καμάρα-Παπούρα Τσουρλάκη. Ξεκινάμε την εικονική περιήγησή μας από την γέφυρα αυτή, που αποτελεί το παραδοσιακό όριο Ρεθύμνου - Περιβολίων. Εδώ βρισκόταν ένα από τα στρατόπεδα εργασίας των Ρώσων αιχμαλώτων, που χρησιμοποιούνταν σε αγγαρείες, περισσότερο στην περιοχή του Σταυρωμένου. Οι αιχμάλωτοι τύγχαναν πράξεων συμπάθειας από τους Ρεθεμνιώτες και αρκετές από αυτές αναφέρονται σε προφορικές διηγήσεις. Για κάποιο χρονικό διάστημα οι αιχμάλωτοι θα πρέπει να καταυλίστηκαν και στη Φορτέτζα, όπου κατασκεύαζαν έξυπνα περίτεχνα ξύλινα παιχνίδια (εικόνα), που τα αντάλλασσαν με τα παιδιά έναντι τροφίμων. Λίγο παρακάτω, στην Παπούρα Τσουρλάκη τα «χωροφυλακάκια» είχαν αντιτάξει δυναμική άμυνα στους υπό τον λοχαγό Όσκαρ Βίντεμαν αλεξιπτωτιστές, που επιχειρούσαν την κατάληψη της πόλης και του λιμανιού της, προσφέροντας και τις ίδιες τους τις ζωές. Στον εκεί χωματόλοφο οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής κατασκεύασαν αργότερα ένα ισχυρό πυροβολείο, προς αποτροπή συμμαχικής απόβασης, σκεπασμένο με χώμα και φυτεμένο για καμουφλάζ με αγαύες.

Ρέμα ανατολικά ΒΙΟ. Στα πρανή του τότε ρέματος οι χωροφύλακες και ελάχιστοι πολυβολητές και πολίτες κατάφεραν να σταματήσουν τους εισβολείς. Το τίμημα ήταν βαρύ, αφού σκοτώθηκαν ο Διμοιρίτης του 10ου λόχου υπομοίραρχος Ν. Χλεμπογιάννης, τρεις υπαξιωματικοί, ο υπενωμοτάρχης Κ. Λαμπρόπουλος στην παραλία, ο χωροφύλακας Η. Γιαννακάς της Διευθύνσεως Χωροφυλακής, 35 δόκιμοι χωροφύλακες και επτά οπλοφόροι πολίτες, μεταξύ των οποίων ο Εμμ. Μανουράς. Χρέη τροφοδότη οπλοπολυβόλου ανέλαβε και ένα δωδεκάχρονο αγόρι, ο Γιώργος Κονταράτος. Στη ΒΙΟ (Ελαιουργίαι της Ελλάδος, εικόνα προπολεμική) τα στούκας κατέστρεψαν τις εγκαταστάσεις της, μέχρι τις οποίες, ως απώτατο δυτικό όριο, είχαν προωθηθεί οι αλεξιπτωτιστές, στην επιχείρησή τους να καταλάβουν την πόλη. Μετά την επικράτηση τών από το Μάλεμε ερχόμενων δυνάμεων, είχε εδώ τοποθετηθεί ένας σταθμός ελέγχου, το γνωστό ως «Αλτ». Στη ΒΙΟ είχαν επίσης εγκαταστήσει οι αρχές κατοχής για κάποιο χρονικό διάστημα τους Ρώσους αιχμαλώτους.

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

Σήμερα εδώ φιλοξενείται μουσειακή έκθεση με αναμνηστικά της μάχης υπεράσπισης της πόλης, την οποία σε μεγάλο μέρος είχε επωμιστεί η δύναμη της Σχολής Χωροφυλακής. Στα νοτιοδυτικά μετά τον Πόλεμο ανεγέρθηκε με κρατικό πρόγραμμα για τους βομβόπληκτους το συγκρότημα των Τετρακατοικιών, που σήμερα αποτελεί μια όαση χαμηλής δόμησης και πρασίνου για την ευρύτερη περιοχή. Δυτικότερα, η σημερινή οδός Ζυμβρακάκη από την Καστρινάκη μέχρι την Ασκούτση, ήταν διαμορφωμένη ως αντιαεροπορική τάφρος. Στην πλατεία Μουντάκη είχε πέσει βόμβα, δημιουργώντας έναν μεγάλο κρατήρα, ενώ βορειότερα, μπροστά από Κλινική Λυράκη, δίπλα στο γεφυράκι του ρέματος Ασκούτση, εγκαταστάθηκε αργότερα και γερμανική σκοπιά.

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΜΑΪΟΥ 2021

Κλινική Μαρούλη και οικία Δασκαλάκη. Μπροστά στην Κλινική Μιχαήλ Μαρούλη (εικόνα), σήμερα Δημοτική Φιλαρμονική, η οποία είχε επιταχθεί, θυμόμαστε τον ευεργέτη του Ρεθύμνου δημιουργό της, ο οποίος αποτελούσε σημαίνοντα παράγοντα της αντίστασης, που είχε βασανιστεί σκληρά από τις δυνάμεις κατοχής, χωρίς να ομολογήσει. Στη γωνία των οδών Μαρούλη και Καστρινάκη, όπου και είχε ανεγείρει την κατοικία του ο δικηγόρος Νίκος Δασκαλάκης, θυμόμαστε ότι συμμετείχε στη Μικτή Διοικητική Επιτροπή Ρεθύμνου, η οποία σε κάποιο βαθμό μπόρεσε να περιορίσει την έκταση του εμφυλίου στο Ρέθυμνο, μαζί με τους επίσης ΕΑΜίτες Γ. Σμπώκο και Σ. Δουλγεράκη καθώς και τους ΕΟΡίτες Χρ. Τζιφάκη, Εμμ. Τσιριμονάκη, Ν. Μπιράκη και Στ. Ψυχουντάκη, τον μετέπειτα δήμαρχο.

Οδός Γιαμπουδάκη και παραλία. Στην οδό Γιαμπουδάκη, στη θέση του σημερινού ξενοδοχείου, στο τότε σπίτι και αποθήκη του θεωρούμενου ως δωσίλογου Ευάγγελου Φραγκιά (εικόνα), θυμόμαστε το σχετικό τραγούδι: «Καράβας, Αλεξομανώλης / Φραγκιάς, Μαρκίδης, Μαρκιανός / Παπουτσιδάκης, Καπαϊδόνης / και ο παπάς ο Πρασανός». Στο κτήριο αυτό, μετά την εκτέλεσή του, είχε εγκατασταθεί αρχηγείο της Εθνικής Οργανώσεως Ρεθύμνης (ΕΟΡ), 10 μέλη της οποίας είχαν πέσει στον εμφύλιο που επακολούθησε, ενώ από την αντίθετη παράταξη, τον ΕΛΑΣ τα θύματα ήταν 17. Στο οικόπεδο της παραλιακής πολυκατοικίας, παλιότερα οικίας Πετυχάκη, οι Γερμανοί είχαν δημιουργήσει πυροβολείο. Στη Μαρίνα θυμόμαστε την προ ετών ανέλκυση αγγλικού βομβαρδιστικού αεροσκάφους που είχε πέσει ανοιχτά του αεροδιαδρόμου Πηγής και που σήμερα εκτίθεται αναπαλαιωμένο στο Μουσείο Πολεμικής Αεροπορίας στη Δεκέλεια.

Προκυμαία Α. Οι Ρεθεμνιώτες που κατοικούσαν στο παραλιακό μέτωπο είχαν μείνει έκπληκτοι τη νύχτα της 20ής Μαΐου 1941, ακούγοντας τις ομοβροντίες και βλέποντας τις λάμψεις στο πέλαγος και μη γνωρίζοντας ότι ο βρετανικός στόλος κατέστρεφε τα αποβατικά γερμανικά αγήματα. Εξήντα μίλια ανοιχτά το 1ο κλιμάκιο είχε τη διπλή δυνατότητα αποβιβάσεως των στρατευμάτων σε όποιο λιμάνι ήταν ελεύθερο εχθρού το βράδυ της δεύτερης μέρας της επίθεσης (εικόνα). Εάν, βάσει του σχεδίου, οι Γερμανοί καταλάμβαναν την πόλη και το λιμάνι του Ρεθύμνου την πρώτη μέρα, θα αποβιβαζόταν μετά οκτώ ώρες εκεί ένα Σύνταγμα, το οποίο θα χρησιμοποιούσε όσα μεταφορικά μέσα βρετανικά και ελληνικά θα καταλάμβανε επί τόπου. Λεωφόρος Π. Κουντουριώτη. Στο Δημαρχείο μπορούμε να ζητήσουμε να ενημερωθούμε από τις Υπηρεσίες του Δημοτολογίου (εικόνα) για τους αυξημένους θανάτους της Γερμανοκατοχής (από εκτελέσεις, βασανιστήρια, πείνα και αρρώστιες). Το 1940 οι δηλωμένοι θάνατοι ήταν 95, το 1941 164, το 1942 250, το 1943 134 και το 1944 118. Στο απέναντι κτήριο της Τράπεζας θα θυμηθούμε ότι το αρχικό είχε καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μετέπειτα ανοικοδομημένο εκεί κτήριο Παπαδουράκη είχε αποτελέσει πολιτικό γραφείο του βουλευτή Ρεθύμνου Παύλου Βαρδινογιάννη, ο οποίος είχε συλληφθεί σε εφηβική ηλικία ως αντιστασιακός, καταδικάστηκε σε θάνατο, δραπέτευσε και φυγαδεύτηκε στην Αίγυπτο.

Οδός Χορτάτζη. Στη μέση της οδού Χορτάτζη θυμόμαστε την μέχρι το 1991 οικία Νικολάου Ανδρουλιδάκη (εικόνα), ο οποίος επίσης υπήρξε σημαίνων αντιστασιακός. Ο ίδιος έμενε στο ισόγειο ενώ οι δυνάμεις κατοχής είχαν επιτάξει και χρησιμοποιούσαν τον όροφο, ως έδρα της Kreis Kommandantur, της ανώτατης στρατιωτικής διοίκησης του Νομού Ρεθύμνης. Παράλληλα εδώ υπαγόταν και στεγαζόταν το Γραφείο Εργασίας. Η ειρηνική συνύπαρξη με ναζιστές αξιωματικούς, όπως ο λοχαγός Μπλοκ, ο Χανς Τούρλορ και ο διαβόητος για τις ωμότητές του Λούης, διακόπηκε όταν αντελήφθησαν τον ρόλο του, οπότε και τον εκτόπισαν στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν, όπου κατάφερε να επιζήσει και να επανέλθει σώος στο Ρέθυμνο.

Άγνωστος Στρατιώτης και Σκάρπα. Στον Άγνωστο Στρατιώτη φέρνουμε στη μνήμη μας τον καθηγητή Κωνσταντίνο Καλοκύρη, μεταγενέστερα ακαδημαϊκό καθηγητή, που είχε συγγράψει βιβλίο Γερμανικής, το οποίο ο καθηγητής Louis Schipfer δίδασκε στα γυμνάσια αρρένων και θηλέων της πόλης. Μπροστά στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη θυμόμαστε τη συμβολική αντιστασιακή κατάθεση στεφάνων από «άγνωστους», ενώ δεν ξεχνούμε ότι εδώ ξεχύθηκε ο κόσμος με το που έφυγαν Γερμανοί, τραγουδώντας το σουξέ της εποχής «Καλώς ήρθες Ειρήνη ξανά στην ωραία μας χώρα» της Σοφίας Βέμπο. Αμέσως μετά ξεκίνησε παρέλαση προς τον «Έσπερο» και τη Νομαρχία (εικόνα). Στο ύψος της θάλασσας, στην περιοχή Σκάρπα, τελείωνε τότε η Προκυμαία, η οποία σε μεγάλο μέρος της Κατοχής ήταν συρματοπλεγμένη. Οι παραλίες δυτικά του Αγίου Νικολάου και ανατολικά της Σκάρπας, μέχρι τη Σκαλέτα, ήταν ναρκοθετημένες.

Προκυμαία Β. Τα πράγματα όμως εξελίχτηκαν διαφορετικά. Επί ημέρες η θάλασσα ξέβραζε τα τουμπανιασμένα πτώματά τους, αφού τα πλοιάρια βυθίστηκαν από τον βρετανικό στόλο, που ναυλοχούσε βόρεια της Κρήτης. Οι Ρεθεμνιώτες τα έθαβαν εκτελώντας αγγαρείες. Το ίδιο συνέβη και το έτος 1943, όταν τα πλοία Sinfra και Petrella, που μετέφεραν Ιταλούς αντιφασίστες, μετά την συνθηκολόγηση της χώρας τους, βυθίστηκαν από αγγλικά υποβρύχια (στην εικόνα το Μνημείο τους στην παραλία Γεωργιούπολης). Σ’ όλα πάντως τα κατοχικά χρόνια η κάτοικοι της παραλίας, όσοι δεν είχαν απομακρυνθεί από τα σπίτια τους, παρακολουθούσαν αποβατικά γυμνάσια των γερμανικών δυνάμεων κατοχής, όπως αναφέρει σε δημοσίευμά του ο αυτόπτης μάρτυρας Αντώνης Πλυμάκης, η οικογένεια του οποίου κατοικούσε σε όροφο σπιτιού της Προκυμαίας..

Γωνία Κουντουριώτη και Καζαντζάκη, Έσπερος και Καμαράκι. Στις 14 Οκτωβρίου 1944 ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός πραγματοποίησε παρέλαση, που είχε και την έννοια της επίδειξης δύναμης, με επικεφαλής τη Δημοτική Φιλαρμονική (εικόνα). Στο διπλανό κινηματοθέατρο «Έσπερος», οι γερμανικές δυνάμεις μετά από μπλόκο στις 7 Σεπτεμβρίου 1944 σε σπίτια Ρεθυμνίων, τους είχαν συλλάβει και τους κρατούσαν εκεί επί πολλές ώρες, προσπαθώντας προκαταβολικά να καταπνίξουν την όποια αντίδραση, ενόψει της σύμπτυξής τους στα Χανιά.. Ήταν ένας επιταγμένος κινηματογράφος (Soldatenheim – Kino), στον οποίο οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής ψυχαγωγούνταν με ταινίες προπαγάνδας. Στο διπλανό 2ο Δημοτικό Σχολείο, στην νοτιοανατολική αίθουσα είχαν μεταφερθεί το εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου, που μέχρι τότε στεγαζόταν σε κτήριο της οδού Καστρινογιαννάκη, το οποίο είχε πληγεί από τους βομβαρδισμούς. Στο Σχολείο αυτό, όπως και σ’ όλα τα’ άλλα της πόλης και της Ελλάδας συνολικά, στα δημοτικά και στα γυμνάσια, το σχολικό έτος 1940-41, κατά το οποίο ουσιαστικά δεν είχε πραγματοποιηθεί μάθημα, καλύφθηκε από το επόμενο, το οποίο μέτρησε διπλά.

Οδός Κριτοβουλίδου. Στο ελαιοτριβείο Μουσούρου (εικόνα), μπροστά στο οποίο στεκόμαστε, λειτουργούσαν γερμανικά μαγειρεία και οι αγγαρεμένοι Ρεθεμνιώτες κατάφερναν να υπεξαιρούν φαγητό, βγάζοντάς το έξω με διάφορα στρατηγήματα ή έστω φροντίζοντας να καθαρίζουν βαθιά τις πατάτες και πετώντας στη συνέχεια τις φλούδες τους στον δρόμο, σε πεινασμένους συμπολίτες. Στη Λεωφόρο Κουντουριώτη, η Κλινική Δανδόλου (σήμερα Εθνική Τράπεζα) είχε επιταχθεί από την Orts Kommandatur και στο υπόγειό της πραγματοποιούνταν βασανιστήρια. Μετά την Απελευθέρωση είχε καταληφθεί από την Εθνική Οργάνωση Ρεθύμνης.

Πλατεία Μουντάκη, οδοί Σάθα και Κονδυλάκη. Στην πλατεία, μπροστά στο σπίτι του αείμνηστου δασκάλου Γιώργη Παπαδάκη, θυμόμαστε τους εκτοπισμένους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην κεντρική Ευρώπη, ανάμεσα στους οποίους και τον καθηγητή, Κωστή Ξεξάκη αλλά και τον δικηγόρο Γεώργιο Γιακουμογιαννάκη, ο οποίος δεν επέστρεψε ποτέ. Στο κέντρο της σημερινής πλατείας είχε πέσει βόμβα ενώ μια άλλη είχε προκαλέσει εκτεταμένες ζημιές στον τεκέ Βελή Πασά (εικόνα), που τότε ακόμα φιλοξενούσε οικογένειες Μικρασιατών. Στο Γυμνάσιο Αρρένων (σημερινό 1ο Λύκειο) τα σημάδια των βομβαρδισμών στον δυτικό τοίχο φαίνονταν ακόμα και πριν από λίγα χρόνια. Οι μαθητές είχαν απομακρυνθεί από αυτό και εκεί λειτουργούσε μετά την κατάληψη Φρουραρχείο και μαγειρεία. Εδώ επίσης συγκεντρώθηκαν οι συλληφθέντες άνδρες στο μπλόκο της 7ης Σεπτεμβρίου 1944 και αναζητήθηκαν 15 πολίτες, μερικοί από τους οποίους και εντοπίστηκαν στους συλληφθέντες.

Γερμανικό Νεκροταφείο. Στην οδό Ετεάρχου θα αναζητήσουμε τα υπολείμματα του νεκροταφείου (εικόνα) του 1ου Τάγματος της 5ης Μεραρ15 χίας των Γερμανών Αλπινιστών που έπεσαν κατά τη Μάχη της Κρήτης. Το νεκροταφείο απαρτιζόταν από δύο επίπεδα που επικοινωνούσαν με σκάλες. Στο ανώτερο σημείο του είχε κατασκευαστεί ένα μνημείο τρόμου με τη γνωστή σβάστικα, το γνωστό στο Ρέθυμνο και ως Γερμανικό Πουλί. Οι τάφοι των νεκρών ήταν οργανωμένοι κατά ομάδες, σε «παρτέρια», διαχωριζόμενα από τους περιμετρικούς διαδρόμους με τσιμεντένιες κατασκευές και σημαίνονταν με ξύλινους σταυρούς. Μετά την Απελευθέρωση ο χώρος συλήθηκε, μέχρι την ανακομιδή των οστών στο νεκροταφείο του Μάλεμε το 1973, οπότε και ξεκίνησε η σταδιακή καταπάτηση της έκτασής του.

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΜΑΪΟΥ 2021

Οδός Δημητρακάκη, οικία Πλεύρη. Η οικία Πλεύρη (εικόνα από αεροφωτογραφία του έτους 1940) στη νότια γωνία των οδών Δημητρακάκη και Ζαμπελίου επί Γερμανοκατοχής είχε «στοιχειώσει» από τα βασανιστήρια στα οποία υπέβαλλαν τους αγωνιστές της αντίστασης οι εθνικοσοσιαλιστές της Gestapo, της Κρατικής Μυστικής Αστυνομίας της ναζιστικής Γερμανίας, με επικεφαλής τον Herman – Otto Greiner, και της G.F.P. (Geheine Feld Polizei), της Μυστικής Στρατιωτικής Αστυνομίας. Κατεβαίνοντας 4-5 σκαλιά βρισκόσουν στο υπόγειο, όπου αρκετοί Ρεθεμνιώτες είχαν αφήσει την τελευταία τους πνοή αλλά και μερικοί άλλοι, αμέτοχοι εκείνοι, είχαν βασανιστεί βαριά, επειδή είχαν ενοχοποιηθεί από δωσίλογους ή είχαν απλά κριθεί ως ύποπτοι αντιστασιακής δράσης. Λίγο βορειότερα, στο Γυμνάσιο Θηλέων, οι μαθήτριές του κι εκείνοι του Γυμνασίου Αρρένων έκαναν μάθημα εκ περιτροπής πρωί απόγευμα.

Λεωφόρος Κουντουριώτη και Τέσσερις Μάρτυρες. Στη θέση του κτηρίου του πρώην ΟΤΕ βρισκόταν μέχρι το 1941 η οικία Νικολάου και Μαρίας Καστρινάκη, την οποία οι ιδιοκτήτες της βιομήχανοι είχαν δωρίσει στον Δήμο Ρεθύμνης και στέγαζε τη Δημοτική Φιλαρμονική. Οι βομβαρδισμοί την κατέστησαν ερείπιο. Δυτικότερα η ημιτελής εκκλησία των Τεσσάρων Μαρτύρων είχε μετατραπεί κατά την Κατοχή σε χώρο σταβλισμού ζώων και παρκαρίσματος στρατιωτικών μοτοσυκλετών και αυτοκινήτων, με την κατασκευή χωμάτινης ράμπας εισόδου (εικόνα). Από εδώ αναχωρούσαν κάθε μέρα οι αγγαρείες για τον αεροδιάδρομο της Πηγής και απέναντι, στο ΚΤΕΛ, έφταναν κατά τη διάρκεια του πολέμου της Αλβανίας οι τραυματίες του μετώπου, γινόμενοι δεκτοί με τιμές ηρώων. Σήμερα στην πλατεία έχει ανεγερθεί Μνημείο Θυμάτων της Κατοχής.

Δημοτικός Κήπος. Μπροστά στον βορεινό τοίχο στήνονταν οι επιστρατευμένοι του αλβανικού μετώπου για μια αναμνηστική φωτογράφηση, συνήθως κατά ομάδες (χωριανοί, φίλοι, συμμαθητές κ.λπ.). Ο φωτογράφος που απαθανάτισε τους περισσότερους, μερικοί από τους οποίους δεν γύρισαν ποτέ πίσω ενώ κάποιοι άλλοι γύρισαν τραυματίες ή με κρυοπαγήματα, ήταν ο Ανδρέας Λαγουδάκης. Μέσα στον Κήπο υπάρχουν προτομές (εικόνα) του δημοσιογράφου Κωστή Παπαδάκη, που σκοτώθηκε στις 4-11-1940 ως έφεδρος αξιωματικός, ενώ την προηγούμενη ημέρα είχε στείλει στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» την πρώτη του πολεμική ανταπόκριση, του δικηγόρου και βουλευτή Ρεθύμνης Εμμανουήλ Παπαδογιάννη, που έμεινε στην ιστορία ως ο «παππούς της αντίστασης», του Κωνσταντίνου Παλιεράκη, ταγματάρχη που έπεσε μαχόμενος στη Μάχη του Ρίμινι, του Χρήστου Τζιφάκη, αξιωματικού με μεγάλη αντιστασιακή δράση, του Εμμανουήλ Τσουδερού, που διετέλεσε Πρωθυπουργός κατά τη Μάχη της Κρήτης και του Στέλιου Δημητρακάκη, υπουργού και κυβερνητικού εκπροσώπου κατά τη Μάχη της Κρήτης.

Πάρκο 44ου Συντάγματος και Ελιδάκι. Στο πάρκο απέναντι από τα Δικαστήρια έχει στηθεί το Μνημείο Ελληνοαυστραλιανής Φιλίας (εικόνα), η οποία αναπτύχθηκε κατά τις περιπέτειες του Β΄ Πολέμου. Χιλιάδες νέοι από τη χώρα αυτή και τη Νέα Ζηλανδία ήρθαν να πολεμήσουν στην άλλη άκρη του κόσμου, παρότι οι χώρες τους δεν διέτρεχαν κίνδυνο, άμεσο τουλάχιστον, από τον Πόλεμο. Παρακάτω, η συνοικία Ελιδάκι πλήγηκε από πολλές βόμβες και υπέστη μεγάλες καταστροφές. Εδώ έμενε ο Στέλιος Ανυφαντάκης, που είχε συλληφθεί κατά την επιχείρηση ολοκαυτώματος των Σακτουρίων και τον οποίο ο υπεύθυνος αξιωματικός απελευθέρωσε από τις φυλακές της Φορτέτζας όταν έμαθε ότι είχε εφτά παιδιά. Πιο ανατολικά, ο φούρνος Σαμψών και το γειτονικό καφενείο «Υποβρύχιο», καθώς και άλλα υπόγεια κατά μήκος των παλιότερων τειχών, είχαν μετατραπεί στους βομβαρδισμούς σε αντιαεροπορικά καταφύγια. Καταφύγια είχαν ανοιχτεί και μέσα στον Δημοτικό Κήπο, ο οποίος κατά τη διάρκεια της Κατοχής ξυλεύτηκε αλύπητα.

Πλατεία 25ης Μαρτίου και. Η πλατεία 25ης Μαρτίου δεν ήταν μέχρι τη δεκαετία του 1960 πλατεία αλλά απλός δρόμος, οι κατοικίες του οποίου καταστράφηκαν από τους βομ21 βαρδισμούς. Ιδιαίτερα πλήγηκε το Αρκαδιώτικο Κονάκι, τα ερείπια του οποίου η Μονή παραχώρησε για τη διάνοιξη, όπως το έκαναν και οι περίοικοι με τμήματα των κατεστραμμένων κατοικιών τους. Να σημειώσουμε ότι στα όρια της παλιάς πόλης καταγράφηκαν στις 10 Δεκεμβρίου 1941 298 οικίες που είχαν πληγεί, 155 με μικρές και μέσες βλάβες, 88 κατεδαφισθείσες και 55 προς κατεδάφιση, δηλαδή είχαν πληγεί συνολικά 586 κατοικίες, σχεδόν το ¼ του συνόλου της πόλης. Σημαντικές καταστροφές είχαν σημειωθεί και στις περιοχές Άη Γιώργη Πεταλιώτη και Κόρακα Καμάρας. Παρακάτω, στη γωνία των οδών Αρκαδίου και Παύλου Βλαστού, το καφενείο του Κώστα Ζολώτα αποτελούσε κατά την Κατοχή κρυφό στέκι των αγωνιστών της ΕΟΡ. Έξω απ’ αυτό είχε συλληφθεί ο υπάλληλος της Αγροτικής Τράπεζας Δημήτρης Δροσάκης, που εκτελέστηκε στην αμμουδιά μπροστά στο Μνημείο των 110 Μαρτύρων και οι φωτογραφίες της εκτέλεσής του έχουν διασωθεί από τον Δημήτρη Σκαρτσιλάκη (εικόνα).

Οδοί Αγίας Βαρβάρας και Τσαγρή. Στην οδό Αγίας Βαρβάρας κοντοστεκόμαστε στον ξυλόφουρνο Αλεξανδράκη (εικόνα), για να θυμηθούμε ότι το κτήριο αυτό, φέρει ακόμα στη στέγη του σημάδια από τον ανελέητο βομβαρδισμό της 20ής Μαΐου 1941. Παραδίπλα στεγάζεται ακόμα μέχρι σήμερα ο Σύλλογος Τραυματιών και Θυμάτων Πολέμου, πολλοί από τους οποίους τραυματίστηκαν κατά τον Β΄ Πόλεμο και ελάχιστοι από τους οποίους επιζούν μέχρι τις μέρες μας. Στην κάθετο οδό Τσαγρή, στο στεγασμένο πέρασμα, όπου παλιότερα έμενε η οικογένεια Κούνουπα, θα σταθούμε για να μεταφερθούμε νοερά στις αρχές Ιανουαρίου 1945, σε μια εποχή δηλαδή ζόφου. Με αφορμή μια γραφομηχανή με την οποία είχε γραφεί προκήρυξη του ΕΑΜ (συνταγμένη από τον Δημήτρη Βλαντά) και η οποία είχε μεταφερθεί και αποκρυβεί στο πηγάδι της κατοικίας, ένα απόσπασμα παρακρατικών είχε συλλάβει τα αδέλφια Μανόλη και Ανδρέα και, παρότι δεν την εντόπισε, επιχείρησε να τους εκτελέσει λίγο παρακάτω από το σπίτι.

Μεγάλη Πόρτα, οδοί Τομπάζη και Χάλη. Η περιοχή της Μεγάλης Πόρτας υπέστη εκτεταμένες καταστροφές από τους βομβαρδισμούς, χωρίς προφανή στρατηγικό λόγο, όπως άλλωστε και ολόκληρη η Μικρή Αγορά (εικόνα). Στην οδό Τομπάζη μια ολόκληρη πλευρά μαγαζιών, μέχρι το μανάβικο Βλαστού (μετέπειτα Χάσικου), ισοπεδώθηκε, γεγονός που επέτρεψε αργότερα τη διάνοιξή της. Στο καμπαναριό θυμόμαστε την φωτογραφία με τον καναπέ από την απέναντι κατοικία Πετυχάκη, που βομβαρδίστηκε χωρίς ποτέ να επισκευαστεί, εκτοξευμένον και καρφωμένο στο αλεξικέραυνό του. Στο Εκκλησιαστικό Μουσείο του Καθεδρικού Ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου στην οδό Χάλη εκτίθενται τάματα γονέων και φίλων επιστρατευμένων, κατασκευασμένα με βάση τις φωτογραφίες τους που είχαν τραβηχτεί στον Δημοτικό Κήπο.

Οδοί Αρκαδίου και Καστρινογιαννάκη. Από το ξενοδοχείο Αχίλλειον του Ευάγγελου Ψυχαράκη στο μέσον της οδού Αρκαδίου είχε ξεκινήσει η πρώτη φάση του μεταπολεμικού εμφυλίου πολέμου στο Ρέθυμνο. Στις 5 Δεκεμβρίου του 1944 αντάρτες της ΕΟΡ έκαναν μπλόκο στα δωμάτια όπου διέμεναν μέλη της Παγκρήτιας Επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου και του Παγκρήτιου Συμβουλίου της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων. Δεν συνέλαβαν τους παρευρισκόμενους αλλά ερεύνησαν και πήραν τα αρχεία τους. Στη συνέχεια τα πράγματα εκτραχύνθηκαν, ώστε συνολικά στα Δεκεμβριανά και στα Γεναριανά να σκοτωθούν 27 Ρεθεμνιώτες, να βασανιστούν πολλοί άλλοι και να συλληφθούν και να ταλαιπωρηθούν περισσότεροι από 150. Κοντά εκεί, στη Μητρόπολη θα θυμηθούμε την πραγματοποίηση της δοξολογίας για την απελευθέρωση της πόλης στις 13 Οκτωβρίου 1944, υπό τον ήχο των τουφεκιών των ανδρών των αντιστασιακών οργανώσεων, αλλά και με την κακομεταχείριση του επισκόπου Αθανάσιου Αποστολάκη και του δικηγόρου Μανόλη Τσιριμονάκη.

Οδοί Μανιουδάκη και Αρκαδίου. Εκείνο που τους έσωσε τελικά ήταν ο φόβος της αναγγελίας των εκτελέσεων των μελών μιας αξιοσέβαστης ρεθεμνιώτικης οικογένειας στους αρχηγούς της παράταξής τους Ηλία Σκουλά και Χρήστο Τζιφάκη. Παρακάτω, μπροστά στο σημερινό φαρμακείο της οικογένειας θα θυμηθούμε την εκτέλεση ενός περαστικού, ο οποίος θεωρούνταν ως δωσίλογος της Γερμανοκατοχής. Περνώντας στην οδό Αρκαδίου, στο παλιό Δημαρχείο, θα θυμηθούμε την εκεί σειρήνα (όπως και την άλλη στη Φορτέτζα), που σήμαιναν την έναρξη και τη λήξη των συναγερμών αντιαεροπορικής κάλυψης, τον αναλυτικό πίνακα των οποίων έχει διασώσει ο αείμνηστος Γιώργος Εκκεκάκης (εικόνα). Θα θυμηθούμε επίσης τον κατοχικό δήμαρχο Ρεθύμνου, μετά την παύση του Τίτου Πετυχάκη, Εμμανουήλ Γοβατζιδάκη και το άσχημό του τέλος, εξαιτίας της συνεργασίας με τις αρχές κατοχής. Λίγο παρακάτω, στη γωνία των οδών Αρκαδίου και Τσουδερών, στο πατρικό σπίτι του πρωθυπουργού Εμμανουήλ Τσουδερού, λειτουργούσαν στην Κατοχή λαϊκά συσσίτια. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΤΕΛΙΔΑ 18

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΜΑΪΟΥ 2021

Οδός Τσουδερών. Το μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας (εικόνα) δεν είναι το αρχικό νεοκλασικό αλλά αντίγραφό του, αφού εκείνο γκρεμίστηκε στους βομβαρδισμούς της 23ης Μαΐου 1941. Στο καταφύγιό του καταπλακώθηκαν επιφανείς Ρεθεμνιώτες, μεταξύ των οποίων ο τότε νομάρχης Γεώργιος Τσαγρής και ο διοικητής της Χωροφυλακής Στυλιανός Μανιουδάκης. Σήμερα μια εντοιχισμένη πλάκα στο αναστηλωμένο κτήριο μνημονεύει το γεγονός, ενώ τα ονόματα των διπλανών δρόμων διατηρούν στη συλλογική μνήμη τον αδόκητό τους θάνατο. Παραδίπλα, στην οικία Μαμαλάκη, ο ιδιοκτήτης της Ιωσήφ ήταν κουμπάρος στον γάμο της Ανδριανής Χαλκιαδάκη με τον Δημήτρη Αντωνακάκη, στον οποίο το νυφικό φόρεμα είχε κατασκευαστεί από μεταξωτές αναρτήσεις αλεξιπτώτων. Σήμερα το νυφικό εκτίθεται στο Ναυτικό Μουσείο Κρήτης στα Χανιά. Από κάτω λειτουργούσε το δερματεμπορικό-τσαγκάρικο του Κωνσταντίνου Ζαμπετάκη, όπου τα στρατεύματα κατοχής επισκεύαζαν την υπόδησή τους έναντι τροφίμων.

Οδοί Βερνάρδου και Αραμπατζόγλου. Στην ισόγεια αίθουσα ιστορικών κειμηλίων του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης (εικόνα), μπορούμε να παρατηρήσουμε σχετικά εκθέματα, μεταξύ των οποίων τις γερμανικές επιγραφές των νεκροταφείων, όπλα και κράνη, την αφιερωμένη στην Μάχη της Κρήτης προθήκη όπως και μια άλλη με ενθυμήματα από την εντυπωσιακή απαγωγή του στρατηγού Κράιπε. Παρακάτω, απέναντι από τον ναό της Κυρίας των Αγγέλων, στην οικία Χρονάκη στεγαζόταν το Τμήμα Χωροφυλακής της πόλης, η οποία αντέταξε αξιόλογη αντίσταση κατά τη Μάχη της Κρήτης. Αμέσως μετά τον θάνατο του διοικητή Στυλιανού Μανιουδάκη, είχε αναλάβει καθήκοντα ο Γεώργιος Χαλκιαδάκης, που αποδείχτηκε όχι μόνο γενναίος αλλά και ικανός, σταματώντας τις διαρπαγές καταστημάτων και σπιτιών, από τους ντόπιους μπουκαδόρους. Αργότερα κατέφυγε στην Αντίσταση. Μπροστά στη Διοίκηση Χωροφυλακής είχε εκτελεστεί στις 17 Ιανουαρίου 1945 ο νεαρός Μανούσος Πραματευτάκης, στα «Γεναριανά» του Ρεθύμνου.

Οδός Αρκαδίου. Το καφενείο Εθνικόν του Ζαμπράκου (Δημητρακάκη) είχε μετατραπεί σε χώρο διασκέδασης των κατοχικών στρατευμάτων (Soldatenheim) μαζί με το διπλανό του (εικόνα). Έξω από αυτό διαδραματίστηκε μια σκηνή που αποτυπώνει τις δυσκολίες της εποχής αλλά και την αξιοπρέπεια των αναξιοπαθούντων, με τον μέχρι πρότινος ευπατρίδη Ιωάννη Δεττοράκη, την οποία περιγράφει συγκινητικά η Μαρία Τσιριμονάκη στην τριλογία της για το Ρέθυμνο. Παρακάτω το ιστορικό ζαχαροπλαστείο Ιωάννη Γρηγοριάδη είχε διαρπαγεί από τους μπουκαδόρους. Μια περιγραφή τού τι είχε συμβεί μας έχει δώσει ο μουσικοσυνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης στα απομνημονεύματά του.

Προκυμαία και οδός Παλαιολόγου. Δίπλα στο κτήριο του Λυκείου των Ελληνίδων βρισκόταν η κατοικία τού από το 1925 δημάρχου της πόλης Τίτου Πετυχάκη, που στις 11-6-1941 οι αρχές κατοχής τού κοινοποίησαν την απόλυσή του και την αντικατάστασή του από τον Εμμανουήλ Γοβατζιδάκη. Το ίδιο το κτήριο του Λυκείου επιτάχτηκε και χρησιμοποιήθηκε ως Soldatenheim – Kino, ως κινηματογράφος δηλαδή για τους στρατιώτες και τους αξιωματικούς τους. Παρακάτω, πίσω από την οδό Παλαιολόγου, το σαπουναριό Γιαννίκου Πλατύρραχου (εικόνα) είχε επίσης επιταχθεί. Ο ίδιος είχε δουλέψει προπολεμικά ως εργοδηγός σε εταιρεία που είχε αναλάβει κατασκευές στα οχυρά της Γραμμής Μεταξά.

Αποβάθρα και παλιό λιμάνι. Μπροστά στο παλιό λιμάνι (εικόνα Κατοχής) θυμόμαστε δύο από τα άσχημα περιστατικά της σχετικά πρόσφατης ιστορίας του. Θυμόμαστε την αγκυροβόληση μπροστά του ενός αγγλικού αντιτορπιλικού αμέσως μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων και την εσπευσμένη αποχώρησή του όταν του έριξαν προειδοποιητικές βολές τα πυροβολεία από το Κόκκινο Χωριό, όπως το έχει περιγράψει ο Αντώνης Πλυμάκης που το έζησε. Θυμόμαστε επίσης την βαπορόβαρκα με τους σκοτωμένους από την εξουδετέρωση των ναρκών, με πιο γνωστό τον αντιστασιακό νέο Λευτέρη Σπανουδάκη. Από τους πέντε επιβάτες είχε διασωθεί μόνο ο Βαγγέλης Βλαχάβας, που στην Κατοχή ήταν αχώριστος με τον Στέλιο Κανελάκη, με τον οποίο πραγματοποιούσαν ρεσάλτα στο λιμάνι. Κι ακόμα έκαναν κοντραμπάντο με τους Γερμανούς στρατιώτες, προμηθευόμενοι απ’ αυτούς εκρηκτικά για «ψάρεμα», ανταλλάσσοντάς τα με μερτικό από τις ψαριές τους.

Τελωνείο, Φανάρι και πλα33 τεία Κιουλούμπαση. Στη γωνία του λιμανιού, στη ΒΑ πλευρά, οι δυνάμεις κατοχής είχαν ανεγείρει από μπετόν ένα πενταγωνικό αντιαεροπορικό πυροβολείο. Μέσα στο Τελωνείο (εικόνα) κρατούνταν για κάμποσο καιρό Ιταλοί αιχμάλωτοι μετά τη συνθηκολόγηση του 1943, όπως και στη Φορτέτζα. Τον Οκτώβριο του επόμενου έτους τα στρατεύματα κατοχής, πριν συμπτυχθούν στα Χανιά, συγκέντρωσαν στην είσοδο του λιμανιού τα μεγαλύτερα πλεούμενα και τα ανατίναξαν για να το αχρηστεύσουν. Είχαν μάλιστα σκοπό να κάνουν το ίδιο και με τον Φάρο, αλλά παρενέβησαν με παραστάσεις προσωπικότητες του Ρεθύμνου (Χρήστος Τζιφάκης κ.ά.) και ενεργητικότερα ο λιμενεργάτης Γιώργος Βαρδάκης και τους απέτρεψαν. Στην πλατεία Κιουλούμπαση μερικοί νεαροί έκαναν ρεσάλτο στα γερμανικά φορτηγά, πετώντας στο δρόμο τρόφιμα. Γνωστοί έμειναν για το θάρρος τους οι Τάσος Γιαχακόπουλος, Λευτέρης Σπανουδάκης, Στέλιος Κανελάκης, Βαγγέλης Βλαχάβας και Τάσος Τσακάλης, ο ικανότερος όλων.

Μικρή Αγορά και οδός Βερνάρδου. Στο κατάστημα που σήμερα λειτουργεί για πώληση παιχνιδιών, παλιότερα λειτουργούσε καφενείο και το 1946 είχε εκτελεστεί ο καφετζής Μανόλης Χατζηδάκης (Ζουριδιανός). Παρακάτω, στο στενό απέναντι στο τέμενος Γαζή Χουσεΐν Πασά (οδός Χαριλάου Τρικούπη), λειτουργούσε η Γερμανική Επιμελητεία. Στη συνέχεια της οδού Βερνάρδου λειτουργούσε ο μεγαλύτερος φούρνος της πόλης, του Νικολάου Σφηνιά, που ήταν βιομηχανικής κλίμακας (εικόνα). Σήμερα διασώζεται μόνο η καμινάδα του. Στην Κατοχή είχε επιταχθεί και παρήγαγε αρτοσκευάσματα για την επιμελητεία των στρατευμάτων. Ασφαλώς δεν ήταν ο μόνος επιταγμένος της περιόδου.

Οδοί Δαμβέργη, Μελισσηνού και Χειμάρας. Το γωνιακό κτήριο (παλιότερα Ρεθυμνιακή) καταστράφηκε ολοσχερώς από βόμβα. Στο μέσον περίπου της οδού κατοικούσε η Δέσπω Τσουπάκη, διερμηνέας στην Kreis Kommandantur και φίλη αξιωματικού της, τον οποίο και τον ακολούθησε μετά τη συνθηκολόγηση στη Γερμανία. Στο διπλανό καπνοκοπτήριο κάποιοι νεαροί έκαναν ρεσάλτο και μοιράστηκαν φύλλα καπνού σε σημαντική ποσότητα. Στο ξενοδοχείο Φορτέτζα θυμόμαστε την μετατροπή τής τότε Ηλεκτρικής (εικόνα) σε αντιστασιακό κέντρο από τον Χρόνη Παπαδάκη, ενώ στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης αναλογιζόμαστε ότι εκεί στεγαζόταν το σαπωνοποιείο Πίσσα-Παλιεράκη, το οποίο είχε επιταχθεί για παραγωγή σαπουνιού για τις δυνάμεις κατοχής.

Ένα μετακατοχικό θύμα, το Ρολόι. Ο βενετσιάνικος Πύργος του Ρολογιού (εικόνα) αποτελεί την πιο γνωστή περίπτωση καταστροφής μνημείου στο Ρέθυμνο. Κατεδαφίστηκε κατόπιν απόφασης του Δημοτικού Συμβουλίου με ταχύτατες διαδικασίες το 1945, αν και είχε κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο με Βασιλικό διάταγμα που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 11-3-1939. Οι τελευταίες γνωστές φωτογραφίες του τραβήχτηκαν από στρατιώτες των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, που είχαν την παιδεία να εκτιμήσουν την αξία του και που αποδεικνύουν ότι δεν ήταν όλοι τους φανατισμένοι και υπάνθρωποι. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Erhard Gudrich, που δώρισε τις φωτογραφίες του στον αείμνηστο Νίκο Κοκονά. Μια άλλη φωτογραφία, που βγήκε πρόσφατα σε δημοπρασία, αγοράστηκε σχετικά πρόσφατα από την Πρωτοβουλία για την ανακατασκευή του Ενετικού Ρολογιού, με πρωτεργάτη τον Νίκο Δασκαλάκη.

Παλιό λιμάνι. Ένας άλλος Ρεθεμνιώτης, ο Βαγγέλης Κανελάκης δεν δίσταζε να κάνει ρεσάλτο σε επιταγμένα καΐκια, αποκομίζοντας τρόφιμα, πυρομαχικά, σκοινιά, παλαμάρια, μουσαμάδες και καραβόπανα. Μια νύχτα μάλιστα είχε περάσει διεισδύσει στο συρματοπλεγμένο (εικόνα) και φρουρούμενο λιμάνι και είχε κόψει τα παλαμάρια πολλών επιταγμένων καϊκιών, που στη συνέχεια το ρεύμα του νερού τα ταλαιπώρησε στην προβλήτα του Τελωνείου. Ήταν τόσο ικανός, που κατάφερε τον διαβόητο Φριτς να μην τον εκτελέσει, μεθώντας τον. Στο λιμάνι κοντραμπάντο πραγματοποιούνταν από τον όροφο του σπιτιού Χαρ. Μαρκάκη, απ’ όπου κατέβαζαν ελαιόλαδο στο από κάτω καφενείο και από εκεί στο σκάφος του Βαρδαμίδη. Παραδίπλα η κατοικία των Αγγελάκηδων, δίπλα στην μετέπειτα Κλινική Κοκονά, είχε επιταχθεί και μετατραπεί σε Soldatenheim για αξιωματικούς, καθώς και η κατοικία και το κατάστημα Τζέτζου.

Πλατεία Κιουλούμπαση. Η γειτονιά του Κιουλούμπα34 ση (εικόνα) δεινοπάθησε κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών. Στην πλατεία και ειδικά στο υπερυψωμένο τμήμα της είχαν διανοιχθεί αντιαεροπορικά καταφύγια, στα οποία κατέφευγε ο κοντινός πληθυσμός. Στα καταφύγια αυτά κατέφευγαν και στις περιπτώσεις συμμαχικών βομβαρδισμών, που ήταν συχνοί και αφορούσαν το παλιό λιμάνι. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι το δάπεδό τους ήταν επενδυμένο με μαρμάρινες πλάκες, από το εκεί κτήριο της ρωμαιοκρατίας (αναφορά συμβολαιογράφου Γιώργη Ανδρουλιδάκη). Κάτω από τις πλάκες αυτές έκρυβαν, όσοι έκαναν ρεσάλτο, προσωρινά τα κλοπιμαία. Ανοιχτά στη θάλασσα, από του Κιουλούμπαση περιμετρικά μέχρι το τέλος της Φορτέτζας, οι αναχωρούσες δυνάμεις κατοχής το 1944 είχαν ποντίσει μεγάλες ποσότητες πυρομαχικών. Συχνά μεγάλες ποντισμένες μαγνητικές νάρκες, σαν μεγάλες σημαδούρες, κόβονταν από το αγκυροβόλιό τους και παρασύρονταν από κύματα, οπότε τις σημάδευε με όπλο ένας γραφικός τύπος, με το προσωνύμιο Πασατέμπος. Οι νάρκες εξουδετερώθηκαν αργότερα από ναρκαλιευτικά που «χτένισαν» επί πολλές ημέρες τις ρεθεμνιώτικες ακτές. Συνεχίστε διαβάζοντας και περπατώντας! Για να μην καταχραστούμε όμως τον χώρο του φιλόξενου «Ρεθέμνους», θα διακόψουμε εδώ την ιστορική μας περιήγηση στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και θα την συνεχίσουμε και τελειώσουμε στο φύλλο της Παρασκευής 21ης Μαΐου των επίσης φιλόξενων «Ρεθεμνιώτικων Νέων». Εκεί θα κάνουμε ακόμα πενήντα στάσεις στην Ιστορία και στις θέσεις που διαδραματίστηκε. Όπως όμως είπαμε και στην αρχή, τον προσεχή Οκτώβριο θα προσπαθήσουμε ο περίπατός μας να είναι βιωματικός κι όχι εικονικός, όπως σήμερα, κι όπως το κάναμε π.Κ. (προ Κορωνοϊού), εφόσον μάλιστα όλα δείχνουν ότι θα έχουμε επανέλθει σε κάποια λογική -για τα σημερινά δεδομένα- κανονικότητα.